ظؤيغؤرلاردا لؤغەتچىلىك

◆ظؤيغؤرلانىڭ لؤغەتچىلىكى ظؤزاق تارىغقا ظىگە،بؤ جەەەتتە ظالدى بىلەن ظؤلؤغ مؤتەپەككؤر ،لؤغەتشؤناس ،ظالىم مەەمؤت قەشقىرىنىڭ «دىإانؤلؤغاتىت تؤرك»(تؤركى تىللار دىإانى)نى تىلغا ظالىمىز.ظالىم بؤ ظەسەردە 11-ظەسىردىكى قاراخانىيلار دەإرىدىكى ظؤيغؤرتىلى إە باشقا تؤركى تىللار ەەققىدە كەڭ توختالغان إە ظؤنى ظىلمى ظاساستا ظىزاەلاپ بەرگەن.

◆ظؤيغؤر لؤغەتچىلىكى ظەينى دەإىردە ظأز تىلىنى ظاساس قىلغان لؤغەتلەرنى ظىشلەش بىلەن بىللە،سىلىشتؤرما لؤغەتلەر،باشقا تىللارنىڭ سىلىشتؤرما لؤغەتلىرىنى ظىشلەشنىمؤ ظأز ظىچىگە ظالىدؤ.

◆چاغاتاي خانلىقى دەإرىدە ياشاپ ظوتكەن جامال قارىشى «تاجؤل لؤغەت إە سىەاەؤلظەرەبىيە»(تىلنىڭ تاجى إە ظەرەپچىنىڭ تاكامؤللؤقى)ناملىق تأت توملؤق لؤغەتنى كأرؤپ إە ظأگىنىپ ەەم ظؤنى يؤغؤرؤپ،ەىجرىيە 681-يىلى،مىلادىيە 1282-يىلى «ظىسسراەوفىللؤغەت»(تىلدىكى روشەنلىك)ناملىق لؤغەتنى تؤزگەن.1302-،1303-يىللىرى ظەرەپ تىلىدا «‹سؤرراە لؤغىتى›گە ظىلاإە»ناملىق ظەسەرنى ظىلان قىلغان.

◆14 -ظەسىردە «ظىدىقؤت مەەكىمىسى سأزلؤكى»ناملىق لؤغەت تؤزؤلگەن.بؤ لؤغەتتە تؤرپان،قؤمؤل ظؤيغؤرلىرى تىخى ظىسلام دىنىنى ظومؤميؤزلؤك قوبؤل قىلمىغان زامانلاردا ظىشلەتكەن سأز-ظىبارىلەر ظەينەن خاتىرلەنگەن.ظؤنىڭدا 716 خەنزؤچە سأز ظؤيغؤرچە إە باشقا تىللاردا ظىزاەلانغان.

◆1438-يىلى سؤلتان ەؤسەيىن بايقارانىڭ ەاإالىسى بىلەن ظەلشىر نەإاظىنىڭ شىظىرلىرىدىكى سأز-ظىبارىلەرگە ظىزاە بىرىش مەقسىتىدە تالى ظىمانى(تالى ەىراتى)تؤزگەن «بەدايظؤللؤغەت»(تىلنىڭ بەدىظىيلىكى)ناملىق لؤغەتمؤ ظالاەىدە تىلغا ظىلىشقا ظەرزىيدؤ.

◆16-ظەسىردە ظىسمى-شەرىپى نامەلؤم بولغان بىر كىشى تؤزگەن «ظابؤشقە لؤغىتى»دەپ ظاتالغان چاغاتايچە-تؤركچە لؤغەت إىليامنؤإ زىرىنوإنىڭ تەييارلىشىدا نەشىر قىلىنغان.

◆17-ظەسىردە (ظىنىقراقى 1695-يىلى 12-ظايدا)ظەردەإىل(ەازىرقى ظاقسؤ)شەەىرىدە مەلؤم بىر كىشى پارىسچە سأزلؤكلەرنى تؤركچە ظىزاەلايدىغان «لەتەظىفؤل لؤغەت»(تىللارنىڭ گؤزەللىكلىرى)ناملىق 552بەتلىك لؤغەتنى تؤزگەن.

◆18-ظەسىرنىڭ كىيىنكى يىرىمىدا تؤزؤلگەن«بەش تىللىق لؤغەت»ظؤيغؤرتىلى تارىخى إە لؤغەتچىلىك تارىخىدا مؤەىم ظورؤن تؤتىدىغان نادىر ظەسەردؤر.ظؤنىڭ قوليازمىسى ظالتە جىلىد،ظوتتؤز ظالتە دەپتەر،جەمظى 4973بەت بولؤپ ،18مىڭ 600 سأز،سأز بىرىكمىسى إە ماقال تەمسىلنى ظأزظىچىگە ظالىدؤ.ظؤ مانجؤ،زاڭزؤ،موڭغؤل،ظؤيغؤر إە خەنزؤ تىللىرىنىڭ سىلىشتؤرما لؤغىتى بولؤپ ،مانجؤ تىلى قالغان تأت تىلغا تەرجىمە قىلىنغان.

◆19-ظەسىردە ظؤيغؤرتىلى لؤغەتچىلىكى تىز تەرەققى قىلىپ سىلىشتؤرما لؤغەتلەر نەشىر قىلىنىشقا باشلىدى.1825-يىلى فەيزؤللاخان تؤزگەن «چاغاتايچە- پارىسچە لؤغەت»كالكؤتتا شەەىرىدە نەشىر قىلىندى.1870-يىلى پاإسىت كورتيىل تؤزگەن «چاغاتايچە- پارىسچە لؤغەت»نەشىر قىلىندى.1881-يىلى شەيخ سؤلايمان بؤخارى «چاغاتايچە-تؤركچە لؤغەت»نى نەشىر قىلدؤردى.

◆20-ظەسىرنىڭ دەسلىپىدە ظىچكىرى ظألكىلەردە ظؤيغؤرتىلىغا ظاظىت لؤغەتلەر نەشىر قىلىندى.1938-يىلى 10-ظايدا چؤڭچىڭدا جىڭجوڭ نەشىرياتى شؤي شىخؤا تؤزگەن «شىنجاڭدىكى ظؤيغؤرلار كأپ ظىشلىتىدىغان تىرانسىكرىپىسىيلىك سأزلؤك»دىگەن لؤغەتنى نەشىر قىلدى.224 بەتلىك بؤ لؤغەت ظؤيغؤرچە –خەنزؤچە سىلىشتؤرما بويىچە 3000 سأز كىرگؤزؤلگەن،ظؤيغؤرتىلىنى تؤرلەرگە بألگەن سأزلؤك ظىدى.

◆1947-يىلى غەربى - شىمال ظونإىرسىتى ياڭ دىشىن تؤزگەن «ظؤيغؤرچە – خەنزؤچە لؤغەت»نى نەشىر قىلدى.بؤ لؤغەتكىمؤ 800 چە سأز كىرگؤزؤلگەن.ظؤيغؤر يىزىقىنىڭ شەكىل جەەەتتە ظأزگەرتىلگەن ظەرەپ ەەرپى نؤسخىسى ظاساس قىلىنغان.

◆يؤقىرىقىلاردىن باشقا ،يەنە قەدىمكى ظؤيغؤر يىزىقى دەإىرلىرىدە يىزىلغان نؤرغؤن تارىخى يادىكارلىقلارنىڭ بارلىقى ،ظاتاقلىق ظالىم إە تەرجىمان سىڭقؤ سەلى تؤتؤڭنىڭ «ظالتؤن يارؤق»قاتارلىق ظەسەرلەرنى تەرجىمە قىلىشى شؤ دەإىرلەردە تىلشؤناسلىقنىڭ خىلى تەرەققى قىلغانلىقىدىن ،ەىندى إە باشقا تىللاردىن تەرجىمە قىلىنغان نؤرغؤن بؤددا نوملىرىدا إە «ماظىترى سىمىت»،«ظىككى تىكىننىڭ ەىكايىسى»،«شؤەنزاڭنىڭ تەرجىمىەالى»قاتارلىق تەرجىمە ظەسەرلىرىدە ظىشلىتىلگەن ظاتالغؤلارنىڭ ظىزچىللىقى شؤ تارىخى دەإرلەردىمؤ لؤغەتشؤناسلىققا ظاظىت نؤرغؤن قوللانمىلارنىڭ بارلىقىدىن دىرەك بىرىدؤ.

مەنبە:شىنجاڭ گىزىتى 2002-يىل 6-ظاي 26-كؤنى 7-بەتكە بىرىلگەن ظايشەمگؤل ظابدىرىشىت نىڭ شؤ ناملىق ماقالىسىدىن ظايرىم جايلار قىسقارتىپ ظىلىندى.

(تەھرىر : بەشتاش)

• ئۇيغۇرلاردا قۇش پەيلىرىنىڭ تارىخ ۋە مەد
• «ئوغۇزنامە» ئېپوسىدىن قەدىمكى ئەجدادلى
• ئۇيغۇر قىزلىرىنىڭ ئوسما، يىلىم قويۇش ئا
• ئۇيغۇر ئۆرۈپ ئادەتلىرىدىكى 62 خىل تەربىي
• ئۇيغۇرلارنىڭ نان مەدەنىيىتى
• ئۇيغۇر ئەرلىرىنىڭ كىيمى
• ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئۇيغۇرلار ۋە ئۇلارن
• 20-ئەسىرنىڭ بىرىنچى يېرىمىدىكى ئوتتۇرا ئ
• سوۋىت -گېرمان ئۇرۇشىنىڭ بىرىنچى جېڭىدىك
• پەرغانە ۋادىسىدىكى يوقىلىپ كەتكەن خەلق
• قاغىلىق جامەسىنىڭ بىنا قىلىنىشى توغرىس
• بابۇر قانداق كېسەل بىلەن ۋاپات بولغان؟
• جەنۇبىي شىنجاڭ ئۇيغۇر خرىستىيان ئۇيۇشم
• قەشقەر ئەسكىسار قەلئەسى ۋە قەشقەر يېڭى
• ماۋجۇشى بىلەن شىنجاڭ مەسلىسى ئۈستىدە سۆ
• ئىلى قازاق ئاپتونوم ئوبلاستىنىڭ قۇرۇلۇ