قىپچاقلار توغرىسىدا

ghunche

	قىپچاقلار توغرىسىدا «قىپچاق»دېگەن بۇ نام ئەڭ بۇرۇن م ب 1-ئەسىردىكى ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخىدا كۆرۈلگەن بولۇپ،تۈركلەرنىڭ بىر قەبىلىسى ئىكەنلىكى كۆرسىتىلگەن . ئۇلار تارىختا كۆپلىگەن قەبىلىلەر ئىتتىپاقىنى قۇرغان .بىرىنچى قېتىمقى قەبىلىلەر ئىتتىپاقى :م ب 3-ئەسىردە قۇرۇلغان بولۇپ ،م ب 1-ئەسىردە كۈچىيىپ، خەلقىنىڭ سانى 600مىڭ كىشىگە، ئەسكەرلىرىنىڭ سانى 200مىڭغا يەتكەن. زېمىن دائىرىسى شەرىقى ياۋرۇپاغىچە كېڭەيگەن.    1 - ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىرىغا كەلگەندە جەنۇب تەرەپتىكىلەرنىڭ ئىچكى  قىسىمىدا ھوقۇق تالىشىش يۈز بېرىپ ،تەدرىجى زاۋاللىققا يۈز تۇتقان. ئەمما شىمال تەرەپتىكىلەر ئۆزۈلۈكسىز زورايغان.       ئىككىنچى قېتىملىق قەبىلىلەر ئىتتىپاقى: 448~450-يىللىرى ئاتتېللانىڭ باشچىلىقىدا نايمان،قىپچاق،ئۇيسۇن قاتارلىق تۈرك قەبىلىلىرى بىرلىشىپ تۆت ئەتىراپقا قاراپ كېڭەيگەن . يەنى، شەرقتە ئارال دېڭىزدىن غەربتە ئاتلانتىك ئوكيان بويلىرىغىچە،جەنۇپتا دوناي دەرياسىدىن شىمالدا بالتىق دېڭىزىغا كېڭەيگەن. ئۈچىنچى قېتىملىق قەبىلىلەر ئىتتىپاقى: 9-ئەسىرنىڭ باشلىرىدىن12-ئەسىرگىچە بولغان دەۋىر بولۇپ، بۇ تارىختا دەشتى قىپچاق دەۋرى دەپ ئاتالغان. بۇ دەۋىردە ئۇلار ياۋرۇ-ئاسىيا يايلاقلىرىغا 400 يىلغا يېقىن ھۆكۈمرانلىق قىلغان. 11-ئەسىردە قىپچاقلارنىڭ شەرقتىن جەنۇبى رۇس دالىلىرىغا يۈرۈش قىلىشى باشلانغان. قىپچاقلار تەرىپىدىن تارمار قىلىنغان پەنەجەكلەرنىڭ بىر قىسىمى غەرب تەرەپكە سۈرۈلگەن ۋە ماجارلار (ۋېنگىرلار) سىڭىشىپ كەتكەن. پەنەجەكلەرنىڭ قالغان قىسىمى شۇندىن باشلاپ ئۆزىنىڭ قەبىلىۋى نامىدىن مەھرۇم قالغان. بۇلار كېيىن قىپچاقلار بىلەن ئىتتىپاقلىشىپ ، ئۇلارغا قۇشۇلۇپ كەتكەن. بۇ مەزگىلدە قىپچاقلارنىڭ كۆچمەنلىك ماكانى دەشتى قىپچاق دەپ ئاتالغان بولۇپ ، ھازىرقى قازاقىستاننىڭ غەربى جەنۇبى قىسىمىنى، ۋولگا ۋە دوناي دەريالىرىنىڭ تۆۋەنكى ئېقىملىرىنى  ۋە قىرىمنىڭ يايلاقلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان كەڭ زېمىننى ئېگىلىگەن.        بىراق 1237-يىلى مۇڭغۇللارنىڭ ئىستىلاسىدا، ۋولگا دەريا بويىدىكى قىپچاق قەبىلىلەر ئىتتىپاقى پارچىلىنىپ كۆپ قىسىم زېمىنلىرى ۋە خەلقلىرى ئالتۇن ئوردا خانلىقىغا تەۋە بولغان. شۇندىن باشلاپ قىپچاقلارنىڭ سىياسى ھوقۇقى ئادداققىچە يوقالغان. كېيىن ئۇلار ئاستىرخان، قازان ، قىرىم خانلىقلىرىغا بۆلۈنۈپ كەتكەن. ئاز بىر  قىسىمى ئۆزبەك ۋە چوڭ نوغاي ئوردىلىرىغا قۇشۇلغان. تىل جەھەتتىن بۇلغانلارغا قىسمەن ئاسلىماتسىيە بولۇپ، ئالدى بىلەن ئالتۇن ئوردىغا ، ئاندىن قازان ۋە ئاستىرخان خانلىقلىرىغا قوشۇلغان قىپچاقلارنىڭ تەركىبىدىن ھازىرقى تاتارلار ۋە باشقورتلار بارلىققا كەلگەن. تارىخى مەلۇماتلارغا ئاساسلىنىپ يىغىنچاقلىغاندا، قىپچاقلار مىلادىدىن بۇرۇنقى 3-ئەسىردىن تارتىپ تاكى يېڭى دەۋىردىكى تۈرك ئۇلۇسلىرى شەكىللەنگىچە بولغان ئارلىقتا ئەتىراپتىكى باشقا قەبىلىلەر بىلەن ئىتتىپاق تۈزۈپ، شەرقى ياۋرۇپادىن ئاسىيانىڭ غەربى ۋە شەرقى جەنۇبى رايونلىرىغىچە كېڭىيىپ، باشقا تۈركىي مىللەتلىرىنىڭ شەكىللىنىشىدە مۇھىم رول ئوينىغان. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا يەنە باشقا تۈركىي مىللەتلەرنىڭ تىل قۇرۇلمىسى ۋە تىل ئالاھىدىلىكىگىمۇ چوڭ تەسىر كۆرسەتكەن.  شۇنداق بولغانلىقتىن، كۆپ قىسىم تۈركىي تىللار قىپچاق تىللىرى گۇرۇپپىسىغا كىرگەن. يەنى: 1.قىپچاق-بۇلغار تارماق گۇرۇپپىسى:a›قەدىمكى تىل- ئالتۇن ئوردا ئەدەبىي تىلىنىڭ شەرىقتىكى خارەزىم ۋارىيانتىدىن پەرىقلىنىپ تۇردىغان غەربى ۋارىيانتى. b›ھازىرقى تاتار ۋە باشقورت تىللىرى. 2.قىپچاق –پولۇۋ تارماق گۇرۇپپىسى: a›قەدىمكى تىل-پولۇۋ ۋە كۇمان تىلى. b›ھازىرقى قارايىم ، قاراچاي-بالقار ، قۇمىق، قىرىم تاتار تىللىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. 3.قىپچاق-نوغاي گۇرۇپپىسى: ھازىرقى نوغاي، قاراقالپاق، قازاق تىللىرى ۋە ئۆزبەك تىلىنىڭ بەزى ۋارىيانتلىرى كىرىدۇ.        تۆۋەندە ھەممىمىز بىرلىكتە قىپچاق تىللىرى گۇرۇپپىسىغا كېرىدىغان تىللارنىڭ ئاساسىي ئالاھىدىلىكىنى بىرلىكتە كۆرۈپ باقايلى :      فونىتېكىلىق تۈزۈلمىسىدە:      1 .سەككىز-توققۇز سوزۇق تاۋۇش بولۇپ، بۇنىڭ ئىچىدە ï،  i، ü، u لاردىن ئىبارەت تولۇق ياسالمىغان تار سوزۇق تاۋۇشلار ئۆزىگە خاس ئالاھىدىلىككە ئىگە. 2.قوشۇمچىلاردىكى تار سوزۇق تاۋۇشلار لەۋلەشمەيدۇ. 3.سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ لەۋلىشىش ئاھاڭداشلىقى ئاجىز بولىدۇ. لەۋلەشكەندىمۇ پەقەت تار سوزۇق تۋۇشلارلا لەۋلىشەلەيدۇ. 4.سوزۇلما(ئۇزۇن) سوزۇق تاۋۇشلار يوق.               5.ئاغ ئاۋ /؛  ئېگ/ ئىي؛      ئۆگ /ئۈي دېگەنلەردىكىğ/ g  سوزۇق ۋە ئۈزۈك تاۋۇشلىىرىنىڭ يېڭىچە نۆۋەتلىشىشى قەدىمكى نۆۋەتلىشىشلەرگە توغرا كېلىدۇ.                            6.سۆز بېشىدا جاراڭلىق b كېلىدۇ (باشقا تىللارنىڭ سۆز بېشىدىكى p  نىڭ ئورنىغا)، لېكىن يەنە سۆز بېشىدا، جاراڭسىزt  ۋەk  مۇ كېلىدۇ ۋە بىرىنچى شەخىس ئالمىشى«مەن» دە، دەل بۇنىڭ ئەكسىدىكى ئالامەت كۆرۈلىدۇ.         7.سۆز بېشىدىكى  j~z~y لارنىڭ كېلىشى تۇراقلىق ئەمەس.              8.ئىككى سوزۇق تاۋۇشنىڭ ئۇتتۇرىسىدا كەلگەندە، К/k، g/ğ،b        دېمەك، قىپچاقلار ھازىرقى زاماندىكى نوغايلار، ئۆزبەكلەر، قاراقالپاقلار، قىرغىزلار ، باشقورتلار، تاتارلار قاتارلىق مىللەتلەرنىڭ شەكىللىنىشىدىكى ئاساسىي كۈچ بولۇپلا قالماستىن،بەلكى ئۇلار تىللىرىنىڭ شەكىللىنىشى ۋە تەرەققىياتىدىمۇ زور رول ئوينىغان. تەييارلىغۇچى: غۇنچە

almas888

	غۇنچە خانقىزغا: 1.مەزكۇر يازما ئۆزىڭىزنىڭ كۆز قارىشىمۇ؟ياكى بىرەر ھەممە ئېتراپ قىغان،نوپۇزلۇق كىتاپتىن ئېلىنغانمۇ؟ 2.ھازىرقى زامان ئۇيغۇرلىرى بىلەن ئۆزبەكلەرنىڭ تىلى،ئىۆرپ-ئادىتى،تۇرمۇش شەكلى شۇنداق يېقىن تۇرسا،ئۆزبەكلەرنى ئۇيغۇرلار بىلەن بىر قاتارغا قويماي،باشقا قېرىنداش مىللەتلەر بىلەن بىر قاتارغا قويۇشنىڭ سەۋەبى نىمە؟

turditohti

	باتۇخان دىگەن كىتاپتا قىپچاقلارنى ئېنىق قىلىپ،قىرغىزلار بىلەن قازاقلارنىڭ ئەجداتلىرى دەپ كۆرسەتكەن. قىپچاقلارنىڭ تىلى توغرىسىدىكى ئالاھىدىلىكلەرنى كۆرسۈتۈپ ئۆتكىنىڭىزگە رەھمەت.

lawrence

	ghunche  تورداشنىڭ ماقالىسىنىڭ  ئىلمىلىگى  بار ، ئورۇنلۇق تەتقىقات ، ئالماس888 ، بىلىشىمچە ئۆزبەكلەر ئىككى  خىل ، پەرغانىدىكى ئۆزبەكلەر  ئاساسەن  ئۇيغۇرلارنىڭ  ئەۋلادى ، يەنە  بىر  بۆلۈك  ئۆزبەكلەرنىڭ  قىپچەقلار  بىلەن  ئالاقىسى  قويۇق .   ghunche  تورداش ئۇيغۇرلارنىڭ  قەدىمىي  تارىخغا  قىزىقامسىز ؟  مەنمۇ  قىزىقىمەن ، مەن  بۇرۇن  بىر  ماتىرىيالدا  كۆرگەن بىر  تارىخىي سىرنى سۆزلەپ  بىرەي .   قىپچاقلارنىڭ ئەجدادى قۇمۇق  نامى  بىلەن  ھازىرقى  ئالتاي  ۋە  جەنۇبىي  روسىيەلەردە كۆچمەن چارۋىچىلىق  قىلغان . ئۇلار ئەسلىدىمۇ تۈركىي  قەۋمدىن ئىدى ، كېيىن 840 - يىلىدىكى ۋەقەدىن  كېيىن  ئۇيغۇرلار  بەشبالىق  ۋە  قەشقەرگىلا  ئەمەس ، يەنە  ئالاھىزەل 200مىڭ ئۆيلۈك ئاھالە ئالتايغا ، قۇمۇقلارنىڭ زىمىغا  كۆچۈپ  كەلگەن ۋە  شۇلار  بىلەن ئارىلىشىپ  ياشىغان . بۇلار  كېيىن  ياۋروپادا  « كۇمان » نامى  بىلەن  پەيدا بولغان . تارىخنامىلەردە ئېيتىلىشىچە  قىپچاقلار كۆزى  كۆك ياكى  يېشىل ، تېرىسى  ئاق تەنلىك  كەلگەنمىش ، شۇڭا ئەلبەتتە  كېيىنكى ، يەنى  ھازىرقى  تاتارلارنى شەكىللەندۈرۈشتە چوڭ رول  ئوينىغان .  ياۋروپادا  « كۇمان » نامى  بىلەن  پەيدا بولغان قىپچاقلار  كېيىن خىرىستىيان  دىنىغا  كىرىپ ۋېنگىرلارغا قوشۇلۇپ  كەتكەن ، شۇڭا  نىمە  ئۈچۈن  ۋېنگىرلارنىڭ ناخشا  مۇزىكىسى قەدىمىي  ئۇيغۇرلار  بىلەن شۇنچە  ئوخشاش دىگەندەك مەسىلىلەر  كېلىپ  چىققان ...   ۋاقىت  مۇناسىۋىتى بىلەن مۇشۇنچىلىك  يازاي .

ghunche

	lawrence يوللىغان ۋاقتى  2012-1-7 13:23 ghunche  تورداشنىڭ ماقالىسىنىڭ  ئىلمىلىگى  بار ، ئورۇنلۇق  ... رەھمەت سىزگە،

بۈيۈك

	قىپچاقلار تۈرك ئۇلۇسلىرنىڭ بىرى بولۇپ قىرغىزلار بىلەن بىر، قىپچاقلارنىڭ تەركىبى بولغان ئۆزبېكلەر باش كۆتۈرگەندىن، قىپچاقتىن ئايرىلىپ چىقىپ، كېيىن ھازىرقى ئۆزبېكىستان تەۋەسى قاتارلىق جايلارنى بويسۇندۇۇرپ ئۆزبېك سەلتەنىتىنى باشلىغان، لېكىن مانجۇلار خەنزۇلارغا، موغۇللار ھىندىلارغا ھۆكۈمرانلىق قىلىش جەريانىدا يەرلىك خەلقلەرگە سىڭىپ كەتكىنىدەك، ئۆزبېكلەرمۇ يەرلىك خەلقكە سىڭىپ كەتكەن، ئۇ چاغدىكى ئۆبېكلەر ئەلۋەتتە تىل ۋە ئۆرىپ-ئادەت جەھەتتە ئۇيغۇرلار بىلەن بىر قاتارغا تىزىلمايدۇ. ھازىرقى ئۆزبېكلەر ھەرخىل سىياسى، تارىخى، ئىجتىمائى، سۈنئى ياكى تەبىئى سەۋەپلەر تۈپەيلىدىن ئاشۇ قىپچاق ئۆزبېكلىرنىڭ نامىغا ۋارىسلىق قىلغان خەلق بولسا كېرەك. شۇ چاغدىكى ئۆزبېكلەر ھازىرقى  ئۆزبېكلەرنىڭ دەل ئۆزى  بولغان بولسا ھازىرقى زامان ئۆزبېكلىرى تىل ۋە ئۆرىپ-ئادەت جەھەتتىن  بىزگە تامامەن ئوخشىمىغان بولاتتى.   تولۇقلىما مەزمۇن (2012-1-7 15:42):

matimatika

	غۇنچە خانقىز:   بۇ تېمىڭىزنى ياخشى تەييارلاپسىز ، بىراق يازمىڭىز نىڭ ئاخىردىكى«دېمەك»تىن باشلانغان 3 قۇر خۇلاسىنى ھېسابقا ئالمىغاندا باشقا مەزمۇنلار پۇتۇنلەي كىتاپلاردىن ئۇزۇپ ئىلىپ تەييارلىنىپتۇ، ئالايلۇق: قىپچاق تىللىرى ھەققىدىكى مەزمۇنلار تىلشۇناس باسكاكوۋنىڭ « تۇركىي تىللار»دېگەن ئەسىرى(بۇ ئەسەر ئۇيغۇر سايرانىنىڭ تەرجىمانلىقىدا مىللەتلەر نەشىرىياتى تەرپىدىن نەشىر قىلىنغان)دىن ئىلىنىپتۇ، بىراق بىسىشتىكى تەجىربىسىزلىكىڭىز سەۋەپلىك « ژ» ھەرىپى «ز» بىسىلىپ قاپتۇ،شۇ سەۋەپلىك قىپچاق تىللىرىنىڭ 7- ئالاھىدىلىكى خاتا بولۇپ قالغان.5-ئالاھىدىلىكتىكى تەڭداش سۆزلەرلەرنىڭ تەرتىپى بۇزۇلۇپ بىسىلىپتۇ. مۇشۇلارنى ھېساپقا ئالمىغاندا ھازىرچە تېمىدىن باشقا ئەيىپ تاپقىلى بولمىغۇدەك، چۇنكى بىزلەر ئاشۇ داڭلىق تىلشۇناسلاردەك قىپچاق تىللىرىنى تولۇق چۇشەنمەيمىز. شۇنى ئالاھىدە تەكىتلەش كىرەككى، ئۆزىڭىزنىڭ يەكۇنىگە تەئەللۇق بولغان «دېمەك»تىن كىيىنكى خۇلاسە پىكرىڭىزدە يەنە خاتالىق بار ، ئۇ بولسىمۇ سىز قىپچاقلارنى «قىرغىزلار»ۋە ئۇلارنىڭ تىلىنىنىڭ شەكىللىنىشىدىكى ئاساس قىلىۋاپسىز. بۇ خاتا.شۇڭا ئاخىردىكى خۇلاسە پىكىردىكى «قىرغىزلار» دېگەننى چىقىرۋىتىش كىرەك. ئەمەلىيەتتە،   چوڭ تۇركۇمدىن ئالغانداقىرغىز تىلى  تۇركىي تىللارنىڭ شىەرقىي ھۈن تارمىقىغا كىرىدۇ.قىپچاق تىلى بولسا غەربىي ھۈن تارمىقىغا كىرىدۇ. قىرغىز تىلىدا يۇقۇردا سىز تەكىتلىگەن قىپچاق تىللىرىدا بار بولغان نۇرغۇن ئالاھىدىلىك يوق. ئالايلۇق: قىرغىز تىلىدا سۇزۇق تاۋۇشلارنىڭ لەۋلىشىش ئاھاڭداشلىقى ئاجىز ئەمەس ،ئىزچىل بولىدۇ.قىرغىز تىلىدا سەككىز -توققۇز سۇزۇق تاۋۇش ئەمەس، 14 سۇزۇق تاۋۇش بار.قىپچاق تىلىدا سوزۇلما سۇزۇق تاۋۇش بولمىغىنى بىلەن ، قىرغىز تىلىدا 6 سوزۇلما سۇزۇق تاۋۇش بار....   يەنە بىر مەسىلە شۇكى، قىرغىز تىلى قىپچاق تىلى شەكىللەنگەن چاغدا ئۇنىڭغا پاراللىل ھالدا شەكىللىنىپ بولغان، بىر - بىرسىنىڭ كىلىش مەنبەسى ئەمەس.ھەتتا قىپچاق تىلى قىپچاق ئوغۇز تىللىرىدىن ئايرىلىپ چىقىش دەۋرىدىلا قەدىمكى قىرغىز تىلىمۇ شەكىللىنىپ بولغان.

lostba

	قىپچاقلارنى قىرغىز ۋە تۈركمەنلەرنىڭ ئەجدادى دەپ ئاڭلىغانتىم

matimatika

	قىزغىزلار قىرغىزىستان جۇمھۇرىيتىدە ياشىغۇچى ئاساسلىق مىللەت، جۈملىدىن ئېلىمىزنىڭ شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايونىدا ياشىغۇچى ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ بىرى. ئومۇمىي نوپۇسى 2 مىليون 870 مىڭ بولۇپ، ئۇنىڭ 2 مىليون 110 مىڭى قىرغىزىستان جومھۇرىتىدە توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقان. قىرغىزلار جۇمھۇرىيەت ئومۇمىي نوپۇسىنىڭ 52 پىرسەنتىنى ئىگىلەيدۇ؛ قالغان قىسمى ئۆزبېكىستان، تاجىكىستان، قازاقىستان، ئاففانىستان، ئىئوردانىيە، تۈركىيە ۋە شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى (141 مىڭ) قاتارلىق ئەللەر ۋە رايونلاردا تارقاق ئولتۇراقلاشقان. قىرغىزلار موڭغۇل ئىرقىنىڭ جەنۇبىي سىبىر تىپىغا كىرىدۇ؛ ئالتاي تىللىرى سىستېمىسى تۈركىي تىللار گۇرۇپپىسى شەرقىي ھۇن تىللىرى تارمىقىغا تەۋە قىرغىز تىلىنىڭ ئۈچ چوڭ دىئالېكتىنى قوللىنىدۇ. قىرغىزلار ئاساسەن ئىسلام دىنىنىڭ سۈننى مەزھىپىگە ئېتىقاد قىلىدۇ. قىرغىزلار چارۋىچىلىق قوشۇمچە دېھقانچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىدۇ. چارۋىچىلىقتا قوي، كالا، ئات بېقىلىدۇ، دېھقانچىلىقتا كېۋەز، قىزىلچا ۋە مايلىق زىرائەتلەر تېرىلىدۇ. قىرغىزلارنىڭ كېلىپ چىقىشى ۋە ئۇلارنىڭ ئېتنىك مەنبەسى توغرىسدا ئالىملارنىڭ قاراشلىرى تېخى بىرلىككە كەلمىدى. قىرغىزلارنىڭ ئەجدادلىرى خەنزۇ تارىخنامىلىرىدا <گېكۇنلار>، <جيەنكۇنلار>، <گېگۇلار>، <جىگاسلار> ياكى <خاككاسلار>، <بۇيرۇتلار> ياكى <بۇرۇتلار> (موڭغۇلچە تاغلىق كۆچمەنلەر مەنىسىدە) قاتارلىق كۆپ خىل ناملار بىلەن ئاتىلىپ كەلگەن. قىرغىزلارنىڭ چارۋىچىلىرى سۈت مەھسۇلاتلىرى بىلەن گۆش ۋە ئاشلىقتىن قىلىنغان يېمەكلىكلەرنى ئاساس قىلىدۇ، دېھقانلىرى بۇغداي، گۈرۈچ، ئارپا قاتارلىق ئاشلىقتىن قىلىنغان يېمەكلىكلەرنى ئاساس قىلىدۇ. قىرغىزلارنىڭ قېزا، سۈرلەنگەن گۆش، ئاق ئاش (سۈت ئېشى)، بوغۇرساق، سۈت - قېتىق، قىمىز، سېرىق ماي ۋە قۇرۇتلىرى ئالاھىدە تەملىك كېلىدۇ. قىرغىزلار ئۆزگىچە كىيىم - كېچەك مەدەنىيىتىگە ئىگە مىللەت. قىرغىز قىزلىرى چېچىنى ئۇششاق ئۆرىۋالىدۇ، ياتلىق بولغاندىن كېيىن ئىككى تال قىلىپ ئۆرۈيدۇ. قىرغىز ئاياللىرى ھالقا - زىرە، بىلەيزۈك، مارجان، كەھرىۋا قاتارلىق زىبۇ - زىننەت، خىلمۇ - خىل بېزەكلەرنى تاقاپ يۈرۈشنى ياخشى كۆرىدۇ. قىرغىزلارنىڭ توي مەرىكىسى ئادەتتە قىز تەرەپتە ئۆتكۈزىلىدۇ. قىزغىزلاردا روزا ھېيت، قۇربان ھېيتتىن باشقا ئەڭ كاتتا بايرام كۆجە (نورۇز) بايرىمى بولۇپ، بۇ ئەمەلىيەتتە قىرغىزلارنىڭ ئۇزاق ۋاقىتتىن بېرى داۋام قىلىپ كېلىۋاتقان يېڭى يىل بايرىمى ھېسابلىنىدۇ. قىرغىزلار ھېيت - ئايەم ۋە چوڭ - چوڭ مەرىكە كۈنلىرى ئوغلارق تارتىشىش، <قىز قۇۋار> (قىز قوغلىشىش)، ئات ئۈستىدە تۇرۇپ كۈچ سىنىشىش، ئات ئۈستىدە تۇرۇپ يەردىن تەڭگە ئېلىش، بۇقىچىلاپ ئارقان تارتىشىش، ئۆكۈز كۆتۈرۈش، قارچىغا ۋە بۈركۈت سېلىش، چېلىشىش قاتارلىق كۆپ خىل ئەنئەنىۋى كۆڭۈل ئېچىش ۋە تەنتەربىيە پائالىيەتلىرىنى ئېلىپ بارىدۇ. قىرغىزلاردا دەپنە مۇراسىمى - مېيتنى ئۇزىتىش ئادەتلىرى ئاساسەن ئىسلام دىنى ئەھكامى بويىچە ئېلىپ بېرىلىدۇ. قىرغىزلار مول خەلق ئېغىز ئەدەبىيات مىراسلىرىغا ئىگە مىللەت. قىرغىزلارنىڭ خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى ئەپسانە، رىۋايەت، ئېپوس، بېيت - قوشاق قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، ئۇلارنىڭ ئىچىدە باتۇرلۇق ھەققىدىكى ئېپوس - <ماناس> ۋە <بېك - بېكە>، <قۇرمانبېك>، <ئېر توشتوك>، <جاڭىل مىرزا> قاتارلىق چۆچەكلىرى قىرغىز خەلقى ئىچىگە خېلى كەڭ تارالغان، بولۇپمۇ <ماناس> ھەجىمى ۋە قۇرۇلمىسى ئىنتايىن زور، مەزمۇنى مول، تىلى نەپىس قەھرىمانلىق ئېپوسى بولۇپ، ئۇنىڭدا قىرغىز خەلقىنىڭ تەخمىنەن مىلادى Ⅹ -  Ⅹ[KG-*2]Ⅶ ئەسىرگىچە بولغان مەزگىلىدە، سەككىز ئەۋلاد ماناسلارنىڭ يات مىللەتلەرنىڭ زۇلىمىغا قارشى ئېلىپ بارغان كۈرەشلىرى شېئىرىي تىل بىلەن بايان قىلىنىدۇ، جۈملىدىن قىرغىز خەلقىنىڭ قەدىمكى زاماندا موڭغۇل يايلىقىدىن تارتىپ ئوتتۇرا ئاسىياغىچە بېسىپ ئۆتكەن مۇساپىسىنىمۇ جانلىق ھالدا سۈرەتلەپ بېرىدۇ. قىرغىزلار ئۆيىگە كەلگەن ئەزىز مېھمانلارغا ئاتاپ مال سويىدۇ، گۆش پىشقاندىن كېيىن قوينىڭ بېشىنى ياكى قۇيرىقىنى مېھمانغا سۇنىدۇ، مېھمان بىر كېسىم كېسىپ يېگەندىن كېيىن ئىككى كېسىن كېسىپ سورۇندىكى مويسىپىت ئاق ساقال كىشىگە سۇنىدۇ ھەمدە ئۆزلىرى ئىشلىگەن <بوزا> نى بېيت ئېيتىپ مېھمانغا سۇنىدۇ. ئومۇمەن قىرغىزلار ئۆيىگە كەلگەن مېھمانلارنى ئۆزلىرى ياخشى كۆرىدىغان سېرىق ماي، سۈت - قايماق، قۇرۇت، قەن گېزەكلەر بىلەن قىزغىن كۈتىۋالىدۇ. قىرغىزلارنىڭ ئۆزگىچە پەرھىزلىرى بار. ئۇلار يات كىشلەرنىڭ توغرىدىنتوغرا ئىشىك ئالدىغا كېلىپ ئاتتىن چۈشۈشىنى ئېغىر ئالىدۇ، شۇڭا ئادەتتە ئات بىلەن ئۆي ياكى چېدىر ئەتراپىنى بىر ئايلىنىپ چىقىپ ئاندىن ئاتتىن چۈشۈپ ئۆيىگە كىرىدۇ. قىرغىزلار باشقىلار ئالدىدا، كىشىگە قوپاللىق قىلىشنى، غەيۋەت - شىكايەت قىلىشنى، قوپال گەپ - سۆزلەرنى قىلىشنى ئېغىر ئالىدۇ. قىرغىزلار داستىخان ئۈستىدە بۇرنىنى كوچىلاشنى، مىشقىرىشنى، يەرگە تۈكۈرۈشنى، تىرناق ئېلىشنى، يالاڭباشتاق غىزالىنىشنى يامان كۆرىدۇ. قىرغىزلار، ھامىلدار ئاياللارنىڭ تۆگە، توشقان گۆشى يېيىشنى مەنئى قىلىدۇ، چۈنكى تۆگە گۆشى يېسە كۆزى يورۇش ۋاقتى ئۇزىراپ كېتىدۇ، بوۋاق توشقان كالپۇك بولۇپ قالىدۇ، دەپ قارايدۇ؛ قىرغىزلاردا تۇغۇتلۇق ئۆيگە يات كىشلەر كىرمەيدۇ. قىرغىز ئاياللىرىدا بۆرىنىڭ ئوشۇقىنى تىلتۇمار قىلىپ ئېسىۋېلىش ئادىتى بار. قىرغىزلار ئاق ئۇننى ساپ، پاك، ساداقەتمەنلىكنىڭ سىمۋولى دەپ قارايدۇ. شۇڭا ئەزىز مېھمانلىرىغا ئۇن سېپىپ بەخت تىلەيدۇ. قىرغىزلارنىڭ كەشتىچىلىك ۋە نەققاشچىلىق مىللىي قول ھۈنەر سەنئەت بۇيۇملىرى ئۆزگىچە نەپىس كېلىدۇ. بۇ خىل بۇيۇملار ئىچىدە ئىگەر، توقۇم، ئۆزەڭگە، ئات يوپۇقى قاتارلىق ئات جابدۇقلىرى؛ توشۇت، كۆشۈگە، زەدىۋال قاتارلىق ئۆي ئىچى بېزەكلىرى، شىرداق، تەكىيە - ياستۇق، ئورۇن - كۆرپە (پايانداز) قاتارلىق سېلىنچىلار، كەشتىلىك كۆڭلەك، جىلىتكە، ئاق كىگىز قالپاق، قۇلاقچا، تەقىيە قاتارلىق كىيىم - بېزەكلىرىنىڭ خېلىلا داڭقى بار. قىرغىز قىزلىرى كىچىكىدىن تارتىپلا كەشتىچىلىك ماھارىتىنى ئۆگىنىپ، ئۆزلىرىنىڭ تويلۇق بىساتىنى تەييارلايدۇ. قىرغىزلارنىڭ ناخشا، مۇزىكا ۋە ئۇسسۇللىرى قويۇق مىللىي پۇراققا ئىگە بولۇپ، چالغۇ ئەسۋابلىرى قومۇزنى ئاساس قىلغان ھالدا ئون نەچچە خىلغا يېتىپ بارىدۇ."

matimatika

	يېنسېي قىرغىزلىرى <خاكاسلار> دەپمۇ ئاتىلىدۇ. يېنسىېي قىرغىزلىرى - ئېلىمىزنىڭ شىمالىي قىسمىدا ياشىغۇچى قەدىمكى تۈركىي قەبىلە - قوۋملارنىڭ بىرى. يېقىنقى زامان قىرغىزلىرى بىلەن خاكاسلارنىڭ بىۋاستە ئەجدادى. <خەننامە. ھۇنلار ھەققىدە قىسسە> ۋە باشقا خەنزۇچە يازما ماتېرىياللارغا قارىغاندا، ئۇلار تەخمىنەن مىلادىدىن ئاۋۋالقى Ⅲ ئەسىردىن مىلادى ⅩⅧ ئەسىرگىچە ھازىرقى غەربىي سىبىرىيىدىكى يېنسېي (قىرغىزچە ئانە - ئاناساي دەپمۇ ئاتىلىدۇ) دەرياسىنىڭ يۇقىرى ئېقىمى (باش ئېقىمى)، سايان تاغلىرى باغرى، منورسىكى ئويمانلىقىدىن تارتىپ ئالتاي تاغلىرىغا قەدەر بولغان كەڭ يايلاقلاردا كۆچمەن چارۋىچىلىق، قوشۇمچە ئوۋچىلىق بىلەن تۇرمۇش كەچۈرۈپ كەلگەن. خەنزۇچە تارىخنامىلەردە ئۇلارنى گېكۇنلار (خەن سۇلالىسى دەۋرىدە)، <جىيەنكۇنلار>، <خاكاسلار>، <شاگاسلار>(تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدە)، <جىرجىسلار> ۋە <بۇيرۇتلار> دەپ خەنزۇچە ئاھاڭ تەرجىمىسى بويىچە خىلمۇ - خىل ئاتاپ كەلگەن. يېنسېي قىرغىزلىرى ئىلگىرى - كېيىن بولۇپ ھۇن ، سىيانپىي، جۇرجان، تۈرك، ئۇيغۇر قاتارلىق باشقا مىللەتلەرنىڭ ھۆكۈمرانلىقىغا ئۇچرىغان. مىلادى Ⅲ ئەسىردىن كېيىن قىرغىزلار كۈچىيىپ، تەسىر دائىرىسى شەرقتە بايقال كۆلى، غەربتە تەڭرىتاغ تىزمىلىرىغىچە يېتىپ بارغان، نوپۇسىمۇ تەخمىنەن 150 مىڭ تۈتۈنگە يەتكەن، ئەسكىرىي كۈچىمۇ 30 مىڭغا يەتكەن. ئەتراپىدىكى دىڭلىڭ، ئۇسۇن، ئۇيغۇر(ئۇغۇز)، خەنزۇ قاتارلىق قوشنا مىللەت - قوۋملار بىلەن ئىقتىسادىي، مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇپ، سىنىپىي جەمئىيەتكە قاراپ قەدەم قويۇشقا باشلىغان. يېنسېي قىرغىزلىرى تەخمىنەن Ⅷ ئەسىرنىڭ ئاخىرىدىن ⅩⅢ ئەسىرنىڭ بېشىغىچە داۋام قىلغان يېنسىېي قىرغىز خانلىقىنى بەرپا قىلغان، بۇ خانلىق كېيىن موڭغۇللار تەرىپىدىن ھالاك قىلىنغان. ⅩⅧ ئەسىرنىڭ بېشىدا كۆپ قىسىم قىرغىزلار بۇ يەردىن تەڭرىتاغ ۋە پامىر تاغلىرى ئەتراپىغا كۆچۈشكە مەجبۇر بولغان، ئۇلار كېيىن <تەڭرىتاغ قىرغىزلىرى> دەپ ئاتىلىپ، ھازىرقى زامان قىرغىز مىللىتىنىڭ ئاساسلىق ئېتنىك مەنبەسىنى تەشكىل قىلغان، ئانا ماكانىدا كۆچمەيۇ قالغان ئاھالىلىرى ئۇزاق تارىخىي تەرەققىيات داۋامىدا كۆپ قىسىمى يەرلىك ئاھالىلەرگە قوشۇلۇپ كەتكەن، بىر قىسمى خاكاسلارنى ھاسىل قىلغان. يېنسېي قىرغىزلىرى دەسلەپ كۆچمەن چارۋىچىلىق قوشۇمچە ئوۋچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىپ كېيىن دېھقانچلىق ۋە قول ھۈنەرۋەنچىلىك قاتارلىق كۆپ خىل ئىگىلىك بىلەن شۇغۇللانغان، يازدا كىگىز ئۆيدە، قىشتا ياغاچ ۋە كېسەكتىن سېلىنغان ئۆيلەردە ئولتۇرغان. يېنسېي قىرغىزلىرى تارىختا ⅩⅣ ئەسىرگىچە ئۇرقۇن يېنسېي قىرغىز يېزىقى (قەدىمكى تۈرك يېزىقى) نى قوللىنىپ بۇ يېزىق بىلەن <ياغلاقارخان مەڭگۈ تېشى> قاتارلىق بىر مۇنچە تارىخىي يازما يادىكارلىقلارنى يېزىپ قالدۇرۇپ كەتكەن، بۇ يازما يادىكارلىقلار ھازىرقى قىرغىزلارنىڭ مىللەت بولۇپ شەكىللىنىشى ۋە تارىخىنى تەتقىق قىلىشتا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. يېنسېي قىرغىزلىرىنىڭ نورۇز بايرىمى (باھار بايرىمى)، ياز بايرىمى، كۈز بايرىمى قاتارلىق نۇرغۇن ھېيت - بايراملىرى بولۇپ، شۇ كۈنلىرى خىلمۇ - خىل ئويۇن - پائالىيەتلەرنى ئۆتكۈزۈپ كەلگەن. يېنسېي قىرغىزلىرىنىڭ كۆپىنچىسى شامان دىنىغا، بىر قىسمى مانى دىنىغا ئېتىقاد قىلغان، شۇڭا ئۇلارنىڭ ئۆلۈم - يېتىم، توي - تۆكۈن ۋە باشقا تۇرمۇش ئادەتلىرى شۇ دىنلارنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان. يېنسېي قىرغىزلىرى شىمالدا ياشىغۇچى چارۋىچى مىللەتلەرگە ئوخشاش ئۆزگىچە كالېندارنى قوللىنىپ، يىللارنىڭ نامىنى ھايۋانلارنىڭ نامى بىلەن ئاتاپ كەلگەن. يېنسېي قىرغىزلىرىنىڭ دۇمباق، بالمان، داپ، مۈڭگۈز بۇرغو (سۇناي) قاتارلىق كۆپ خىل چالغۇ ئەسۋابلىرى بولغان، يۇقىرىدىكى ئەھۋاللار ئەينى زاماندا يېنسىي قىرغىزلىرىنىڭ ماددىي ۋە مەنىۋى مەدەنىيەت سەۋىيىسىنىڭ خېلىلا يۇقىرى ئىكەنلىكىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ. ھازىرقى سىبىرىيىنىڭ جەنۇبىي قىسمىدا ياشىغۇچى خاكاسلار يېنسېي قىرغىزلىرىنىڭ كېيىنكى ئەۋلادى بولۇپ، تارىختا <يېنسېي تاتارلىرى> دەپمۇ ئاتىلىپ كەلگەن. ھازىرقى نوپۇسى تەخمىنەن 160 مىڭ بولۇپ، ئاساسەن روسىيە فېدېراتسىيىسىگە تەۋە خاكاس ئاپتونوم ئوبلاستىغا توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقان، بىر قىسمى كراسنويارسكى قاتارلىق جايلارغا تارقاق ئولتۇراقلاشقان. خاكاسلار قەبىلە - ئۇرۇقداشلىق تۈزۈمىنىڭ قالدۇقلىرىنى ساقلاپ قالغان بولۇپ، ئۆز ئىچىدە قىزىللار، كېچىنلار، ساگايلار، بەلتىرلار، كوئىباللار قاتارلىق قەبىلە - ئۇرۇققا بۆلۈنىدۇ. خاكاسلار شامان دىنى قاتارلىق ئىپتىدائىي دىنلارغا بولغان ئېتىقادىنىمۇ ساقلاپ قالغان، تىل جەھەتتە ئالتاي تىللىرى سىستېمىسى تۈركىي تىللار گۇرۇپپىسىغا تەۋە خاكاس تىلىنىڭ ئۈچ چوڭ دىئالېكتىنى قوللىنىدۇ. خاكاسلار ئاساسەن يېرىم كۆچمەن چارۋىچىلىق، ئوۋچىلىق قوشۇمچە دېھقانچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىدۇ."