ئىنسانىيەت تۇرمۇشىنى ئۆ‍زگەرتكەن 17 خىل ماددا

dadash

ئىنسانىيەت تۇرمۇشىنى ئۆ‍زگەرتكەن 17 خىل ماددا

پېنىتسىللىن (PENICILLIN — R-C9H11N2O4S)

1928-يىلى ئەينى ۋاقىتتىكى ئەنگىلىيىلىك مىكروجانلىقلار ئىلمى ئالىمى Alexander Fleming پېنىتسىللىننى بايقىغان ۋاقتىدا ، ئۇ بۇ ماددىنىڭ ھازىرقى زامان تىبابەت ئىلمىگە قانچىلىك تەسىر كۆرسىتەلەيدىغانلىقى ھەققىدە ئويلاپمۇ باقمىغان ئىدى. ئۇپاختىلىشپ كۆكۆرۈپ قالغان قاچىدا ھېچقانداق باكتېرىيە پەيدا بولمىغانلىقىنى بايقىغان، شۇنىڭ بىلەن ئۇ تۇنجى ئانتىبىئوتىكنى بايقىغان.1940 -يىللىرىغا كېلىپ پېنىتسىلىن كەڭ كۆلەمدە ئىشلىتىلىشتىن ئىلگىرى، سىفىلىسقا ئوخشاش جاراھەت كېسەللىرىمۇ ئىنسانلارنىڭ جىنىنى ئالاتتى، پېنتسىلىن ئانتىبىوتىكلار بايقالغاندىن كېيىن، تەخمىنەن 200 مىليۇن كىشىنىڭ ھاياتى خەۋىپتىن قۇتۇلۇپ قالدى.



ناترىي خلورىد (ئاش تۇزى)  (SODIUM CHLORIDE — NaCl)

ئاش تۇزى ئىنسانىيەت مەدەنىيىتىنىڭ تەمىنى ئۆزگەرتتى. ئازدېگەندىمۇ 4000يىللار ئىلگىرى ئۇكۆكتات ۋە گۆشلەرنى يېڭى پىتى ساقلاش ئۈچۈن ئىشلىتىلگەن. بۇ تېخىكا ئەجدادلىرىمىزنى قېيىن شارائىتلاردا، ئۇزاق سەپەرلەر جەريانىدا ياكى قاباھەتلىك ئىقلىم زەربىلىرى ھۆكۆم سۈرگەن ۋاقىتلاردا يېمەكلىكلەرنى بۇزۇپ قويماي ساقلىشى ئۈچۈن بەكئ ئەسقاتقان. ئاش تۇزى يەنە خىمىيىلىك بۇيۇملارنى ياساشقا ئىشلىتىلىدۇ، ئۇ - سوپۇن ۋە قەغەزنىڭ مۇھىم تەركىبى ھېسابلىنىدۇ. ئىنسانلارنىڭ ناترىي خلورىدقا بولغان ئىھتىياجىنىڭ ئىشىپ بېرىشىغا ئەگىشىپ ئۇنىڭ يىللىق ئىشلەپچىقىرىلىش مىقدارى غايەت زور ئاشماقتا.



كالىي نىترات(POTASSIUM NITRATE — KNO3)

قارارەڭلىك پارتىلىغۇچنىڭ ھالقىلىق تەركىبى بولۇش سۈپىتى بىلەن، كالىي نىترات ئوقنى مىلتىقنىڭ ئوقدىنىدىن شىددەت بىلەن ئىتتىرىپ چىقىرىدۇ، ئۇ شۇئىقتىدارى بىلەن ئىنسانلارنىڭ ئۇرۇشتىن ئىبارەت قەبىھ ئويۇنىنى تېخىمۇ قاباھەتلىك قىلىۋەتتى. بۈگۈنكى كۈندە دۇنيانىڭ بۇلۇڭ-پۇچقاقلىرىدا 500مىليۇن دانىدىن ئوشۇق مىلتىق تارقىلىپ يۈرمەكتە، ھەركۈنى ئاز دېگەندە1000 ئادەم يىراقتىن ئۇچۇپ كەلگەن جان ئالغۇچى ئوقتا ئۆلۈپ كېتىدۇ. پارتىلىغۇچ دورا مىلادى 8-ئەسىرلەردە بايقالغان بولۇپ، 13 -ئەسىرلەرگە كەلگەندە ئاندىن زەمبىرەك ئۈچۈن ئىشلىتىلگەن.



ئاسپىرىن(ASPIRIN — C9H8O4)

ئاسپىرىن دۇنيادا ئەڭ كەڭ ئىشلىتىلىدىغان بىرخىل دورا بولۇپ قالدى، ھازىر ئىنسانلار ھەريىلى ئاسپىرىن تابلىتكىسىدىن 100مىليارد دانە ئىستىمال قىلىدۇ. ئاسپىرىن ئەڭ ئاۋال مىلادىدىن ئاۋالقى 5-ئەسىرلەردە ئەل ئارىسىدىكى سۆگەت پوستىدىن قىلىنىدىغان بىرخىل رېتسىپنىڭ ئاساسلىق تەركىبى ئىدى. بىراق 1897 -يىلىغا كەلگەندىلا ئاندىن ،گېرمانىيلىك دورىگەر Felix Hoffman ئۇنى ساپ ۋە مۇقىم بولغان ھالەتكە كەلتۈردى، شۇنىڭ بىلەن ئۇئەڭ ئاۋالقى سىنتېزلانغان دورا بولۇپ قالدى.



ناترىي ستېئارات(SODIUM STEARATE — NaC18H35O2)

سوپۇن ئىجاد قىلىنىشتىن ئاۋالقى ئىنسانلار تۇرمۇشىنىڭ قانداق غەيرى پۇراقلارغا تولۇپ كەتكەنلكىنى پەرەز قىلماق تەس. ئەلۋەتتە ياخشى بولغان تازىلىق ئادەتلىرىمۇ كېسەللىك مىكروپلىرىنىڭ تارقىلىشىنى ئۈنۈملۈك توشۇپ تۇرىدىغان بىر توساق ھېسابلىنىدۇ. سوپۇننىڭ مۇھىم تەركىبى ھېسابلىنىدىغان ناترىي ستېئارات، خۇددى سېھىرگەردەك مايدىن ياسالغان تېنىنى سۇدا ئېرىتەلەيدۇ. بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى ئۆسمۈرلەر فونددىنىڭ سىتاتىكىسىغا ئاساسلانغاندا، قولىنى سوپۇندا يۇيۇش ئادىتى ھەريىلى ئازدېگەندىمۇ 1مىليۇن 400مىڭ كىشىنىڭ ئۆتكۈر نەپەس يولى كېسەللىكلىرى بىلەن ئۆلۈپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ.



كرېمنىي(SILICON — Si)

1954-يىلى تۇنجى كرېمنىيلىق كرىستال لامپا دۇنياغا كەلگەندىن باشلاپ، ھازىر كېرىمنىي ئاللاقاچان 1تىرلىيۇن 600مىليارد ئامېرىكا دوللىرى قىممىتىگە ئىگە يېرىم ئۆتكۈزگۈچ سانائىتىنىڭ گۆھىرىگە ئايلاندى. كرېمنىي كومپيۇتېر ئۆزەك پلاستىنكىسى ۋە ئېلېكتىريولىنىڭ ھالقىلىق دېتالى، نۆۋەتتە دۇنيادىكى كومپيۇتېرنىڭ سانى تەخمىنەن بىر مىلياردتىن ئىشىپ كەتكەن. ئۇنىڭدىن باشقا كرېمنىيدىن پايدىلىنىپ قۇياش ئېنرگىيىسى مەنبەلىك باتارىيە، سۇ ئۆتمەس كەپشەر، پارتلاتقۇچ دورا قاتارلىقلارئۈچۈن ئىشلىتىلىدۇ.
كاۋچۇك(RUBBER — C5H8)

ئۆسۆملۈكلەرنىڭ شىرنىلىق سۇيۇقلۇقىدىن تەبىئىي يىلىم ياساش نەچچە ئەسرلىك تارىخقا ئىگە بىر تېخنىكا. بىراق، 1839 -يىلىدىن كېيىن كاۋچوك ئاندىن كەڭ كۆلەمدە ئشلىتىلىشكە باشلىدى، ئەينى ۋاقىتتا Charles Goodyear ئۇنى تېخىمۇ مۇستەھكەم، تېخىمۇ جانلىق، تېخىمۇ ئۇزۇنغا چىداشلىق قىلىشنىڭ بىرتۈرلۈكئ ئۇسۇلىنى بايقىدى. 1931-يىلى ئامېرىكىلىق خىمىيە ئالىمىElmer Bolton سىنتىزلەنگەن كاۋچۇكنى كەشىپ قىلدى، 2005-يىلى پۈتكۈل يەرشارىدا ئىككى مىليارد توننا كاۋچۇك ئىشلەپ چىقرىلدى، ئۇنىڭ ئىچىدە %56 تى ماشىنا چاقىنىڭ بالۇنى ۋە تۈرلۈك ئىلاستىك تۇرۇبا ياساش ئۈچۈن ئىشلىتىلدى.



سىلكان دئوكسىد(SILICON DIOXIDE — SiO2)

ئەينەك ياساشنىڭ مۇھىم خام ئەشياسى بولۇش سۈپىتى بىلەن سىلكاندئوكسىد ئەڭ بۇرۇن 5000يىل بۇرۇنلا ئىشلىتىلگەن. بۈگۈنكى كۈندە پۈتكۈل دۇنيادىكى ئەينەك تاختىنىڭ ئومۇمى يېغىندىسى تەخمىنەن 40مىليارد كۋادىرات مېتر كېلىدۇ.
پولى ئېتىلېن(POLYETHYLENE — (C2H4)N)

پلاستماسسا (سۇلياۋ )كىشىلەرنىڭ ياقتۇرىشىغا ئېرىشكەندىن بۇيان كەڭ كۆلەمدە ئشلىتىلىپ، يېمەك -ئىچمەك قاچىلاش، سۈنئى ئۇلاق ۋە تۈرلۈك تۇرمۇش بۇيۇملىرىنى ياساش سانائىتىدە ئىشلىتىلمەكتە. ئەمەلىيەتتە ، پولى ئېتىلېن تۇرمۇشتا ئىنتايىن كەڭ قوللىنىلىدۇ، ھازىرئۇ تۇرمۇشتا كەم بولسا بولمىغۇدەك دەرىجىگە يېتىپ باردى. بىراق 1933-يىلى ئەنگىلىيە خىمىيە ئالىملىرى Eric Fawcett ۋەReginald Gibson لارئۇنىڭ قىممىتىنى بايقاشتىن ئىلگىرى، نۇرغۇن كىىشلەر ئۇنى بىرتۈرلۈك سانائەت خام -ئەيشاسى دەپلا بىلەتتى. شۇنىڭدىن تەخمىنەن 70 يىللار ئۆتكەندىن كېيىن، پولى ئېتىلېننىڭ يىللىق مەھسۇلات مىقدارى 60مىليۇن توننىدىن ئىشىپ كەتتى، بىراق نۆۋەتتە ئۇنىڭ ئىشلەپ -چىقىرىلىش مىقدارى كۈنسىرى تۆۋەنلىمەكتە، چۈنكى ئۇنىڭ قالدۇقلىرىنى چوڭقۇر يەرئاستىغا نەچچە يۈزيىل كۆمۈۋەتسىمۇ چىرىتقىلى بولمايدۇ.



ترىخلوروئېتان(DDT — C14H9Cl5)

1950-،1960-يىللىرى ياۋروپا ۋە شىمالى ئامېرىكىدا ترىخلوروئېتان ئىشلىتىلىپ بەزگەك كېسلى يوقىتىلغان، دۇنيا سەھىيە تەشكىلاتىنىڭ سىتاتىكىسىغا ئاساسلانغاندا ، بۇ ئارقىلىق 25مىليۇن جان قۇتۇلدۇرۇپ قىلىنغان. شۇنداق بولسىمۇ، 1940-يىللىرى، ئالىملارترىخلوروئېتاننىڭ خەۋىپلىك ئاقىۋەتلىرىگە دىققەت قىلىشقا باشلىغان، شۇنىڭدىن كېيىنكى تەتقىقاتلار ئارقىلىق ئۇنىڭدىن پايدىلىنىپ كەڭ كۆلەمدە زىيانلىق ھاشارەتلەرنى يوقىتىش ئېلىپ بارغاندا ئىنسلار ، ھايۋاناتلار ۋە مۇھىتقا نىسبەتەن زىيانكەشلىك ئېلىپ كېلىدىغانلىقى بايقالغان. شۇڭا نۇرغۇن دۆلەتلەر نۆۋەتتە بۇخىل ماددىنى ئىشلەشنى توختاتتى.



مورفىن(MORPHINE — C17H19NO3)

1804-يىلى گېرمانىيىلىك دورىگەرFriedrich Sertürner تۇنجى بولۇپ مورفىن ئاتلىق بۇ كۈچلۈك ئاغرىق پەسەيتىش دورىسىنى ئايرىپ چىقتى. بۈگۈن، ئۇ ئاخىرقى باسقۇچقا بېرىپ قالغان كېسەللەر ، بولۇپمۇ راك بىمارلىرىنىڭ ئاغرىق ئازابىنى يەڭگىللىتىدىغان ئەڭ ئۈنۈملۈك دورا. نۆۋەتتە تېخى ھېچقانداق بىر ئوخشاش تۈردىكى دورا ئۇنىڭدىن ئۇزۇن ئۈنۈم بىرەلمەيدۇ.
بىراق ئۇ يەنە ئەڭ كەڭ تارقالغان قانۇنسىز زەھەرلىك چېكىملىك خېروئىننىڭ مۇھىم تەركىبى بولۇپ، بۇخىلدىكى زەھەر سودىلىرىنىڭ يىللىق سودا سوممىسى يۈز مىليۇن ئامېرىكا دوللىرىدىن ئېشىپ كېتىدۇ.
ئاممىياك(AMMONIA — NH3)

20-ئەسىرنىڭ بېشىدا دۇنيا نوپۇسىنىڭ ئۈزلۈكسىز ئىشىشى مەيدانغا كەلگەن بولسىمۇ، لېكىن ئىنسانلار تېخى يېتەرلىك ئاممىياك بولغاندا ئېتىزلىرنى تېخىمۇ مول -ھوسۇللۇق قىلىۋىتىدىغانلقىنى بىلمەيتى. بىرتۈرلۈك Haber process دەپ ئاتىلىدىغان كەڭ كۆلەملىك ئاممىياك ئىشلەش تېخنىكىسىنىڭ مەيدانغا كېلىشى، دۇنيادىكى 2مىليارت نوپۇسنى ئاچارچىلىقتىن قۇتۇلدۇردى. بۈگۈنكى كۈندە بىز ھەريىلى يۈزمىليۇن توننا ئاممىياكنى ئىشلىتىپ دىھقانچىلىق ئوغۇتى ياسايمىز، ئۇنىڭدىن باشقا ئۇ پارتىلاتقۇچ دورىنىڭ مۇھىم تەركىبى قىسمى.
تۆمۈر(IRON — Fe)

پولات-تۆمۈر بارلىق مىتال مەھسۇلاتلىرىنىڭ ئىچىدە %90 نى ئىگىلەيدۇ. ئۇنىڭسىز ئىنسانىيەت تەرەققىياتىنى تەسەۋۋۇر قىلىش تەس. تۆمۈر ئەڭ ئاۋال بۇنىڭدىن 3500يىللار ئىلىگىرى ئىشلىتىلىشكە باشلىغان، بىراق 1856-يىلىغا كەلگەندە، ئەنگىلىيە ئېنژىنىرى Henry Bessemer پىچتىن پايدىلىنىپ ئەرزان باھالىق تۆمۈر تاۋلاش تېخنىكىسنى كەشىپ قىلدى، شۇنىڭدىن كېيىنلا ئاندىن كەڭ كۆلەمدە ئىشلىتىلىشكە باشلىدى. 2007 -يىلى دۇنيادا 1مىليارد900مىليۇن توننا تۆمۈر ئىشلەپ چىقىرىلغان.



ئېتىل ئالكوھول(ETHANOL — C2H6O)

بىشىڭىز قىيىۋاتقانلىقىڭىزنى ھېس قىلىۋاتقان چىغىڭىزدا، كۆز ئالدىڭىزدا قاتمۇ-قات تەسىۋىرلەر پەيدا بولىدۇ، ئۇنىڭ ئۈستىگە ھەربىر ئادەمنى ئۆزىڭىز بىلەن شۇنچە يېقىن ھېس قىلىسىز، چۈنكى سىزئالكوھول ئىستىمال قىلدىڭىز. پۈتۈن دۇنيا مىقىياسىدا تەخمىنەن 2 مىليارد ئادەم ئېتىل ئالكوھولدىن ئىبارەت مەست قىلغۇچى ئىسپىرتلىق بىرىكمە ماددىن بەھرىمان بولىدۇ. مەسىلەن؛ ئاۋىستىرالىيىدە ئوتتۇرا ھېساب بىلەن ھەربىرئادەم بىريىلدا ئون دىكالېتر ساپ ئىسپرت ئېستىمال قىلىدۇ. تارىخشۇناسلار قەدىمكى ئىنسانلار ئاشلىق ساقلاش جەريانىدا يامغۇر سۇيىدا نەملىشىپ كەتكەن زىرائەت دانلىرىنى بىرتەرەپ قىلىشقا توغرا كەلگەن ۋە بۇخىل ماددىنىڭ مەۋجۈتلىكىنى بايقىغان دەپ قارىماقتا. بۇ خىل ماددا ھېسىياتنى تەڭشەيدۇ، ھۆكۈم قىلىش ئىقتىدارىغا تەسىر كۆرسىتىدۇ ۋە شۇنىڭ بىلەن بىرگە جىنسى تەلەپنى كۈچەيتىدۇ. ھاراق ئىستىمالى نۆۋەتتە نۇرۇغۇن دۆلەتلەردە ئۈچ چوڭ كېسەللىك مەنبەسىنىڭ بىرى بولۇپ قالدى.



سۇلفات كىسلاتاسى(SULPHURIC ACID — H2SO4)

بىر دۆلەتنىڭ سۇلفات كىسلاتا ئىشلەپچىقىرىش ئىقتىدارى شۇ دۆلەتنىڭ سانائەت ئىقتىدارىنىڭ مۇھىم ئىقتىدار كۆرسەتكۈچى بولالايدۇ، چۈنكى مەلۇم باسقۇچلاردا، ھەرقانداق بىر ياساش سانائىتى ساھەسى بۇخىل ئۆتكۇر چىرىتىشچانلىق خۇسۇسىيىتىگە ئىگە ماددىغا ئىھتىياجلىق بولىدۇ. ئۇ رۇدا كانلىرى، پولات تاۋلاش، نېفىت چەككىلەش ۋەم خىمىيىۋى ئوغۇت ياساش، سۇيۇق سوپۇن ۋە پلاستماسسا سۇلياۋ ياساش سانائىتى قاتارلىقلاردا كەڭرى تۈردە ئىشلىتىلىدۇ. ئۇنىڭ لەقىمى خىمىيىلىك بۇيۇملار شاھى بولۇپ ئۇنىڭ بۇنامغا لايىق ئىكەنلىكىگە شۇبھىلىنىشكە بولمايدۇ. سۇلفات كىسلاتا ئەڭ بۇرۇن 8-ئەسىردە بايقالغان، بىراق ئۇنىڭ ئىقتىسادىي قىممەت يارىتىشقا باشلىغان ۋاقتى 1746-يىلىدىن باشلانغان دېيىشكە بولىدۇ، ئەينى ۋاقىتتا ئەنگىلىيە خىمىيە ئالىمى John Roebuck سۇلفات كىسلاتانى زور مىقداردا ئىشلەپ چىقىرىش ئۇسۇلىنى تاپتى. 2005-يىلىغا كەلگەندە پۈتكۈل دۇنيا مىقىياسىدا ئىشلەپ -چىقىرىلغان سۇلفات كىسلاتا مەھسۇلات مىقدارى193مىليۇن توننىغا يەتتى.



پىروگېستىن(PROGESTIN — C21H30O2)

بىرتۈرلۈك كىچىك كۇمۇلاچ دورىنىڭ مۇھىم تەركىبى بولۇش سۈپىتى بىلەن پىروگېستىن ئاياللارنى جىنسى پائالىيەتتە ئازاد قىلىۋەتتى، بولۇپمۇ غەرپ ئەللىرىدە بۇخىل ئەركىنلىك تارىختا مىسلى كۆرۈلمىگەن دەرىجىگە يەتتى. 1951-يىلى ئاۋستىرىيىلىك Carl Djerassi تۇنجى بولۇپ بۇخىل دورىنى سىنتىزلەپ چىقتى، ئۇ تەقلىدىي ھورمۇننىڭ رولىغا تايىنىپ ئۇرۇق ئىشلەپچىقىرىشنى تىزگىنلەيدۇ. ئىلگىرى دۇنيادىكى ھەربىر ئايال ئوتتۇرا ھېساب بىلەن 4.9 بالا تۇغقان بولسا، بۇ سان 1955-يىلىدىن 1995 -يىلىغىچە تەدىرجى ئازىيىپ 2.8گە چۈشۈپ قالدى. بۇ دەل پىروگېستىننى تەركىپ قىلغان ئەشۇ كىچىك كۇمۇلاچ دورىلارنىڭ كارامىتى ئىدى. بۈگۈنكى كۈندە 70مىليۇن ئايال بۇخىل تۇغۇت چەكلەش دورىسى ئىستىمال قىلماقتا.



كاربون دئوكسىد(CARBON DIOXIDE — CO2)

18-ئەسىرنىڭ 50-يىللىرىدا، شوتلاندىيە خىمىيە ئالىمى Joseph Black بۇخىل كۈچلۈك بولغان پارنىك گازىنى بايقاپ، ئايرىپ چىقتى. ئەينى زاماندا سۈنئى ئۇسۇلدا ئېلىنغان كاربون دئوكسىد ھەريىلى ئوتتۇرىچە ھېساب بىلەن تەخمىنەن 3مىليۇن توننا ئېلىنغان. بىراق 2005-يىلىغا كەلگەندە، پەقەت مىنېرال ماددىلارنى كۆيدۈرۈشتىن ئىبارەت بىرتۈر ئارقىلىقلا7.9 مىليارد توننا قويۇپ بېرىلگەن، ئۇنىڭدىن باشقا ئورمانلارنى قالايمىقان كېسىش سەۋەبىدىنمۇ ھەريىلى ئوتتۇرا ھېساب بىلەن 1.5مىليارد تونناكاربون دئوكسىد ھاسىل بولىدۇ. سۇ پارىدىن قالسا، كاربون دئوكسىد ئەڭ چوڭ پارنىك گازى ھېسابلىنىدۇ، ئۇ ئۈزلۈكسىز تۈردە ئاتمۇسفىراغا ئىسسىقلىق قويۇپ بېرىپ، پارنىك ئېففېكتى ئارقىلىق پۈتكۈل يەرشارى كېلىماتىنىڭ ئىللىپ كېتىش ھادىسىسىنى كەلتۈرۈپ چىقارماقتا. نۆۋەتتە قويۇپ بېرىلىش مىقدارى يەنىلا ئاشماقتا، شۇنىڭ ئۈچۈن ئىنسانلار جىددى يوسۇندا بۇنىڭغا سەگەك پوزىتسىيىدە بولۇشى كېرەك، بولمىسا كىلماتنىڭ داۋاملىق ئىللىپ كېتىشى ئارقىسىدا دېڭىز-ئوكيانلار سۇيۇزىنىڭ داۋاملىق ئۆرلىشى كېلىپ چىقىپ، راستىنلا بىركۈنى سۇ ئاستىدا قېلىشىمىز مۇمكىن.

------------

ئاپتۇرى : Amy Bullen
مەنبەسى :«Cosmos Online »نىڭ 2009-يىللىق1-ئاينىڭ 2-كۈنىدىكى سانى

خەنچىدىن تەرجىمە قىلغۇچى :مەن
ئەسكەرتىش: كەسپىم خىمىيە بولمىغاچقا تەرجىمىدە بەزى خاتالىقلار سادىر بولغانلىقى ئېنىق، تۈزىتىش بىرىپ قويۇشۇڭلارنى ئۈمىد قىلىمەن.

ئەلنۇرى

ياخشى تەرجىمە قىپسىز

تەقۋا999

رەھمەت جاپا تارتىپسىز  قولىڭزغا دەت تەگمىسۇن ..........!!!