ئۇيغۇرلاردا ئەڭ ئاخىرقى پادىشاھ كىم

dakyanos

	ئۇيغۇرلاردا ئەڭ ئاخىرقى پادىشاھ كىم؟ ياسىن ئەبەيدۇللا كۆپ قىسىملىق تېلۋىزىيە تىياتىرى« ئەڭ ئاخىرقى پادىشاھ»تا دۆلىتىمىزدىكى ئەڭ ئاخىرقى سۇلالە چىڭ سۇلالىسىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى پادىشاھى ئەيشىنجۇلۇ فۇيى( پادىشاھلىق نامى شۈەنتۇڭ) ھاياتى تەسۋىرلىنىدۇ، بىلىپ –بىلمەي پادىشاھ بۇلۇپ قالغان بۇ بالا كىيىنچە ياپۇنلارنىڭ قورچىقى بۇلۇپ قورچاق مانجۇرىيەگە خان بۇلىدۇ، 2-دۇنيا ئۇرۇشى ئاياغلاشقاندىن كىيىن بولسا يىڭى جۇڭگو تۈرمىسدە ئۆزگەرتىلىدۇ. ئۇمۇمەن پادىشاھ ئاتالغان بولسىمۇ تەقدىرى باشقىلارنىڭ قولىدا بەلگىلنىپ قالىدۇ.ئاچچىق تىراگىدىيە ئۇنىڭ يۈرىكىنى ئىزىدۇ. ھاياتىنىڭ ئاخىرىدا ئاران دىگەندە نورمال ئادەملەردەك ياشاش يۇلىنى تاپىدۇ. خوش فۇيى ھەققىدىكى گەپنى تۇختىتىپ ئەسلى تېمىغا قايتىپ كەلسەك زادى كىم ئۇيغۇرلار تارىخىدىكى ئەڭ ئاخىرقى پادىشاھ؟ ئۇرخۇن دەۋرىدىن باشىغاندا ياغلاقار جەمەتى ئەڭ بۇرۇنقى پادىشاھ جەمەتى ھىساپلىنىدۇ، ئەمما 8-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا ھاكمىيەتتە ئازراق ئۆزگىرىش بۇلۇپ ئادىز ( ئەدىز ياكى ئاتئىز دەپمۇ ئاتىلىدىكەن.) جەمەتى شاھلىق ئورنىنى ئىگىلەيدۇ. ئەمما تارىختا ئۇنىڭدىن كىيىن قۇرۇلغان گەنجۇ ئۇيغۇر خانلىقىدا يەنىلا ياغلاقار جەمەتى شاھ جەمەتى ھىساپلىنىدۇ. 840-يىلدىكى تالاپەتتىن كىيىن شاھزادە پانتكىن باشچىلىقىدىكى  15 قەبىلە شىنجاڭغا كىرىدۇ.  دەسلەپ 842-يىلى غەربى ئۇيغۇر خانلىقى قۇرۇلغان. 866-يىلى بۆگۈ تىكىن ئىدىقۇت خانلىقىنى قۇرغاندىن كىيىن  بۇ خانلىق تەدرىجى پارچىلانغان. قارىمۇ –قارىشى ئىككى خانلىق ، ئىدىقۇت خانلىقى بىلەن قاراخانىلار خانلىقى مەيدانغا كىلىشى بىلەن بۇ پارچىلنىش ، بىرلىشىشكە تىرىشىش باسقۇچىغا ئۈتكەن، ئەمما بىرلەشمەيلا ھەر ئىككىسى ھالاك بولغان. قاراخانىلار خان جەمەتى ئۆز ئەجدادىنى ئەفراسىياپقا  بىرلەشتۇرۇپ قارايدۇ. ئەگەر شۇ بۇيىچە بولسا ئۇنىڭ تارىخى بەك ئۇزۇن بولغان بۇلىدۇ. ئەفراسىياپ بىلەن ئۇرخۇندىكى ياغلاقار . ئادىز جەمەتى ئۇتتۇرسىدا قانداق باغلىنىش بار بۇنىڭغا تارىخشۇناسلار بىر نىمە دىسۇن. گەپكە كەلسەك 1211-يىلى كۈچلۈك قاراخانىيلارنىڭ سەلتەنەت چىرىغىنى ئۆچۈرگەندىن كىيىن بۇ جەمەت ئۆز مەۋجۇتلۇقىنى ساقلىغان بولسىمۇ ئەمما ھاكمىيەتكە قايتا ئىشتىراك قىلالمىدى. ئىدىقۇت خان جەمەتى بولسا تۇغلۇق تۆمۈرخاندىن كىيىنكى ئىسلامىيەتنىڭ كۈچلۈك زەربىسىدە ، باشتا قۇمۇلغا ئاندىن گەنسۇدىكى گۇڭچاڭغا كۆچۈپ كەتكەندىن كىيىن تارىخ دۇلقۇنلىرىدا ئىقىپ كەتتى. بۇ جاھىل بۇددىسىتلار بەلىكىم باشقا مىللەتلەرگە ئاسسىملاتسىيە بۇلۇپ كەتتى ياكى سېرىق ئۇيغۇر بۇلۇپ كەتتى. ئۇنىڭدىن كىيىن مەيدانغا كەلگىنى ئۇيغۇرلاشقان چىڭگىزخان ئەۋلادلىرىدىن يەركەن سەئىدىيە خان جەمەتى.تەخمىنەن 1680-يىللىرى ئەتراپىدا يەركەن سەئىيە خانلىقى مۇنقەرىز بولغاندىن كىيىن پۈتۈن ئۇيغۇرلارنىڭ چوڭراق ھاكىميەتلىرى مەيدانغا كەلمىدى، مانجۇلار كىلىشتىن بۇرۇنقى خۇجىلار ھۆكۈم سۈرگەن يېرىم ئەسىردىن كۆپرەك ۋاقىتتا ، جۇڭغارلارغا قارام ھاكەميەت ئاستىدا ئاق تاغلىق، قارا تاغلىق خۇجىلار ئالمىشىپ جاھاندارچىلىق قىلغان بولسىمۇ ھىچ قايسىسى كۈچلۈك ھاكىميەتنى مەيدانغا كەلتۇرەلمىدى. 1756-يىلى مانجۇلار قۇشۇن تارتىپ ئاۋۋال جۇڭغارلارنى ئاندىن خۇجىلار باشقۇرۋاتقان جەنۇپنى ئىگلىگەندىن كىيىن بولسا بۇ دىيار ئاساسى جەھەتتىن چىڭ ئىمپىرىيىسى خەرىتىسىگە كىرپ بولغان. ئۇنداقتا يەركەن خانلىقنىڭ ئاخىرقى خان ئىسمايىل خان( بەزى ماتېرىياللاردا مۇھەممەت ئىمىن خان دىيىلىدۇ) ئۇيغۇرلاردىكى ئەڭ ئاخىرقى پادىشاھ ھىساپلىنامدۇ؟ بىز يەنە بىر قەدەم تارىخ چاقىنى بويلاپ ماڭساق ئۇيغۇرلار تارىخدىكى يەنە بىر زور ۋەقەگە يۇلۇقىمىز. يەنى 1864-يىلدىكى دېھقانلار قوزغىلىڭى. بۇ قوزغىلاڭ كۇچا، قەشقەر، خۇتەن، ئۈرۈمچى ۋە ئىلى رايونىدا بىر ۋاقىتتا پارتىلاپ مانجۇلار ھاكىميىتىنى قىسقا ۋاقىت ئىچىدە «گۈم» قىلىپ يىقىتتى.ھەر جايدىكى قوزغىلاڭچىلار ئۆز باشلامچىلىرىنى پادىشاھ قىلىپ بىكىتتى. خوتەندە ھەبىيبۇللا پادىشاھ، قەشقەردە قۇقەنىتتىن چاقىرىپ كىلىنگەن بۈزرۈك خان، كۇچادا راشىدىنخان، ئۈرۈمچىدە داۋۇت خەلىپە(خۇيزۇ)  ئىلىدا ئىلگىرى كىيىن بۇلۇپ ئابدۇرۇسۇل شاغبەگ، مەزەمزات ھىكىمبەگ، مەھمۇت پوچى، شەۋكەت مۇللا، ئەلاخانلار قوزغىلاڭغا رەھبەرلىك قىلغان. مۇللا موسانىڭ تارىخى ئەمىنىيە ۋە باشقا تارىخنامە كىتاپلاردا بايان قىلنىشچە خوتەندىن ئۈرۈمچىگىچە بولغان تۆت خاننىڭ ھەممىنى ياقۇپبەگ يۇقىتىپ، يەتتە شەھەر ھاكىميىتىنى قۇرغان ئىكەن، ئەمما ياقۇپبەگ ئەزەلدىن ئۆزىنى پادىشاھ ياكى سۇلتان دىگەندەك ناملار بىلەن ئاتىمىغان. ياقۇپبەگنىڭ بۇ تۆت خاننى يۇقاتقان ۋاقتى 1866-يىلىدىن بۇرۇن بولغان. ئىلى سۇلتانلىقى بولسا 1871-يىلى روسيە بىسىپ كىرىپ ئەلاخاننى يالاپ ئىپ كەتكەندىن كىيىن مۇنقەرىز بولغان. 1877-يىلى ياقۇپبەگ ھاكىميىتىىمۇ غۇلاپ، 1884-يىلى شىنجاڭ ئۆلكىسى رەسمىي قۇرۇلغان. يۇقارقى تەپسىلاتلاردىن قارىغاندا ئىلى سۇلتانى ئەلاخان ئۇيغۇرلاردىكى ئەڭ ئاخىرقى پادىشاھ بۇلۇپ قالامدۇ قانداق؟شۇنىڭدىن كىيىن ئۇيغۇرلاردا يەرلىك ھاكىميەتلەر قۇرۇلدىمۇ؟ تارىخقا نەزەر سالساق بۇنداق بىر ھاكميەتلەرنى كۆرمەيمىز. سەل-پەل ھاكىميەتكە ئۇخشاپ قالىدىغان قۇمۇل ۋاڭلىقى، تۇرپان ۋاڭلىقى ۋە كۇچا ۋاڭلىقى دىگەنلەر ئىنانچىخانلىق بولسىمۇ ، ئەمما ئىچكى مۇستەقىللق ساقلانغان بولسىمۇ ئەڭ مۇھىم بولغان دىپلۇماتىيە، ئارمىيە جەھەتلەردە ئازراقمۇ مۇستەقىللىقى بولمىغاچقا ئەڭ ئاخىرقى ۋاڭلارنى پادىشاھ دەپ ئاتاش تۇغرا ئەمەس. ئەگەر ۋاڭلارنى ئەڭ ئاخىرقى پادىشاھ دەپ ئاتىغىلى بولسا ھايات كۇچا ۋاڭى ئەڭ ئاخىرقى پادىشاھ بۇلۇپ قالىدۇ. پادىشاھ ، خانىش مەلىكە دىگەنلەر بىزگە نىسپەتەن ئۈتمۈش ۋە چۆچەكلەردىكى نەرسىلەرگە ئايلنىپ قالغان بۈگۈنكى كۈندە بۇ مەسلىنى ئويلاپ قالدىم. فېئودال پادىشاھ دىگەن نەپرەتلىك ئۇقۇم كاللىمىزغا ئورنىشىپ كەتكەندە ياپۇنىيە ۋە ئەنگىليە كەبى تەرەققى قىلغان ئەللەردە پادىشاھلارنىڭ مەۋجۇتلۇقى ، يەنە كىلىپ ئۇ يەرلەرنىڭ ھازىرقى ئەھۋالى جۇمھۇرىيەت ۋە پادىشاھلىق دىگەن بۇ تۈزۈملەرنى ياخشى –يامان دەپ ئايرىغىلى بولمامدۇ قانداق، ھەر دۆلەتنىڭ ئۆز ئەھۋالىغا قارىتا، ئەنئەنىنى ئاساس قىلىپ شەكىللەندۇرگەن تۈزۈمى خەلىقنىڭ ئىترابىغا ئېرىشسە ئۇ قانداقلا تۈزۈم بولسا بولامدۇ نىمە دىگەن ئويغىمۇ كىلىپ قالدىم. بىر دۆلەتتە قانداق تۈزۈمنىڭ بۇلۇشى تارىخنىڭ سىنقى ۋە خەلقنىڭ تاللىشىدىن كىيىن مەيدانغا كىلىدىكەن.

patima_0997

	مۇشۇنداق تارىخى مەزمۇنلارنى كۆپرەك يوللىشىڭىزنى ئۈمىد قىلىمەن .

azharbag

	ئۇزگىچە پىكىر. ئۇزگىچە تېما، لىكىن يازغان ئىنكاسىم ئۇزۇمگە  ياقمىدى.......

uqkun28

	دىمەك بىزگە يىتىپ كەلگەن تارىخنى ۋاراقلاپ چىققاندا، ئويغۇرلار ئارىسىدا بولۇپ ئۆتكەن ئەڭ ئاخىرقى پادىشاھلىق  ئىلى سولتانى ئەلاخان بىلەن ئاخىرلاشقان بولدىمۇ؟ مەن ئويلىدىم، ئەلاخان ئايال ئەمەستۇ دەپ...........

nurkizi

	بۇ ھەقىقەتەن ياخشى تېما بوپتۇ،ئۇيغۇر تارىخغا قىزىقساممۇ لېكىن يەنىلا مۇكەممەل بىر تارىخىي باغلىنىشنى چۈشىنىپ كەتمەيمەن،مۇشۇنداق چۈشىنىشلىك تېمىلار ئارقىلىق بۇ تارىخلار ئاسانلا ئىسىمىزدە قالىدىكەن.

a.elilik

	ئۇرخۇن ئۇيغۇر خانلىقى پەقەت بىزگىچە يىتىپ كەلگەن تارىخ خالاس، ئۇنىڭدىن بۇرۇنقى تارىخ بىزگە قاراڭغۇ.................... ئەلاخان، خۇددى سەئىدخان دىگەندەك ئىسىم ،،،،،  ھەيران قالدىم شۇ ئىنكاسقا ناۋادا شارۇلخان دىگەن بولسا بىلەتتىڭىزغۇ دەيمەن جىنسىنى.

uqkun28

	بۇ 5قەۋەتتىكىa.elilik يوللىغان 2011-05-18 20:40 غا قارتىلغان  : ئۇرخۇن ئۇيغۇر خانلىقى پەقەت بىزگىچە يىتىپ كەلگەن تارىخ خالاس، ئۇنىڭدىن بۇرۇنقى تارىخ بىزگە قاراڭغۇ.................... ئەلاخان، خۇددى سەئىدخان دىگەندەك ئىسىم ،،،،،  ھەيران قالدىم شۇ ئىنكاسقا ناۋادا شارۇلخان دىگەن بولسا بىلەتتىڭىزغۇ دەيمەن جىنسىنى. ئەپۇ قىلغايلا تەقسىر، كالتە پەملىك قىپ سالغان ئوخشايمەن،  بۇغراخان، سەئىدخان، ئابدىرشىت خان دىگەن بولسا ئاشۇ قاملاشمىغان سۇئالنى سورىماس ئىدىم، ئەلاخان بولغاچقا سورىغۇم كەپ سورىغان، بىزنىڭ بىر ئايال قوشنا بولدىغان ئەلانۇرخان دەپ،،،،،،،،،،،،،،

turditohti

	ياخشى ئەسەر ئىكەن،ئەلاخان ھەقىقەتەن ئىچىمىزدىن چىققان تەڭداشسىز پەلۋان،ھەربىي قۇماندان ھەم سىياسى رەھبەر ئىدى.بىراق بۇ پەلۋان باشچىلىغىدىكى مەنچىڭغا قېشى قوزغىلاڭچىلارنىڭ پارچىلىنىپ كىتىشىنى يەنە شۇ سۇپىلار مەيدانغا كەلتۇرۇپ،كۈچنى زور دېرىجىدە ئاجىزلاشتۇرۋاتقان.

yarkn

	خاتا  بولۇپ قالدىمۇ  قانداق .... ئۇيغۇر تارىخىدا    ،،، ئەڭ كىيىنكى پادىشاھ  ... 1960 - يىلى  تۈركىيەدە ۋاپات بولدى ....  ئۇ  بولسىمۇ  ... 1930- يىللاردىكى خوجىنىياز ھاجى قوزغىلىڭى جەريانىدا خوتەندە قۇرۇلغان  .. < خوتەن ئىسلامىيە دۆلىتى> پادىشاھى  مۇھەممەت ئىمىن ھەزرەتتۇر .. ئۇ  كىشى ئاز ۋاقىت بولسىمۇ  ئىسلام خانلىقى پادىشاھى بولغان  ...  ئەلاخان سۇلتان  1878- يىلدا تەختىن چۈشكەن بولسا .. مۇھەممەد  ئىمىن ھەزرەت  1933- يىلىرى ماخوسەننىڭ  ھۇجۇمى بىلەن بەربات بولغان .....

lawrence

	بۇ 7قەۋەتتىكىturditohti يوللىغان 2011-05-18 21:32 غا قارتىلغان  : ياخشى ئەسەر ئىكەن،ئەلاخان ھەقىقەتەن ئىچىمىزدىن چىققان تەڭداشسىز پەلۋان،ھەربىي قۇماندان ھەم سىياسى رەھبەر ئىدى.بىراق بۇ پەلۋان باشچىلىغىدىكى مەنچىڭغا قېشى قوزغىلاڭچىلارنىڭ پارچىلىنىپ كىتىشىنى يەنە شۇ سۇپىلار مەيدانغا كەلتۇرۇپ،كۈچنى زور دېرىجىدە ئاجىزلاشتۇرۋاتقان.    سوپى سۈرەتلىك جىن چاپلاشمىغاندۇ  سىلىگە ، turditohti ئەپەندى ، بىلەرمەنلىك  قىلدىم  دەپ  ئۆزىمىزگە بىھۇدە  جىق  گۇناھ  ئارتىۋالمايلى ، سوپىلارنىڭمۇ  مۇتتەققىي ، تەقۋالىرى  مۇتلەق  كۆپ . " ئىلى چېگرا رايۇنىنىڭ ئىشغال قىلىنىشى:19-ئەسىرنىڭ60-يىللىرىدا چىڭ سۇلالىسىى ئىلى چېگرا رايۇنىدا (چىڭ-روسىيە چېگرا رايۇنى)چىڭ سۇلالىسىنىڭ مۇستەملىكە زوراۋان سىياسىتىگە قارشى ئىسيان كۆتۈرۈلۈشكە باشلىدى.چارروسىيە ھۆكۈمىتى ئۇشبۇ پۇرسەتتىن پايدىلىنىپ يېڭى مۇستەملىكە رايۇنى ئېچىش قارارىغا كېلىدۇ-يۇ تاكى 1869-يىلىغىچە ئىلى رايۇنىدا يۈز بەرگەن ۋەقەلەرگە قاراپ تۇرۇش پوزىتسىيەسىدە تۇرىدۇ،لېكىن1871-يىلىغا كەلگەندە چارروسىيە ھۆكۈمىتى بۇ رايوننى قوراللىق ئىشغال قىلىش قارارىنى چىقىرىدۇ،سەۋەپلەر تۆۋەندىكىچە: 1-ياقۇپبەگنىڭ مۇزارت ئېغىزىنىڭ جەنۇبى ئېتەكلىرىنى قوراللىق ئىشغال قىلىشى ۋە ئۈرۈمچى شەھرىدە تۇڭگان خانلىغىنىڭ قۇرۇلۇشى؛ 2-چېگرا رايۇنىدا يۈز بەرگەن قوراللىق توقۇنۇشلارنىڭ سودا ئىشلىرىنىڭ نورمال ئېلىپ بېرىلىشىغا توسقۇنلۇق قىلىشى؛ 3-ئۇيغۇر ۋە تۇڭگان ئىسيانلىرىنىڭ رۇسلار كونتىروللىغىدىكى قازاق ۋە قىرغىز خەلقلىرىگە ئېلىپ كەلگەن مۇقىمسىزلىق-تۇراقسىزلىق تەسىرلىرى. يۇقۇردىكى سەۋەپلەرگە ئاساسلىنىپ چارروسىيە ھۆكۈمىتى 1871-يىلى2-ئاينىڭ 10-كۈنىدىكى ۋە 5-ئاينىڭ 2-كۈنىدىكى پەۋقۇللاددە يىغىندا جۇڭغارىيە ۋە قەشقەرىيە ئارىلىغىدا ئىستىراتېگىدىيەلىك ئورنى ئىنتايىن مۇھىم دەپ قارالغان غۇلجا رايۇنىغا قوراللىق ئارىلىشىش قارارىنى چىقىرىدۇ. قوراللىق ھەركەت يۈرگۈزۈشكە سەۋەپ بولغان يەنە بىر ئىش قېزايلار قەبىلىسىدىن بولغان قازاقلارنىڭ 1870-يىل ئاخىرىدا غۇلجىغا قاراپ كۆچۈشى ، قېزاي ئاتلىق قوشۇنىنىڭ باشچىسى تازابېك1871-يىلى ئاپرىلدا غۇلجىغا كېلىدۇ،ئىلى سۇلتانلىغى تازابېكنى مۇددەتلىك سۈرۈكتە چارروسىيە ھۆكۈمىتىگە تاپشۇرۇپ بېرىش تەلىۋىگە قوشۇلمايدۇ،بۇ ئىشلاردىن گېنېرال كولپاكوۋىسكىي چېگرىغا قىسىم تولۇقلاپ كۈچەيتىش ۋە غۇلجىغا بىر ئەترەت ئالاھىدە قىسىم ئەۋەتىشكە مەجبۇر قىلىدۇ. 1871-يىلى6-ئاينىڭ19-كۈنى رۇس قىسىملىرى سۈيدۈڭدىن 5-6كىلومېتىر يىراقلىقتا ئابدۇل راخمان خەزنەچى قوماندانلىغىدىكى سۇلتان ئاتلىق قىسمى بىلەن ئۇچرىشىدۇ،2سائەتلىك تىركىشىشتىن كېيىن سۇلتان قىسىملىرى چېكىنىدۇ،رۇس قىسىملىرى سۈيدۈڭ قەلئەسىگە يېقىنلىشىدۇ.گېنىرال كولپاكوۋىسكىي سۈيدۈڭنى ئەل بولۇشقا قىستايدۇ،ئۇزۇنغا سوزۇلمىغان سۆھبەتتىن كېيىن ئەل بولۇش تەكلىۋى قوبۇل قىلىنىدۇ،بىرقاتار ھەربى توقۇنىشتىكى مەغلۈبىيەت ،سۇلتان ۋە قىسىملىرىدا چۈشكۈنلۈك ئاقىۋىتى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ،1871-يىلى6-ئاينىڭ21-كۈنى تېخى باياندايغا يېتىپ بارمىغان رۇس ئارمىيەسى سۇلتان ئوردا ئەزالىرى بىلەن ئۇچرىشىدۇ،ئوردا ئەزالىرى سۇلتاننىڭ گېنېرال كولپاكوۋىسكىي بىلەن شەخسى كۆرۈشۈش ئىستىگىنى يەتكۈزىدۇ.ئۇچرىشىش سۇلتان ئەلاخان ئابىل ئوغلى ۋە يېقىنلىرى بىلەن كەچلىگى رۇس لاگىرىدا ئۆتكۈزىلىدۇ،ئۇچرىشىشتا باشقا بىر كۈنى رۇس ئارمىيەسىنىڭ غۇلجىنى قولغا ئېلىشى ،قوراللارنىڭ كۆرسىتىلگەن ئوفىتسىرغا تاپشۇرۇلىشى توغرىسىدا شەرتلەر ئىمزانىلىدۇ .6-ئاينىڭ22-كۈنى غۇلجىغا يېتىپ كەلگەن رۇس ئارمىيەسى بىر باغقا ئورۇنلىشىدۇ،كولپاكوۋىسكىيمۇ غۇلجىغا كېلىدۇ،سۇلتان شەھەرنىڭ ئاچقۇچىنى ۋە خېلى كۆپ ئاشلىق ۋە قورال ياراقنى ئۇنىڭغا تاپشۇرىدۇ.رۇس ئارمىيەسىنىڭ ئىلى چېگرا رايۇن تېررىتورىيەسىگە كىرىشى بىلەن،ئىلى رايۇنى يەتتەسۇ (Семиреченскому генерал-губернаторству)گېنېرال-گۇبېرناتۇرلىغىغا قوشۇۋېلىنىدۇ.رۇس دائىرلىرىنىڭ بىرىنچى ئىشى قۇللۇق تۈزۈمنى بىكار قىلىش ۋە ئىلىدا رۇس ھۆكۈمىتى نازارىتى ئاستىدىكى يەرلىك ھۆكۈمەت قۇرۇش باياناتى ئېلان قىلىش بولدى. "