12مۇقام ناملىرىنىڭ مەنىسى ۋە تارىخى ..
ئۇيغۇر مۇقاملىرىنى ئۇنىڭ تۈپتىن بىر - بىرىگە زادىلا ئوخشىمايدىغانمىلودىيىسى ، مۇزىكىلىق قۇرۇلمىسى ، ئۆزگىچە كۈي شەكلى ، ئاﻫاڭ شىۋىسىنىڭ ئالاﻫىدىلىكى ۋە ئاۋاز تىزىسىدىن قارىغاندا، ئۇنى چوڭ بەش تۈرگە بۆلۈش مۇۋاپىق :
بىرىنچى تۈرى : ئۇيغۇرخەلق كىلاسسىك مۇزىكا قامۇسى -- ئون ئىككى مۇقام
ئىككىنچى تۈرى : ئالاﻫىدە تۈسكە ئىگە يەرلىك مۇقام -- قۇمۇل مەشرەپ مۇقامى
ئۈچىنچى تۈرى : ئالاﻫىدە تۈسكە ئىگە يەرلىك مۇقام -- دولان مەشرەپ مۇقامى
تۆتىنچى تۈرى : ئالاﻫىدە تۈسكە ئىگە يەرلىك مۇقام -- تۇرپان مەشرەپ مۇقامى
بەشىنچى تۈرى : ئالاﻫىدە تۈسكە ئىگە يەرلىك مۇقام -- كۇچا چوڭ نەغمىلىرى
تۆۋەندە بىز ئون ئىككىمۇقام بىلەن تونۇشۇپ چىقايلى :
1. راك مۇقامى 24 نەغمە
چوو نەغمىسى 13 ، داستانقىسمى 8 ، مەشرىپى 3
راك -- بۇ ئۇيغۇرمۇقاملىرىنىڭ بىرىنچىسىنىڭ نامى . ئۇ ئەسلىدە سانسىىكرىتچە سۆز بولۇپ ، ئۇنىڭمەنىسى "ئاﻫاڭ" ، "كۈي" دېگەندىن ئىبارەت . بۇ سۆز ﻫازىرمۇ سېرىلانكىلىق بۇددىستلارنىڭ تىلىدا "كۈي" ، "ئاﻫاڭ" دېگەن مەنىنىئىپادىلەيدىكەن .
بۇ ئاتالغۇنىڭ تىلىمىزگەسىڭىپ كىرىشى ۋە ئۇيغۇر كىلاسسىك كۈيلىرىنىڭ نامى بولۇپ قېلىشى ﻫەممىدىن ئاۋۋال قەدىمىي خوتەن (ئۇدۇن) تىلى ۋە بۇددادىنىنىڭ تەسىرى بىلەن باغلىق بولۇپ ، ۋاقتى مىلادى II ئەسىرلەرگەتوغرا كېلىشى مۈمكىن . ئەنە شۇنىڭدىن باشلاپ "راك" سۆزى ﻫازىرقى شىنجاڭدا ياشىغۇچى ﻫەر قايسى خەلقلەرنىڭ تىلىدا ﻫەم "ئاﻫاڭ" ، "كۈي" دېگەن مەنىگە ئىگە بولغانلىقىنى ﻫەم ئۇدۇن ۋە كۈسەن كۈيلىرى ئاساسىدا شەكىللەنگەن ﻫازىرقى مۇقام تىپىدىكى بىرەر كۈينىڭ نامى بولۇپقالغانلىقىنى پەرەز قىلىش تامامەن مۈمكىن .
چۈنكى ، ئۇيغۇر مۇقاملىرى قايتا رەتلەنگەن ، ئەرەب - پارستەسىرى بىر قەدەر كۈچلۈك بولغان XVI ئەسىردە ، "راك" دېگەن سانسىكرىتچە سۆزنىڭ ئەينى پېتى بىر مۇقام نامى سۈپىتىدە قوبۇل قىلىنغانلىقىيۇقۇرقى ئەﻫۋالنى ئىسپاتلايدۇ . بۇئۇيغۇر مۇقاملىرى شەكىللىنىشنىڭ ئەڭ قەدىمكى تارىخىي دەۋرنى ئىسپاتلاپ كۆرسىتىشنىڭتىل جەﻫەتتىكى بىر دەلىلى بولالايدۇ .
2. چەپبايات مۇقامى 24 نەغمە
چوڭ نەغمىسى 12 ، داستانقىسمى 8 ، مەشرىپى 3
چەپبايات -- "چەپبايات" ، " بايات" دېگەن ناملار سانسىكرىتچىمۇ ، پارىسچىمۇئەمەس بەلكى قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدۇر . ئۇيغۇرچە سۆز بولغاندىمۇ ، باشقىلار ئۆزماقالىسىدە بايان قىلغىنىدەك ، قەبىلە ۋە قەبىلە تارماقلىرىنىڭ نامىمۇ ئەمەس .
"بايات" -- قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدا "خۇدا" ، "تەڭرى" دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ . "چەپبايات" ئاتالغۇسى "بايات" بىلەن باغلىق ، بۇ ئەسلىدە "چاپ" -- قۇدرەتلىك ، ئالىي دېگەن مەنىلەرنى بىلدۈرىدىغان قەدىمكى ئۇيغۇرچە سۆز بىلەن "بايات" دېگەن سۆزنىڭ بىرىكىشىدىن ﻫاسىل بولغان . يەنى "چاپ" + "بايات" = چاپبايات" -- ئۇلۇغ خۇدا دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ .
بۇ توغرىلىق ئۇيغۇرتارىخىدىكى بەزى ئىشلار مۇناسىۋەتلىك يەنى ئۇيغۇرلارنىڭ ئېتنىك مەنبەسى بىلەن باغلىقئىكەن ~ ئەسلى بۇ توغرىلىق تەپسىلىي يېزىپ يوللىغۇم بار ئىدى ، ئەپسۇس ۋاقتىم قىسبولۇپ قالدى . كېيىنچە تولۇقلاپ يوللاش ئۈچۈن تىرىشىمەن .
3. مۇشاۋرەك مۇقامى 31 نەغمە
چوڭ نەغمىسى 17 ، داستانقىسمى 8 ، مەشرىپى 6
"مۇشاۋىرەك" مۇقامىنىڭ نامى بىرئاز مۇرەككەپ ، بۇنداق نام پارس ۋە ئوتتۇرائاسىيا خەلقلىرىنىڭ مۇقاملىرى ، كىلاسسىك كۈيلەرنىڭ نامىدا يوق . بۇمۇ شىنجاڭغا ، ئۇيغۇرلارغا خاس ئىسىمدۇر . "مۇشاۋرەك" سۆزىنى "مۇش + ئاب + راك " دېگەن قىسىملارغا بۆلۈشكەبولىدۇ . بۇ تەركىبلەر ئىچىدىكى "مۇش" سۆزى پارسچىدىكى "نۇش" (ئىچىش) نىڭ ئېغىز تىلىدىكى ئۆزگەرگەن شەكلى بولۇشى ئېﻬتىمالغا ئىنتايىن يېقىن . "رەك" -- "راك" سۆزى بولۇپ يۇقۇرقى سانسىكرىتچە "كۈي " دېگەنلەردىنئىبارەت . ئەگەر شۇنداق بولسا "مۇشاۋرەك" ئاتالغۇسى "نۇش+ئاب+راك" تەركىبلىرىدىن تەشكىل تاپقان <<شاراپئىچىش كۈيى>> دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ.
4. چارىگاﻫ مۇقامى 29 نەغمە
چوڭ نەغمىسى 9 ، داستانقىسمى 6 ، مەشرىپى 3
ئۇيغۇر مۇقاملىرى نامىدىكى "گاﻫ" بىلەن ياسالغانسۆزلەر كىشىنىڭ دىققىتىنى تارتىدۇ . "گاﻫ" سۆزىنىڭ پارسچە سانلار بىلەن بىرىكىپ كەلگىنىگە قاراپ ، بۇ ، مۇقاملارنىڭ رەت - نومۇرىنى بىلدۈرسە كېرەك ~ دېگەنپەرەزلەرمۇ بولغانىكەن . شۇڭا "چارگاﻫ" 4 - ئورۇن مەنىسىنى بىلدۈرۈپ تۆتىنچى رەتكە تىزىلغان ، "پەنجىگاﻫ" 5 - ئورۇن مەنىسىنى بىلدۈرۈپ مۇقاملار ئىچىدە بەشىنچى قىلىپ رەتكە تىزىلغان . لېكىن "سىگاﻫ" مۇقامىغا كەلگەندەبولسا ، بۇ قائىدىگە ئەمەل قىلىنمىغان . "سىگاﻫ" 3 - ئورۇن مەنىسىدە بولۇپ ، مۇقاملار ئىچىدە ئۈچىنچىئورۇننى بەلگىلىسىمۇ ئەمىلىيەتتە 11 - ئورۇنغا تىزىلغان .
پارسچىدىكى "گاﻫ" سۆزى "ئورۇن ، جاي ، ۋاقىت ، دەرىجە " دېگەن مەنىلەرنى بىلدۈرگەندىن باشقا يەنە مۇزىكىغا خاس بولغان ئاۋاز ئورنى 音调 نىمۇ بىلدۈرىدىكەن . بۇ ﻫەقتە " تەۋارىخىيمۇسقىيۇن" ناملىق ئەسەردە ئازراق توختالغان .
5. پەنجىگاﻫ مۇقامى 28 نەغمە
چوڭ نەغمىسى 17 ، داستانقىسمى 6 ، مەشرىپى 6
يۇقۇرىدا ئېيتىلغىنىدەك "پەنجىگاﻫ" مۇقامىدىكى "پەنىج -- بەش" دېگەن پارسچە سانلارنىڭ مۇقاملارنىڭ رەت نومۇرىنىبىلدۈرىدىغانلىقىنىدىن بىشارەت بېرىدۇ . يەنى پارسچىدىكى پەنج -- سۆزى بەش دېگەننىبىلدۈرىدىكەن . شۇڭا "پەنجىگاﻫ" مۇقامى مۇقاملار ئىچىدە بەشىنچى ئورۇنغا تىزىلغانىكەن .
6. ئۆزﻫالمۇقامى 28 نەغمە
چوڭ نەغمىسى 16 ، داستانقىسمى 6 ، مەشرىپى 6
"ئۆزﻫال" مۇقام نامىقەدىمكى نام بولۇپ ﻫېسابلىنىدۇ . بۇ مۇقامنىڭ نامىنى ئىككى خىل چۈشىنىش مۈمكىنكەن . بۇ نام مۇقام تېكىستلىرىدە "ئۆزخال" دەپ بېرىلگەن .تەپسىلاتى "تەۋارىخىي مۇسىقىيۇن" دا "ئاوزخال" سۆزىنى "ئۆزﻫال" دەپ تىرانسىكىپىسىيە قىلغان . ﻫازىرقى تەلەپپۇزدىكى "ئۆزﻫال"، "ئۇزﻫال" دەپ ئېيتىلىۋاتىدۇ . ئىككى خىل ئەﻫۋالدا بۇ ئاتالغۇنىڭ ئىپادىلەيدىغان مەنىسىمۇ ئوخشىمايدۇ . لېكىن ئېتمولوگىيەجەﻫەتتە ئۇيغۇرچە "ئۇز" ياكى "ئۆز" سۆزى بىلەن ئەرەب - پارسچىدىكى "خال - ﻫال" سۆزىنىڭ بىرىكىشىدىن ﻫاسىل بولغان . "ئۆز" بولغاندا - "ئۆز ئەﻫۋالى ، شەخسىي ﻫال - مۇڭى " مەنىلىرىنى بىلدۈرسە ، ئىككىنچى ئەﻫۋالدا يەنى "ئۇزﻫال" بولغاندا "گۈزەل ﻫالەتلەر" ، "ئۇزكەيپىياتلار" دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ .
يەنە بىر تەرەپتىن ، تىلىمىز تارىخىدىن قارىساقمۇ ~ "ﻫال" دېگەن سۆز چىڭگىزخان ﻫەربىي يۈرۈشلىرىدىن كېيىن پەيدا بولغان "چاغىتاي" تىلى بىلەنباغلىق بولمىغان ﻫالدا ، ئونىنچى ، ئونبىرىنچى ئەسىرلەردىلا ، تىلىمىزغا سىڭىپ كىرگەنىكەن .
7. ئەجەم مۇقامى 17 نەغمە
چوڭ نەغمىسى 6 ، داستانقىسمى 8 ، مەشرىپى 3
" ﻫەرقايسى خەلقلەرنىڭ يۈرۈشلەشكەن مۇقاملىرىنىڭ نامى بەزىمۇزىكا قائىدىلىرى ۋە ئەنئەنىۋى ئادەت بويىچە قويۇلۇپ قالغانلىقىنى ، ئۇلارنىڭ بىرخىل مۇزىكا - كۈيلەرنى ئىپادىلىمەيدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ ."ئەجەم" (پارس ، ئەرەبلەردىن باشقا خەلقلەر) "ئىراق" دېگەن ناملارمۇ يۇقۇرىغا ئوخشاش . جاي ناملىرى ۋە شۇ جايغا بېغىشلانغان ياكى شۇ جايغا ئائىت كىلاسسىك كۈيلەرنىڭ نامىبولۇپ ، كېيىنچە ، ئەنئەنىۋى تىل بويىچە ئۇيغۇر مۇقاملىرىنىڭ نامى سۈپىتىدەئۆزلىشىپ قالغانلىقى مۇزىكا - كۈي ئەنئەنىسىنىڭ ۋە تىل تەرەققىياتىنىڭباسقۇچلىرىغا ئۇيغۇن كېلىدۇ .
8. ئوششاقمۇقامى 23 نەغمە چوڭ نەغمىسى 14 ، داستانقىسمى 6 ، مەشرىپى 3 "ناۋا"، "ئوششاق" دېگەن ناملار ئەسلىدە XV , XII ئەسىرلەردەئوتتۇرا ئاسىيادا ياشىغۇچى خەلقلەر تىلىدا ئاۋۋال پارس تىلىدا ، كېيىن چاغىتايتىلىدا مەلۇم لىرىك كىلاسسىك كۈيلەرنىڭ نامى بولغان ؛ چۈنكى ئەينى دەۋردە كىلاسسىككۈيلەرمۇ "مۇقام" نامى بىلەن ئاتالغان . كېيىنچە ﻫەرقايسى خەلقلەرنىڭ مۇزىكا تەرەققىياتىدا يۈرۈشلەشكەنمۇقاملار بارلىققا كەلگەندە ، بەزى خەلقلەر بۇنى يۈرۈشلەشكەن مۇقام نامى سۈپىتىدەقوبۇل قىلغان ، بەزىلىرى بولسا يۈرۈشلەشكەن مۇقام تەركىبىدىكى مەلۇم كۈي - مۇزىكىنىڭ نامى سۈپىتىدە قوبۇل قىلىنغان .
9. بايات مۇقامى 19 نەغمە
چوڭ نەغمىسى 10 ، داستانقىسمى 8 ، مەشرىپى 3
"بايات" -- قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدا "خۇدا ، تەڭرى" دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ .
10. ناۋا مۇقامى 21 نەغمە
چوڭ نەغمىسى 12 ، داستانقىسمى 6 ، مەشرىپى 3
"ناۋا"، "ئوششاق" دېگەن ناملار ئەسلىدە XV , XII ئەسىرلەردە ئوتتۇرائاسىيادا ياشىغۇچى خەلقلەر تىلىدا ئاۋۋال پارس تىلىدا ، كېيىن چاغىتاي تىلىدامەلۇم لىرىك كىلاسسىك كۈيلەرنىڭ نامى بولغان ؛ چۈنكى ئەينى دەۋردە كىلاسسىك كۈيلەرمۇ "مۇقام" نامى بىلەن ئاتالغان . كېيىنچە ﻫەرقايسى خەلقلەرنىڭ مۇزىكا تەرەققىياتىدا يۈرۈشلەشكەن مۇقاملار بارلىققاكەلگەندە ، بەزى خەلقلەر بۇنى يۈرۈشلەشكەن مۇقام نامى سۈپىتىدە قوبۇل قىلغان ، بەزىلىرى بولسا يۈرۈشلەشكەن مۇقام تەركىبىدىكى مەلۇم كۈي - مۇزىكىنىڭ نامىسۈپىتىدە قوبۇل قىلىنغان . بەزى ماتىرىياللاردا "ناۋا " مۇقامىنى نەۋايى ئىجاد قىلغان دېيىلىدىكەن .بۇنىڭدىكى سەۋەب بۇ مۇقامدا نەۋايىنىڭشېئىرلىرى بولغانلىقى ئۈچۈن بولۇشىمۇ مۈمكىن يا بولمىسا باشقىچە سەۋەبلىرى بولۇشىمۈمكىن ، بۇنى يەنىلا بىلىدىغانلار ئېيتىپ باقسۇن .
11. سىگاﻫ مۇقامى 17 نەغمە
چوڭ نەغمىسى 12 ، داستانقىسمى 6 ، مەشرىپى 3
سىگاﻫ مۇقامى توغرىلىق يۇقۇرىدا ئازراق توختالغان .
12. ئىراق مۇقامى 8 نەغمە
چوڭ نەغمىسى 6 ، داستانقىسمى 6 ، مەشرىپى3
يوللىغان ۋاقتى 2012-2-14 17:40:33
