پۇل جېڭى(روسچىلىد جەمەتى -بايلارنىڭ بېيى)

asym12

	جامىس فىرانسىيەنى بويسۇندۇردى "بىر ھۆكۈمەت بانكىرلارنىڭ پۇلىغا قاراشلىق بولۇپ قالغاندا،ۋەزىيەتنى كونتىرول قىلىدىغىنى رەھبەرلەر ئەمەس،بەلكى بانكىرلار.پۇلنىڭ ۋەتىنى يوق،بانكىر نېمىنىڭ ۋەتەنپەرۋەرلىك،نېمىنىڭ ئالىجاناپلىق ئىكەنلىكىنى بىلمەيدۇ،ئۇلارنىڭ بىلىدىغىنى پەقەتلا پايدا ئېلىش."                                        -ناپالېئون.1815-يىلى روسچىلىدنىڭ بەشىنچى ئوغلى جامىس، ناپالىئون تەخىتتىكى ۋاقىتتا،ئاساسلىقى لوندون بىلەن پارىژ ئارلىقىدا چېپىپ يۈرۈپ قۇرغان جەمەتىنىڭ تىرانسىپورت تورى ئارقىلىق،ئەنگىلىيە ماللىرىدا ئەتكەسچىلىك قىلاتتى.ۋېلىنتونغا ياردەم قىلىپ ئالتۇن يۆتكەش ۋە ئەنگىلىيە دۆلەت قەرزىنى يىغىۋېلىش ئۇرۇشىدىن كېيىن،جامىسنىڭ فىرانسىيەدە بىراقلا نامى چىقىپ كەتتى.ئۇ روسچىلىد پارىژ بانكىسىنى قۇردى،شۇنداقلا ئاستىرىتتىن ئىسپانىيە ئىنقىلابىغا مەبلەغ ياردىمى قىلدى. 1817-يىلى،ۋاتېرلو ئۇرۇشىدا يېڭىلگەندىن كېيىن،فىرانسىيە ناپالېئون جەڭلەردە قولغا كەلتۈرگەن زور زېمىنلىرىدىن ئايرىلىپ قالدى،سىياسي جەھەتتە يېتىم قالدى،جەلىق ئىگىلىكى ئىقتىسادى كۈنسېرى چېكىندى.لۇيىس18ھۆكۈمىتى ئىقتىسادتا پۇت تىرەپ تۇرۇش ئۈچۈن ،تۆت تەرەپكە قاتراپ قەرىز ئىزدەشكە باشلىدى.فىرانسىيەنىڭ بىر بانكىسى بىلەن ئەنگىلىيەنىڭ بالىن بانكىسى سانى زور بولغان ھۆكۈمەتكە قەرىز بېرىش تۈرىگە ئېرىشتى،ئەمما داڭدار روسچىلىد بانكىسى بىر چەتتە قالدى،بۇنىڭدىن جامىسنىڭ قاتتىق غەزىپى كەلدى. 1818-يىلىغا كەلگەندە،ئالدىنقى يىلى تارقىتىلغان ھۆكۈمەت زايومىدا پارىژ ۋە باشقا ياۋروپا شەھەرلىرىدە ئۆسۈش ئەھۋالى كۆرۈلگەنلىكتىن،فىرانسىيە ھۆكۈمىتى بۇنىڭ پايدىسىنى كۆردى،ۋە شۇنداقلا داۋاملىق تۈردە بۇ ئىككى بانكىدىن قەرىز ئالماقچى بولدى.ئاكا-ئۇكا روسچىلىدلار بارلىق ئاماللارنى قىلغان بولسىمۇ،ھېچقانداق نەتىنچە كۆرۈلمىدى.ئەسلىدە،فىرانسىيە ئاقسۆڭەكلىرى ئۆزلىرىنى ئېسىل تەبىقىدىن كېلىپ چىققان دەپ قارىغاچقا،روسچىلىد جەمەتىنى سەھرادىن كېلىپ بېېيىپ قالغانلار دەپ كۆزگە ئىلماي،ئۇلار بىلەن سودا قىلىشنى خالىمىغانىدى.گەرچە جامىس پارىژدا نۇرغۇن پۇلى بىلەن،ھەشەمەتلىك ئۆيدە ئولتۇرۇپ،ئېسىل كىينىپ يۈرسىمۇ،فىرانسىيە ئاقسۆڭەكلىرىنىڭ ھاكاۋۇرلىقىدىن ئۇ ئاچچىقتىن يېرىلغۇدەك بولدى. ئۇ دەرھال باشقا قېرىنداشلىرى بىلەن فىرانسىيە ئاقسۇڭەكلىرىنى قولغا كىرگۈزۈشنىڭ پىلانىنى تۈزۈشكە كىرىشتى.بۇ ئاقسۇڭەكلەر ھاكاۋۇر بولغىنى بىلەن زېرەك ئەمەس ئىدى،ئۇلار روسچىلىد جەمەتىنىڭ پۇل-مۇئامىلە جەھەتتىكى ئىستىراتىگىيىسىنى سەل چاغلاپ قالدى،ئۇنىڭ ئىنىچكىلىك بىلەن پىلان تۈزەپ ھەممىنى بىر تەرەپ قىلىش ئىقتىدارى،ناپالىئوننىڭ ھەربى ئىشلاردىكى ئىستىداتىدىن قېلىشمايىتتى. 1818-يىلى11-ئاينىڭ15-كۈنى،ئىزچىل مۇقىم ئۆرلەۋاتقان فىرانسىيە زايومى تۇيۇقسىز بىنورماللا چۈشۈشكە باشلىدى،تېزلا،ھۆكۈمەتنىڭ زايوملىرىمۇ تەسىرگە ئۇچراپ،باھاسى ئوخشىمىغان دەرىجىدە چۈشۈشكە باشلىدى.بازاردىكى مەبلەغ سالغۇچىلار ئارىسىدا غۇلغۇلا باشلاندى.ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشىگە ئەگىشىپ،ئەھۋالدا ياخشىلىنىش بولماستىن،ئەكسىچە بارغانسېرى يامانلىشىشىقا باشلىدى.بازاردىكى غۇلغۇلا بارغانسىېرى ھەرخىل قىياسلارغا ئايلىنىپ،تۆت ئەتراپقا يامراشقا باشلىدى،بەزىلەر ناپالىئون قايتا تەخىتكە چىقىدىكەن دېيىشسە،بەزىلەر ھۆكۈمەت مالىيە باج كىرىمى ئۆسۈمگە چىقىشماپتۇ دېيىشتى،يەنە تېخى بەزىلەر يېڭى ئۇرۇشنىڭ باشلىنىشىدىن ئەنسىرەشتى. لۇيىس18نىڭ ئوردا ئىچكى قىسمىمۇ خېلىلا قالايمىقان بولۇپ،زايوم ئەگەر داۋاملىق چۈشۈۋەرسە،ھۆكۈمەتنىڭ كېينكى چىقىمىغا ئامال قىلىغىلى بولمايىتتى.ھاكاۋۇر ئاقسۆڭەكلەرنىڭ چىرايىنىمۇ غەم قاپلاشقا باشلىدى،ھەممەيلەن بۇ دۆلەتنىڭ كەلگۈسىدىن ئەنسىرەشكە باشلىدى.پەقەت ئىككى ئادەملا بىر چەتتە سوغۇق كۈلۈپ تۇراتتى،ئۇلار دەل جامىس ۋە ئۇنىڭ ئاكىسى كار. ئەنگىليەدە بولۇپ ئۆتكەن ئىشلەر تۈپەيلى،بەزىلەر بارا-بارا روسچىلىد جەمەتىنى زايوم بازىرىنى كونتىرول قىلىۋاتىدۇ دەپ گۇمان قىلىشقا باشلىدى.ئەمەلىيەتتىمۇ دەل شۇنداق ئىدى.1818-يىلى10-ئايدىن باشلاپ،روسچىلىد جەمەتى كۈچلۈك مالىيەسىنى قالقان قىلىپ تۇرۇپ،ياۋروپانىڭ ھەرقايسى چوڭ شەھەرلىرىدە ئاستىرىتتىن فىرانسىيەنىڭ زايومىنى يىغىشقا باشلىدى،زايومنىڭ باھاسى ئاستا-ئاستا ئۆستى.ئاندىن،11-ئاينىڭ 5-كۈنىدىن باشلاپ،يەنە شۇ يەرلەردە بىرلا ۋاقىتتا زايومنى باھاسىنى چۈشۈرۈپ سېتىپ،بازارنىڭ داۋالغۇشىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى. ئۆزىنىڭ زايومىنىڭ خۇددى ئەركىن چۈشكەن جىسىم تېزلىكىدە چوڭقۇرلۇققا چۈشۈپ كېتىپ بارغىنىنى كۆرۈپ تۇرغان لۇيىس18،ئۆزىنىڭ تاجىنىمۇ بىللە چۈشۈپ كېتىپ بارغاندەك ھېس قىلدى.شۇ ۋاقىتتا،ئوردىدىكى روسچىلىد جەمەتىنىڭ ۋاكالەتچىسى پادىشاھقا گەپ كىرگۈزدى،نېمىشقا ھەددى ھېساپسىز پۇلى بار روسچىلىد بانكىسىنى ۋەزىيەتنى ئوڭشاشقا تەكلىپ قىلىپ باقمايمىز؟ئەنسىرەپ ئاران قالغان لۇيىس18 نىڭ ئەمدى خان جەمەتىنىڭ مەرتىۋىسىنى پەش قىلغۇدەك ھالى قالمىغانىدى،شۇڭا دەرھاللا جامىس ئاكا-ئۇكىلارنى چاقىرىتقۇزدى.ئەيلىس سارىينىڭ كەيپىياتىدا ئۆزگىرىش بولغانىدى،يەنى ئۇزۇندىن بۇيان كۆزگە ئىلىنمىغان جامىس ئاكا-ئۇكىلار ھەممىلا يەردە ھۆرمەت-تەكەللۇپ،ئىللىق كۈلۈمسىرەشلەر بىلەن كۈتىۋېلىندى. دېگەندەك جامىس ئاكا-ئۇكىلار چىقىپلا زايومنىڭ ۋەيران بولىشىنى توختىتىۋالدى،ئۇلار فىرانسىيەدە ھەممە دىققەت قىلىدىغان ئوبىكتىلارغا ئايلاندى،فىرانسىيە ھەربى ئىشلاردا مەغلۇپ بولغاندىن كېيىن،شۇلار ئىقتىسادى كىرزىستىكى فىرانسىيەنى قۇتۇلدۇرىۋالدى!ماختاش ۋە گۈل-دەستىلەر جامىس ئاكا-ئۇكىلارنى مەسىت قىلىۋەتتى،ھەتتا ئۇلار كىيگەن كىيىملەرنىڭ پاسىنىمۇ مودا كىيملەرگە ئايلاندى.ئۇلانىڭ بانكىسى كىشىلەر تالىشىپ تۇرۇپ قەرىز ئالىدىغان جايغا ئايلاندى. روسچىلىد جەمەتى فىرانسىيە پۇل-مۇئامىلىسىنى پۈتۈنلەي كونتىرول قىلىپ بولدى.

QAKMAK825

	ناھايىتى ياخشى ئىش قىلىپسڭز   داۋامىغا  تەشنامىز....بىزمۇ ئىقتىساد ئۆگىنەيلى........داۋامىغا  تەشنامىز...

asym12

	سولومون ئاۋىستىرىيىدە روسچىلىدلارنىڭ نەزىرىدە ئۇرۇش ۋە تېنىچلىق دەيدىغان نەرسە يوق،ۋەدە قەسەملەر يوق،ئۆلۈم ۋە شان-شەرەپ ئەسلا يوق،ئۇلار بۇنداق نەرسىلەرنى نەزىرىدىن ساقىت قىلىۋەتكەن.ئۇلانىڭ نەزىرىدە پەقەتلا پەشتاقلا بار.بىرى شاھزادە ۋىليام،كېينكىسى ماتتىرنىچ.                                   --فىدىرىك.موردۇن سولومون مايىرنىڭ ئىككنچى ئوغلى،يىل بويى ياۋروپانىڭ ھەرقايسى چوڭ شەھەرلىرىدە چېپىپ يۈرىيدۇ،جەمەتىنىڭ ھەرقايسى بانكىلىرىنى ماسلاشتۇرۇش خىزمىتىگە مەسئۇل.شۇ قېرىنداشلار ئارىسىدا ئالاقىگە ئەڭ ماھىرى،گەپنى ئويلىنىپ،تەكەللۇپ بىلەن قىلىدۇ.سولومون بىلەن مۇناسىۋەت قىلىپ باققان بىر بانكىر«ئادەم ئۇنىڭ بىلەن پاراڭلاشسا ناھايىتى خوش بولىدۇ«دېگەن.مۇشۇ سەۋەپلەر تۈپەيلى،قېرىنداشلىرى ئۇنى ۋېىيناغا بېرىپ،ياۋروپانىڭ يۈرىكىدىكى بانكا كەسپىنى ئېچىشقا ئەۋەتكەن. ۋېينا ئەينى چاغدىكى ياۋروپانىڭ سىياسى مەركىزى ئىدى،ياۋروپادىكى ھەممە خان جەمەتىنىڭ دېگۈدەك خابىسبوۋ پادىشاھلىقى بىلەن قويۇق قانداشلىق مۇناسىۋىتى بار ئىدى.خابۇسىبوۋ پادىشاھلىقى بۈيۈك رىم ئىمپىرىيىسىنىڭ ئىمپىراتورى بولۇش سۈپىتى بىلەن ئاۋىستىرىيە،ئىتالىيەنىڭ شىمالى،شىۋىتسىيە،بىلروسىيە،گوللاندىيە،ليۇكسېمبورىگ،چېخ،سىلوۋېنىيە شۇنداقلا فىرانسىيەنىڭ شەرقى قىسمى قاتارلىق جايلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان رايونلارغا 400يىلدىن ئارتۇق ھۆكۈمرانلىق قىلغان بولۇپ،ياۋروپادىكى ئەڭ قەدىمى،ھەقىقى خانلىق جەمەت. ناپالىئون گەرچە بۈيۈك رىم ئېمپىرىيىسى ئۇرۇشتا يەڭگەن بولسىمۇ،ئۇنىڭ ۋارىسى بولغان ئاۋىستىرىيە يەنىلا ياۋروپادا ئاتامانلىق ئورنىدا بولۇپ،باشقا خانلىقلارنى كۆزگە ئىلمايىتتى.بۇنداق ئېسىل نەسەبلىك جەمەت بىلەن مۇناسىۋەق قىلىشنىڭ ،شاھزادە ۋىليام بىلەن مۇناسىۋەت قىلىشتىن دەرىجىسى زور دەرىجىدە يۇقىرى بولاتتى.گەرچە روسچىلىد جەمەتى ئىلگىرى نەچچە قېتىم خابىسبىوۋ بىلەن سودا ئالاقىسى قىلىشقا ئۇرۇنۇپ باققان بولسىمۇ،ھەر قېتىمدا خان جەمەتى تەرىپىدىن رەت قىلىنىپ،ئىشىكتىن كىرگۈزۈلمىگەن. ناپالىئون جەڭدە يېڭىلىپ،سولومون ۋېينانىڭ دەرۋازىسىنى قاققان چاغدا،ۋەزىيەتتە ئاللىقاچان زور ئۆزگىرىش بولغان ئىدى.روسچىلىد جەمەتى ياۋروپادا بارماق بىلەن سانىغۇدەك جەمەتكە ئايلىنىپ،ئەنگىلىيە،فىرانسىيەنى بويسۇندۇرۇپ،ئاساسىنى راۋرۇس پۇختىلىغانىدى.گەرچە شۇنداق بولىسمۇ،سولومون بىۋاستە خابىسبوۋ بىلەن سۆزلىشىشىتىن تەپ تارتىپ،ئارىغا ئادەم سالدى،ئۇ دەل 19-ئەسىردە ياۋروپا سىياسىي سەھنىسىنى زىل-زىلىگە سالغان ئاۋىستىرىيىلىك دىپلومات كېلمېنسىۋون.ماتتىرنىچ. ناپالىئوننى مەغلۇپ قىلغان ياۋروپا،ماتتىرنىچ باشلامچىلىق قىلغان ۋيېنا سىستىمىسدا 19-ئەسىردىكى ياۋروپادىكى ئەڭ ئۇزۇن ئەمىنىيە دەۋرىنى باشتىن كەچۈردى.ئۇ ئاۋىستىرىينىڭ كۈنسېرى زەئىپلىشىپ،دۈشمەنلىرى خىرىس قىلىپ تۇرغان خەتەرلىك ۋەزىيتىدە،ئۆزىنىڭ ئىدارە قىلىش سەنئىتىنى ۋايىغا يەتكۈزۈپ نامايان قىلدى.خابىسبوۋنىڭ ياۋروپادىكى چاقىرىق قىلىش كۈچىگە تاينىپ،ئەتراپتىكى روسىيە قاتارلىق دۆلەتلەردىن ئىتتىپاقچى دۆلەت تەشكىللەپ،فىرانسىيەگە تاقابىل تۇرىدىغان كۈچنى ھازىرلىدى ھەم روسىيەنىڭ كۈچىيىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئالدى،شۇنداقلا بىرلىكتە چېگرا ئىچىدىكى مىللەتپەرەس ۋە ھۆرلۈك تەرەپدارلىرىنى تېزگىنلەيدىغان تۈزۈمنى شەكىللەندۈردى،شۇ ئارقىلىق ئاۋىستىرىيىدىكى كۆچمەن مىللەتلەرنىڭ بۆلگۈنچىلىك قىلىشىنى توسىدى. 1818-يىلىدىكى يىغىن ناپالىئون ئۇرۇشىدىن كېينكى ياۋروپانىڭ كەلگۈسىىنى پىلانلايدىغان مۇھىم يىغىن بولۇپ،ئەنگىلىيە،روسىيە،ئاۋىستىرىيە،فىرانسىيە قاتارلىق دۆلەتلەردىن كەلگەن ۋەكىللەر فىرانسىيەنىڭ ئۇرۇش تۆلىمى ۋە ئىتتىپاقداش دۆلەتلەرنىڭ قوشۇن چېكىندۈرۈش قاتارلىق مەسىلىلىرىنى قارار قىلىشتى.سولومون بىلەن ئىنىسى كار بۇ قېتىملىق يىغىنقا قاتناشتى.دەل مۇشۇ قېتىملىق يىغىندا ماتتىرنىچنىڭ ئوڭ قولى بولغان گېنتىز تونۇشتۇرىشى بىلەن،سولومون ماتتىرنىچ بىلەن تونۇشتى ۋە ناھايىتى تېزلا دېيىشمەيدىغان گېپى يوق يېقىن دوستلاردىن بولۇپ كەتتى،بىر جەھەتتىن سولوموننىڭ ماختاشلىرى ماتتىرنىچقا يېقىپ كەتسە،يەنە بىر جەھەتتىن ماتتىرنىچمۇ روسچىلىد جەمەتىنىڭ پۇلى بىلەن ئۆزىنى كۈچلەندۈرۈشنى ئويلىدى،شۇنىڭ بىلەن ئىككىسىنىڭ گېپى بىر يەردىن چىقتى.سولومون بىلەن گېنتىز بولسا سېنىڭ مېنىڭ دېيىشمەيدىغانلاردىن ئىدى ماتترنىچ بىلەن گېنتىزنىڭ كۈچلۈك تەۋسىيىسى ئاستىدا،يەنە روسچىلىد بىلەن شاھزادە ۋىليامنىڭ ۋە دانىيە پادىشاھلىقى بىلەن قويۇق سودا مۇناسىۋىتىنىڭ تەسىرىدە،خابىسبوۋنىڭ قېلىن ئىشىكلىرى سولومونغا ئېچىلدى.پادىشاھلىق زىچ ۋە مۇقىم تۈردە سولوموننىڭ بانكىسىغا مەبلەغ سالدى ۋە قەزىر ئالدى،سولومون ناھايىتى تېزلا «ئۆز ئادەم«گە ئايلاندى.188-يىلى،خابىسبوۋ پادىشاھلىقى روسچىلىد قېرىنداشلارغا(نىسىندىن باشقىسى) كېنەزلىك ئۇنۋانى بەردى. سولوموننىڭ كۈچەپ مەبلەغ ياردىمى قىلىشى ئارقىسىدا،ماتتىرنىچ ئاۋىستىرىيدىكى تەسىر كۈچىنى كېڭەيتىشكە باشلىدى،تۆت ئەتراپقا ئەسكەر ئەۋەتىپ،چاتاقچى رايونلاردا«تېنىچلىقنى قوغداش«قا باشلىدى،ئەسلىدىنلا كۈنسېرى زەئىپلىشىۋاتقان ئاۋىستىرىيە تېخىمۇ چوڭقۇر قەرىز پاتقىقىغا پاتتى،شۇنىڭ بىلەن روسچىلىدنىڭ خەزىنىسىگە تېخىمۇ بەك بېقىنىشقا باشلىدى.1814-يىلىدىن1848-يىلىدىكى ياۋروپا ماتتىرنىچ دەۋرى دەپ ئاتالدى،ئەمەلىيەتتە ماتتىرنىچنى پەردە ئارقىسىدا كونتىرول قىلىۋاتقىنى روسچىلىد بانكىسى ئىدى. 1822-يىلى ماتتىرنىچ،گېنتىز،سولومون،جامىس ۋە كار قاتارلىقلار ۋېرونا يىغىنىغا قاتناشتى.يىغىندىن كېيىن روسچىلىد بانكىسى پايدىسى زور بولغان بىرىنچى ئوتتۇرا ياۋروپا تۆمۇر يولىغا مەغلەغ سېلىش تۈرىگە ئېرىشتى.ئاۋىستىرىيەلىكلەر روسچىلىدلارنىڭ تەسىر كۈچىنى بارغانسېرى ھېس قىلىشقا باشلىدى،كىشىلەر«ئاۋىستىرىيدە بىر فېردىنانىد پادىشاھ ۋە بىر روسچىلىد خاندانلىقى بار«دېيىشكە باشلىدى.1843-يىلى سولومون ۋىتكونىس بىرلەشمە كانچىلىق شېركىتى بىلەن ئاۋىستىرىيە-ھونگىرىيە مېتال تاۋلاش شېركىتىنى سېتىۋالدى،بۇ ئىككى شېركەت ئەينى چاغدىكى دۇنيادىكى ئون چوڭ  ئېغىر سانائەت شېركەتلىرى ئىدى. 1848-يىلىغا كەلگەندە،سولومون ئاۋىستىرىينىڭ پۇل-مۇئامىلە ۋە ئىقتىسادىنىڭ خوجىسىغا ئايلاندى. 7.روسچىلىد گېربى ئاستىدىكى گېرمانىيە ۋە ئىتالىيە ناپالىئون گېرمانىيەدىن قوشۇن چېكىندۈرگەندىن كېيىن،گېرمانىيە ئەسلىدىكى 300دىن ئارتۇق تارقاق بېكنمە كىچىك دۆلەتلەرنى بىرلەشتۈرۈپ،30دىن ئارتۇق چوڭراق دۆلەت شەكىللەندۇرۈپ،گېرمانىيە فېدراتسىيەسىنى قۇردى.فىرانكىفورىدنىڭ ئاتامانى ئامىسرونى ئېلىپ قېلىپ گېرمانىيە فېدراتسىيەسىنىڭ تۇنجى نۆۋەتلىك مالىيە مىنىستىرى قىلىپ تەينىلىدى،ئۇنىڭغا 1822-يىلى ئاۋىستىرىيە پادىشاھى تەرىپىدىن كېنەزلىك ئۇنۋانى بېرىلدى.فىرانكىفوردتىكى روسچىلىد بانكىسى گېرمانىيەنىڭ ئىقتىساد مەركىزىگە ئايلاندى.ئامىسرونىڭ ئۆمۈلۈك ئەپسۇسلىنىدىغان ئىشى-بالىسى يوق،شۇڭلاشقا ئۇ شاگىرىتلىرىنى تەربىيىلەشكە ئالاھىدا كۆڭۈل بۆلگەن،بۇنىڭ ئىچىدىكى ئامىسىرونىڭ ئارزۇلىشىغا ئېرىشكەن ياش دەل دۇنيا ھازىرقى زامان تارىخىدا نامى چىققان گېرمانىيەلىك قانخور ۋەزىر بىسمارىك. تۆتىنچى ئوغۇل كار ئەڭ جىم يۈرىيدىغىنى بولۇپ،جەمەتىنىڭ خەت ئالاقە ئىشلىرىغا مەسئۇل ،ياۋروپانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدا قاتناپ خەت-ئالاقە يەتكۈزۈش ۋە باشقا قېرىنداشلىرىنىڭ خىزمەتلىرىنى ماسلاشتۇرۇشقا مەسئۇل ئىدى.بەشىنچى ئىنىسىغا ياردەم قىلىپ،فىرانسىيەنىڭ 1818-يىلىدىكى دۆلەت قەرزى ئۇرۇشىدا شانلىق غەلبىنى قولغا كەلتۈرگەندىن كېيىن،ئائىلىنڭ تۈۋرۈكىگە ئايلانغان ئۈچىنچى ئوغۇل نىسىن تەرىپىدىن ئىتالىيەنىڭ ناپلىسقابانكا قۇرۇشقا ئەۋەتىلدى.ئۇ ئىتالىيەدە باشقىلارنى بېسىپ چۈشىدىغان ئالدىن كۆرەرلىك ئىقتىدارىنى جارى قىلدۇردى.كار ماتتىرنىچنىڭ ئىتالىيەگە ئىنقىلابنى باستۇرۇشقا ئەۋەتكەن قىسمىنى مەبلەغ بىلەن تەمىنلەپلا قالماستىن،قالتىس سىياسىي ئەپچىللىك بىلەن،ئىتالىيە ھۆكۈمىتىنى ئۇرۇش چىقىمىنى ئۈستىگە ئالغۇزدى.ئۇ يەنە دوستى مەيدقا ياردەم بېرىپ ،ناپلىسنىڭ مالىيە باش ۋەزىرلىك ئورنىنى تارتىۋېلىشنى پىلانلىدى ۋە تارتىۋالدى.كۈنلەرنىڭ ئۆتىشىگە ئەگىشىپ كار ئىتالىيە ئوردىسىنىڭ مالىيە تايانسىچىغا ئايلاندى،تەسىر كۈچى ئىتالىيە يېرىم ئارىلىغا كېڭەيدى.ئۇ يەنە ۋاتىكان بىلەن سودا ئالاقىسى ئورناتتى،پوپ گېرگورى16ئۇنى قوبۇل قىلغان چاغدا،كارنىڭ سۆيۈشىگە قائىدىنى بۇزۇپ، قولىنى تۇتۇپ بەردى،بەلكى بۇرۇنقىدەك پۇتىنى سۇنمىدى.

asym12

	روسچىلىد پۇل-مۇئامىلە ئىمپىرىيىسى «پەقەت سىلەر قېرىنداشلار مۇستەھكەم ئۇيۇشساڭلارلا،دۇنيادىكى ھېچقانداق بانكا سىلەر بىلەن رىقابەتلىشەلمەيدۇ،سىلەرگە زىيان يەتكۈزەلمەيدۇ،ھەتتا مويۇڭلارغىمۇ تېگەلمەيدۇ.سىلەر بىللە بولساڭلارلا دۇنيادىكى ھەرقانداق بانكىدىن كۈچلۈك بولىسلەر.«                       --داۋىدسوننىڭ نىسىنغا يازغان خېتى.1814-يىلى6-ئاينىڭ24-كۈنى قېرى روسچىلىد 1812-يىلى ئالەمدىن ئۆتىدىغان چاغدا،تۆۋەندىكى تۈزۈملەرنى ۋەسىيەت قالدۇردى: 1.جەمەتىمىزنىڭ بارلىق بانكىسىدىكى ۋەزىپىلەرنى چوقۇم جەمەتىمىز كىشىلىرى ئۈستىگە ئالىدۇ،ياتلارغا بېرىشكە بولمايدۇ.جەمەتىمىزنىڭ سودا ئىشلىرىغا پەقەت ئەر تۇغقانلارلا قاتنىشالايدۇ. 2.مال-مۈلۈكنڭ سىرىتقا ئېقىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئۈچۈن،توي پەقەت جەمەتىمىزدىكى نەۋرە تۇغقانلار ئارا قىلىنىدۇ.بۇ تۈزۈم ئالدىدا قاتتىق ئىجرا قىلىنغان،كېيىن باشقا يەھۇدىي بانكىرلار جەمەتى بىلەن توي قىلسىمۇ بولىدۇ دەپ ئۆزگەرتىلگەن. 3.مال-مۈلۈك ئەھۋالىنى سىرىتقا ئاشكارىلاشقا قەتئى بولمايدۇ. 4.مال-مۈلۈككە ۋارسلىق قىلىش ئىشلىرىدا،ئادۋوكات تەكلىپ قىلىشقا قەتئى بولمايدۇ. 5.ھەربىر ئائىلىدە چوڭ ئوغۇل باش بولىدۇ،ئەگەر ھەممەيلەن قوشۇلسا،كىچىكى ئىز باسار بولسىمۇ بولىدۇ. ۋەسىيەتنامىگە خىلاپلىق قىلغۇچىنىڭ ،مىراسخورلۇق ھوقوقى ئېلىپ تاشلىنىدۇ. بىرلەشكەن ئوزار،بىرلەشمىگەن توزار دېگەن گەپ بار.روسچىلىد جەمەتى تۇغقانلار ئارا توي قىلىش تۈزۈمى ئارقىلىق مال-دۇنيانىڭ سىرىتقا ئېقىپ كېتىشىنى توسۇپ كەلگەن.100يىلدىن بۇيان،تۇغقانلار ئارا 18قېتىم توي قىلىنغان،بۇنىڭ 16قېتىملىقى بىر تۇغقان نەۋرىلەر ئارىسىدا قىلىنغان. قىياسلارغا ئاساسلانغاندا،1850-يىللىرى ئەتراپىدا،روسچىلىد جەمەتى جەمئى توپلىغان بايلىق 6مىليارد دوللار قىممىتىگە يەتكەن،6%لىك پايدا بىلەن ھېساپلىغاندا،150يىلدىن كېيىنكى بۈگۈنكى كۈندە،ئۇلارنىڭ جەمەتىنىڭ ئاز بولغاندا 3تىرىليون دوللار قىممىتىدە مۈلكى بار. قاتتىق جەمەت تۈزۈمى،مۇتلەق مەخپىي مەشغۇلات،سائەت زاپچاسلىرى كەبى ماسلىشىش،مەڭگۈ بازاردىن ئاۋال ئۇچۇرغا ئېرىشىش،سوغوققانلىق بىلەن ئەقىلگە تاينىش،پۇلغا بولغان چەكسىز ھەۋەس،شۇلارنى ئاساس قىلغان ھالدىكى مال-دۇنياغا بولغان چوڭقۇر مۇلاھىزە،دانالارچە ئالدىن كۆرۈش-روسچىلىد جەمەتىنى ئىككى يۈز يىلدىن بۇيانقى پۇل-مۇئامىلە،سىياسىي ۋە ئۇرۇش ئوتلىرىنىڭ قايناملىرىدىن قۇتۇلدۇرۇپ،ھازىرغىچە ئىنسانىيەت تارىخىدىكى دەھشەت زور پۇل-مۇئامىلە ئېمپىرىيىسىنى قۇرۇپ چىقتى. روسچىلىد جەمەتى بانكىلىرى ياۋروپانىڭ ئاساسلىق شەھەرلىرىگە تارالغان،ئۇلارنىڭ ئۆز ئالدىغا ئاخبارات يىغىش ۋە تېز تارقىتىش سېستىمىسى بار،ھەتتا ياۋروپانىڭ خان جەمەتى ۋە ئاقسۆڭەكلىرى تېز،مەخپى ئۇچۇر ئالاقىسى قىلماقچى بولغىنىدا شۇلارنىڭ سېستىمىسىنى ئىشىلىتىدۇ.ئۇلار يەنە خەلىقئارادا تۇنجى بولۇپ پۇل-مۇئامىلە ھېساپلاش سېستىمىسىنى كەشىپ قىلدى،ئۇلار ئۆزىنىڭ دۇنيا ئالتۇن بازىدىرىكى كونتىروللىقىدىن پايدىلىنىپ،جەمەت بانكىلىرى ئارىسىدا ئالدى بولۇپ،ھەقىقىي ئالتۇن ئېلىپ  يۇرۇشنىڭ ھاجىتى بولمىغان ھېساپ خاتىرىلەش سېستىمىسنى ئىشلەتتى.بۇ دۇنيادا،ھېچكىم ئالتۇننىڭ ھەقىقىي ماھىيىتىنى روسچىلىد جەمەتىدەك چۈشەنمەسلىكى مۇمكىن.2004-يىلى روسچىلىد جەمەتى ئۆزىنىڭ لوندون ئالتۇن باھاسىنى بەلگىلەش سېستىمىسىدىن چېكىنىدىغانلىقىنى جاكارلىغان چاغدا بولسا،ئاستىرىتتىن كەلگۇسىدىكى مىسلى كۆرۈلۈپ باقمقىغان ئىقتىسادى بوھراندىن ئۆزىنى ئەپقېچىپ،ئالتۇن باھاسى بىلەن بولغان ئالاقىسىنى ئۈزىۋاتقان ئىدى. قەرىزگە بوغۇلۇپ كەتكەن دوللار ئىقتىسادى بىلەن كىرزىسقا پاتقان دۇنيا پۇل-مۇئامىلە سىستىمىسى،شۇنداقلا دۇنيا تاشقى پېرۋوت زاپاس سېستىمىسى بىر مەيدان ھېساپ-كىتاپقا دۈچ كېلىشى مۇمكىن بولۇپ،ئازغىنە ئالتۇن زاپىسىغا ئىگە ئاسىيادىكى دۆلەتلەرنىڭ ئۇزاقتىن بۇيان توپلىغان بايلىقى،كەلگۈسىدىكى يەڭگۈچىگە قايتىدىن تەقسىملەپ بېرىلەتتى.فونىدنىڭ قايتا ھۇجۇم قىلىشىغا قارىتا،بۇ قېتىمقى نىشان قانداقتۇر بۇرۇنقىدەك فونىدسىتىرلىڭ ياكى ئاسىيانىڭ پۇلى بولماستىن،دۇنيا ئىقتىسادىنىڭ تۈۋرۈكى بولغان –دوللار ئىدى. بانكىرلار ئۈچۈن ئۇرۇش-ئالەمچە خوشاللىق.چۇنكى تېنىچلىق ۋاقتىدا سېتىش قىيىن بولغان قىممەت ئەسلىھەلەر ۋە بۇيۇملار ئۇرۇشتا ھەش-پەش دېگۈچە كۆيۈپ كۈلگە ئايلىنىدۇ،ئۇرۇشىۋاتقان ئىككى تەرەپ يېڭىش ئۈچۈن ھېچقانداق بەدەل تۆلەشكە قارىمايدۇ،ئۇرۇش ئاخىرلاشقان چاغدا،ھۆكۈمەت مەيلى يەڭسۇن يېڭىلسۇن،بانكىنىڭ قەزىر پاتقىقىغا چوڭقۇر پاتقان بولىدۇ.ئەنگىلىيە بانكىسى قۇرۇلۇپ ناپالىئون ئۇرۇشى ئاخىرلاشقىچە بولغان 121يىل مابەينىدە(1694-1815)،ئەنگىلىيە 56يىل ئۇرۇش قىلغان،ئاشقان ۋاقىتتا كېيىنكى قېتىملىق ئۇرۇشقا تەييارلىق قىلغان.ئۇرۇش قوزغاش ۋە مەبلەغ سېلىش دەل بانكىرلارنىڭ تۈپكى مەنپەئىتىگە ئۇيغۇن كېلىدۇ،روسچىلىد جەمەتىمۇ بۇنىڭ سىرتىدا ئەمەس،فىرانسىيە بۈيۈك ئىنقىلابى(1789-يىلى)دىن ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىغىچە بولغان يېقىنقى زاماندىكى بارلىق ئۇرۇشلارنىڭ ئارقىسىدا ئۇلارنىڭ سايىسى بار.روسچىلىد جەمەتى نۆۋەتتىكى ئاساسلىق تەرەققى تاپقان دۆلەتلەرنىڭ ئەڭ چوڭ قەرىز بەرگۈچىسى.قېرى روسچىلىدنىڭ ئايالى ئۆلۈش ئالدىدا مۇنداق دېگەن:«ئەگەر ئوغۇللۇرۇم ئۇرۇشنى خالىمىسا،ئۇرۇشنى خالايدىغان ئادەم قالمايدۇ.« 19-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىرىغا كەلگەندە ئەنگىلىيە،فىرانسىيە،گېرمانىيە،ئاۋىستىرىيە،ئىتالىيا قاتارلىق ياۋروپادىكى ئاساسلىق سانائەت دۆلەتلىرىنىڭ پۇل تارقىتىش ھوقوقى روسچىلىد جەمەتىنىڭ چاڭگىلىغا چۈشتى،«مۇقەددەس ھوقوقنىڭ ئورنىنى مۇقەددەس پۇل ئالدى«.شۇ پەيىتتە،ئاتلانتىك ئوكياننىڭ قىرغىقىدىكى گۈزەل،ئاۋات،باي ئامېرىكا قوشما شىتاتىنىڭ زېمىنلىرى ئۇلارنىڭ كۆزىگە تاشلاندى. كېينكى باپتا،ئامېرىكا تارىخىدىكى پىرىزىدېنىتلارنىڭ قەسىتكە ئۇچىرىشىنىڭ روسچىلىد جەمەتى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى سۆزلىنىدۇ.

y.n.elqut

	داۋامىنى تىزرەك يوللىسىڭىز بوپتىكەن ، قېرىدىشىم !

asym12

	2-باپ.خەلىقئارالىق بانكىرلار ۋە ئامېرىكا پىرزىدېنىتلىرىنىڭ يۈز يىللىق جېڭى مېنىڭ چوڭ دۈشمىنىمدىن ئىككىسى بار:بىرى ئالدىمدىكى جەنۇپ ئارمىيىسى،يەنە بىرى ئارقامدىكى پۇل-مۇئامىلە ئاپاراتى. بۇ ئىككىسىدىن كېينكىسىنىڭ خەۋپى چوڭ.كەلگۈسىدىكى مېنى تىتتىرىتىۋېتىدىغان خەۋىپنىڭ بىز تەرەپكە قاراپ كېلىۋاتقىنىنى كۆرۈۋاتىمەن،بۇ مېنى دۆلىتىمىزنىڭ ئەمنىلىكىدىن ئەنسىرىتىپ خاتىرجەم قىلمايۋاتىدۇ.پۇلنىڭ كۈچى خەلىقنى داۋاملىق ئېزىدۇ ۋە خەلىققە ھۆكۈرانلىق قىلىدۇ،بايلىق ئاخىرىدا ئاز بىر قىسىم ئادەمنىڭ قولىغا توپلىنىپ قالغاندا،جۇمھۇرىيىتىمىز ھالاك بولىدۇ.ھازىر مېنىڭ بۇ دۆلەتنىڭ ئەمىنلىكىگە بولغان ئەنسىرىشىم ئىلگىركى ھەرقانداق ۋاقىتتىكىدىن ئېشىپ كېتىدۇ،ھەتتا جەڭ ۋاقتىدىكىدىنمۇ.                                                             --لىنكولىن پىرزىدېنىت لىنكولىننى قەسىتلەش 1865-يىلى4-ئاينىڭ14-كۈنى،جۈمە كەچ،چىدىغۇسىز قىينچىلىق ۋە قاتمۇ-قات خەۋىپ-خەتەر ئىچىدە تۆت يىللىق ئازاپلىق ئىچكى ئۇرۇشنى باشتىن كەچۈرگەن پىرزىدېنىت لىنكولىن،ئاخىرى 5كۈن ئاۋال جەنۇپ قىسمىنىڭ قوماندانى روبېرىت.لى شىمالنىڭ گېرىنت قوماندانىغا ئەل بولغانلىق خەۋىرىنى تاپشۇرىۋالدى،پىرزېدىنىتنىڭ قاتتىق جىددىيلەشكەن نېرۋىلىرى بىردىنلا بوشاپ قالدى،ئارقىدىن ۋاشىنگىتوندىكى فورىت تىياتىرخانىسىغا ئويۇن كۆرگىلى باردى.10دىن 15مىنوت ئۆتتى،قاتىل لىنكولىننىڭ قوغدىغۇچىسىز ئايرىمخانىسىىغا كىردى،لىنكولىنغا ئىنتايىن يېقىن ئارلىقتىن،چوڭ كالبېرلىق تاپانچا بىلەن بېشىغا قارىتىپ ئوق ئۈزدى،لىنكولىن ئوق تېگىپ ئالدىغا يىقىلدى.ئىككىنچى كۈنى سەھەردە،پىرزىدېنىت لىنكولىن ئالەمدىن ئۆتتى. قاتىل -جون ۋىلكى بوس،ئەينى چاغدا ئاز-تولا نامى بار ئارتىس.ئۇ لىنكولىننى ئۆلتۈرۈپ بولۇپ قېچىپ چىقىپ كەتكەن،4-ئاينىڭ26-كۈنى قاتىل قېچىپ كېتىۋاتقاندا ئېتىپ ئۆلتۈرۈلگەن.قاتىلنىڭ ھارۋىسىدىن،سىفىرلىق يېزىلغان نۇرغۇن خەت-چەك ۋە يودا.بىنجامىننىڭ بىر قىسىم شەخسى بۇيۇملىرى تېپىلغان،يودا-ئەينى چاغدىكى جەنۇپ ھۆكۈمىتىنىڭ ئۇرۇش مىنىستىرى ۋە كېيىنكى دۆلەت ئىشىلىرى مەسلىھەتچىسى،شۇنداقلا جەنۇپنىڭ پۇل-مۇئامىلە جەھەتتىكى ئەمىلى ھوقوقلۇق ئادىمى،چۈنكى ئۇنىڭ ياۋروپادىكى چوڭ بانكىرلار بىلەن مۇناسىۋىتى قويۇق.ئۇ كېيىن ئەنگىلىيەگە قېتىپ كەتكەن.لىنكولىننىڭ قەسىتكە ئۇچىرىشى ئۇمۇميۈزلۈك ھالدا چوڭ كۆلەملىك قەسىتلەش دەپ قارالدى.قەسىتلەشكە قاتناشقانلار بەلكىم لىنكولىننىڭ ئىچكى كابېنىت ئەزالىرى،نىيو-يورىك ۋە فىلادىلفىيەدىكى بانكىرلار،جەنۇپنىڭ ھۆكۈمەت ئەمەلدارلىرى،نىيۇ-يورىكنىڭ گېزىت نەشىرىياتى سودىگەرلىرى ۋە شىمالدىكى ئىلغارئەزالار بولىشى مۇمكىن. قاتىلنىڭ نەۋرە قىزى ئىزورا ئۇنىڭ ئەسلىمىسىدە بۇ ئىشنى تىلغا ئالغان،لىنكولىننىڭ قەسىتكە ئۇچىرىشى ياۋروپادىكى سىرلىق ئەربابلار بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولۇپ،بوس قاتىللىق قىلىشتىن ئاۋال،ياۋروپاغا ئاز دېگەندە ئىككى قېتىم بارغان.قاتىل بىلەن يودا.بىنجامىننىڭ مۇناسىۋىتى ناھايىتى يېقىن،شۇنداقلا يودا ئۇمۇميۈزلۈك ھالدا روسچىلىد بانكىسىنىڭ ۋاكالەتچىسى دەپ قارىلىدۇ. لىنكولىننىڭ قەسىتكە ئۇچرىشىنىڭ سەۋەبى ۋە جەريانىنى بىلمەكچى بولساق،تارىخقا يەنىمۇ چوڭقۇرلاپ كىرىپ تۇرۇپ،ئامېرىكا قۇرۇلغاندىن بۇيانقى خەلىق سايلىغان ھۆكۈمەت ۋە پۇلنىڭ نوپۇزىنىڭ پۇل تارقىتىىشنى كونتىرول قىلىش جەھەتتىكى بۇدۆلەتنىڭ ئىستىراتىگىيىلىك نۇقتىسىدىكى قايتىمۇ-قايتا ۋە ھايات ماماتلىق كۆرىشىگە نەزەر سېلىشىمىزغا توغرا كېلىدۇ. پۇل تارقىتىش ھوقوقى ۋە ئامېرىكا مۇستەقىللىق ئۇرۇشى ئامېرىكىنىڭ مۇستەقىللىق ئۇرۇشىنىڭ كېلىپ چىقىشىنى تەھلىل قىلىدىغان تارىخ دەرىسلىكلىرىدە،كۆپ ھاللاردا ئۇمۇميۈزلۈك ۋە ئابىستىراكىت ھالدا كۆپ سانلىقنى ئاساس قىلىش پىرىنسىپى بويىچە بايان قىلىنىدۇ.بۇ يەردە بىز يەنە بىر نوقتىدا تۇرۇپ،بۇ قېتىملىق ئىنقىلابنىڭ پۇل-مۇئامىلە ئارقا كۆرۈنىشى ۋە ئۇنىڭ ئاساسلىق رولىنى سۆزلەيمىز. ئەڭ بۇرۇن ئامېرىكا قۇرۇقلىقىغا بارغانلارنىڭ كۆپچىلىكى ئىنتايىن نامرات كىشىلەر،ئۇلارنىڭ ئېلىۋالغان ئاددى يوتقان كۆرپىلىرىدىن باشقا مال-مۈلۈكى ۋە پۇلىدىن ئېغىز ئېچىش مۇمكىن ئەمەس.ئەينى چاغدىكى شىمالى ئامېرىكىدا تېخى چوڭ كۆلەمدىكى ئالتۇن،كۈمۈش كانلىرى بايقالمىغان،شۇڭلاشقا بازاردا ئېقىپ يۈرگەن پۇل ئىنتايىن قىس ئىدى.ئۇنىڭ ئۈستىگە ئانا دۆلەت ئەنگىلىيە بىلەن سودىدىكى پەرىق تۈپەيلى،زور مىقداردىكى ئالتۇن كۈمۈشلەر ئەنگىلىيەگە ئېقىپ كېتىپ،ئوبوروت قىلىنىۋاتقان پۇللارنىڭ تېخىمۇ قىسلىشىپ كېتىشىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان. شىمالى ئامېرىكىنىڭ يېڭى كۆچمەنلىرى جاپالىق ئەمگەك ئارقىلىق ئىشلەپ چىقارغان زور مىقداردىكى مەھسۇلات ۋە مۇلازىمەت، ئوبوروت قىلىنىۋاتقان پۇلنىڭ قىسلىقى تۈپەيلى،ۋاقتىدا تولۇقلىنىش ۋە ئۈنۈملۈك ئالماشتۇرۇشقا ئېرىشەلمىدى،شۇ تۈپەيلى ئىقتىسادنىڭ يەنىمۇ تەرەققى قىلىشىغا ئېغىر توسالغۇ بولدى.بۇ قىيىن مەسىلىنى ھەل قىلىش ئۈچۈن،كىشىلەر ئامالسىز ھارخىل بۇيۇملارنى پۇل ئورنىدا ئىشىلتىپ سودا پائالىيىتى ئېلىپ بېرىشتى.مەسىلەن ھايۋانلارنىڭ تېرىسى،سەدەپ،تاماكا،گۈرۈچ،بۇغداي،كۆممىقوناق قاتارلىق ئۆتۈش دائىرىسى كەڭرەك بولغان بۇيۇملارنى پۇل قىلىپ ئىشىلىتىشتى.پەقەت شىمالى كارولىنا شىتاتىدىلا،1715-يىلىدىكى قانۇندا بەلگىلەنگەن پۇل ئورنىدا ئىشىلتىشكە بولىدىغان بۇيۇملار 17خىلدىن ئاشقان،بۇلار ئارقىلىق ھۆكۈمەت ۋە پۇقرالار ئارىسىدا باج تاپشۇرغىلى،ھۆكۈمەتنىڭ ،شەخىسنىڭ قەرزىنى قايتۇرغىلى ۋە تاۋار، مۇلازىمەت، ئېلىپ-سېتىش بىلەن شۇغۇللانغىلى بولاتتى.ئەينى چاغدا بۇ بۇيۇملار فونىدستىرلېڭ،شىللىڭنى بىرلىك قىلىپ ھېساپلىنىپ،بوغالتىر ھېساباتى ئۆلچىمى قىلىناتتى.ئەمىلى ئوبوروت جەريانىدا،بۇ بۇيۇملارنىڭ رەڭگى،رەزمىرى،ئۆتۈش ئىقتىدارىدا پەرىق زور بولغاچىا،ئۆلچەمگە سېلىش قىيىن ئىدى،شۇڭلاشقا بۇلار مەلۇم دەرىجىدە پۇل قىس بۇلۇش مەسىلىسىنى ھەل قىلغاندەك قىلغان بىلەن،يەنىلا تاۋار ئىقتىسادىنىڭ تەرەققى قىلىشى توسالغۇغا ئۇچراپ تۇراتتى. ئۇزۇن مەزگىللىك مېتال پۇللارنىڭ كەمچىللىكى ۋە ئالماشتۇرۇلدىغان بۇيۇملارنىڭ قولايسىز تەرەپلىرى ،يەرلىك ھۆكۈمەتنى ئەنئەنىۋى تەپەككۈردىن ھالقىپ،يېڭىچە ئاماللارنى تېپىشقا مەجبۇر قىلدى،ئۇ بولسىمۇ،ھۆكۈمەت قەغەز پۇل بېسىپ ۋە تارقىتىپ،ئۇنى بىرلىككە كەلگەن ۋە ئۆلچەملىك قانۇنلۇق پۇل قىلىپ بەلگىلەش ئىدى.بۇ خىل قەغەز پۇلنىڭ ياۋروپادىكى بانكا زايومى بىلەن بولغان ئەڭ چوڭ پەرقى بولسا ئۇنىڭغا ھېچقانداق ئالتۇن كۈمۈش دېگەندەك ئەمىلى بۇيۇملار گۆرۆگە قويۇلمايدۇ،تامامەن ھۆكۈمەت ئىناۋىتى ئاساسىدىكى پۇل.جەمىيەتتىكى ھەممە ئادەم ھۆكۈمەتكە باج تاپشۇرىدۇ،پەقەت ھۆكۈمەت بۇ خىل قەغەز پۇلنى باج تاپشۇرۇشتىكى ئىناۋەتلىك ئىسپات دەپ ئېتراپ قىلسىلا،ئۇ بازاردا ئوبوروت قىلىنىشنىڭ ئاساسلىق ئامىللىرىنى ھازىرلىغان بولىدۇ. يېڭى پۇل ئىجتىمائى ئىقتىسادنىڭ تەرەققى قىلىشىنى زور كۈچ بىلەن ئىلگىرى سۈردى،تاۋار سودىسى جۇش ئۇرۇپ جانلاندى. شۇ دەۋىردىكى ئەنگىلىيەلىك ئادام.سىمىتمۇ شىمالى ئامېرىكا مۇستەملىكە ھۆكۈمىتىنىڭ بۇ خىل يېڭىچە پۇل سىنىقىغا دىققەت قىلدى،بۇ خىل پۇلنىڭ سودىدىكى غىدىقلاش رولىنى چوڭقۇر تونۇپ يەتتى،بولۇپمۇ مېتال پۇل قىس بولغان شىمالى ئامېرىكا رايونىغا نىسبەتەن ئېيىتقاندا بۇنىڭ ئەھمىيتى زور ئىدى.«ئىناۋەت ئاساسىدىكى ئېلىم-سېتىمدا،سودىگەر ئايدا ياكى يىلدا ھېساپ بوغىدۇ،بۇ تېخىمۇ قولايلىق بولىدۇ.باشقۇرىشى ياخشى بولغان پۇل سېستىمىسى ھېچقانداق قولايسىزلىق ئەپكېلىپ قالماي،ھەتتا بەزى ئەھۋاللاردا يەنىمۇ زور ئەۋزەللىككە ئىگە بولىدۇ.« ئەمما،گۆرۆسىز پۇل بانكىرلارنىڭ ئەشەددى دۈشمىنى،چۈنكى ھۆكۈمەت قەرىزنى گۆرۆگە قويمىسا،بانكىدىن ئەينى چاغدا ئەڭ قىس بولغان مېتال پۇلنى قەرىز ئېلىشىنىڭ ھاجىتى قالمايدۇ،بانكىرلارنىڭ قولىدىكى ئەڭ چوڭ كوزىر بىراقلا يوق بولىدۇ. بىنجامىن.فىرانكىلىن 1763-يىلى ئەنگىلىيەنى زىيارەت قىلغان چاغدا،ئەنگىلىيە بانكىسىنىڭ مەسئۇلى ئۇنىڭدىن يېڭى قۇرۇقلۇقنىڭ مۇستەملىكىسىنىڭ شۇنچىۋالا گۈللىنىپ كېتىشىنىڭ سەۋەبىنىڭ سورىغىنىدا،فىرانكىلىن «بۇ ئاددى.مۇستەملىكىدە ئۆزىمىزنىڭ«مۇستەملىكە پۇلى«دېگەن  پۇلىنى، سودا بىلەن سانائەتنىڭ تەلىپى بويىنچە تەڭ نىسبەتتە تارقىتىمىز،شۇنىڭ بىلەن،مەھسۇلاتلار ئىشلەپچىقارغۇچىلاردىن ناھايىتى ئاسانلا ئىستىمالچىلارغا يېتىپ بارىدۇ.بۇ خىل ئامال بىلەن،ئۆزىمىزنىڭ پۇلىنى بەرپا قىلىمىز ھەم ئۇنىڭ سېتىۋېلىش ئىقتىدارىنى ساقلايمىز،ھۆكۈمىتىمىزنىڭ ھېچقانداق ئادەمگە ئۆسۈم تاپشۇرىشىنىڭ ھاجىتى يوق« دەپ جاۋاپ بەرگەن. بۇخىل قەغەز پۇل ،ئېنىقلا ئامېرىكا قۇرۇقلۇقى مۇستەملىكىسىنىڭ ئەنگىلىيە بانكىسىنىڭ كونتىروللىقىدىن چىقىپ كېتىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىراتتى. غەزەپكە كەلگەن ئەنگىلىيەلىك بانكىرلار دەرھال ھەركەتكە كەلدى،شۇلارنىڭ كونتىروللىقىدىكى ئەنگىلىيە پارلامېنتى 1764-يىلىدىكى يىغىنىدا«پۇل قانۇن لايىھەسى«نى ماقۇللاپ،ئامېرىكا قۇرۇقلۇقى مۇستەملىكىسىدىكى ھەرقايسى شىتاتلارنىڭ ئۆزىنىڭ قەغەز پۇل بېسىشىنى قاتتىق چەكلىدى،شۇنداقلا يەرلىك ھۆكۈمەتنى ئەنگىلىيە ھۆكۈمىتىگە تاپشۇرۇلىدىغان بارلىق باجنى چوقۇم ئالتۇن ۋە كۈمۈش بىلەن تاپشۇرۇشقا مەجبۇرلىدى. فىرانكىلىن ئەينى چاغدىكى بۇ لايىھەنىڭ ئەينى چاغدىكى مۇستەملىكىدىكى ھەرقايسى شىتاتلارغا ئەپكەلگەن ئېغىر ئىقتىسادى ئاقىۋىتىنى ،ئازاپ بىلەن مۇنداق ئەسلەيدۇ:«پەقەت بىر يىلدىلا،ئەھۋال پۈتۈنلەي ئۆزگەردى،گۈللەنگەن دەۋىر ئاخىرلاشتى،ئىقتىساد ئېغىر ئارقىغا چېكىنىپ،چوڭ-كىچىك كوچىلارنىڭ ھەممىسىنى ئىشسىزلار قاپلاپ كەتتى.« «ئەگەر ئەنگىلىيە مۇستەملىكىنىڭ پۇل تارقىتىش ھوقوقىنى تارتىۋالمىغان بولسا،مۇستەملىكە خەلقى چاي ۋە باشقا تاۋارلار بىلەن باج تۆلەشنى ناھايىتىمۇ خالايىتتى.بۇ لايىھە ئىشسىزلىق ۋە نارازىلىقنى كەلتۈرۈپ چىقاردى.مۇستەملىكىنىڭ ئۆزىنىڭ پۇل تارقىتالماسلىقى تۈپەيلى، مەڭگۈ پادىشاھ جورجى3 ۋە خەلىقئارالىق بانكىرلارنىڭ كونتىروللىقىدىن قۇتۇلالماسلىقى،ئامېرىكا مۇستەقىللىق ئۇرۇشىنىڭ ئەڭ ئاساسلىق سەۋەبى.« ئامېرىكىنىڭ دۆلەت ئاچقۇچىلىرىنىڭ ئەنگىلىيە بانكىسىنىڭ ئەنگىلىيە ھۆكۈمىتىگە بولغان كونتىروللىقى ۋە خەلىققە بولغان ئادالەتسىزلىكىگە نىسبەتەن تونۇشى نىسبەتەن ئېنىق.33ياشقا كىرىپلا داڭلىق«مۇستەقىللىق خىتابنامىسى«نى يېزىپ چىققان،شۇنداقلا ئامېرىكىنىڭ ئۈچىنچى قېتىملىق پىرزىدېنتى بولغان توماس.جېففىرسوننىڭ بىر جۈملە سۆزى دۇنياغا داڭلىق: «ئەگەر ئامېرىكا خەلقى ئاخىرىدا شەخسى بانكىلارغا دۆلەتنىڭ پۇل تارقىتىش ھوقوقىنى كونتىرول قىلغۇزۇپ قويسا،ئۇنداقتا بۇ بانكىلار ئاۋال پۇل پاخاللىقى،ئاندىن پۇل قىسلىقى بىلەن خەلىقنىڭ بايلىقىنى تارتىۋالىدۇ.كۈنلەرنىڭ بىرىدە بالىلىرىمىز ئويغانغان ۋاقتىدا،ئاللىقاچان ئۆزلىرىنىڭ ماكانىنى ۋە ئاتا بوۋىلىرى ئاچقان قۇرۇقلۇقنى يوقاتقان بولىدۇ.« 200يىلىدىن كېينكى بىزلەر 1791-يىلىدىكى جېففىرسوننىڭ بۇ گېپىنى ئاڭلىغان ۋاقتىمىزدا،ھەيرانلىق بىلەن ئۇنىڭ نەقەدەر توغرا دېگەنلىكىنى بايقايمىز.بۇگۈن،ئامېرىكدىكى شەخسى بانكا دۆلەت پۇلى ئوبوروتىنىڭ %97 تارقىتىۋاتىدۇ،ئامېرىكا خەلقىمۇ بانكىغا 4.4تىرىليون دوللار قەرىز،ئۇلار بەلكىم راسىتلا كۈنلەرنىڭ بىرى ئويغانغان ۋاقتىدا ماكانىنى ۋە بايلىقىنى يوقىتىشى مۇمكىن،خۇددى 1929-يىلىدىكىگە ئوخشاش. ئامېرىكا قوشما شىتاتىنىڭ ئۇلۇغلىرى ئۆزىنىڭ ئەقىل پاراسىتى ۋە دانالىقى بىلەن تارىخ ۋە كەلگۈسىگە نەزەر سېلىۋاتقىنىدا،ئۇلار ئامېرىكا ئاساسى قانۇنىنىڭ بىرىنچى جىلىد سەككىزىنچى بابىنىڭ ئىلاۋىسىگە ئېنىق قىلىپ مۇنداق يېزىپ قويغان:پارلامېنىت پۇل تارقىتىش ۋە قىممىتىنى بېكىتىش ھوقوقىغا ئىگە.

sahrayi007

	ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم دوستۇم ناھايتى ياخشى ئىش قىلۋىتىپسىز ...قۇلىڭىزغا دەرت بەرمىسۇن .مەنمۇ بۇ كىتابقا ناھايتى قىزىققان بىراق سەۋىيەم تۆۋەن بولغاچقا كۈرەلمىگەن ئىدىم . ناھايتى خۇرسەن بولدۇم!!

asym12

	خەلىقئارالىق بانكىرلارنىڭ تۇنجى كۆرىشى:ئامېرىكا بىرىنچى بانكىسى ئىشىنىمەنكى بانكا ئاپپاراتلىرىنىڭ بىزنىڭ ئەركىنلىكىمىزگە بولغان تەھدىتى دۇشمەن قىسىملىرىنىڭكىدىنمۇ زور.                       --ئامېرىكا ئۈچىنچى نۆۋەتلىك پىرىزدېنتى توماس.جېففىرسون  1809-يىلى. ئالىكساندىر.خامىلتون روسچىلىد جەمەتى بىلەن مۇناسىۋىتى ئنتايىن قويۇق بولغان چوڭ ئەرباب.ئۇ ئەنگىلىيە تەۋەلىكىدىكى غەربى ھىندى تاقىم ئارىلىدا تۇغۇلغان،يېشىنى،ھەقىقى ئىسمىنى ۋە تۇغۇلغان ۋاقتىنى يوشۇرغان ئەھۋال ئاستىدا ئامېرىكىغا كېلىپ،داڭدار جەمەتنىڭ قىزى بىلەن توي قىلغان،ئەنگىلىيە مۇزىيىدا ساقلانغان ھەق تۆلەش ھۆججىتىگە ئاساسلانغاندا،خامىلتون روسچىلىد جەمەتىنىڭ مەبلەغ ياردىمىنى قوبۇل قىلغان. 1789-يىلى،خامىلتون پىرزىدېنىت ۋاشىنگىتون تەرىپىدىن ئامېرىكىنىڭ تۇنجى نۆۋەتلىك مالىيە مىنىستىرى قىلىپ تەينىلەنگەن،ئۇ ئىزچىل ئامېرىكا مەركىزى بانكا تۈزۈمىنىڭ ئاساسلىق ھەيدەكچىسى.1790-يىلى،مۇستەقىللىق ئۇرۇشىدىن كېيىنكى ئېغىر ئىقتىسادى قىينىچىلىق ۋە قەرىز كىرزىسىگە دۈچ كەلگەن ۋاقىتتا،ئۇ پارلامېنىتتىن ئەنگىلىيە بانكىسىغا ئوخشاش شەخىسىلەر ئىگىدارچىلىقىدىكى مەركىزى بانكا قۇرۇپ،پۇل تارقىتىش فۇنكىسىيىسىگە مەسئۇل قىلىشنى كۈچلۈك تەلەپ قىلغان.ئۇنىڭ ئاساسلىق پىلانى:شەخسىلەر ئىگىدارچىلىقىدىكى مەركىزى بانكا،مەركىزىنى فىلادېلفىيەدە تەسىس قىلىش،باشقا يەرلەردە تارماقلىرىنى قۇرۇش،ھۆكۈمەتنىڭ پۇلى ۋە باج كىرىمى چوقۇم مۇشۇ بانكىغا قويۇلۇش،مەزكۇر بانكا خەلىقئارالىق پۇل تارقىتىش ئارقىلىق ئىقتىسادنىڭ تەرەققىيات تەلىپىنى قاندۇرۇشقا مەسئۇل بولۇش،ئامېرىكا ھۆكۈمىتىگە قەزىر بېرىش ۋە ئۆسۈم يىغىش.بۇ بانكىنىڭ پاي دەسمايىسى 10مىليون دوللار،شەخسىلەر %80 پايچىكىگە ئىگە بولىدۇ،25 كىشىدىن تەركىب تاپقان مۇدىرىيەت ئەزالىرىنىڭ 20سىنى پايچىكلار سايلايدۇ،5كىشىنى ھۆكۈمەت تەينىلەيدۇ. خامىلتون ۋەكىللىك قىلىدىنى سەركىلەر سىنىپىنىڭ مەنپەئىتى،ئۇ ئىلگىرى:«بارلىق جەمىيەت ئاز سانلىقلار ۋە كۆپ كۆپ سانلىقلار دەپ بۆلۈنىدۇ.ئالدىنقىسىنىڭ كېلىپ چىقىشى ئېسىل ۋە باي،كېينىكىسى بولسە ئاۋام خەلىق.خەلىق داۋالغۇپ،ئۆزگىرەپ تۇرىدۇ،ئۇلارنىڭ توغرا بولغان ھۆكۈم ۋە قارار چىقىرىشى ناھايىتى تەس «دېگەن. ئەمما جېففىرسوننىڭ ۋەكىللىك قىلىدىغىنى كەڭ خەلىقنىڭ مەنپەئىتى،خامىلتوننىڭ كۆز قارىشىغا قارىتا،ئۇ مۇنداق دېگەن:«بىزنىڭ قارىشىمىزچە تۆۋەندىكى ھەقىقەتكە گەپ كەتمەيدۇ:ئادەملەر تۇغۇلىشىدىن باراۋەر،ياراتقۇچى ئۇلارغا تارتىۋالغىلى بولمايدىغان ھوقوقلارنى بەرگەن،مەسىلەن:ياشاش ھوقوقى،ئەركىنلىك ۋە بەخىتكە ئىنتىلىش ھوقوقى دېگەندەك«. 1791-يىلى12-ئايدا،خامىلتون لايىھەسىنى پارلامېنىتقا سۇنغاندا،غايەت زور غۇلغۇلا قوزغالدى.ئەڭ ئاخىرى،بۇ لايىھە كېڭەش پالاتاسىدا ئىنتايىن ئاز پەرىق بىلەن ماقۇللاندى،ئاۋام پالاتاسىدىمۇ 39قا قارشى20بېلەت بىلەن ماقۇللاندى.بۇ ۋاقىتتا،ئېغىر قەزىر كىرزىسى تۈپەيلى دېمىنى ئالالماي قالغان پىرزىدېنىت ۋاشىنگىتون قاتتىق ئارىسالدى بولۇپ،ئەينى چاغدىكى دۆلەت ئىشلىرى مەسلىھەتچىسى جېففىرسون بىلەن مېيدىسوندىن مەسلىھەت سورىدى،ئۇلار بۇ لايىھەنىڭ ئوپئوچۇقلا ئاساسى قانۇنغا خىلاپ ئىكەنلىكىنى ئېيتىشتى.ئاساسى قانۇن پارلامېنتقا پۇل تارقىتىش ھوقوقىنى بەرگەن،ئەمما بۇ ھوقوقنى ھەرقانداق بىر بانكىغا ئۆيۈنۈپ بېرىش ھوقوقىنى بەرمىگەن.بۇ ۋاشىنگىتونغا قاتتىق تەسىر قىلدى-دە،بۇ لايىھەنى ئىنكار قىلىۋېتىشنى قارار قىلدى.بۇ خەۋەرنى ئاڭلىغان خامىلتون دەرھال ۋاشىنگىتوننى تېپىپ،كاللىسىنى ئايلاندۇرۇشقا باشلىدى،مالىيە مىنىستىرىنىڭ ھېساپ دەپتىرىنىڭ قايىل قىلىش كۈچى ھەممىدىن كۈچلۈك كەلدى،ئۇ بولسىمۇ،ئەگەر مەركىزى بانكىنى قۇرماي،چەتئەل مەبلىغىنى كىرگۈزمىسە،ھۆكۈمەت ناھايىتى تېزلا ئاغدۇرۇلىدۇ دېگەندىن ئىبارەت ئىدى.ئاخىرى قاش بىلەن كىرپىك ئارىسىدىكى كىرزىس كەلگۈسى ئۇزاق مەزگىللىك ئەندىشىنى بېسىپ چۈشتى،ئاخىرى پىرزىدېنىت ۋاشىنگىتون 1792-يىلى2-ئاينىڭ25-كۈنى ئامېرىكا بىرىنچى بانكىسىغا 20 يىللىق ھوقوق بېرىشنى تەستىقلىدى. خەلىقئارالىق بانكىرلار ئاخىرى تۇنجى زور غەلبىگە ئېرىشتى.1811-يىلىغا كەلگەندە،چەتئەل مەبلىغى 10مىليون دوللار پاي دەسمايىسى ئىچىدىكى 7مىليون دوللارنى ئىگەللىدى،ئەنگىلىيە بانكىسى ۋە نىسىن.روسچىلىد ئامېرىكا مەركىزى بانكىسىنىڭ ئاساسلىق پايچېكىغا ئايلاندى. 1781-يىلى ئامېرىكا ھۆكۈمىتىنىڭ قەرزى 12مىڭ دوللارلىق خەلىقئارالىق قەرىز بىلەن 44مىڭ دوللارلىق دۆلەت ئىچى قەرزىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ھالدا 56مىڭ دوللار ئىدى،ئەمما مەركىزى بانكا قۇرۇلغان1791-يىلىدىن 1796-يىلىغىچە بولغان بەش يىل ۋاقىت ئىچىدە،ئامېرىكا ھۆكۈمىتىنىڭ قەرزى 8مليون200مىڭ دوللارغا يەتتى. خامىلتون كاتتا بايغا ئايلاندى.ئۇنىڭ كېيىن يالىن.بور بىلەن قۇرغان نىيۇ-يورىك مانخاتتون شېركىتى ۋال كوچىسىدىكى بىرىنچى بانكىغا ئايلاندى،بۇ بانكا 1955-يىلى روكفىللىرنىڭ چېس بانكىسى بىلەن بىرلىشىپ،چېس مانخاتتون بانكىسى بولۇپ قۇرۇلدى. جېففىرسون 1798-يىلى ئاچچىقلانغان ھالدا مۇنداق دېگەن:مەن ھېچ بولمىغاندا ئاساسى قانۇننىڭ تۈزىتىلگەن لايىھەسىگە بىر ماددا قوشۇپ بولسىمۇ،بىرلەشمە ھۆكۈمەتنىڭ پۇل قەرىز ئېلىش ھوقوقىنى بىكار قىلىۋېتەلىشىمىزنى تولىمۇ ئارزۇ قىلاتتىم. جېففىرسون ئۈچىنچى نۆۋەتىلىك ئامېرىكا پىرزىدېنتى بولۇپ سايلانغاندىن كېيىن(1801-1809)،بار كۈچى بىلەن ئامېرىكا بىرىنچى بانكىسىنى بىكار قىلىۋېتىشكە ئۇرۇندى،1811-يىلى بانكىنىڭ مۇددىتى توشقان ۋاقىتتا،ئىككى تەرەپنىڭ تىركىشىشى يۇقىرى پەللىگە چىقتى،ئاۋام پالاتاسدا 65كە قارشى64ئاۋاز بىلەن بانكىنىڭ مۇددىتىنى ئۇزارتىش لايىھەسى ئىنكار قىلىندى،ئەمما كېڭەش پالاتاسىدا 17گە قارشى17ئاۋاز بىلەن تەڭلىشىپ قالدى.بۇ قېتىم مۇئاۋىن پىرزىدېنىت كىلىنتون قاتمال ۋەزىيەتنى بۇزۇپ تاشلاپ ،ئەڭ ھالقىلىق بىر بېلەتنى تاشلىدى،ئامېرىكا بىرىنچى بانكىسى1811-يىلى3-ئاينىڭ3-كۈنى ئىشىكنى تاقىدى. ئۇشبۇ دەملەردە لوندوندا تۇرىۋاتقان نىسىن.روسچىلىد بۇ خەۋەرنى ئاڭلىغاندىن كېيىن،غەزەپتىن يېرىلغۇدەك بولۇپ كەتتى،ئۇ تەھدىت سېلىپ:ياكى ئۇلار بانكىنىڭ مۇددىتىنى ئۇزارتىدۇ،ياكى بولمىسا ئامېرىكا ئاپەت خاراكتېرلىك ئۇرۇشقا دۇچ كېلىدۇ.نەتىجىدە،ئامېرىكا ھۆكۈمىتىنىڭ ئۆزىنىڭ بىلگىنىنى قىلىۋەردى،نىسىن بۇنىڭغا قارىتا:ئۆزىنى بىلمەيدىغان بۇ ئامېرىكىلىقلارغا بىر ساۋاق بېرىپ قويايلىكى،ئۇلار مۇستەملىكە دەۋرىگە قايتىپ قالسۇن. نەتىنجىدە بىر نەچچە ئايدىن كېيىن،ئەنگىلىيە-ئامېرىكا ئوتتۇرسىدىكى 1812-يىلى ئۇرۇشى پارتىلىدى.ئۇرۇش ئۈچ يىل داۋام قىلدى،روسچىلىدنىڭ مەقسىدى ناھايىتى ئېنىق،ئامېرىكا گەدەنگىچە قەرىز بولغۇچە ئۇرۇش قىلىپ،ئۇنى تىز پۈكۈشكە مەجبۇرلاپ،ئۆزىنىڭ چاڭگىلىدىكى مەركىزى بانكىنى دەۋاملىق ئىشقا چۈشۈرۈش.ئاخىرى ئامېرىكا ھۆكۈمىتىنىڭ قەرزى 45مىليون دوللاردىن 127مىليون دوللارغا يەتتى،ئامېرىكا ھۆكۈمىتى 1815-يىلى مەغلۇپ بولدى،پىرزىدېنىت مەدىسون 1815-يىلى12-ئاينىڭ5-كۈنى ئىككىنچى مەركىزى بانكا قۇرۇشنى ئوتتۇرىغا قويدى،1816-يىلى ئامېرىكا ئىككىنچى بانكىسى دۇنياغا كەلدى(1816-1832).

asym12

	خەلىقئارالىق بانكىرلارنىڭ قايتا يوپۇرلۇپ كېلىشى:ئامېرىكا ئىككىنچى بانكىسى بانكا ئاپپاراتىدىكى خەلىقنىڭ ئېڭىغا بولغان تەقسىملەش چوقۇم بۇزۇپ تاشلىنىشى كېرەك،بولمىسا بۇخىل تەقسىملەش بىزنىڭ دۆلىتىمىزنى ۋەيران قىلىدۇ.                -- جېففىرسوننىڭ1815-يىلى سولومون(ئامېرىكا بەشىنچى نۆۋەتلىك پىرزىدېنتى)غا يازغان خېتى ئامېرىكا ئىككىنچى بانكىسى 20يىللىق تىجارەت ئىجازەتنامىسىگە ئېرىشتى،بۇقېتىمم ئومۇمى پاي 35مىليون دوللارغا كۆتۈرۈلدى،%80 يەنىلا شەخسىلەرنىڭ،ئاشقان %20بولسا ھۆكۈمەتكە تەۋە ئىدى.ئالدىنقى بىرىنچى بانكىغا ئوخشاشلا،بانكىنىڭ ھەممە ھوقوقى روسچىلىدنىڭ قولىدا ئىدى. 1828-يىلى،ئاندىرى.جېكسون پىرزىدېنت سايلىمىغا قاتناشتى،بىر قېتىم بانكىرلارغا نوتۇق سۆلىگەن چاغدا ئۇ قىلچە يوشۇرماستىن مۇنداق دېدى: سىلەر بىر ئوچۇم زەھەرلىك يىلانلار.مەن سىلەرنى يىلتىزىڭلاردىن قومۇرىۋەتمەكچى،خۇدانىڭ نامى بىلەن قەسەمكى،مەن سىلەرنى يىلتىزىڭلاردىن قومۇرىۋېتىمەن.ئەگەر خەلىق بىزنىڭ پۇلىمىز بىلەن بانكا سېستېمىسىنىڭ قانچلىك ئادالەتسىز ئىكەنلىكىنى بىلىپلا قالىدىغان  بولسا،ئەتە تاڭ ئېتىپ بولغۇچە ئىنقىلاپ پارتىلايدۇ. ئاندىرسون.جېكسون 1828-يىلى پىرزىدېنىت بولۇپ سايلانغاندىن كېيىن،ئىككىنچى بانكىنى يوق قىلىۋېتىشنى كۆڭلىگە پۈكتى.ئۇ مۇندا دېگەن:ئاساسى قانۇندا بەلگىلەنگەن پارلامېنىتنىڭ پۇل تارقىتىش ھوقوقى بولسا،بۇ ھوقوقنى پارلامېنىتنىڭ  ئۆزىنىڭ يۈرگۈزىشىنى كۆرسىتىدۇ،قانداقتۇر پارلامېنىت بۇ ھوقوقنى بىرەر ئادەمگە ياكى شېركەتكە ئۆتكۈزۈپ بەرسە بولىدۇ دېگەنلىك ئەمەس.ئۇ بىرلەشمە ھۆكۈمەتنىڭ 11000خىزمەتچىسى ئىچىدىكى،بانكا بىلەن ئالاقىسى بولغان 2000 ئادەمنى ئىشىتىن بوشاتتى. 1832-يىلى قايتا پىرزىدېنىت سايلىمىغا قاتنىشىدىغان تۇنجى يىلى،ئەگەر ئۇ داۋاملىق سايلانسا،ئىككىنچى بانكىنىڭ مۇددىتى 1836-يىلى ئۇنىڭ كېيىنكى قېتىملىق ۋەزىپە ئۆتەش مۇددىتىدە ئاخىرلىشىدۇ،كۆپچىلىك پىرزىدېنىتنىڭ ئىككىنچى بانكىغا بولغان قارىشىنى بىلىدۇ،تۈن ئۇزاق بولسا،چۈشنىڭ كۆپ بولۇپ كېتىشىدىن ئەنسىرىگەن بانكا،سايلام يىلىدىكى قالايمىقانچىلىقتىن پايدىلىنىپ،بانكىنىڭ مۇددىتىنى يەنە 20 يىل ئۇزارتىۋېلىشنى ئويلاشتى.يەنە بىر ۋاقىتتا،بانكىرلار پۇلنىڭ كۆزىگە قاراپ ئولتۇرماستىن،جېكسوننىڭ سايلام رىقابەتچىسى ھېنرى.كىلايغا ئۈچ مىليون دوللار سايلام مەبلىغى بەردى،جېكسوننىڭ سايلام شوئارى بولسا«جېكسون كېرەك،بانكا كېرەك ئەمەس«ئىدى.ئاخىرىدا جېكسون ئۈستۈنلۈكنى ئىگىلەپ،سايلامدا يەڭدى. بانكىنىڭ مۇددىتىنى ئۇزارتىش لايھەسى كېڭەش پالاتاسىدا 28كە قارشى20ئاۋاز بىلەن ئۆتتى،ئاۋام پالاتاسىدىمۇ 107گە قارشى85ئاۋاز بىلەن ئۆتتى،ئىككىنچى بانكىنىڭ رەئىسى بىددىل ياۋروپادىكى كۈچلۈك روسچىلىد پۇل-مۇئامىلە ئىمپىرىيىسىنى يۆلەنچۈك قىلىپ تۇرۇپ،پىرزىدېنىتنى كۆزگە ئىلىپمۇ قويمىدى.كىشىلەر جېكسوننى لايىھەنى رەت قىلىۋېتەرمۇ دەپ تالاش تارتىش قىلىشىۋاتقان ۋاقتىدا،بىددىل قىلچىمۇ ھېيىقماستىن:ئەگەر جېكسون لايىھەنى رەت قىلىۋەتسە،مەن جېكسوننى رەت قىلىۋېتىمەن –دېدى. پىرزىدېنىت جېكسون ئەلۋەتتە قىلچىمۇ ئىككىلەنمەستىن ئىككىنچى بانكىنىڭ مۇددىتىنى ئۇزارتىش لايىھەسىنى رەت قىلدى،شۇنداقلا مالىيە مىنىستىرىگە ،ھۆكۈمەتنىڭ بارلىق ئامانىتىنى ئىككىنچى بانكىدىن چىقىرىۋېلىپ،ھەرقايسى شىتات بانكىلىرىغا قويۇشنى بۇيرۇق قىلدى.1835-يىلى1-ئاينىڭ8-كۈنى،پىرزىدېنىت جېكسون ئەڭ ئاخىرقى دۆلەت قەرزىنى قايتۇرىۋەتتى،بۇ تارىختا ئامېرىكا ھۆكۈمىتىنىڭ بىردىنبىر قېتىملىق قەرىزدىن پاكىز قۇتۇلىشى بولۇپ،يەنە تېخى35مىليون دوللار ئېشىنچە ئاشتى.تارىخشۇناسلار بۇ قېتىمقى ئۇلۇغ غەلبىنى باھالاپ مۇنداق دەيدۇ:بۇ پىرزىدېنىتنىڭ ئەڭ زور شەرىپى،شۇنداقلا بۇ دۆلەتكە قوشقان ئەڭ مۇھىم تۆھپىسى.بوستون پپوچتا گېزىتى بۇ قېتىمقى نەتىنجىنى ئەيسانىڭ جازانىخورنى قوغلاپ چىقارغىنى بىلەن تەڭ ئورۇنغا قويۇپ باھالىدى.

asym12

	«بانكا مېنى ئۆلتۈرمەكچى بولدى،ئەمما مەن بانكىنى ئۆلتۈرىۋېتىمەن«-ئامېرىكىنىڭ يەتتىنچى نۆۋەتلىك پىرزىدېنتى ئاندىرسون.جېكسون. 1835-يىلى1-ئاينىڭ30-كۈنى،ئامېرىكىنىڭ يەتتىنچى نۆۋەتلىك پىرزىدېنتى ئاندىرى.جېكسون پارلامېنىت بىناسىغا بىر نەپەر پارلامېنىت ئەزاسىنىڭ دەپنە مۇراسىمىغا قاتنىشىش ئۈچۈن كەلدى.ئەنگىلىيەدىن كەلگەن ئىشسىز قالغان سىرچى رىچارىد.لاۋرىنس تۇيدۇرماستىن جېكسونغا ئەگىشىپ كەلدى،ئۇنىڭ يانچۇقىغا ئوقلاپ قويۇلغان ئىككى دانە تاپانچا سېلىنغانىدى.پىرزىدېنىت دەپنەخانىغا كىرگەن چاغدا،لاۋرىنىس پىرزىدېنىتتىن يىراقتىراق بولغاچ،سەۋىرچانلىق بىلەن پۇرسەت كۈتۈشكە باشلىدى.مۇراسىم ئاياغلاشقاندا،لاۋرىنىس ئىككى تۈۋرۈكنى ئارىسىدا ساقلاپ تۇردى،بۇ پىرزىدېنىتنىڭ ئۆتەر يولى ئىدى.پىرزىدېنىت ئۆتۈپ كېتىۋاتقان شۇ پەيىتتە،لاۋرىنىس ئېتىلىپ چىققىنىچە،پىرزىدېنىتقا ئىككى مېتىر كەلمەيدىغان ئارىلىقتىن ئوق چىقاردى،ئەمما تاپانچا پىستان چېقىپ،ئوق چىقمىدى.بۇ ۋاقىتتا ئەتراپتىكى ھەممە ئادەم ھەيرانلىقتىن داڭ قېتىپ تۇرۇپ قالغانىدى.بىر ئۆمۈرىنى جەڭ مەيدانىدا ئۆتكۈزگەن،67ياشقا كىرگەن پىرزىدېنت جېكسون ھودۇقماستىن،تەبىئى ھالدا قولىدىكى ھاسسىسىنى قاتىلغا دىۋەيلەپ ،ئۆزىنى قوغدىماقچى بولدى.شۇنىڭ بىلەن ،قاتىل ئىككىنچى تاپانچىسىنى چىقىرىپ ئوق چىقاردى،نەتىنجىدە،بۇمۇ قۇرۇق مىشەك بولۇپ چىقتى.تەلەيلىك جېكسون ئامېرىكا تارىخدىكى قەسىتكە ئۇچىرىغان بىرىنچى پىرزىدېنىت بولۇپ قالغىلى تاسلا قالدى،ئاڭلاشلارغا قارىغاندا،ئىككى تاپانچىغا قاچىلانغان ئوقنىڭ قۇرۇق مىشەك بولۇپ قېلىش نىسبىتى 125000:1ئىمىش. 32ياشقا كىرگەن قاتىل ئۆزىنى ئەنگىلىيە پادىشاھلىقىنىڭ قانۇنلۇق ۋارىسى دەۋالغان بولۇپ،ئامېرىكا پىرزىدېنتى ئۇنىڭ دادىسىنى ئۆلتۈرىۋەتكەنمىش،ھەم ئۇنى نۇرغۇن پۇلغا ئېرىشىشتىن توسۇپ قويغانمش.سوتتا ئۇنى بەش مىنۇت سوتلاپلا،نېرۋا كېسەل قاتارىغا چىقارغان ۋە قانۇنى جاۋاپكارلىقىنى سۈرۈشتۈرمىگەن. شۇندىن كېيىن،نېرۋا كېسىلى ھەرخىل قاتىللارنىڭ ئەڭ ياخشى باھانىسى بولۇپ قالدى. 1835-يىلى1-ئاينىڭ8-كۈنى،جېكسون ئەڭ ئاخىرقى دۆلەت قەرزىنى قايتۇرۇپ بولۇپلا،1-ئاينىڭ 30-كۈنى قەستلەش ۋەقەسى يۈز بەردى.قاتىل رىچارىد.لاۋرىنىس توغرىسىدا گىرىفىن ئۆزىنىڭ كىتابىدا«قاتىل ياكى راس ساراڭ،ياكى بولمىسا ساراڭنى دورىۋېلىپ جازادىن قۇتۇلدى.كېيىن ئۇ باشقىلارغا ئۆزىنىڭ ياۋروپادىكى ھوقوقى-كۈچى بار كىشىلەر بىلەن ئالاقىسى بارلىقىنى،ئەگەر تۇتۇلۇپ قالسا قوغدايدىغانلىقىنى ئېيتىپ بەرگەن». 1845-يىلى6-ئاينىڭ8-كۈنى،جېكسون ئالەمدىن ئۆتتى.ئۇنىڭ قەبرە تېشىغا مۇنداق يېزىلغانىدى«مەن بانكىنى ئۆلتۈرىۋەتتىم». ئامېرىكا مەركىزى بانكىسىنىڭ يەنە بىر قېتىم بىكار قىلىنىشى،ئەنگىلىيەنىڭ قاتتىق ئۆچ ئېلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى،ئەنگىلىيە ئامېرىكىغا بېرىدىغان تۈرلۈك قەرىزلەرنى توختاتتى،بۇنىڭ ئىچىدىكى ئەڭ يامىنى بولسا ئامېرىكنى ئالتۇن بىلەن تەمىنلەشنى قىسىش بولدى.ئەينى چاغدىكى ئەنگىلىيە پۇل –مۇئامىلىسى روسچىلىدنىڭ يۈرۈشتۈرىشى بىلەن،ئەڭ چوڭ كۆلەمدىكى ئالتۇن ئوبوروت مىقدارىغا ئىگە بولۇپ،قەرىز بېرىش ۋە ئامېرىكا مەركىزى بانكىسى ئارقىلىق،ئامېرىكىنىڭ پۇل تەمىنلىشىنى پۈتۈنلەي كونتىرول قىلىۋالغان ئىدى.ئامېرىكا ئىككىنچى بانكىسىنىڭ ۋاقتىنى ئۇزارتىش ئىلتىماسى پىرزىدېنىتنىڭ قارشى تۇرىشىغا ئۇچرىغاندىن كېيىن،ئىككىنچى بانكىنىڭ رەئىسى پېتىرنىڭ پىرزىدېنتقا بولغان «ئىنكار»قىلىشى باشلاندى.ئىككىنچى بانكا بارلىق قەرىزنى يىغىۋالىدىغانلىقىنى ،يېڭىدىن قەرىز تارقاتمايدىغانلىقىنى جاكارلىدى.روسچىلىد جەمەتىنىڭ قولىدىكى ياۋروپادىكى ئاساسلىق بانكىلارمۇ بىرلا ۋاقىتتا ئامېرىكىنىڭ پۇل مەنبەسىنى قىستى،ئامېرىكا «سۈنئى»پۇل ئوبوروت مىقدارى ئېغىر ئازىيپ كېتىش ۋەزىيىتىگە دۈچ كېلىپ،ئاخىرى«1837-يىلى ۋەھىمىسى»نى كەلتۈرۈپ چىقاردى،ئىقتىسادنىڭ قاتتىق چېكىنىشى 5يىلدىن ئۇزاق داۋامىلىشىپ،تارىختا مىسلى كۆرۈلمىگەن زىيانلارنى كەلتۈرۈپ چىقاردى،بۇخىل ھالەت 1929-يىلىدىكى ئامېرىكا زور قەھەتچىلىكىگىچە داۋاملاشتى. 1837-يىلى ۋەھىمىسى بىلەن كېينكى 1857-يىلى ۋەھىمىسى،1907-يىلى ۋەھىمىسى روسچىلىدنىڭ بىر جۈملە ھېكمەتلىك سۆزىنى يەنە بىر قېتىم ئىسپاتلىدى:«بىر دۆلەتنىڭ پۇل تارقىتىشىنى كونتىرول قىلالىساملا،قانۇننى كىمنىڭ تۈزىشى ماڭا بەرىبىر».