8-يىللىق 1-ماۋسۇم سۆزلۇكلەر ئىززاھاتى

خەنجەر

تۇلۇقسىز ئوتتۇرا مەكتەپ تىل –ئەدەبىيات8-يىللىق 1-قىسىم
ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم!
دوستۇم! ئۆچكىلىۋاتقان شامدەك نۇرسىز يېنىۋاتقان مىللىي مائارىپىمىزغا يەنىمۇ ئۈمىدۋارلىق روھى بىلەن قاراپ، ئورۇنسىز چىقىملارنى تەرك ئېتىپ، ئۈچ يىللىق مېھنىتىمنىڭ مېۋىسى بولغان ئۇشبۇ ئويغۇر تىل –ئەدەبىيات سۆزلۈكلەر لوغىتىنى تۈزۈپ چىقتىم .بىراق سىز بۇ تەييار لوغەتكە ئېسىلىۋېلىپ، قىممەتلىك ۋاقتىڭىز ۋە بىباھا ساغلاملىقىڭىزنى ئورۇنسىز ئىشلارغا سەرپ قىلسىڭىز، ئۇنداقتا سىز بۇنى نەچچە ھەسسە قىممەت باھادا سېتىۋالغان بولسىڭىزمۇ يەنىلا ئازغۇچى، يېڭىلگۈچىدۇرسىز. ئۈمىدىم شۇكى، بۇ مەزمۇنلار ئاساسىدا دەرسلىك ماتېرىياللارنى تېخىمۇ بېيىتىپ، ئۆز بىلىمىڭىز، ئەمەلىيىتىڭىزگە تەدبىقلاپ، مىللىي مائارىپىمىزنىڭ كېيىنكى تەرەققىيات ئىستىقبالى ئۈستىدە توختاۋسىز ئىزدىنىپ، ئانا تىلىمىزنى قوغداپ قېلىش، مىللىي ئەدەبىياتىمىزنى زامانىۋىلىققا يۈزلەندۈرۈش يولىغا مەردانە قەدەم تاشلىشىڭىزنى چىن دىلىمدىن ئۈمىد قىلىمەن.
ئەگەر مەن بىلەن ئالاقە قىلىشنى ئويلىسىڭىز، بۇ «13579698455» نومۇرغا تېلىفۇن قىلسىڭىز ھەرقاچان قولۇم كۆكسىمدەدۇر.
خەير، بەخت- ئامەت سىزگە مەڭگۈ يار بولسۇن!
- تۈزگۇچىدىن
قاراقاش ناھيە كاۋاك ئوتتۇرا مەكتەپتىن ؛نۇرمۇھەممەد مۇھەممەدئىمىن   

2011- يىلى05—ئاينىڭ10-كۈنى


خىرە _ ① دېگەندەك رۇشەن ، يۇرۇق ئەمەس ، تۇتۇق ، خۇنۈك ؛ كۈچىسىز ، سۇس ؛ ② كۆچمە . خۇرسەن ئەمەس ، كۆڭۈلسىز ، غەش .
ماڭلاي _ ① يۈزىنىڭ قاشتىن چاچقىچە بولغان قىسمى؛ پىشانە . ② كۆچمە . نەرسىلەرنىڭ يۇقىرى قىسمىدىكى ئالدىغا چىقىپ تۇرغان ، دەرھال كۆزگە چېلىقىدىغان، ماڭلايغا ئوخشاش قىسمى .
سالغا _  ئۇيغۇرلارنىڭ بۇرۇنقى تاش ئېتىش قۇراللىرىدىن بىرى . ئالقاندەك رەخىت ياكى تىرە ، كۆننىڭ ئىككى بېشىغا ئۇزۇن يىپ چىگىلىدۇ ، يىپنىڭ بىر ئۇچچىنى تۇتۇپ يەنە بىر ئۇچىدىكى تاشنى باشتىن ئايلاندۇرۇپ قويۇپ بىرىدۇ، تاش يىراققا ئېتىلىدۇ .
قەلئە _ دۈشمەن ھۇجۇمىدىن مۇداپىئەلىنىش ئۈچۈن سېپىل ۋە خەندەكلەر بىلەن ئۇرالغان قورغان ؛ شەھەر .
دەقىقە _ ① سائەتنىڭ 60 تىن بىر بۆلىكى ، مىنۇت. ② كۆچمە . قسقىغىنە ۋاقىت ،  پەيىت .
تولغاق _ ① تۇغۇش ئالدىدا تۇتىدىغان قاتتىق ئاغرىق . ② ئۈچەي يوللىرىنىڭ ياللۇغلىنىشى بىلەن ئىپادىلىنىدىغان يوقۇملۇق كېسەل .
جايناماز _ ناماز ئوقۇش ئۈچۈن سېلىنىدىغان گىلەم ، كىگىز ، رەخىت ۋە شۇنىڭغا ئوخشاش توقۇلمىلار .  
پۇزۇر _  چىرايلىق ، سۆلەتلىك ، مەدەنىي .
چېچەن  _  تېز پەملىيەلەيدىغان ، زېھنى ئۆتكۈر ؛ ھۇشيار ، زىرەك ، ئەقىللىق .
پىسىخىكا _ ئوبىكتىپ ۋەقەلىكنىڭ ئاڭغا تەسىر قىلىش نەتجىسىدە پەيدا بولغان روھى ھالەت .
ئەس- يادى _ ① ئادەمنىڭ بىلىش ، پىكىر قىلىش قابىليتى ؛ ئاڭ ، زېھىن ، ھۇش ، ئەقىل . ② يادىدا ساقلاش يادقا ئېلىش قابىلىيىتى ؛ ياد ، خاتىرە .
چوڭۇلداپ- ئاۋازىنى بىر خىل رېتىمدا قۇيىۋېتىپ سۆزلەش ھالىتى .
ئۆكسۈپ _ Ⅰ① مۆلچەرلەنگەن سانغا يەتمەي قالماق ، كېمىيىپ قالماق . ② تۈگىمەك ، ئۈزۈلمەك ، كەم بولماق . Ⅱ ئۆپكىدىمەك .
رېتىم _  ① بىرەر ئىش ياكى ھەرىكەتنىڭ مەلۇم ۋاقىت ئارىلىقىدا مەلۇم تەرتىپ ۋە ئۆلچەم بۇيىچە تەكرارلىنىپ تۇرۇشى . ② ناخشا ياكى مۇزىكا تاۋۇشلىرىنىڭ قانۇنىيەتلىك ھالدا نۆۋەت بىلەن بىر كۈچىيىپ بىر ئاجىزلاش ياكى بىر ئۇزىراپ بىر قىسقىرىشى . ③ شېئىرىي نۇتۇقتىكى بىر خىل مىقداردىكى سۆز بۆلەكلىرىنىڭ ئىزچىل ۋە بىر ئۆلچەمدە تەكرارلىنىپ كىلىشى .
ئەكىس سادا _ ئاۋازنىڭ تارقىلىش جەريانىدا جىسىملارنىڭ تەسىرىدە قايىتش ھادىسىسىنى كۆرسىتىدۇ .
شوينا _ ① يۇڭ ياكى پاختىدىن تۆمۈنە چوڭلۇقىدا ئشلىگەن يىپ . ② شۇنداق يىپتىن قېلىنغان بوغقۇچ . ( ئاياغنىڭ )
قىسمەت _  ① ئالدىن بەلگۈلەپ قويۇلغان، پىشانگە پۈتۈلگەن كۈرگۈلۈك ، تەقدىر . ② كەچۈرمىش ،  سەرگۈزەشىت .
سىنارىيە _ كىنوچىلىقتا فىلىم ئىشلەش ئۈچۈن ئاساس بولىدىغان بەدىئىي ئەسەر.  
كارامەت _ ① بىرەر ۋەقە ياكى ھادىسىنى ئالدىنئالا بىلىش . ② بىڭسى ، ماھارەت ، گۇمپا ، كۈچ- قۇۋۋەت . ③ ئادەمنىڭ ئەقلى يەتمەيدىغان ، ھەيران قالارلىق ئىش ، مەسىلە ؛ مۆجىزە . ④ ئاجايىپ ، قالتىس ، ئالامەت ، ھەيران قالارلىق .  
نالە _ ① غەم-  ئەلەم ، دەرت – ھەسرەتنى ئىپادىلەيدىغان دەردلىك ئاۋاز ؛ پەرياد ، پىغان . ② يالۋۇرۇش ، ئىلىتىجا ، ئۆتۈنۈش قاتارلىق تەلەپ تۇيغۇلىرىنى ئىپادىلەيدىغان مۇڭلۇق ئاۋاز ، يېلىنىپ قىلىنغان ئىلىتىجا ئاۋازى .  
تاي _ ）1（ئاتنىڭ ئىككى ياشقا تولمىغان بالىسى .）2（ چوڭ- چوڭ باغلام قىلىپ چىڭداپ تېڭىلغان مال .
مەمنۇنىيەت _ خۇشاللانغان ، خۇرسەن ، مەمنۇن بولغان ھالەت ؛ مەمنۇن بولۇش ، مەمنۇنلۇق ، خۇرسەنلىك .
خىتاب _ ئۆزىنىڭ قارشى تەرەپكە بولغان بىرەر كۈچلۈك ھىس- تۇيغۇسىنى ، ھاياجىنىنى ئىپادىلەيدىغان چاقىرىق ، مۇراجەت .   
تەشنا  _ ①  سۇسىرىغان ، چاڭقىغان . ② كۆچمە . مۇھتاج  ، ئىنتىزار .
ئىلغا قىلىش _ ① نىشانلىماق ، كۆزگە چېلىقتۇرماق ، قارىسىنى كۆرمەك . ② كۆزىگە ئىلناشتۇرماق ، پەرق قىلماق ، پەرق ئەتمەك .
تەسەۋۋۇر قىلىش _ ① كۆز ئالدىدا مەۋجۇت بولمىغان شەيئىلەرنىڭ كونكىرىتنى ئوبىرازىنى ئويلاپ چىقىش . ② سەزگۈ ماتىرىياللىرى ئاساسىدا يېڭىدىن ماسلاشتۇرۇش ئارقىلىق ، يېڭى ئوبراز يارىتىشنىڭ پىسخولۇگىيلىك جەريانى . ③ ھىسسى بىلىش باسقۇچىنىڭ يۇقىرى پەللىگە تەۋە بىلىش جەريانى . ئىدىراك ئاساسىدا ھاسىل بولىدۇ . ئىدىراكتىن يۇقىرى تۇرىدۇ . بىلىش نەزەريىسىدە بەزىدە « ئوبراز » دەپمۇ ئېيتىلىدۇ .
مۆجىزە _ كىشىنى ھەيران قالدۇرىدىغان ، ئادەتتىن تاشقىىرى ئىش ، ھادىسە ، نەرسە .  
غەشلىك _ بىر نەرسىدىن تەشۋىشلىنىش ، بىئاراملىق .
ئەپسۇس _ ئۆكۈنۈش ، ئېچىنىش ، پۇشايماننى بىلدۈرىدۇ .
بەدەل _ ① بىر نەرسىنىڭ ئورنىغا بىرىلگەن ، بىر نەرسىنىڭ ئورنىنى باسىدىغان باشقا بىر نەرسە . ② بىرەر تەشكىلات، ياكى پارتىيە گۇرۇھ ئەزالىرى قەرەللىك تۈلەپ تۇرىدىغان پۇل .
ياسىن _ ① قۇرئاننىڭ ئوتتۇز ئالتىنىچى سۈرىسىنىڭ نامى . ② ئەرلەرنىڭ ئىسمى .
جۇدا  _  ئايرىم  ، خالى ، ئايرىلغان ، ئايرىىلغان .
چۆلدەرەش _ ① دەل- دەرەخ ئۈنمەيدىغان ، ئۈسۈملۈك ئۆسمەيدىغان بولۇپ قېلىش . ② كۆچمە . چۆلگە ئوخشاپ قالماق ، قايناق ھايات تۈسىنى ، ئاۋاتلىقىنى يۇقاتماق .
ھۆپۈپ _ بىر خىل قوش . پەيلىرىنىڭ رەڭگى قوڭۇر ، تاجىسى بار . تومشۇقى ئىنچىكە ۋە سەل ئەگمەچ كىلىدۇ . ھاشاراتلارنى تۇتۇپ يەيدۇ . دىھقانچىلىققا پايدىلىق قۇش ھېسابلىنىدۇ .
غەرەز _ ① بىر كىمگە قارىشى يامان نىيەت ، مەقسەت . ( سۆز- ھەرىكەت ھەققىدە) ② داۋلى ، مەقسەت ، گەپ .
قاماق _ گۇناھكارلارنى قامايدىغان جاي ؛ سۇلاقخانا ، تۈرمە .
نىمكار _ ① شاگىرىت ، بالا ئىشچى . ② ئىشلەمچى ، مەدىكار .
كۆنچى _ ① كۆن ئشلەپچىقىرىدىغان ئۇستا . ② باينىغۇلىن موڭغۇل ئاپتۇنۇم ئوبلاستىدىكى بىر دەريانىڭ نامى .
يامۇل _ خانلىق دەۋىردىكى ناھىيە ، ۋىلايەت ئۆلكە دەرىجىلىك دەرىجىلىك ھاكىميەت ئورگىنى .
مەككار _ ھىيلە- مىكىر بىلەن ئىش قىلىدىغان ، ھىيلە – نەيرەڭ ئشلىتىشكە ئۇستا ؛  قوۋ ، ھەييار ، ھىيلىگەر .  
ساددا _ ① مۇرەككەپ ئەمەس ، ئاددى . ② ئانچە پۇزۇر، ئالاھىدە ئەمەس ، ئادەتتىكىدەك . ③ ئارتۇقچە تەكەللۇپ ياكى قۇۋلۇقنى بىلمەيدىغان ، ئاددى ، تۈز ، كەمتەر .
مەسۇم _ ① بىگۇناھ، ، گۇناھسىز ، پاك، تازا ، سەمىمىي . ② نۇمۇسچان ، نۇمۇسلۇق ؛ ئىپپەتلىك .   
زىلۋا _ ① نازۇك ، ئىنچىكە ، ئەۋرىشىم ، ② كۆچمە . گۈزەل ، چىرايىلىق .
كىشەن _ ① ئاياغقا سېلىپ قولۇپلاپ قويىلىدىغان ئىشكەل . ② كۆچمە . ئەركىنلىكىنى بوغىدىغان چەكلىمە ، ئاسارەت .
ئاختاما _ ① ئاغدۇرۇلغان ، ئاغدۇرۇپ قويۇپ ، تېرىلمىغان . ② ئاغدۇرۇلغان ، ئاغدۇرۇلۇپ تېرىلمىغان يەر .
خاتىپ _ مەسچىتتە خۇتبە ئوقۇيدىغان ، ۋەز ئېيتىدىغان داموللا ؛ جامائەت ئالدىدا شەرىئەتتىن تەپسىر قىلىغۇچى كىشى .
پەيغەمبەر _ دىننى ئتىقاد بۇيىچە ئاللانىڭ ئىرادىسى ۋە ئەمىر – پەرمانلىرىنى بەندىلەرگە يەتكۈزگۈچى ئىلاھى ۋەكىل .
دۇئا- تەگبىر  _  دۇئا ۋە تەكبىر .
ئەرك _ كىشلەرنىڭ ئۆز خاھىشى بۇيىچە ئىش- ھەرىكەت قىلىش ھوقۇقى ، ئىختىيارىيلىق ، ئەركىنلىك .
پىرسۇناژ _ بەدىئىي ئەسەرلەردە ( يەنى ھېكايە ، پوۋىست ، رومان ، كىنۇ سىنارىيسى ، دىرامما ، قىسسە قاتارلىقلاردا )  يارىتىلىغان شەخىس .
غۇرۇلاي _  بىر خىل قۇش . ماڭلىيى بىلەن بېشىنىڭ ئىككى يېنى قارا ، بوينى كۈل رەڭ كۆك ، دۈمبىسىدە قارا رەڭدە دولقۇنسىمان توغرا يوللىرى بولىدۇ . ھاشارەت ۋە كىچىك قوشلار بىلەن ئۇزۇقلىندۇ .  
پەن _  تاختاي .
پالاق _ Ⅰ① دىننى مەكتەپلەردە ئوقۇغۇچىلارنى ئەدەپلەيدىغان ياكى سۇراقخانىلاردا گۇناھكارلارنى ئۇرىدىغان جازا قۇرالى؛ يېسى تاياق .  ② كېمە ، قېيىق قولۋاقلارنى سۇدا  ھەيدەش ئۈچۈن ئشلىتىلىدىغان ، سۇغا كىرىپ تۇرىدىغان ، ئۇچى يېسى قىلىپ ياسالغان ياغاچ . ③ چىۋىن ئۆلتۈرۈش ئۈچۈن سىم ياكى يالتىراق توردىن ياسالغان ساپلىق ئەسۋاپ . ④ تىكتاك توپ قاتارلىقلارنى ئۇرۇش ئۈچۈن ياغاچ ياكى باشقا ماتىرىياللاردىن مەخسۇس ياسالغان تەنتەربىيە سايمىنى.  Ⅱ  بىخسىغان ، بۇزۇلغان ، سېسىپ قالغان كۆكىرىپ قالغان . ( تۇخۇم ھەققىدە )  
مۇپەتتىش _ بىرەر ئىش ياكى خىزمەتنىڭ قانداق كىتىۋاتقانلىقىنى تەكشۈرۈپ تۇرغۇچى  خادىم .
ئالساس ۋە لورىن _  فىرانسىينىڭ گىرمانىيە بىلەن چىگرىلىنىپ تۇرىدىغان پۇلات- تۈمۈر ئىشلەپچىقىرىدىغان رايۇنى ئىدى . 1871- يىلىدىكى فىرانسىيە-  پىرۇسىيە ئۇرۇشىدا فىرانسىينىڭ مەغلۇبىيتى تۈپەيلىدىن پىرۇسسىيگە بۈلۈپ بىرىلگەن .
بىرلىن _ گىرمانىينىڭ پايتەخىتى .
نىمىس _ گىرمانىينىڭ ئاساسى ئاھالىسىنى تەشكىل قىلغۇچى مىللەتنىڭ نامى . ۋە شۇ مىللەتكە تەۋە بولغان كىشى .
ساريا _  فىرانسىيدىكى بىر دەريانىڭ نامى .
ئىخلاس _  ① چىن يۈرەكتىن قىلىنغان ئىشەنچ ، چىن كۆڭلىدىن بىرىلىش ، ئىشەنچ بىلەن بىرىلىش  ، ئەقىدە  ، ئىتىىقات ، مىھىر . ②  كۆڭۈل قۇيۇش  پۈتۈن دىققىتى ،  زىھنى بىلەن كىرىشىش ، بىرىلىش ، ئەستايىدىللىق .  
پىداگۇگىكا ئونىۋېرسىتىتى _ مائارىپ ۋە ئۇنىڭ قائىدە- قانۇنىيەتلىرىگە دائىر نەزررىيە تەتقىقاتى بىلەن شۇغۇللىنىدىغان پىداگۇگىكىغا مۇناسىۋەتلىك ئىلملارنى ئۆگىتىش ئارقىلىق ئوقۇتقۇچى تەربىيلەيدىغان ئالى مەكتەپ .
ئىنىستىتوت _  ① ئالىي مەكتەپلەرنىڭ بىر خىلى . مەلۇم كەسىپتىكى ئۇقۇتۇشنى ئاساس قىلىدۇ . ② پەنلەر ئاكادىمىيىسىنىڭ  پەنلەر  بۇيىچە  بۈلۈنگەن تەتقىقات  ئۇرۇنلىرى .
دۇكتۇر _  ئىلىمىي ئونۋاننىڭ ئەڭ يۇقىرى دەرىجىسى ياكى شۇ دەرىجىلىك ئىلىمى ئونىۋانغا ئىرىشكەن ئالىم.  ھازىر يەنە دوكتۇر ئاشتى ئونىۋانىمۇ تەسسىس قىلىنىدى .
راكىتا _ ئارقىغا تېپىش كۈچىدىن پايدىلىنىپ ئالغا ئىلگىرىلەيدىغان بىر خىل ئۇچۇش ئۈسكىنىسى .  سۈرئىتى ناھايىتى تىز كىلىدۇ .
كالىفۇرنىيە _  ئامرىكىنىڭ جەنۇبى قىسمىدىكى بىر شىتاتنىڭ نامى .
ئىستون _  گىزىت - ژورنال قاتارلىقلار سەھىپىسىنىڭ ھەر بىر  بۆلۈكى .  
مېخانىكا  _ فىزىكىنىڭ جىسىملار ھەرىكىتى ۋە ئۇلارنىڭ قانۇنىيەتلىرىنى تەتقىق قىلىدىغان بىر تارمىقى .  
لوس- ئانژىلىس _  ئامرىكىدىكى بىر شەھەرنىڭ نامى .
قاداق _  Ⅰ① ئېغىرلىق ئۆلچەم بىرلىكى . مىقدارى 0.454 كىلوگىرامغا تەڭ كىلىدۇ . ② قاداقلاپ ئۆلچەيدىغان تارازا. Ⅱ نەرسىلەرنىڭ ئۇزاق ۋاقىت سۈركىلىش بىلەن تېرىدىكى مۈڭگۈز قەۋىتىنىڭ ئېشىشى نەتىجىسىدە پۇت ۋە قول ئالقانلىرى ياكى پۇت بارماقلىرى يۈزىدە پەيدا بولىدىغان قاتتىق ھالەتتىكى ئۇششاق قاپارتقۇ ؛ باسقاندا ئازراق ئاغرىيدۇ . Ⅲ سۇنغان فارفۇر بۇيۇملىرىنى ياماش ئۈچۈن ئشلىتىلىدىغان بىر خىل مىخ . ئادەتتە مىس ياكى تۆمۈردىن ياپىلاق ھەم ئەگمەچ ، ئىككى ئۇچى ئۇچلۇق قىلىپ ياسىلىدۇ .Ⅳ ئالتۇن ياكى كۈمۈشتىن ياسىلىپ ، باش كىيمگە تاقىۋېلىنىدىغان بىر خىل زىننەت بۇيۇمى .
ئىتىبار بىرىش _ ① بىر نەرسىگە قارىتىلغان دىقەت ، نەزەر ؛ پەرۋا . ② نەزەرگە ئېلىش . ③ قەدىر ، قىممەت ئىززەت . ④ كۆڭۈل بۈلۈش .
تاۋۇز چاغىنى _  خەنزۇلارنىڭ ئەنئەنىۋى بايراملىرىنىڭ بىرى .
مىسىر _ شىمالى ئافرىقىنىڭ شەرقى شىمالىغا جايلاشقان دۆلەت. پايتەختى قاھىرە.
نىل دەرياسى _ دۇنيا بۇيىچە ئەڭ ئۇزۇن دەريا بولۇپ جەنۇپتىن شىمالغا قاراپ بىر قانچە دۆلەتنى ئېقىپ ئۆتۈپ مىسىر ئارقىلىق ئوتتۇرا دېڭىزغا قويىلىدۇ.
تىنىق _ Ⅰ① تىنىپ ، ئىچىدىن چىقىىرىلغان ھاۋا ، نەپەس . ② ناھايىتى قىسقا ۋاقىت ، دەم . Ⅱ① تەركىبىدىكى قۇم لاتقىلار تىنىپ سۈزۈلگەن ، ساپ ، سۈزۈك ، ② چاڭ- تۇزانىدىن خالىي ، شامالىسز ، سۈزۈك . ③ بىرەر ئالامەت كۈرۈلمەيدىغان . (كۆز ھەققىدە )
جىلغا _ تاغلار ، ئېگىزلىكلەر ۋە دۆڭلۈكلەر ئارىلىقىدىكى ساي .
ۋارشاۋا _ شەرقى ياۋرۇپاغا جايلاشقان دۆلەت پولشانىڭ پايتەختى .
جامە _ جامائەتلەر توپلىشىپ ، جۈمە نامىزى ۋە ھېيىت نامازلىرىنى ئوقۇيدىغان ئەڭ چوڭ مەركىزى مەسچىت .
ئەكىسى _ ① بىرەر نەرسىنىڭ سىلىق ، يالتىراق يۈزىدە كۈرۈنگەندىن باشقا بىر نەرسىنىڭ تەسۋىرى . ② زىت ، تەتۈر ، قارىمۇ- قارىشى . ③ قايتىلانغان ، قايتا ئايان بولغان .
مەرمەر _ بىر خىل ئاينىغان جىنىس ، ھاك تاش ، دولۇمىت ، قاتارلىقلار تېگىپ ئاينىش ياكى رايۇنلۇق ئاينىش تەسىرىدە قايتا كىرىستاللىنىپ پەيدا بولىدۇ . ئاساسى مىنرال تەركىبى كالتسىت . تۇز كىسلاتاسىدا كۆپۈكلىنىدۇ . تەڭ دانلىق ياكى تەڭسىز دانلىق ئاينىغان كىرىستاللىق قۇرۇلمىغا ئىگە بولۇپ دانچىلىرىنىڭ چوڭ- كىچىكلىكى ئوخشىمايدۇ . ئادەتتە ئاق ۋە باشقا رەڭدىكى ئارىلاشمىلار نەتىجىسىدە ھەرخىل رەڭلىك بولىدۇ . مەرمەرنى سىىلىقلىغاندىن كېيىن بەك چىرايلىق كۆرىنىدۇ . شۇڭا قۇرۇلۇش ، ھەيكەلتاراشلىق ۋە زىننەتلەشتە ماتىرىيال قىلىنىدۇ .
سەتھى _ نەرسىلەرنىڭ ئۈستۈنكى تەرىپى ، يۈزى .
داچا _ شەھەر ئەتراپىغا ياكى مەنزىرىلىك جايلارغا دەم ئېلىش ئۈچۈن سېلىنغان باغۋارانلىق تۇرالغۇ .  
باغراش كۈلى _  ئاپتۇنۇم رايۇنىمىزنىڭ باينىغۇلىن موڭغۇل ئاپتۇنۇم ئوبلاستى ، باغراش ناھىيسى تەۋەسدىكى كۆلنىڭ نامى .
كاج _  ① گەپكە كىرمەيدىغان ، مەسلىھەت ئاڭلىمايدىغان ، جاھىل ، تەتۈر . ② قىيسىق ، ئېچىلسا يېپىلمايدىغان ، يېپىلسا ئېچىلمايدىغان ، راۋان ئەمەس .
ھىجىران _ جۇدالىق ، ئايرىلىش ، پىراق .
پىغان _ قاتتىق خاپا بولۇش ، ئىچ پۇشۇقتىن كىلىپ چىققان نالە- پەرياد ؛  ھەسرەت ، دەرد- ئەلەم ، يىغا .   
ۋىسال _ ①ئۇچىرىشىش ، كۆرۈشۈش ، ئېرىشىش ؛ ۋەسىل ( سۆيگەن يارى ھەققىدە ) ② جامال ، چىراي ، ھۆسىن .
پادا _ چارۋا ماللارنىڭ بىرگە ھەيدەپ بېقىلىدىغان توپى .
ئۇپا _ پەرداز قىلىشتا ئىشلىتلىدىغان خۇشبۇي ، ناھايىتى يۇمشاق تالقان .
تالقان _ ① قازاندا قورۇلغان داندىن تارتىلغان ياكى قازاندا قورۇلغان ئۇن .  ② ئۇۋالغان ، ئۇن ھالىتىگە كەلتۈرۈلگەن .
ئىپتىخار _ ① شان- شەرەپ كەلتۈرىدىغان،پەخىرلەنسە بۇلىدىغان ئىش  ، بىرەر كىم  ياكى   نەرسە ،② شان -  شەرەپ  ھېسىسى ، پەخىر ، پەخىرلىنىش .
نېمەت _ ①  يېمەك- ئىچمەك، ئۇزۇق- تۈلۈك.  ② ياخشى ئىش، ياخشىلىق.
يېلىنجاش _ ①يالقۇنلاش ، يالقۇنلاپ ئىسسىق تەپتى ئەتراپقا تارقىلىش، كۈچلۈك ئىسسىقلىق تارقىتىش . ② ئىسىقتىن تاۋلانماق . ③ كۆچمە. كۈچەيمەك ، تېخىمۇ ئولغايماق ، ئەۋجىگە چىقماق .
پېشۋا _ مەلۇم بىر ساھە ياكى ئىشتا يولباشچى، يىتەكچى شەخىس .  
ئەسلىھە _ ① ئۇرۇش ، جەڭ ئۈچۈن كىرەكلىك قۇرال- ياراغ ، ئۇق – دۇرا ماتېرىياللار.   ② ئۈسكىنە ، جاھاز .
تىپ _ ① ئورتاق ئالاھىدىلككە ئىگە بولغان شەيئىلەرنىڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرغان تۈرى، نۇسخىسى. ②  ئىجتىمائى ، كەسىپى ، سىياسى ، ئەخلاقى ۋە باشقا جەھەتلەردە بەلگىلىرى ئوخشىشىپ ياكى يېقىنلىشىپ كېتىدىغان كىشلەر ۋەكىلى . ③ مەلۇم ئىجتىمائى گۇرۇھتىكى كىشىلەرگە خاس خۇسۇسىيەتلەرنى ئەكىس ئەتتۈرگۈچى ئىنىدىۋىداللارشتۇرۇلغان بەدىئىي ئوبىراز .  ④ ئاساسلىق، رۇشەن ئالاھىدىلىكلىرى ئورتاق بولغان ئۈسۈملۈك ياكى ھايۋانلارنىڭ، بىرلەشتۈرپ يىغىنچاقلانغان بۆلۈنمىسى .
سېستىما _ ① تەركىبىدىكى قىسىملارنىڭ ئۆز- ئارا ئورگانىك باغلىنىپ ، پىلانلىق رەۋىشتە جايلىشىشىغا ئاساسلانغان تەرتىپ . ② ئوخشاش تىپتىكى شەيئىەرنىڭ مەلۇم مۇناسىۋەتتە تەشكىللىنىشى ئارقىلىق شەكىللەنگەن پۈتۈنلۈك. ③ كلاسسىفىكاتسىيە. ④ بىرەر تەلىماتقا ئاساس بولىدىغان قائىدىلەر ، كۆز قاراشلار ۋە پىرىنسىپلارنىڭ يىغىنىدىسى . ⑤ بىرەر ئىشنىڭ مىتودلىرى ۋە تەرتىپ- ئۇسۇللىرىنىڭ يىغىندىسى . ⑥ ئومۇمىي بەلگىللىرىگە قاراپ بىرلەشتۈرۈلگەن ئېلېمىنىتلار ، بىرلىكلەر گۇرۇپپسى . ⑦ ئۆز- ئارا مۇناسىۋەتلىك بولغان قىسىملاردىن ، ئېلېمىنىتلاردىن  تەركىب تاپقان پۈتۈنلۈك . ⑧ ۋەزىپىللىرىگە قاراپ ياكى تەشكىلى جەھەتتىن بىر پۈتۈن گەۋدە بولۇپ ئۇيۇشقان مۇئەسسەسەلەر يىغىندىسى . ⑨ بىرەر مەقسەت ئۈچۈن بەلگىلەنگەن ئۈسكىنە ، ماشىنا، مىخانىزىمۋە شۇ قاتارلىقلاردىن تەركىب تاپقان يىرىك تېخنىكىلىق قۇرۇلما .  ⑩ بىرەر ئىشىنى تەشكىل قىلىش ياكى ئەمەلگە ئاشۇرۇش فورمىسى . ⑪ ئىجتىمائىي تۈزۈم ، ئىجتىمائى قۇرلۇش فورمىسى .             ⑫يەر قاتلاملىرنىڭ سېرىيىدىن بىر دەرىجە يۇقىرى، گۇرۇپپىدىن بىر دەرىجە تۆۋەن تۇرىدىغان ئاساسى دەۋىر قاتلام بىرلىكى . ⑬ بىر قاتار ئېلېمېنتلارنىڭ مۇقىم بىرلەشكەن گەۋدىسى .
ئىجتىمائىي بىرلىك _ كشىلىك جەمئىيەت ، كىشلەر پائالىيتى ، كىشىلەر ھاياتىدىكى ئوخشاشلىق ئومۇمىيلىق ئېڭىنى بەرپا قىلغان ،  مۇئەييەن دەرىجىدىكى ئتتىپاقلىق ، ئىناقلىق ئېڭى مەۋجۇت ئىجتىمائى توپ ، كوللىكتىپ .
ئارقا كۈرۈنىشى _ ① ئىش- ھەرىكەت يۈنەلگەن تەرەپنىڭ ئەكىس تەرىپىدە بولۇۋاتقان يۈز بىرىۋاتقان ئىش- ۋەقەلەرنىڭ ئومۇمى ھالىتى .   ② ئەدەبى ئەسەرلەردە تەسۋىرلەنگەن ۋەقەلەرنىڭ يۈز بىرىشىگە سەۋەپچى بولغان شارائىتلارنىڭ يىغىنىدىسى .
تۈرك _ مۇشۇ تام بىلەن ئاتالغان مىللەت ۋە بۇ مىللەتكە مەنسۇپ كىشى . تۇركلەر ئاساسەن تۈركىيگە جايلاشقان . تۈركىينىڭ ئاساسلىق ئاھالىسىنى تەشكىل قىلىدۇ .
مانى  _  ① ( 215 – 246 )  مانى دىننىڭ ياراتقۇچىسى ، بابىلوندا توغۇلغان ، دەسلەپتە يەھيا پەيغەمبەر خىرىستئانلىرى مەزھىپىگە كىرگەن ، كىيىن بۇددىزىمنى تەتقىق قىلىغان ، كېيىن ئۆزىنى بۇددا ، زەردوشىت ۋە ئەيسا بىلەن بىر قاتاردا قويۇپ يېڭى ئىتقاد سېستىمىسىنى تارقىتشقا كىرىشكەن 246 – يىلى ئۆلتۈرۈلگەن .   ② مانى دىنى . ③ مانى دىنگە مەنسۈپ كىشى .  
بىراھمىي يېزىقى _ قەدىمقى ھىندىستاندا ئشلىتىلگەن بىر خىل يېزىق. بىراھما دىنغا ئىتىقاد قىلىغۇچىلار قوللانغان.  
قارۇشتى _ ئۇيغۇرلار قەدىمدە ئشلەتكەن بىر خىل يېزىق .
سىلاۋىيان- رۇس ۋە شەرقى ياۋرۇپادىكى پولەك ، ئوكرائنىلارنى كۆرسىتىدۇ . يەنى خىرستىئان دىننىڭ پىروۋىستلاۋىيە مەزھىدىكىلەرنى كۆرسىتىدۇ .
قىيپاش _ تۈز ئەمەس ، قىڭغىر ، يانتۇ .
ئۇرخۇن ، يىنسەي دەريالىرى _  ھازىرقى تاشقى موڭغۇلىيە ۋە رۇسىيە تەۋەسىدىكى دەريالارنىڭ نامى ، بۇ دەريالار بايقال كۆلىگە قويىلىدۇ.   
تەزكىرە _ مەلۇم تارىخى شارائىتتىكى مۇھىم شەخىسلەرنىڭ تەرجىمھالى ۋە مەلۇم جايدا يۈز بەرگەن مۇھىم ۋەقە ، ھادىسىلەر خاتىرىلەنگەن ئەسەر ؛ يازما خاتىرە .
ئابىدە _ مەڭگۈ تاش ، تۈرلۈك يېزىقلار ئويۇلغان تاش ، بال _ بال .  
كۆلتىگىن مەڭگۈ تېشى _  كۆك تۈرك خانلىرىدىن بىرى بولغان كۆلتىگىن ۋاپاتىدىن كېيىن ئۇيولغان ، ئۇنىڭغا بىلگە كۆلتىگىنىنىڭ تەزكىرىسى پۈتۈلگەن .
تۇنيۇقۇق مەڭگۈ تېشى _ كۆك تۈرك خانلىقنىڭ باش ھەربى مەسلەھەتچىسى ، سىياسىئون  بىلگە تۇنيۇقۇق ھايات ۋاقتىدا ئۈزى ئۇيۇپ تەييارلىغان ، قاپاغان خاقان، تۈرك بىلگە قاغان قاتارلىق خانلارنىڭ تەزكىرىسى پۈتۈلگەن ئابىدە .
بىلگە قاغان مەڭگۈ تېشى _ كۆكتۈرك خاقانى تۈرك بىلگە خاقاننىڭ تەزكىرىسى پۈتۈلگەن ئابىدە .
توققۇز ئۇيغۇر قاغانى مەڭگۈ تېشى _  ئۇرخۇن ئۇيغۇر خانلىرىنىڭ تەزكىرىسى پۈتۈلگەن ئابىدە .
مۇيۇنچۇر قاغان مەڭگۈ تېشى _  ئورخۇن ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ خانى كۆل بىلگە قاغان ۋاپاتىغا بېغىشلاپ ئۇيۇلغان تەزكىرە .  
ئۈتۈكەن تېغى _ تاشقى موڭغۇلىيە تەۋەسىگە جايلاشقان تاغنىڭ نامى .
يۇقىرىقى چىن _ ئىلىمىزنىڭ سەددىچىن سېپىلىنىڭ شىمالىدىكى جايلارنى كۆرسىتدۇ .
ئالتۇن يارۇق _ بۇددىزىم مەدەنىيتىگە ئائىت بولغان مەشھۇر ئەسەر .
قۇتادغۇبىلىك _ بەخىت كەلتۈرگۈچى بىلىم دېگەن مەنىدە، مەزكۇر ئەسەرنى Ⅹ ئەسىردە ياشاپ ئۆتكەن يۈسۈپ خاس ھاجىپ تەرىپىدىن يېزىلغان .
ئوغۇزنامە _  ئۇيغۇرلارنىڭ قەھرىمانلىق ھەققىدىكى ئىپوسى .
قىسسەسۇل ئەنبىيا _ ئەۋلىيالار قىسسسى دېگەن مەنىدە ، بۇ ئەسەر رابغۇزى تەرىپىدىن يېزىلىغان .
سامىتسۇ ئاچارىنىڭ تەرجىمھالى _ بۇددىزىم مەدەنىيتگە ئائىت بولغان ئەسەر .
مايتىرى سىمىت _ بۇددىزىم مەدەنىيتىگە ئائىت بولغان ئەسەر .
سۇتۇق بۇغراخان _ قارا خانىيلار خانلىقنىڭ خانلىرىدىن بىرى . ئىسلام دىننى تۇنجى بولۇپ خانلىق تەۋەسىدە قوبۇل قىلغان .
خاقانىيە تىلى _ قاراخانىيلار خانلىقى دەۋرىدە ئۇيغۇرلار ئىسلام دىنىنى قوبۇل قىلىشى سەۋەپلىك ئەرەپ تىلى ۋە يېزىقنىڭ تەسىرىگە ئۇچىراپ مەيدانغا كەلگەن تىل ۋە يېزىق .  
پارىس _ شۇ نام بىلەن ئاتالغان مىللەت ۋە شۇ مىللەتكە مەنسۈپ كىشى. ئۇلار ئىراننىڭ ئاساسى ئاھالىسىنى تەشكىل قىلىدۇ .  
دىھلى _ ھىندىستاننىڭ تارىختىكى قەدىمقى شەھەرلىرىنىڭ بىرى . بۇ شەھەر ئاساسىدا ھازىرقى پايتەخت يېڭى دىھلى بەرپا قىلىنغان .
مىلتارىست  _ مىلتارىزىم تەرەپدارى، مىلىتارىزىم سىياسىتىنى يۈرگۈزگۈچى .
لىكتور _ ئالىي مەكتەپلەردىكى ئوقۇتقۇچىلارنىڭ ئونۋان نامى ، دەرىجىسى دوتسىنىتىن تۈۋەن ئاتسىنىتىن يۇقىرى ئۇرۇندا  تۇرىدۇ .
قىتان _  مەملىكىتىمىزنىڭ شىمالىدا ياشىغان قەدىمكى قەبىلىلەردىن بىرى. كېيىن ئۇلارنىڭ بىر بۆلىكى ئۇيغۇرلارغا قېتىلىپ كەتكەن .
دوتسىنىت _ ئالىي مەكتەپلەردىكى ئونۋان نامى ، دەرىجىسى پىروفىسسۇردىن  تۈۋەن لىكتوردىن يۇقىرى ئۇرۇندا تۇرىدۇ .  
لاتىن _ ① مىلاددىن ئىلىگىرىكى Ⅹ ئەسىرنىڭ ئالدى- كەينىدە ئىتالىيە يېرىم ئارىلىدىكى تىبېىرىس دەرياسىنىڭ تۈۋەنكى ئېقىنغا جايلاشقان لاتىئوم تۈزلەڭلىكىدە ياشىغان قەبىلىلەر ئىتتپاقى . ئۇلار قوللۇق جەمئىيەتنىڭ دەسلەپكى باسقۇچىدا قوللۇق تۈزۈمدىكى بەزى شەھەر دۆلەتلىرىنى قۇرغان . رىم ئەنە شۇلارنىڭ بىرى . ② لاتىن تىلى ۋە رىم مەەدنىيتىنىڭ تەسىرى بىر قەدەر زور بولغان . ھىندى- ياۋرۇپا تىل سېستىېسىنىڭ رىم تىل تارمىقىدىكى تىللاردا سۆزلىشىدىغان ئوتتۇرا دېڭىزنىڭ شىمالى قىرغىقىدىكى ئاھالىلەر يەنى ئىتالىيە ، فىرانسىيە ئىسپانىيە ، پورتۇگالىيە قاتارلىق دۆلەتلەرنىڭ ئاھالىسىنى كۆرسىتىدۇ .
فورمۇلا _   ① بىر قانچە مىقدارلار ئوتتۇرىسدىكى مۇناسىۋەت شەرتلىك بەلگىلەر ئارقىلىق يېزىلغان ئىپادە . ② ماددىلار سوستاۋىنىڭ خېمىيۋى بەلگە ياكى كوئېفىتسېنىتلار ئارقىلىق يېزىلغان ئىپادىسى .
فاشىست _ فاشىستلار پارتىيسىنىڭ ئەزاسى؛ فاشىسىزىمىنى ھىمايە قىلغۇچى، فاشىسىزىم تەرەپدارى ؛ ھاكىمۇتلەقلىق ياكى فاشىسىزىمغا خاس ھەرىكەت بىلەن شۇغۇللانغۇچى كىشى .
مىناميوت _ زەمبىرەك ئوقى ئېغىزىدىن قاچىلىنىدىغان ، ئەگىرى لىنىيە بويىچە ئېتىش ئاساس قېلىنىدىغان بىر خىل زەمبىرەك .
ئۆكسۈش _ Ⅰ① مۆلچەرلەنگەن سانغا يەتمەي قالماق ، كېمىيىپ قالماق . ② تۈگىمەك ، ئۈزۈلمەك ، كەم بولماق . Ⅱ ئۆپكىدىمەك.
ئورەك _ كىچىك ئۇرا .
قاڭالتىر _ قەلەي ، تۈنىكە .
ئورىگىنال _ ① بىرەر ئەسەرنىڭ  ئاپتۇرى تەرپىدىن بىۋاستە يېزىلغان نۇسخۇسى ،ئەسلى نۇسخۇسى ، كۇپىيىسى.  ② بىرەر نەرسە ، ماقالە قاتارلىقلارنى يېزىش ئۈچۈن  ئىشلىتىلىدىغان  قەغەز ، ماقالە قەغىزى .
زىملانكا _   ھەربىي مۇداپىئە ئىشلىرىدا مۇداپىئەلىنىش ئۈچۈن ياسالغان ھەربىي گەمە .
پايتملىق ماتا _ قونچىلىق ئاياغ كىگەندە پۇتقا ئۇرىلىدىغان رەخت ، ماتا .
دىگىنال تىرىكە _ ھەربىي فورما تىكىش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدىغان قېلىن پاختا رەخىت .
كانىۋوي _  ھەربى قىسمىلاردا كۇماندىرلارنىڭ ئامانلىقىغا مەسئۇل ھەربىي خادىم .
خىسلەت  _ ① ئادەم ياكى نەرسىلەرنىڭ مۇھىم ئىجابى بەلگىسى ، تەرىپى ، سۈپىتى؛ خۇسۇسىيەت ، پەزىلەت . ② بىرەر يازغۇچىنىڭ تىل بايلىقىدىن ، ئۇنىڭ ئىپادىلەش ۋاستللىرىدىن پايدىلىنىشتىكى ئۆزىگە خاس خۇسۇسىيەتلىرى ۋە ئۇسۇل، ئۇسلۇبلىرى ؛ پۇراق .
دورەم  _  قېتىم ، نۆۋەت ، رەت .  
ئىپلاس _ ① پاك ئەمەس ، پاسكىنا .  ②  كۆچمە . ھەر قانداق بىر ئىشقا توغرا نىيەتتە بولمايدىغان ؛ رەزىل ، قارا نىيەت ، پەس ، شەرمەندە ؛ قەبىھ  . ③ شۇنداق ئادەم ياكى نەرسە .
ئىجازەت  _ بىرەر ئىش ئۈچۈن بىرىلگەن رۇخسەت .
ئىسكىلات _ ئاشلىق ياكى زور مىقداردا ماددى ئەشيالار ساقلىنىدىغان ئۆي ، ئامبار .
پاسات _ Ⅰ قەستەن ، مەقسەتلىك ھالدا قېلىنغان پىتنە- ئېغۋا ، ئويدۇرما . Ⅱ قۇناق شاخلىرىدىن قۇرۇپ چۈشۈپ قالغان يۇپۇرماقلار ۋە شۇ قاتارلىق نەرسىلەر . Ⅲ چەتئەلدە ئىشلەنگەن بىر ماشىننىڭ ماركىسى .
تۇروپكا  _ تېلىفۇننىڭ ئاڭلاش ۋە سۆزلەش ئۈچۈن ئىشلىتىىلىدىغان قىسمى .
كارابىن مىلتىق _ قىسقا ئىستوۋۇللۇق مىلتىق ، مىشەكىنى ئۆزى تارتىپ چىقىرىدۇ . ئارقا - ئارقىدىن ئاتقىلى بولىدۇ .
گرانات _ قول بىلەن تاشلايدىغان بىر خىل كىچىك تىپتىكى بومبا . بەزىلىرىدە ساپ بولىدۇ .
تەۋىسىيە _ ① بىراۋنى بىرەر ئشقا لايىق ، مۇۋاپىق دەپ كۆرسىتىش . ② مەسلىھەت ،  تەكلىپ .
مەجروھ  _ ①  يارىلانغان ، جارائەتلەنگەن ، يارىدار . ② جىسمانى جەھەتتىن ئاجىز  ، زەئىپ ؛ مېيىپ .
پاناق _  بۇرۇن كۈمۈرچىكى تەرەققى قىلىمىغان ، بۇرنى پەس ، قاڭشارسىز.
مۇقەددەس  _  ① ئەزىز ، ئولۇغ ، تەڭداشسىز ، ② ئالىيجاناپ ، سۈيۈملۈك ، بىباھا ، شەرەپلىك .
ئىبارە _ بىر ئۇقۇمنى بىلدۈرىدىغان بىر ياكى بىردىن ئارتۇق سۆز ۋە سۆز بىرىكىمىسى ، قىسقا جۈملە قاتارلىقلار .
شىخۇ  _  شىمالى شىنجاڭدىكى بىر شەھەرنىڭ نامى .
تەشۋىش _ قايغۇ ، غەم – ئەندىشە ، خاتىرجەمسىزلىك .  
ئىزۋوت _ ئارمىيە ئىچىدە لىيەننىڭ قارمىقىدىكى ئۈچ بەندىن تەركىپ تاپقان  كىچىك قۇشۇن ؛  پەي .
پىلمۇت _  ئاپتۇماتىك تىز ئېتىلىدىغان قۇراللارنىڭ ئومۇمىي نامى .
ئاپتۇمات _ يېقىن ئارىلىقتا جەڭ قىلىش ۋە ھۇجۇمغا ئۆتۈشتە ئىشلىتىلىدىغان ، تىز ئېتىلىدىغان قۇرال .
جىرا _ تاغ جىلغىلىرىدىكى يامغۇر سۇلىرىنىڭ ئېقىشىدىن ھاسىل بولغان تەبىئىي ئېرىق .
ئوقچۇغان _ ① كۈۋەجىمەك ، بۇلدۇقلاپ يۇقىرى كۈتۈرۈلمەك ، تاشماق. ( ھەرىكەتلىنىۋاتقان سۇيۇقلۇقلار ھەققدە ) . ② كۆچمە. سەكرىمەك ، ئاتلاپ ئۆتمەك .
پايپاسلاپ _ بىر خىل ئاۋاز چىقارغان ھالدا ھولۇقۇپ ، تەمتىرەپ ، ئالدىراپ ئېگىز-  پەس دەسسەپ ماڭماق .
جەھەننەم   _  ①  دۇزاق . ② كۆچمە . ئىنتايىن چوڭقۇر. تېگى يوق يەر.
ئەلپازى  _  ھالەت ، قىياپەت ، تۇرق ، ئەپت.
ئىستانىكۋوي _ ئۆرە پىلمۇت ، ئۆچ پۇتلۇق پىلمۇت .
ئوفىتسىر _  ئارمىيىدىكى كۇماندىرلار سوستاۋىغا مەنسۇپ  ھەربىي خىزمەتچى  ،ھەربىي  باشلىق .
ۋاڭبادەن  _　خەنزۇ تىلىدا تىل- ھاقارەت سۆزىنى ئىپادىلەيدۇ. 　
ۋىكتورىيە _ ئەنگىليە ئايال پادىشاھى .
يۈەنمىڭيۈەن باغىچىسى  _  چىڭ سۇلالىسى دەۋرىدە بېيجىڭدا بەرپا قىلىنغان خان جەمەتى باغچىسى. بۇ باغچا بىر قانچە ئەۋلاد خاننىڭ تىرىشچانلىق كۆرسىتىش نەتىجىسدە ياسلىپ، كىشىنىڭ ئەقلى يەتمەيدىغان ھالەتكە كەلتۈرۈلگەن. 1861- يىلى ئەنگىليە – فىرانسىيە بىرلەشمە ئارمىيىسى تەرىپىدىن ۋەيران قىلىنغان.  كېيىن قايتا تۈزەپ رىمۇنىت قىلىنىپ ، ھازىرقى ھالەتكە كەلتۈرۈلگەن .
مىسلىسىز  _  مىسلى كۈرۈلمىگەن ، ئىلىگىرى كۈرۈلۈپ باقمىغان .
بىھىش _  ① دىننى ئىتىقاد بۇيىچە ، گۇناھ بولىدىغان ئىشلارنى قىلىماي، ياخشى ئىشلارنى قىلغۇچىلارنىڭ ئۆلگەندىن كېيىن مەڭگۈ بەخىت- سائەدەتكە ئىرىشىدىغان يىرى؛ جەننەت . ② كۆچمە . ھەممە نەرسە تەل بولغان راھەتبەخىش ، ئاۋات جاي .
ساپال _ ① سېغىز لايدىن ياساپ مەخسۇس خۇمداندا پىشۇرۇلغان . ② سېغىز لايدىن ياساپ مەخسۇس خۇمداندا پىشۇرۇلغان ھەر خىل بۇيۇم .  
ياقۇت _ Ⅰ① بىر خىل مېنىرال . خېمىيىلىك تەركىبى  AIO . بەزىدە تەركىبىدە ئاز مىقداردا تۈمۈر، تىتان ياكى خروم قاتارلىقلار بولىدۇ. ئۈچ ياقىلىق كىرىستال سېستېمىغا كىرىدۇ. كىرىستالى كۆپىنچە بەل دۇمبىقىغا ئوخشايدۇ. قۇراشمىسى دانچە ، زىچ كاللەك ھالەتتە بولىدۇ. رەڭگى ئادەتتە كۈكۈچ كۈلرەڭ ياكى سارغۇچ كۈلرەڭ ھالەتتە بولىدۇ. خىلمۇ – خىل رەڭلەردە بولىدۇ . ئەينەك پارقىراقلىقىغا ئىگە. ② ئاياللارنىڭ ئىسمى . Ⅱ مۇشۇ نام بىلەن ئاتالغان مىللەت ۋە بۇ مىللەتكە تەۋە بولغان كىشى . ئۇلار ياقۇتىستان جۇمھۇريىتىنىڭ ئاساسىي ئاھالىسىنى تەشكىل قىلىدۇ .
شايى- دۇدۇن  _  يىپەكتىن توقۇلغان ئىسىل رەخىت .
قورغان _  ① دۈشمەن ھۇجۇمىدىن مۇداپىئەلىنىش ئۈچۈن ئۇزاق مۇددەتلىك ئىستىھكام ، سېپىللار بىلەن مۇستەھكەملەنگەن جاي ، شەھەر ، قەلئە ، ۋە شۇ قاتارلىقلار . ②شەھەر ، قەلئە ، ۋە شۇ قاتارلىقلارنى مۇداپىئە قىلىش ئۈچۈن قۇرۇلغان مۇستەھكەم دىۋار، تام ، سېپىل . ③ دالا ، تاغلىق جايدا شۇنىڭدەك شەھەردىن يىراقراق جايلاردا ئەتراپنى تاملار بىلەن قۇرشاش ئارقىلىق ياسىلىدىغان ئۇرۇن ۋە ئۇنىڭ ئىچىدىكى بىنالار. ④كۆچمە . مۇستەھكەم يايانىچ . ⑤ قەشقەر شەھەر ئەتراپىدىكى بىر يېزىنىڭ نامى .  
فونتان _  ① كۈچلۈك بېسىم بىلەن يەر ئۈستىگە ئېتىلىپ چىقىپ تۇرىدىغان سۇ، گاز ، نىفىت قاتارلىقلار . ② مەنزىرىنى گۈزەللەشتۈرۈش ياكى باشقا ئىھتىياجلار تۈپەيلىدىن كۆل ياكى مۇناسىۋەتلىك جايلارغا ئورنىتىلىدىغان ، ئېغىزىدىن يۇقىرىغا سۇ ئېتىلىپ چىقىپ تۇرىدىغان تۇرۇببا نەيچىسى، شۇنداق قۇرۇلما .   
پەيلاسۇپ  _  ① پەلسەپە ئالىمى ، مۇتەخەسسىس؛ پەلسەپە بىلەن شۇغۇللانغۇچى كىشى . ②كۆچمە . دانالارچە مۇھاكىمە يۈرگۈزىدىغان كىشى.
كاھىش _ تام ۋە ئۆگزىگە ياتقۇزىلىدىغان قۇرلۇش ماتىرىيالى. ئەسلىدە سېغىز لايدىن ياسىلىپ ، يۈزىگە ساپال سىرى سۈركەپ ، خۇمداندا كۆيدۇرۇش ئارقىلىق تەييارلىناتتى. ھازىر سېمونت قاتارلىق باشقا ماتىرىياللاردىن ھەر خىل شەكىلدە كۆيدۇرمەيمۇ ياسىلىدىغان بولدى .  
مۇزىي _ تارىخى ۋە ئىلىمى ئەھمىيەتكە ئىگە بولغان نەرسىلەرنى ، سەنئەت ، تېخنىكا ، تەبىئەت نەمۇنىللرىنى يىغىش ، ساقلاش ، تەتقىق قىلىش ۋە كۆرگەزمە قىلىش ئىشى بىلەن شۇغۇللىنىدىغان مۇئەسسەسە .
ياۋايى _ ① ئادەمگە كۆنمىگەن ، كۆندۈرۈلمىگەن ، تەبىئەتتە ئەركىن ياشاۋاتقان . ② ئۆزى تەبىئيى ئۆسىدىغان ياكى ئۆسكەن ، ( ئۈسۈملۈك ) ③ مەدەنىيەتنىڭ ئىپتىدائى ھالىتىگە خاس بولغان ، قالاق ، مەدەنىيەتسىز : ④ ئىجىتمائى تۇرمۇشتىن چەتنىگەن ؛ قەبىھ، ، ۋەھشىي .
ئىمپىرىيە _ تېرىتورىيسى ئىنتايىن زور ياكى مۇستەملىكىسى بولغان پادىشاھلىق دۆلەت.
ئاسارئەتىقە _ قەدىمقى دۇنيا ئىنشائاتلىرى ، قەدىمىدىن قالغان مەدەنىيەت، تەرەققىيات تارىخىدا مەلۇم قىممەتكە ئىگە يادىكارلىقلار يەنى قۇرلۇش ، مەڭگۈ تاش ، قۇرال- ياراغ ، تۇرمۇش بۇيۇملىرى ۋە سەنئەت بۇيۇملىرى قاتارلىقلار .   
غالجىرلاپ _  ۋەھشىيلىشىپ ، ئەسەبيىلىشىپ ، ياۋۇزلىشىش ، قەبىھلىشىش .  
خاراب _ ① بۇزۇلغان ؛ چېقىلغان ؛ بۇزۇلۇپ تاشلانغان ؛ ۋەيران ، نابۇت . ② مەدەنىي ۋە مەنىۋى جەھەتتىن چۈشكۈنلۈككە ئۇچىرىغان ، زاۋاللىققا يۈز تۇتقان ؛ تۇرمۇشى ، كۈنى ،  ھال- ئەھۋالى قىيىن .
مەيۈس _ روھى چۈشكۈن ، روھىسىز ، ئۈمىدسىز ، غەمكىن ، پەرىشان .  
تەلەتى _ چىراي ، يۈز، تۇرۇق ، ئەلپاز .  
غۇدىيىپ _
شۈبھىي  _  ئىشەنمەسلىك ، گۇمانسىراش ، گۇمان ، شەك .
جىنەستە _ ①  ئازغان ئائىلىسىدىكى يۇپۇرماق تاشلايدىغان چاتقال ياكى كىچىك دەرەخ . ئاقۇچ چىچەكلەيدۇ. مېۋىلەر ئىچىدە ئۈجىمىگە ئوخشاش ئەڭ بالدۇر پىشىدۇ. ② شۇخىل ئۈسۈملۈكلەرنىڭ مېۋىسى .  ③ ئاياللارنىڭ ئىسمى.
كۈلپەت  _ ئېغىر قىيىنچىلىق ، ئازاپ – ئوقۇبەت ، دەرد ئەلەم .
ئىزھار قىلىش _  بايان قىلىش ، سۆزلەش ، سۆزلەپ چۈشەندۈرۈش، بىلدۈرۈش.
تاپ  _ Ⅰ  ①    ھايۋانات ياكى جانلىقلارنىڭ ئۆلۈكى ، مۇردا ، جەسەت . Ⅱ ① ئېتىزنى ئاغدۇرغاندا قالغان قوش ئىزى . ② ساناق سانلار بىلەن كىلىپ مىقدارنى بىلىدۈرىدۇ.   Ⅲ پەيىت ، پۇرسەت ، ۋاقىت . Ⅳچىدام ، تاقەت ،  بەرداش .
ۋاگۇن _  ① پويىزنىڭ ئادەم ۋە يۈك تۇشۇش ئۈچۈن بەلگىلەنگەن ھەر بىر بۆلكى. ② ئىش ئورنى ، كان رايۇنى قاتارلىقلاردا ئىشلىتىلىدىغان بىر خىل تۇشۇش ئۈسكىنىسى، شەكىلى ۋارونكىغا ئوخشايدۇ ، ئاستىدا چاقلىرى بولىدۇ . رىلىس ئۈستىدە ماڭىدۇ .
ۋىدالىق  _  ئايرىلىش ، خەيرىلىشىش .
نىدا  _  مەلۇم ھىس- تۇيغۇنى ئىپادىلەيدىغان ئاۋاز.
مىلودىيە _ بەلگىلىك ئاۋاز ئىگىزلىكى ، ۋاقىت سەرپىياتى ۋە ئاۋاز مىقدارىنى جانلىق بىرلەشتۈرۈش ئارقىلىق بېجىرىلىگەن يەككە تاۋۇشلۇق ئاھاڭ .
چاقىرىم _ مېتىر سېستمىسىنى قوبۇل قېلىشتىن ئىلىگىرىكى يەرلىك ئۇزۇنلۇق ئۆلچەم بىرلىكى بىر چاقىرىم ئوزۇنلۇق ئادەتتە 1.06 كىلومېتىرغا تەڭ .
مەرۋايىت _ ① بەزى يۇمشاق تەنلىك ھايۋانلارنىڭ قاپچۇقى ئىچىدە پەيدا بولىدىغان يۇملاق دانچىلەر . ② شۇ خىل دانچىلەردىن ئشلەنگەن مارجان .
گىگانىت _ ناھايىتى چوڭ ، بەسىتىلىك ، يوغان ، بۈيۈك ، ئاجايىپ ، خىسلەتلىك ، سالماقلىق .
مالتا _
جانان _  ① قەددى قامىتى كىلىشكەن ، گۈزەل ئايال . ② ياخشى ، گۈزەل ، چىرايلىق . ③ يېقىن كىشلەرگە نىسبەتەن مۇراجىئەت ۋە  ھۆرمەت مەنسىىدە قوللىنىلىدۇ . ④ ئاياللارنىڭ ئىسمى .
يىلقا _ ئات پادىسى ؛ دالىدا بېقىلىدىغان ئات .
تاغىل _  ① ئوخشىمىغان رەڭ سىزىقىچىلىرى بولغان . ② ئالمىنىڭ بىر خىل سورتى ، رەڭگى قىزىل بېغىررەڭ ، تاغىل بولىدۇ .
تاۋار _  ① ئالماشتۇرۇش ئۈچۈن ئىشلەپچىقىرىلغان ئەمگەك مەھسۇلاتى . ② فابرىكىدا توقۇلغان ، تىگى بىلەن  گۈللىرىنىڭ رەڭگى ئوخشاش بولغان يىپەك گەزلىمە ؛ رەخىت .   
شەيدا _ ① ھەددىدىن ئارتۇق مەپتۇن بولغان ، پۈتۈن ۋۇجۇدى بىلەن بىرىلگەن ئاشىق . ② بىرەر نەرسىگە ھەددىدىن ئارتۇق قىززىقىش بىلەن بىرىلىگۈچى . مەستانە .
جەزبىدار _ كىشىنى جەلىپ قىلىدىغان ، دىققىتىنى تارتىدىغان ، كۆزىنى قاماشتۇردىغان .
ئەكىس _ ① بىرەر نەرسىنىڭ سىلىق ، يالتىراق يۈزىدە كۈرۈنگەندىن باشقا بىر نەرسىنىڭ تەسۋىرى .  ② زىت ، تەتۈر ، قارىمۇ- قارىشى . ③ قايتىلانغان ، قايتا ئايان بولغان .
ئىدىتلىق _ رەتلىك ، سەرەمجان ، تەرتىپلىك .
سۈكۈنات _  ئۈن- تىنسىز ، جىمجىت تۇرغان ھالەت ؛ جىمجىتلىق ، سۈكۈت .
تەسۋى _ خۇدانىڭ نامىنى زىكىرى قىلىپ سانىلىدىغان مارجان تاش ۋە شۇ خىلىدىكى نەرسىلەردىن قىلىنغان تىزىقچە .
لىچەك _ كۆپىنچە ياشانغان ئاياللار بېشىغا سالىدىغان ئاق داكا رومال .
مەخمەل _ يۈزىدە تەكشى ھالەتتىكى قىسقا  ھەم زىچ تىۋېتلىرى بولغان پاختا توقۇلما رەخت .  
سىياقى – تۇرۇق ، كۆرۈنۈش ، قياپەت ؛ شەكىل – كۆرۈنۈش .
ياي _   ① ئەگمەچ ، گەردىش ، ② چەمبەر ئۈستىدىكى خالىغان ئىككى نوقتا ئارىسىدىكى ئىككى بۆلەك .
ئۇپۇق _ ئاسمان بىلەن يەر ياكى سۇ يۈزىنىڭ كۆز يەتكۈدەك يىراقلىقتا تۇتاشقاندەك كۈرىنىدىغان قىسمى .
تاغ يامزىللىرى  _  تاغ باغىرى .  
دۇلدۇل تېغى _ تۈركىيدىكى بىر تاغنىڭ نامى .
مىنگىشىپ _   ئات- ئۇلاغ ، ۋەلىسپىت ، مۇتسىكلىت قاتارلىقلارغا ئىككىدىن ئارتۇق ئادەم مىنىش ،  ئارتلىدۇرۇش .
لاچىن _ قوشلار تۈرى ، لاچىن ئائىلىسىدىكى بىر قۇش . ئەركىكىنىڭ ئۇزۇنلۇقى 40 سانتېمىېتىر كېلىدۇ . باش قىمىسى بىلەن بويننىڭ يان تەرەپلىرىدىكى پەي- تۈكلىرى قارا رەڭلىك ، ئازراق كۈكۈچ ئارىلاش ، قارا ئالىسىمۇ بار . دۈمبە تەرەپلىرى كۆك كۈلرەڭ قۇرساق قىسمىلىرى ئاقۇچ ھەم قارا ئالىسى بار . ئۇچۇشى تىز ، يىرتقۇچ كىلىدۇ . چوڭ قۇشلارنىمۇ ئوۋلىيالايدۇ . شىمالدا كۆپىيدۇ . دۆلىتمىزنىڭ جەنۇبى رايۇنلىرىدا قىشنى ئۆتكۈزىدۇ . شىنجاڭدىمۇ بار .
قورام تاش _  يوغان ، زور ، چوڭ تاش .
ۋادى _  ① بىرەر سۇ سېستىمىسىنىڭ غول ۋە تارماق ئېقملىرى ئېقىپ ئۆتىدىغان پۈتۈن دائىرە . ② دەريا بويلاپ سوزۇلغان ياكى تاغلار ئارىسىدىكى كەڭ تۈزلەڭلىك  . ئومۇمەن زىرائەت تېرىلىدىغان ، دەل – دەرەخ ئۆسىدىغان كەڭ جاي .
پورتۇكال _ بىر خىل  مېۋىلىك دەرەخ بولۇپ مېۋىسى پۇراقلىق كىلىدۇ .
سەل _ Ⅰ قاتتىق يامغۇر ياققان ياكى قار سۇلىرىنىڭ توپلىنىشىدىن ھاسىل بولىدىغان كۈچلۈك سۇ ئېقىمى ، كەلكۈن . Ⅱ بىر ئاز ، ئازراق ، ئازغىنا .
لىمۇن _ ① سۇزاپ ئائىلىسىدىكى دائىم يېشىل تۇرىدىغان كىچىك دەرەخ . مېۋە گۆشىنىڭ تەمى ناھايىتى ئاچچىق – چۈچۈك بولۇپ ، ئىچىملىك ياساشقا بولىدۇ . مېۋە شۆپۈكى سېرىق . ئۇنىڭدىن لىمۇن يېغى ئاجىرىتىپ ئېلىشقا بولىدۇ . ② شۇ خىل ئۆسۈملۈكنىڭ مېۋىسى .
رىم-  ئىتالىينىڭ پايتەختى، تارىخى مەدەنىيەتلىك قەدىمى شەھەرلەرنىڭ بىرى،
چىركاۋ- خرىستئان دىنىدىكىلەرنىڭ دىننى پائالىيەت ئېلىپ بارىدىغان پائالىيەت سورۇنى، چوڭ زالى.
ۋېنىتو- قەدىمدە ياۋرۇپا قۇرۇقلىقىدىكى بىر شەھەر دۆلىتى ۋە شۇ شەھەر دۆلىتىگە تەۋە بولغان كىشلەر .
شىكسىپىر _ ( 1616 – 1564 ) ئەنگىليىلىك داڭلىق درامماتورگ .
مۇكا _ ① توقۇمچىلىقتا رەختلەرنىڭ ئۆرۈشىگە ئارقاقنى ئۆتكۈزۈپ بىرىش رولىنى ئوينايدىغان نەرسە . ئىككى ئۇچى ئىنچىكە ، ئوتتۇرىسى تومراق بولغان توقۇش سايمىنى . ② تىكىش ماشىنىسىنىڭ ئاستىنقى يىپنى ئۈستىگە چىقىرىپ بىرىش رولىنى ئوينايدىغان كىچىك غالتەككە ئوخشاش نەرسە .
گوت ئۇسلۇبى_ نىمىسچە ( ئارىيانچە ) ئۇسلۇب ، بىناكارلىق قۇرلۇشىنىڭ ئالاھىدىلىكى ئېگىز ، ئۇچلۇق بولۇش ، ئارتۇقچە نەقىش ۋە سەنئەت پۇرىقى بىر قەدەر ئاجىز بولۇشتەك ئالاھىدىلىكلرى بار .
سىپتا _ ① نىپىز ، قېلىن ئەمەس ، يوپقا . ② سىلىق ، چىرايلىق .
ئىلتىجا _ يىلىنىپ ،  يالۋۇرۇپ ئۆتۈنۈپ سوراش ، مۇراجەت ،ئلتىماس .
ئادىرىئاتىك دېڭىزى _  ئىتالىيە يېرىم ئارىلى بىلەن بالغان يېرىم ئارىلىنىڭ ئۇتتۇرىسىغا سوزۇلۇپ كىرگەن ، ئوتتۇرا دېڭىزنىڭ شىمالى قىسمىغا ياۋرۇپا چوڭ قۇرۇقلۇقنىڭ جەنۇبى قىسمى بىلەن تۇتىشىپ تۇرىدىغان دېڭىز .
چايكا _ قۇشلارنىڭ بىر ئائىلىسى . كۆپىنچە دېڭىز بويلىرىدا ياشايدۇ ، بىلىقلار بىلەن ئۇزۇقلىنىدۇ .
ئىكىسكۇرسىيە _ مۇزىي ، كۆرگەزمە ، شەھەر ۋە گۈزەل جايلارنى كۆپچىلىك بىرلىكتە بېرىپ كۆرۈش ، سەيلى – سايەئەت قىلىش .
رام قىلىش _ ① جەلىپ قىلىۋېلىش ، قارىتىۋېلىش ، مايىللاشتۇرۇش . ② سىڭدۈرۈش ، ئۈزلەشتۈرىۋېلىش .
مۇخ _ يۇشۇرۇن گۈللۈك ئۆسۈملۈكلەرنىڭ چوڭ بىر تۈركۈمى . تۈرى ناھايىتى كۆپ . كۆپىنچە نەم ئورۇنلاردا ئۆسىدۇ . يالغان يىلىتىزى بار .
ئىندىئان _ ئامرىكىنىڭ ئەڭ قەدىقى ئاھالىسى، شۇ نام بىلەن ئاتالغان مىللەت ۋە شۇ مىللەتكە مەنسۈپ كىشى. ئۇلار ھازىر ئامرىكىنىڭ ھەرقايسى جايىلىرىدا تارقاق ھالەتتە ئولتۇراقلاشقان.   
ئوردىن _ دۆلەتكە تۆھپە قوشقان كىشىلەرگە بىرىلىدىغان  بىرخىل شەرەپ مىدالى ، نىشان .
يېغىرىنى تاتىلاش _ زىتىغا تەگمەك ، ئەيىپ – نوقسانلىرىنى ، خۇدۈكلنىدىغان ئاجىز يېرىنى ئېچىش ، چىشىغا تىگىش .
يارد _ ئۇزۇنلۇق ئۆلچەم بىرلىكى.
ساتىرىك تۈس _ ساتىرا خاراكتىرىگە ئىگە بولغان ، ئۆتكۈر ھەجىۋى قىلىش ئالاھىدىلىكىگە ئىگە بولغان .
ستېرېئو _ مەلۇم بوشلۇقتا تۇرغان جىسىملارنىڭ ئوزۇنلۇقى ، كەڭلىكى ۋە قېلىنلىقى بويىچە ياكى بىر پۈتۈن گەۋدىسى ، قۇرۇلمىسى بۇيىچە كۆرۈنىشى ؛ بوشلۇق .
تەلۋە _ ① تەم ، پۇرىقى ناھايىتى ئاچچىق . ② ئاسانلا ئاچچىقلىنىپ ، خۇيلىنىپ قالىدىغان ، ساراڭ ، كاج . ③ تۇسۇن ، ھەددىن ئاشقان ، غالجىر .
قىلىق _ ① كىشلەرنىڭ پائالىيەت ، يۈرۈش – تۈرۈش ، مۇئامىلە قاتارلىقلاردىكى ئۆزىگە خاس خۇلىق مىجەزى . ② تۇرمۇش ئۇسۇلى ، ئادەت . ③ قاملاشمىغان ، غەيرىي ، ئۆزگىچە ئىش- ھەرىكەت .
ھاكاۋۇر _ باشقىلارنى كۆزگە ئىلىمايدىغان ، ئۆزىنى چوڭ تۇتىدىغان ، دېمىغى ئۈستۈن ؛ مەنمەنچى ، تەكەببۇر .
مازاق قىلىش _ ئۆتكۈر ، ھەجىۋى سۆزلەر بىلەن باشقىلارنى مەسخىرە قىلىش ، مەسخرە .
نادىر _ ① كەم تېپىلىدىغان ، كەم ئۇچىرايدىغان ، ناھايىتى ئىسىل ، ئەلا ؛ بىباھا ، قىممەتلىك . ② ئەرلەرنىڭ ئىسمى .
ھۈجەيرە _ جانلىقلار تېنىنى ھاسىل قىلىغۇچى ۋە فونېكىسيە ئېلىپ بارغۇچى ئاساسىي بىرلىك .
فورماتسىيە _ ① ئىنسانلار جەمئىيتىنىڭ مۇئەييەن ئىقتىسادى بازىس ۋە ئونىڭغا مۇۋاپىق كىلىدىغان ئۈستىقۇرۇلما بىلەن خاراكتېرلىنىدىغان تارىخى تەرەققىيات باسقۇچلىرى . ② شەيئىلەرنىڭ شەكلى ياكى ئىپادىسى .
كائىنات _ يەر شارى ۋە باشقا بارلىق ئاسمان جسىمىلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان چەكسىز بوشلۇق ؛ ئالەم.
ئىنئام – بىرەر تەشكىلات ، كوللىكتىپ  ياكى شەخىس تەرىپىدىن  بىرىلگەن سوۋغا  ، ھەدىيە ، تارتۇق ، مۇكاپات .
پەلسەپىۋى _ پەلسەپە ئاساسىدىكى ، پەلسەپىگە دائىر ، پەلسەپىگە ئالاقىدار بولغان .
ئىنكار قىلىش-  ① تەن ئالماسلىق ، قۇبۇل قىلماسلىق ، تەستىقلىماسلىق ، رەت .   ② شەيىنىڭ ئۆزىدە بار بولغان ، شەيىلەرنىڭ تەرەققى قىلىشى ۋە ئايلىنىشىنى ئىلگىرى سۈرگۈچى تەرەپ ،   ③  تەن ئالمىغان ، قۇبۇل قىلىنمىغان ، ياكى قىلىنمايدىغان ، رەت قىلنغان ، تەستىىقلانمىغان.
ئىنتوناتىسىيە _ ① سۆزلۈگىچىنىڭ نۇتۇق مەزمۇنىغا  مۇناسىۋەتلىك ھىس- تۇيغۇسىنى ئىپادىلىگۈچى تەلەپپۇز ئۇسلۇبى ياكى تاۋۇشنىڭ ئۆزگىرىشىدىن ، ئىگىز پەس بۇلۇپ تۇرۇشىدىن تەشكىل تاپقان رىتىملىق ، ئاھاڭلىق  نۇتۇق تۈزۈلىشى ②  گىراماتكىلىق  ۋاستىلاردىن  بىرى  ، جۈملىنى تەلەپپۇز قىلغاندا ئاۋازنىڭ يۇقۇرى تۈۋەنلىك ، ئۇزۇن قىسقىلىق ، كۈچلۈك ئاجىزلىق  قاتارلىق جەھەتلەردىكى ئۆزگىرىشلىرى . ③ ئاھاڭنىڭ ئەڭ كىچىك مۇستەقىل قىياپىتىگە ئىگە قىسمى . ④ مۇزىكا ئىجراسىدىكى ئاۋازلارنىڭ  ئىگز پەسلىك  مۇناسىۋىتى .
مەۋجۇدات _ ئالەم ، تەبىئەتتە بار بولغان نەرسىلەرنىڭ ھەممىسى ، دۇنيادا مەۋجۇت نەرسىلەر ، پۈتۈن ، بارلىق .
گىرۋەك _ بىرەر نەرسىنىڭ يېنى ،  ياقىسى ، قىرغاق ، لەۋ .
نىسبەت _ ① نەرسىلەرنىڭ بىر-  بىرىگە نىسبەتەن چوڭ –كىچىكلىكى ، ئاز كۆپلىكى  ۋە شۇ قاتارلىقلار . ② ئوخشاش تۈردىكى ئىككى مىقداردىكى سېلىشتۇرۇشتىكى ھەسسىلىك مۇناسىۋەت . بۇنىڭدا بىر سان ئىككىنچى بىر ساننىڭ بىر قانچە ھەسسىسى ياكى بىر نەچچە ئۈلۈشىگە باراۋەر بولىدۇ .
دەريا- تارام _ دەريانىڭ سۇ تارىلىپ بىر قانچە ئېقىمغا تارىلىپ ئېقىشى .  
ئىستەك _ كىشىدە بىر نەرسىگە بولغان ئىنتىلىش ؛ تىلەك ، خاھىش .
تەۋەككۇل _ ① كۆپ ئويلىمايلا ، نېمە بولسا بۇلار دەپ قېلىنغان ھەرىكەت . ② تىر « نېمە بولسا بولسۇن ، مەيلى » دېگەن مەنىدە قىستۇرما رولدا كېلىدۇ . ③ خوتەن ناھىيسىدىكى بىر يېزىنىڭ ئىسمى . ④ ئەرلەرنىڭ ئىسمى .
غايىۋى _ ① مۇئەييەن بىر غايە ، ئىدېئولۇگىيگە ئىگە ؛ مۇئەييەن بىر غايە ئىدىئولۇگىيگە ئاساسلانغان: ② يۇشۇرۇن .  
شەكسىز _ شەك يوق ، ئېنىق ، شۈبھىسىز ، گۇمانسىز ، مۇقەررەر ، چوقۇم .
سۇلۇش _ ① ئۈسۈۋاتقان ياكى يېڭى ئۈزۈلگەن ۋاقىتتكى ھالىتىنى يۇقاتماق، سالپايماق، قورۇلماق،سۇلاشماق. ② كۆچمە. روھلۇق ، جوشقۇن ھالىتىنى يۇقاتماق ، سارغىيىپ رەڭگىدىن كەتمەك ، بۇشاشماق.
ھەزرەت _  ① كۆپنىچە « ھەزرەتلىرى » شەكلىدە ئۇلۇغلاش ، ھۆرمەتلەش مەنىسىدە كېلىدۇ . ② ھۆرمەت يۈزىسىدىن بەزى شەخسلەر ئىسمىنىڭ ئاخىرىغا قوشۇلۇپ تەخەللۇسى ئورنىدا قوللىنىلىدۇ . ③ قەشقەر شەھىرىنىڭ شەرق تەرىپىدىكى  ئاپاق خۇجا مازىرى جايلاشقان يېزىنىڭ نامى .
كەنئان چۆللىكى _ ئوتتۇرا شەرق رايۇنىدىكى بىر چۆللۈكنىڭ نامى .
پەلەستىن _  ئوتتۇرا شەرقتىكى بىر رايۇن.
مۆجىزە _ كىشىنى ھەيران قالدۇرىدىغان ، ئادەتتىن تاشقىىرى ئىش، ھادىسە، نەرسە .  
پىنھان _ ① كىشىنىڭ نەزىرىدىن خالى ، كىشى نەزىرى ئاسان چۈشمەيدىغان ، خىلۋەت ، خالىي ، ② يۇشۇرۇن ، مەخپىي .
ئاقساقال _ ① ياشانغان ، مويسىپىت ، مۆتىۋەر كىشى . ② بىر ياكى بىر نەچچە مەھەللە ، يېزا – قىشلاققا باشلىق بولغان مەھەللىۋى ئەمەلدارلار . ③ كۆچمە . ئاتىكاچى ، ئۆزىگە مۇناسىۋەتسىز ئىشلارغا ئارىلىشىۋالىدىغان .
بۇرچ _  مەجبۇرى ئۆتەشكە ، ئادا قىلىشقا تىگىشلىك ۋەزىپە .
مىزان _ ① تارازا ، جىڭ . ② مىزان بۇرجى ③ شەمسىىيە يىل ھېسابىدا 7- ئاينىڭ  ئەرەبچە نامى . ④ كۆچمە . سۆز – ھەرىكەت قاتارلىقلار ۋە ئۇلارنى باھالاشتا ئاساسلىنىدىغان پىرىنسىپ ياكى ئۇلارنىڭ ئۆلچىمى ، نۇرمىسى ياكى قېلىپى .
شەرىئەت _ ① مۇسۇلمانلارنىڭ قۇرئان ئاساسىدا تۈزۈلگەن دىننى ئىشلار، جىنايىى ئىشلار ۋە  پۇخرالىق ھوقۇقى قاتارلىقلارغا ئائىت قانۇن- قائىدىلەرنىڭ چوغلانمىسى، ئسلام دىننى قانۇنى . ② دەۋا- دەستۇر ئشلىرىنى دىننى يول بىلەن بىر تەرەپ قىلىدىغان ئۇرۇن ، قازىيخانا ؛ سوت مەھكىمىسى .  
ئىشقار _ ئېلېكترولت ئىئونلانغاندا ھاسىل قىلغان مەنپىي ئىئوننىڭ ھەممىسى ھىدروكسىل ئىئونى (  OH )  بولغان بېرىكمە .
مىزاج _ ئادەمنىڭ تەبىئىتى ، مىجەز .
خېلىت _ ئادەم بەدىنىدىكى ھەرخىل ئۇزۇقلۇق ماددىلارنىڭ ئۆزگىرىشىدىن جىگەردە ھاسىل بولغان مۇرەككەپ سۇيۇقلۇقلارنىڭ ئومۇمىي ئاتىلىشى .
گارمۇنىك _
ئورگانىك _ ① ئورگانىزمىغا ، جانلىق مەۋجۇداتقا ئائىت ، تىرىك مەۋجۇداتلار بىلەن باغلىق بولغان ؛ تىرىك ، جانلىق . ② ھايۋان ياكى ئۆسۈملۈكلەرنىڭ چىرىشىدىن ھاسىل بولغان ؛ تىرىك ئورگانىزىملار مەھسۇلىدىن ئېلىنغان . ③ كاربۇن بىرىكمىللىرىگە ئالاقىدار بولغان . ④ بىرەر كىم ياكى نەرسىنىڭ ئاجىرالماس بىر قىسمى ھېسابلىنىدىغان ، ئۇنىڭ بىلەن چەمبەرچاس باغلانغان ؛ ئەڭ يېقىن .
مۇقام _  ① ئۇيغۇر كىلاسسىك مۇزىكىسى « ئون ئىككى مۇقام » ۋە ئۇنىڭ ھەر بىر قىسمى . ھەربىر مۇقام چوڭ نەغمە ، داستان ۋە مەشرەپتىن ئىبارەت ئۈچ قىسمىدىن تەركىپ تاپىدۇ . ② مۇزىكىلىق ئاھاڭ ، مۇزىكا ئاھاڭى ، كۈي ۋە ئۇنىڭ تەرتىپى . ③ كۆچمە . تەرتىپ ؛ ئۆلچەم ، رېتىم . ④كۆچمە . ھەرىكەت ، ئۇسۇل ، يول . ⑤ نوپۇز ، دەرىجە ، مەرتىۋە .
ساما _ Ⅰ ئاسمان ، كۆك . Ⅱ① ئۇيغۇرلارنىڭ ئەنئەنىۋى مىللىي ناغرا ئۇسۇللىرىدىن بىرى . ② سوپى – ئىشانلارنىڭ دىنىي پائالىيەتلەردە ، زىكىرى ، تەلقىنگە ماسلاشتۇرۇپ ئېلىپ بارىدىغان بىر خىل ھەرىكىتى . كۆپىنچە ئىككى قول ئالدى- كەينىگە تاشلىنىپ ، بەل ئېگىلگەن ھالدا پىرقىراپ ئوينىلىدۇ .
ئەۋرىشكە _ ئۈلگە قىلىنىدىغان بويۇم ؛ ئۆرنەك ، نۇسخا .
فولىكلور _ كەڭ مەنىدىكى فولىكلور ۋە كەڭ مەنىدىكى فولىكلورغا بۆلىنىدۇ . تار مەندىكى فولىكلور خەلق ئېغىز ئەدەبىياتىنى كۆرسىتىدۇ .
ئەسھابۇل كەھىف _
چوت سوقۇش _ ھىسابلاش ، مۆلچەرلەش .
ئىشتىھا _ كىشىنىڭ يىمەك – ئىچمەككە كۆڭلى تارتىشى ؛ مايىللىقى .
گاراڭ _ Ⅰ① قولىقى ئاڭلىمايدىغان ، قولىقى ئېغىر ، پاڭ قۇلاق ؛ گاس ، ساغرۇ . ② بېشى قاتقان ، نېمە قىلارىنى بىلمەي گاڭگىراپ قالغان . Ⅱ كېكىردەكنىڭ پۈتۈپ قېلىشىغا ئوخشاش سەۋەپلەر بىلەن بوزۇلۇپراق چىققان ئاۋاز .
سۈكۈت _ ھېچقانداق سادا چىقمىغان ، تىنىچ ، جىم ھالەت ؛ سۈكۈنات .
خىرىس _  بىراۋغا قەستەن ياكى ئۆچلۈك بىلەن قىلىنغان ھەيۋە، چېقىلىش.
مەھرۇم بولۇش _ بەھرىمان بولالماسلىق ، ئىرىشەلمەسلىك ، ھوقۇقى بولماسلىق .
نەشە _ كەندىردىن ياسىلىدىغان زەھەرلىك چېكىملىك .
ئايتىماتوف _  (    - 1928) دۇنياغا مەشھۇر قىزغىزىستان  يازغۇچىسى .  
رىيازەت _ جاپا- مۇشاقەت ، قىيىنچىلىق ؛ ئازاپ ، ئازاپ–  ئوقۇبەت .
تىندۇرما مەدەنىيەت _ ئۇزاق تارىخى تەرەققىيات جەريانىدا يىغىلىغان ، توپلانغان مەدەنىيەت .
ئىكىسپىدىتسىيچى _ ئىكىسپىدىتسىيە پائالىتى بىلەن مەشغۇل بولغۇچى ، تەكشۈرگۈچى .
سىېۋىن ھىدىن-  ⅨⅩ ئەسىرنىڭ ئاخرى ⅩⅩئەسىرنىڭ باشلىرىدا ياشاپ ئۆتكەن شىۋىدسىيلىك ئىكىسپىدىتسىيچى . شىنجاڭغا ئىلگىرى - كېيىن ئۈچ قېتىم كىلىپ ئىكىسپىدىتسىيە پائالىيتىنى ئېلىپ بارغان .
ياڭگۇۋەن قوۋۇقى _  
يىپەك يۇلى _ غەربى خەن سۇلالىسى دەۋرىدە ئېچىلغان ، جۇڭگودىن غەربى ئاسىياغا ، ئوتتۇرا ئاسىيا  ۋە ياۋرۇپاغا مال توشۇلىدىغان سودا يۇلى . بۇ يولدا جۇڭگونىڭ يىپەك  ۋە يىپەك بۇيۇملىرى چاڭئەندىن خېشى كارىدۇرى ئارقىلىق ھازىرقى شىنجاڭدىن ئارساكقا ۋە غەربى ئاسىيا ھەم ياۋرۇپادىكى رىم ئېمپېرىيسىگە توشولغان .  
خەننامە _  شەرقىي خەن سۇلالىسىنىڭ تارىخى يېزىلغان تارىخ بەدىئىي يول بىلەن يۇرۇتۇپ بىرىلىگەن ئەسەر .
تەزكىرە _  مەلۇم تارىخى شارائىتتىكى مۇھىم شەخىسلەرنىڭ تەرجىمھالى ۋە مەلۇم جايدا يۈز بەرگەن مۇھىم ۋەقە، ھادىسىلەر خاتىرىلەنگەن ئەسەر ؛ يازما خاتىرە .
جاڭ چىيەن _ ئىلىمىزنىڭ خەن سۇلالىسى دەۋرىدىكى داڭلىق دىپلومات، غەربى يۇرتقا بىر قانچە قېتىم كىلىپ، خەن سۇلالىسى مەركىزى ھۆكۈمىتى بىلەن غەربى رايۇندىكى ھەر قايسى بەگلىكلەرنىڭ مۇناسىۋىتىنى قۇيۇقلاشتۇرۇشتا مۇھىم تۆھپە قوشقان .
تىلسىمات  _ ① سېھىر- جادۇ قىلىش ، سېھىر جادۇ قىلىنغان نەرسە . ② سىرىنى بىلگىلى بولمايدىغان ، سىرلىق . ③ كۆچمە .  سىرى ئېچىلمىغان ، كىشىلەر بىلىپ يەتمىگەن ئاجايىپ- غارايىپ نەر ۋە شۇنداق جاي .
كۆنچى دەرياسى _ باينىغۇلىن موڭغۇل ئاپتۇنۇم ئوبلاسىتىدىكى بىر دەريانىڭ نامى ، بۇ دەريا باغراش كۆلىگە قويىلىدۇ .
بۆكەن _ ① سۈت ئەمگۈچىلەرنىڭ بىر تۈرى . تەن شەكلى ئۆچكىگە ئوخشاپ كېتىدۇ . ئادەتتە شىنجاڭدىكى قاڭشارلىق بۆكەن كۆزدە تۇتىلىدۇ ؛ يۈگۈرۈك ۋە ئۇسسۇزلۇققا چىداملىق ؛ مۈڭگۈزلىرى ئاقۇچ ياكى سارغۇچ بولۇپ ، سەل يايسىمان ، ئاستى تەرىپى كاۋاك كىلىدۇ ؛ مۈڭگۈزىنىڭ تىبابەتچىلىكتە قىزىتمىنى قايتۇرۇش ، زەھەرسىزلەندۈرۈش ، جىگەرنى كۈچلەندۈرۈش ۋە ئۇششاق ئاغرىقلارنى داۋالاشتا ئالاھىدە رولى بار . ② لوككا .
چۈچۈكبۇيا _ پۇرچاق ئائىلىسىدىكى كۆپ يىللىق ، سامان غوللۇق ئۆسۈملۈك . يىلتىزىنىڭ تەمى تاتلىق بولۇپ ، دورا قىلىشقا بولىدۇ . يۆتەل پەسەيتىش ، بەلغەم بوشىتىش ، زەھەر قايتۇرۇش قاتارلىق روللارغا ئىگە . ئۇنى تاماكا ، جاڭيۇ قاتارلىقلارنىڭ پۇراقلىق ماتىرىيالى قىلىشقىمۇ بولىدۇ .
قورۇققۇم _  باينغۇلىن موڭغۇل ئاپتۇنۇم ئوبلاستى تەۋەسىدىكى بىر قۇملۇقنىڭ نامى .
ئىزنا _ ① ئادەم ياكى نەرسىنىڭ دەسسىگەن ياكى تەگكەن ئىزى ؛ بەلگە . ② قالدۇق ئىز . ③ رەسىم ياكى جىسىمنىڭ سىرىتقى گىرۋەكلىرىنى تەشكىل قىلغۇچى سىزىق ؛ ئومۇمىي كۆرۈنۈش ؛ دائىرە . ④ تاش ئويما ، مىس قۇرال قاتارلىق مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرىنىڭ شەكلى ۋە ئۈستىدىكى رەسىم ، يېزىق قاتارلىقلارنىڭ قەغەز يۈزىگە بېسىپ چىقىرىلغان ئىزى . ⑤كۆچمە . دىر .
چىڭخەي كۈلى _ چىڭخەي ئۆلكىسىدىكى بىر كۆلنىڭ نامى .
يۆياچۇەن _
ھاسىلات _  ھاسىل بولغان ، پەيدا بولغان نەرسە ، مۆجىزە ، نەتىجە .
سەرگەردان _ ئۆز يۇرت- ماكانىدىن ئايرىلىپ ، توغرا كەلگەن يەردە يېتىپ- قوپۇپ  ھايات كەچۈرىدىغان ؛ سەرسان .
قەھر _ ئاچچىق ، غەزەپ .
ئىستولبا _ تۈرلۈك ئېلىكىتىر سىملىرىنى مۇقىملاشتۇرۇش ئۈچۈن تىكلەنگەن خىلمۇ – خىل ماتىرىياللاردىن ياسالغان مۇما .
قىساس _ يامانلىققا قارىتا ئۆز ئەينى ئېلىنىدىغان ھېساپ ، ئىنتىقام ، ئەنت ، ئۆچ .
مۇستەسنا _ ئومۇمىي قائىدىدىن ، ئادەتتىكى تەرىپىدىن تاشقىرى ، باشقىللىرى بىلەن مۇناسىۋەتسىز ، ھەممىدىن خالىي ، سىرتىدا .
كرزىس _ ① بىردىن ، تۇساتتىن يۈز بەرگەن ئۆزگىرىش ، قىيىن ، ۋە مۈشكۈل ئەھۋال ؛ قېيىنچىلىق . ② ئىشلەپچىقىرىشنىڭ ئوشۇقچىلىقى نەتىجىسىدە ئۇششاق ئىشلەپچىقارغۇچىلارنىڭ سونۇشىغا ئىشلەپچىقىرىشنىڭ قىسقىرىشىغا ، ئىشسزلىقنىڭ كۆپيىشىگە ئېلىپ بارىدىغان ئېغىر مۈشكۈل ئەھۋال ، بوھران .  
كۈلپەت _ ئېغىر قىيىنىلىق ، ئازاپ – ئوقۇبەت ، دەرد – ئەلەم .
مۇتەپەككۇر _ چوڭقۇر پەلسەپىۋى پىكىر قىلىش ئىتېداتىغا ئىگە بولغان كىشى ، تەپەككۇر ئىگىسى .
بەتتەر _ يامان ، ئەسكى ، ناچار .
سىماسى _  كۈرۈنىشى ، ھالىتى ، چىرايى ( ئادەمگە قارىتىلىدۇ . )
ئىشتىراك _ قاتنىشىش، ئۆز بېشىدىن ئۆتكۈزۈش.
تامان  _  تەرەپ

بايقاش

ناھايىتى ئېسىل ئىشتىن بىرنى قىلىپسىز. ئەدەبىيات دەرسلىكىدىكى سۆزلۈكلەرنىڭ مەنىسى بىرلىككە كەلتۈرۈش ئۈچۈن كۆپ سەرپ قىلىپسىز. بارىكاللا!

زەپەر

نۇر مۇھەممەت ئاغىينەم  تۇلۇقسىز ئوتتۇرا مەكتەپ تىل - ئەدەبىيات ئۇقۇتقۇچىللىرى ئۈچۈن ناھايتى ياخشى تىمىدىن بىرنى ئەپ كەپسىز . بۇ جەھەتتە بەك جاپا تارتىپسىز . بايقاش مۇنبىرىدىكى بارلىق تورداشلار نامىدىن سىزگە كوپتىن  كوپ رەھمىتىمنى بىلدۈرمەن . يۇقاپ كەتمەي كىرىپ تۇتۇڭ