بۈگۈنكى ئوتتۇرا ئاسىيا: مىللىي دۆلەتلەرنىڭ پەيدا بولۇشى
« ئوتتۇرا ئاسىيا» دېگەن بۇ ئۇقۇمنىڭ ئېنىقلىمىسى ھەر كاللىدا ھەر خىل . مەزكۇر ئەسەردە كۆزدە تۇتۇلىدىغان « ئوتتۇرا ئاسىيا » بۈگۈنكى كۈندىكى ئۆزبېكىستان ، قىرغىزىستان ، تۈركمەنىستان ، قازاقسىتان ،تاجىكىستاندىن ئىبارەت بەش دۆلەتنى كۆرسىتىدۇ . بۇ ياۋروپا ئاسىيادىكى تۆت چوڭ قەدىمكى مەدەنىيەتلەرنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرغان بەلۋاغ ، كۆپ قۇتۇپلۇق مەدەنىيەتنىڭ گرەلىشىدىغان تۈگۈنى شۇنداقۆ ، تۈرلۈك مىللەتلەر، قەبىلىلەر ئۆتىدىغان كارىدور. تارىختا بۇ زېمىننىڭ ئۇ يەر بۇ يېرىدە بىر قىسىم خانلىقۆر، خاقانلىقۆر بولغان . ئەمما ھېچقاچان مۇقىم ۋە بىرلىككە كەلگەن مىللىي دۆلەت شەكىللەنگەن ئەمەس. ئۆتكەنكى ئەسىرنىڭ كېيىنكى يېرىمىغا كەلگەندە، بۇ يەر چار پادىشاھ ئىمپېرىيىسىنىڭ مۇستەملىكىسىگە ئايۆندى . ئەمەلىيەتتە چار پادىشاھ يىمىرىلگۈچە بۇ يەردىكى مىللەتلەرنىڭ ئەھۋاللىرى شۇ قەدەر مۇرەككەپلىشىپ كەتكەنكى ، ھەتتا ئالىملارمۇ ئېنىق ئايرىۋاۆلماس بولۇپ كەتكەن ، ئەمما يېڭىدىن باش كۆتۈرگەن سوۋېت ھاكىمىيىتى قۇرۇلغاندىن كېيىن ، تارىخۆر مابەينىدە مىسلىي كۆرۈلمىگەن « مىللەتلەرنى پەرقلەندۈرۈش » ، « مىللەتلەرنى ئايرىۋاشۆش ، نى ئوتتۇرا ئاسىيا رايونلىرىدا ئېلىپ باردى ۋە ناھايىتى تېزل بەش مىللىي جۇمھۇرىيىتىنى تەشكىللىدى . بۇ ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخىدىكى ئەڭ مۇھىم تارىخي ھادىسە بولۇپ ، ئەنە شۇ بەش جۇمھۇرىيەت بولمىغان بولسا، ھازىرقى ئوتتۇرا ئاسىيادىكى بەش دۆلەتتىن ئېغىز ئاچقىلى بولمايتتى . مەزكۇر ماقالىدە ، مۇزاكىرە قىلىنىدىغىنى بۇ بەش جۇمھۇرىيەتنىڭ قانداق ئاساس ۋە شارائىتتا قانداق تەشكىللەنگەنلىكى .

ئوتتۇرا ئاسىيا  مىللەتلىرىنىڭ تارىخىي تەرەققىياتى
ئوتتۇرا ئاسىيادىكى بەش دۆلەتنىڭ پەيدا بولۇشىنى تەتقىق قىلىشتىن بۇرۇن ، چوقۇم ئوتتۇرا ئاسىيا مىللەتلىرىنىڭ تارىخىي تەرەققىياتىنى كۆرۈش زۆرۈر.
ئوتتۇرا ئاسىيادا تارىختىن بۇرۇنۆ ئىنسان پائالىيەتلىرى بولغان . ئار خېئولوگ ۋە ئىنسانشۇناسۆر تەتقىقاتى ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ئەڭ بۇرۇنقى ئاھالىسىنى ئالبا ياكى ئارىيان ئىرقى دەپ ھېسابۆيدۇ . ئۇلر يىرىك ھىندى ياۋوپا تىلى ، كونكرېت ئېيتقاندا، شەرقىي ئىران تىلى ئىدى . ئوتتۇرا ئاسىيادىكى قەدىمكى ئاھالە توغرىسىدىكى ئەڭ بۇرۇنقى يازما خانىرە مىۆدىيىدىن ئىلگىرىكى 6 - سىردە ئويۇلغان كاخشى رۇستەم تاش ئابىدىسى بولۇپ ، ئۇنىڭدا ساكۆر تىلغا ئېلىنغان . ساكۆر توغرىسىدىكى تارىخ مۇجمەل . گرېك تارىخچىسى ھراكلىت مۇنداق دېگەنىدى : « پارسۆر بارلىق ساكتايۆر، غەربىي تۇراۆرنىڭ ھەممىنى ساكا دەيدۇ » . ئەمما ھراكلىتنىڭ ئەسىرىدە، ساكۆر بالتىق دېڭىزى ۋە شىمالىي ، جەنۇبىي رۇس يايۆقلىرى ۋە شەرقتىكى بارلىق دەسلەپكى چارۋىچى خەلقلەرنىڭ ئومۇمىي نامىدەك تۇرىدۇ . سوۋېت ئالىمى زافلوف تەتقىق قىلىپ : ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ قەدىمكى ئاھالىسى كەم دېگەندە، مىۆدىيىدىن ئىلگىرىكى 1000- يىلى غەربىي تۇراۆر قەبىلىسىگە مەنسۇپ ئىدى . غەربىي تۇراۆر تىلى بىلەن تاجىك تىلى تۈپ سۆز ۋە گرامماتىكىلىق تۈزۈلۈش جەھەتتە ئورتاقلىققا ئىگە. يەنى ئېنىقكى ، ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ئەڭ بۇرۇنقى ئاھالىسى تاجىكۆرنىڭ ئەجدادلىرى ئىدى ، دەيدۇ .
ئوتتۇرا ئاسىيادىكى يەنە بىر ئاساسىي مىللىي تەركىب تۈركىي تىللىق مىللەتلەر. مىۆدىيە 6- ئەسىردە تۈركلەر ئالتاي تېغىنىڭ غەربىي جەنۇب ئېتىكىدە باش كۆتۈردى . باشتا ئۇۆر ئاۋارلارغا بويسۇناتتى ، كېيىن تېلىۆر ئاۋارلارنى يوقىتىپ تۈرك قاغانلىقىنى تىكلىدى. ئالتۇن دەۋرلىرىدە ئۇۆرنىڭ زېمىنى شەرقتە قىتان زېمىنىگىچە، غەربتە كاسپى دېڭىزىغىچە يەتتە . مىۆدىيە 6- ئەسىردە شەرق ۋە غەرب ئىككى بۆلەككە پارچىۆندى . بۇ چاغدا ئوتتۇرا ئاسىيا غەربىي تۈركلەرنىڭ ھۆكۈمرانلىقىدا بولدى . تاڭ سۇۆلىسىنىڭ ئاخىرىدا شەرقىي ، غەربىي تۈركلەر زاۋاللىققا يۈز تۇتۇپ ، ئارقا ئارقىدىن تاڭ سۇۆلىسىگە بېقىندى ۋە ئاخىرىدا تارىخ سەھنىسىدىن يوقالدى . ھازىرقى زامان مىللىتى بولۇپ شەكىللەنمىدى . ئەمما تۈركلەر ھەر قايسى دەۋرلەردىكى تارىخ كىتابلىرىدا ئۈزلۈكسىز كۆرۈلۈپ تۈردى. ئەمەلىيەتتە ئاتالمىش تۈركلەر تۈركىي تىللىق كىشىلەرنى كۆرسىتەتتى . ئەرەبلەر ئوتتۇرا ئەسىردە بىرمۇنچە قەبىلىلەرنىڭ تۈركلەر بىلەن ئوخشاش سۆزلەيدىغىنىنى تۇتۇۋېلىپ ، بۇلانىڭ ھەممىسىنى بىراقۆر « تۈرك » دەپ ئاتاقا باشلىدى . 10- ئەسىردىكى ئوتتۇرا ئاسىيادا يېزىلغان ئەسەرلەردىن « ھودۇدۇل ئالەم » ۋە « تۈركىي تىلۆر دىۋانى » ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە تېخىمۇ كەڭ دائىرىدىكى تۈرك قەبىلىلىرىنىڭ جايلىشىش ئەھۋالىنى بايان قىلدى . ئىدىقۇت شىمالىي ئاستانىدە توقۇۇز ئوغۇز قەبىلىسى بولۇپ ، چۆللۈكنىڭ شىمالىدا خاككاسۆر، قەشقەر تەرەپتە ياغمىۆر، ئىسسىق كۆل ئەتراپىدا قارلۇقۆر، چۇ دەرياسىنىڭ شىمالىدا تۈركەشلەر، سىر دەرياسىنىڭ تۆۋەن تەرىپىدە يەمەكلەر، ئىچكى دېڭىزنىڭ شىمالىدا گاسارلار، پەچەنەكلەر، مازار، قىپچاق قاتارلىق قەبىلىلەر ياشايتتى.
يىرىك شەرقىي ئىران تىلى بولغان تاجىك ئاھالىسىگە سېلىشتۇرغاندا، تۈركىي تىللىق قوۋملەر ئوتتۇرا ئاسىياغا كېيىنرەك كەلگەن. ئەمما تۈرك قەبىلىلىرىنىڭ كۆچۈپ كېلىشى ۋە بۇنىڭ بىللەن باغۆنغان تۈركلىشىش تەرەققىياتى ئاخىرقى ھېسابتا، تاجىك يەرلىكلىرىنىڭ ئورنىنى بېسىپ ، ئوتتۇرا ئاسىيادا بەكرەك ئۈستۈلۈككە ئىگە مىللىي تەركىب بولۇپ قالغان. تۈركىي تىللىق مىللەتلەرنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى پائالىيەتلىرىگە ئەگىشىپ تۈركىستان » دېگەن بۇ نام « تۈرك زېمىنى » دەيدىغان مەنىنى بېرىدىغان بولغان . بۇ نامنىڭ كېڭىيىشى « تۈركلەر » پائالىيەت قىلغان رايونۆر تەرىپىدىن بەلگىلەنگەن. 19- ئەسىردە چاررۇسىيە ئوتتۇرا ئاسىيادا تۈركىستان ۋالىي مەھكىمىسى تەسىس قىلدى . بۇ مىللىي جۇغراپىيىۋى ئۇقۇمنى سىياسىي جۇغراپىيىۋى ئۇقۇمغا ئايۆندۇردى .
ئوتتۇرا ئاسىيا مىللەتلىرىنىڭ تارىخىي تەرەققىياتى ناھايىتى مۇرەككەپ . بۇ قازاق ، ئۆزبېك ، تۈركمەن ، قىرغىز ۋە تاجىك دەيدىغان نامۆرنىڭ تارىخي تەرەققىياتىدا روشەن كۆرۈلىدۇ.
تاجىك ئالىملار « پارسلار دەسلەپ بويسۇندۇرغۇچى بولغان ئەرەبلەرنى تاجىك دەپ ئاتىدى . كېيىن بۇ نام ئىسۆم دىنىغا ئېتىقاد قىلىدىغان ئۆز قېرىنداشلىرىغىچە كېڭىيىپ باردى . تۈركلەر ئولتۇراقۆشقانلىكى بارلىق مۇسۇلمانۆرنى مىللەت ئايرىماستىن تاجىك دەپ ئاتىدى . ئەرەب ئىستېۆچىلىرى يەرلىكلەر بىلەن يۇغۇرۇلۇپ كەتكەندىن كېيىن ، تاجىك دېگەن بۇ نام پارسۆرنى كۆرسىتىدىغان فىلولوگىيە سۆزلۈكىگە ئايۆندى . تۈركلەرنىڭ تەسىرىدە پارسلارمۇ ئۆزىنى تاجىك دەيدىغان بولدى ، بۇ نام ئەرەبلەرگە قارىتىلىشتىن قالدى » دېدى .
ئۆزبېك بىلەن قازاق يېقىنقى زامانۆردىكى ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئەڭ ئاساسىي ئىككى مىللەت . ئۆزبېك نامى ئالتۇن خانلىقىدىكى ئۆزبېك خان ( 1312- 1342 ) نىڭ نامىدىن كەلگەن . 13- ئەسىردە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ئۆزىدە يېزىلغان تارىخىي كىتابۆردا ئالتۇن خانلىقنى ئۆز بېك ئۇلۇسى دەپ ئاتاشقا باشلىدى . ئۆزبېك ئەينى ۋاقىتتا ئالتۇن خانلىقىدىن بۆلۈنۈپ چىققان ، ئارال دېڭىزى بىلەن كاسپى دېڭىزىنىڭ شىمالىدىكى يايۆقۆردىكى ئاق ئوردىنى كۆرسىتەتتى . 15- ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا ئاق ئوردىدىكىلەردە بۆلۈنۈش بولدى . ئۇۆرنىڭ بىر بۆلىكى ئۇلۇستىن ئايرىلىپ چۈ دەرياسى بويلىرىغا كۆچتى . يەنى مۇشۇ چاغلاردا « قازاق » دېگەن بۇ نام كۆرۈلۈشكە باشلىدى . « قازاق » دېگەن بۇ سۆز دەسلەپتە ئۆز ئۇلۇسىدىن بۆلۈنۈپ ، تەۋەككۇۆنە كۈن ئۆتكۈزىدىغانۆر يەنى ئەركلەر دېگەن مەنىنى بېرەتتى ھەقىقەتەنمۇ بابۇر ئۆزىنىڭ « بابۇرنامە» ناملىق ئەسىرىدە « قازاقلىق ۋە جەترەتلەرنىڭ كۆپچىلىكىدە مەن بىلەن بىللە بولدى . ( « بابۇرنامە » 19 بەت ) دەپ جۇملە ئىشلەتكەن ت [ . ئالىمۆر تەكىتلەيدۇكى ، ئەينى چاغدا قازاقۆر بىلەن ئۆز بېكلەر ئارىسىدىكى پەرق تېخى شەكىللەنمىگەنىدى . قازاقنىڭ 16- ئەسىردىكى مەنىسى ئەركلەر بولسا 17- ئەسىرگە كەلگەندە، بۇ مىللەت بولۇپ شەكىللەنگەن قازاقلارنىڭ نامى بولغان بولۇشىمۇ مۇمكىن . ھەر قانداق بىر مىللەتكە تەۋە بولغان ئەركلەرنىڭ نامى بولۇشىمۇ مۇمكىن . 16- ئەسىردە ئۆز بېكلەر شىمالىي يايۆقۆرنىڭ جەنۇبىدىكى بوستانلىقۆرغا ۋارىسلىق قىلدى ۋە تەدرىجىي ھالدا ئولتۇراقلىشىپ يەرلىكلەر بىلەن سېڭىشىپ كەتتى ، بۇنىڭ بىلەن ئۆزبېكلەر شەكىللەندى . ئىقتىسادىي تۇرمۇش جەھەتتە شىمالدىكى يايۆقلردا يۈرگەن ئەركلەر قازاقۆردىن تەلتۆكۈس چەك چېگرا ئاجراتتى . شۇنداق قىلىپ چارۋىچىلىقتا مۇستەھكەم تۇرغان قازاقلار بىلەن ئولتۇراقلىشىۋاتقان ئۆزبېكلەر ياتلىشىپ ئايرىم ئايرىم ئىككى مىللەتنى پەيدا قىلدى . يەنى ئىككى خىل ئىقتىسادىي تۇرمۇش ئۆزبېك بىلەن قازاقنى بىر بىرىگە پەقەتۆ ئوخشىمايدىغان ئىككى مىللەت قىلغان ئاساس بولدى . دېمەك ، ئۆزبېكلەر ئوتتۇرا ئاسىيا بوستانلىقلىرىدىكى ئولتۇراقلىشىشنىڭ مەھسۇلى ئىدى . ئۆزبېكلەر ئوتتۇرا ئاسىيا بوستانلىقلىرىنىڭ ھۆكۈمرانلىرى بولۇپ قالغاچقا، ئۇۆرنىڭ نامى مىللەت نامىغا ئايۆندى ياكى ئۆز بېكلەر ئۆز قەبىلىسىنىڭ نامىنى يېڭى بىر مىللەتكە بەردى .
قىرغىز ۋە تۈركمەن . بۇۆر ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ جەنۇبىدىكى چارۋىچى مىللەتلەر . ئۇۆر تەڭرىتاغ رايونلىرىغا ۋە جەنۇب بوستانلىقلىرىنىڭ گىرۋەكلىرىگە تارقالغان . قىرغىزلارنىڭ ئېتىنىڭ مەنبەسىنى يىراق قەدىمكى زامانۆردىكى يىنسەي دەرياسىنىڭ يۇقىرى ئېقىنىدىكى خاككاسۆردىن ئىزدەشكە بولىدۇ . ئەمەلىيەتتە خاككاسۆر دېگەنلەرنىڭ ھەممىسى ئۆزىنى قىرغىز دەپ ئاتايدىغانۆرنىڭ تۈرلۈك تەرجىمىۋى ئاتالمىسى ، بۇ قوۋم جەنۇبقا سۈرۈلۈپ تەڭرىتاغلىرىدا قارلۇق قاتارلىق تۈركىي تىللىق مىللەتلەرگە ئارىلىشىپ ، يېڭى بىر مىللەت قىرغىز بولۇپ شەكىللەنگەن . تۈركمەنلەرنىڭ ئېتىنىڭ مەنبەسى 9- ،10- ئەسىردىكى شىمالدىن كۆچۈپ كەلگەن ئوغۇزلارغا ، كېيىن تۈركمەن دەپ ئاتالغانلارغا باغۆشقا بولىدۇ . قىرغىزۆرغا ئوخشاش ئۇۆرمۇ جەنۇبقا سۈرۈلۈپ يەرلىك ئاھالىلەر بىلەن ئارىۆشتى . خاككاس ، تۈركمەنلەر ئۆزبېكلەرگە ئوخشاش ئۆز قەبىلىسىنىڭ نامىنى يېڭىدىن پەيدا بولغان مىللەتكە بەردى . ئوخشىمايدىغىنى پەقەت ئۇۆرنىڭ ناھايىتى ئاز قىسمى تېرىقچىلىققا كۆچكەندىن باشقا ، كۆپ قىسمى يەنىۆ تاغ تىزمىلىرىدا كۆچمەنلىك تۇرمۇش كەچۈرۈشتە مۇستەھكەم تۇردى .
ئوتتۇرا ئاسىيامىللەتلىرىنىڭ تەرەققىياتىدىكى مۇرەككەپلىك ، يەنى 16- ئەسىردىن تارتىپ ھەتتا ئۆكتەبىر ئىنقىۆبىغىچە ، ئوتتۇرا ئاسىيالىقلاردا گەرچە مىللىي پەرقلەر بولسىمۇ ، ئەمما كەسكىن پەرقلەندۈرۈش ۋە مىللەتلەرنى ئىلمىي بېكىتىشنىڭ بولماسلىقىدا ئىپادىلىنىدۇ . بۇ مىللەت نامىدىكى مۇجمەللىكتە مەركەزلىك ئىپادىلىنىدۇ ، مەسىلەن ، مۇشۇ ئەسىرنىڭ بېشىدا قازاندا نەشر قىلىنغان ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخىي ئەسىرى « شەرق تارىخى » دا فەرغانە تىلغا ئېلىنغاندا ئاساسلىقى سارت ۋە قىرغىز دېگەن مانلارۆ ئۇچرايدۇ . رۇس ئېتنوگرافىيە ئالىملىرى ئۆزبېكلەرنىڭ تارىخىي تەرەققىياتىنى سۆزلىگەندە سوۋېت ھاكىمىيىتىنىڭ ئەڭ دەسلەپكى چاغلىرىدا « قەبىلىلەر ئارىسىدىكى ئىتتىپاق ناملىرىۆ بار ئىدى ، ئېنىق مىللەت نامى يوق ئىدى ، ئۆزبېكلەرنىڭ ئىقتىسادىي تۇرمۇشىنى قوبۇل ئەتكەن بولسىمۇ ، لېكىن يەنىۆ قازاق تىلىدىكىلەر قۇراما شەھىرىدىكى ئۆزبېكلەر، تاجىكۆرنى سارتۆر دەيتتى » دەيدۇ .
سارت ، قىپچاق ، قۇرۇما ئەينى چاغدىكى چېلىقىشلىق ئاتالغۇلار بولۇپ ، ھازىر ئۇنتۇلدى . ئادەتتىكى ئادەملەر بىلمەيدۇ ، بۇ يەردە بۇ توغرىدا سۆزلىمەيمىز .
سارت دېگەن سۆزنىڭ ئەڭ دەسلەپكى مەنىسى سودىگەر دېگەنلىكتۇر . كېيىن ئۇ ئولتۇراقۆشقانۆرنىمۇ كۆرسىتىدىغان بولغان . مۇسۇلمان مەدەنىيىتىنىڭ ۋەكىللىرى دەسلەپ سودىگەر ساۆھىيىتىدە ، شىمال يايۆقلىرىغا كەلگەن . قالماقۆر، شۇنىڭلىق بىلەن ئۆز يېرىگە كەلگەن تاجىكۆرنى سارت دەپ ئاتىغان . چارۋىچى تۈركلەر قالماقلارنى دوراپ تاجىكۆرنى سارت دەيدىغان بولغان . بۇ چاغدا سارت بىلەن تۈرك قارمۇ قارشى مەنىلىك سۆزلەر بولۇپ ، بۇ ئارقىلىق كۆچمەنلەر بىلەن ئوتۇراقۆشقانۆر پەرقلەندۈرۈلەتتى . بۇ چاغۆردا تۈرك دېگەن بۇ نام يەنە ئولتۇراقۆشقان سارتۆرغا ھۆكۈمرانلىق قىلغۇچى دېگەن مەنىدىنمۇ بېشارەت بېرەتتى . شۇڭا كېيىنچە ئولتۇراقۆشقان تۈركلەر ئۆزلىرىنى سارت دەپ ئاتىمىدى . 16- ئەسىردە ئۆزبېكلەر جەنۇبقا سۈرۈلۈپ ئاسىيانىڭ ئوتتۇرىسىغا كەلدى . ئۇۆرنىڭ نەزىرىدە بۇ يەردىكى تاجىكۆر ۋە ئۆزىنى سارت دەپ ئاتىمىغان تۈركلەرنىڭ ھەممىسى ئۆزلىرىنىڭ پۇقرالىرى بولۇپ ئىككىسىۆ سارت ئىدى ، ئەمما جەنۇبقا كەلگەن مۇشۇ ئۆزبېكلەر بارا- بارا ئولتۇراقۆشتى ھەم يەرلىكلەشكەن تۈركلەر بىلەن ئارىلىشىپ ئۆزبېكلەرنى شەكىللەندۈردى . شۇنداق قىلىپ يايۆقۆردا قالغان قازاقۆر ئەمدى ئۆزبېك ، تاجىك ھەتتا شىنجاڭدىكى ئۇيغۇرۆرنى بىراقۆ سارت دەيدىغان بولدى .
قىپچاقۆرمۇ ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ شىمالىدىن كەلگەن چارۋىچى خەلقلەرنىڭ ئەۋلدى ئىدى . ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تاغقا يېقىن جايلاردا ياشاپ يېرىم چارۋىچىلىق ، يېرىم دېھقانچىلىق بىلەن كۈن ئۆتكۈزەتتى . ئۆكتەبىر ئىنقىۆبىغىچە ئۇۆر زىل قەبىلىۋى تۈزۈمنى ساقۆپ كەلگەندى. ئاۆھازەل مۇشۇ ئەسىرنىڭ 30- يىللىرىدىن كېيىن ، ئۇۆر ئاندىن ئاخىر ئۆزبېك ۋە قىرغىۆردىن بۆلۈنۈپ چىقتى .
قۇراما مەنىسى شالغۇتلار دېگەندىن ئىبارەت 19- ئەسىردە قازاقلاردا چوڭ ، ئوتتۇرا ، كىچىك يۈزدىن باشقا كۆپلىگەن قانداشلىق شالغۇت قەبىلە قۇرام بار ئىدى ، كېيىن بۇ قەبىلىلەرنىڭ كۆپ قىسمى ئۆز بېكلەرگە سىڭىپ كەتتى .
ئومۇمەن ، ئۆكتەبىر ئىنقىۆبىغىچە، ئوتتۇرا ئاسىيادىكى مىللەتلەرنىڭ تۈرلىنىشى ۋە بىرىكىشى يەنىل جانلىنىپ كېتىپ باراتتى . ھەر قايسى مىللەتلەر ئارىسىدىكى چېگرام تولىمۇ تۇتۇق ئىدى . مۇرەككەپلىكتە شۇنچىلىك دەرىجىدە ئىدىكى ، ئۇلارنى ئالىمۆرمۇ ئايرىپ كۆرسىتەلمەيتتى .
مەسىلەن ، رۇسۆر سىبىرىبىگە ھەربىي يۈرۈش قىلغاندا ، يىنسەي دەرياسىنىڭ يۇقىرى ئېقىنىدىكى قىرغىزۆرنىڭ قاتتىق قارشىلىقىغا ئۇچرىدى ، شۇنىڭ بىلەن ئۇۆر ئوتتۇرا ئاسىيا يايۆقلىرىدىۆ بارلىق چارۋىچىۆرنىڭ ھەممىسىنى قىرغىز دەپ ئاتىدى . ئۆكتەبىر ئىنقىۆبىدا رۇسۆر يەنە قازاقۆرنى خاتا ھالدا قىرغىزۆر دەپ يۈردى ، قىرغىزۆرنى بولسا ، قارا قىرغىز دەپ ئاتىدى . 1926- يىلىغا كەلگەندە ئاندىن بۇ خاتالىق تۈزىتىلدى. يەنە مەسىلەن ، ستالىننىڭ 1921- يىلىدىكى بىر دوكۆتىدا ئوتتۇرا ئاسىيادىكى رۇستىن باشقا مىللەتلەر مۇنداق ئاتالغان ، قىرغىۆر ( ئەمەلىيەتتە قازاق ۋە قىرغىزۆرنى كۆرسىتىدۇ ) ، ئۆزبېكلەر ، تۈركمەنىيىلىكلەر ( تۈركمەنلەر ) ، تاجىكۆر، بۇخارالىقۆر، شىۋاۆر . بۇخارا ۋە شىۋا ، ئۆزبېكلەر 16- ئەسىردە قۇرغان خانلىقۆردىكى بۇبۇخارالىقۆر، شىۋالىقۆر دەپ ئاتالغان خانلىق پۇقرالىرىنىڭ نامى بولۇپ ، مىللەت نامى ئەمەس ئىدى . ئەينى چاغدىكى ئوتتۇرا ئاسىيا مىللەتلىرىنى ئاتاشتىكى قاۆيمىقانچىلىقتىن كۆرگىلى بولىدۇكى ، ئوتتۇرا ئاسىيا مىللەتلىرىنىڭ تارىخي تەرەققىياتى بۈگۈنكى زامان مىللەتلىرىنىڭ شەكىللىنىشىدىن تېخى ناھايىتى يىراق ئىدى ، ئەلۋەتتە. مىللىي دۆلەتتىن ئېغىز ئاچقىلى ئەسۆ بولمايتتى .

چاررۇسىيە تاجاۋۇزچىلىقىنىڭ ئالدى كەينىدىكى ئوتتۇرا ئاسىيا
يۇقىرىدا ئيتقىنىمىزدەك ، ئوتتۇرا ئاسىيادىكى بۈگۈنكى مىللەتلەرنىڭ تەرەققىياتى 16- ئەسىردىن باشۆنغان . ئەمما ئىجتىمائىي ، ئىقتىسادىي تۇرمۇشنىڭ بىر ئىزدا توختاپ قېلىشى ، مىللىي تەرەققىياتنىڭ ئاستىلىقى تۇپەيلىدىن چاررۇسىيە بسىۋالغۇچىلىك بولغا ئارىلىقتا ئوتتۇرا ئاسىيا ھېچقاچان يېقىنقى زامان دۆلىتىنى شەكىللەندۈرەلمىگەن.
موڭغۇللار بېسىپ كىرگەندىن كېيىن ، ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ شىمالىدىكى يايۆقۆر چىڭگىزخاننىڭ چوڭ ئوغلى جۈجىنىڭ ئەۋلدلىرى بەرپا قىلغان ئاتۇن ئوردىغا تەۋە بولدى ، ئاتالمىش ئالتۇن ئوردا دېگىنىمىز ، باشتىن ئاخىر تۈرك ، موڭغۇل قەبىلىلىرى تۈزۈمىدىكى قەبىلىلەر ئىتتىپاقى ئىدى . ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە شىنجاڭنىڭ جەنۇبىي بوستانلىقلىرى چىڭگىزخاننىڭ ئىككىنچى ئوغلى چاغاتايغا تەۋە بولدى . چاغاتايۆر بىر مەزگىل بۇ كەڭ زېمىندا خاقانلىق قىلدى ، ئەمما ئۇۆر بۇ زېمىنلارنى پەقەت ئۆزلىرىگىۆ باج تاپشۇرىدىغان مەنبە دەپ بىلەتتى ، ئەمەلىي ئىگىلىك ئىشلىرىغا قىزىقمايتتى . دۆلەت ئېڭى پەقەتۆ يوق دېيىشكە بوۆتتى . چىڭگىزخاننىڭ ئەۋۆدلىرى ئۆز ئارا جەڭگە جېدەل قىلىشاتتى ۋە بوستانلىقۆردىكى خەلقلەرنى قىلچە رەھىم قىلماستىن بۇۆڭ تاۆڭ ، قىرغىن قىۆتتى . چاغاتاينىڭ ئوغلى بۇراقخان ( 1270 1264 ) ئامۇ دەرياسىدىن ئۆتۈپ ئىلىك خانلىققا ھۇجۇم قىلىشتىن بۇرۇن ئۆزىگە مەنسۇپ بولغان سەمەرقەنت ۋە بۇخارانى ئىگىلىدى . ئۇزۇنغا سوزۇلغان بۆلۈنۈشتىن كېيىن ، ئەمىر تۆمۈر بىر مەزگىل ئوتتۇرا ئەسىيانى بىرلىككە كەلتۈردى ھەم ئۆزىنىڭ ئىستېۆچىلىقىنى غەربىي ئاسىيادىكى ئوسمان ئىمپېرىيىسى ، ھىندىستاندىكى دىھلى سۇلتانلىقى ۋە ئالتۇن ئوردا زېمىنلىرىغا قاراتتى . ئەمما دۇنيانى بىردەملىك زىلزىلىگە سالغان ئەمىر تۆمۈر ئىمپېرىيىسى پەقەت پاللىدا ئېچىلىپ تۈگەيدىغان بىر گۈلدەك خانلىق ئىدى . ئەمىر تۆمۈر ماھىيەتتىن ئېيتقاندا ، يەنىۆ ئاتلىق ئىستېۆچى بولۇپ ، ئۇ ئۇرۇش ئارقىلىق قولغا كەلتۈرگەن زېمىنلارنى ئۆز قول ئاستىدىكىلەرگە بۆلۈپ بېرۋەتتى . ئۇ ئۆلگەندىن كېيى ، بۇ بۆلۈنمىلەر ئۆز ئالدىغا سىياسەت يۈرگۈزۈپ ئۆز ئارا دۈشمەنلەشتى ، جەڭگە جېدەل بىسىقمىدى . پۈتكۈل ئىمپېرىيە ئەمەلىيەتتە پارچە پارچە بولۇپ كەتتى . ئەمىر تۆمۈرنىڭ ئىمپېرىيىسى پەقەت ئائىلە نۇسخىسىدىكى باشۆنغۇچ فېئودال دۆلەت ئىدى .
16- ئەسىردە ئۆزبېك ئۇلۇسى جەنۇبقا سۈرۈلۈپ ، بۇ ئۇلۇسنىڭ ئەسلىدىكى يايۆقلىرىدا پەيدىنپەي چوڭ ، ئوتتۇرا، كىچىك قازاق يۈزلىرى ، ئوتتۇرا ئاسىيا بوستانلىقلىرىدا ئۆزبېك ، بۇخارا شىۋا، قوقاندىن ئىبارەت ئۈچ خانلىق پەيدا بولدى . قازاقۆر باشتىن ئاخىر ئەنئەنىۋى قانداشلىق ئاساسىدىكى قەبىلە تۈزۈمىنى ساقلىدى . بۇ تۈزۈم ئاۋۇل ئاتا چىدىر ( ئۈرلى ) قوۋم ئۇلۇس يۈز خاقان دېگەندەك ھالقىۆردىن تەشكىللىنەتتى . ئاۋۇل قانداشلىق مۇناسىۋىتى ئەڭ يىقىن بولغان ئون ئۆيلۈك چارۋىچىدىن تەشكىللەنگەن ، ئەڭ ئاساسىي ئىجتىمائىي تەشكىل ئىدى . خاقان نەزەبرىيە جەھەتتىن پۈتكۈل قازاقلارنىڭ ئەڭ ئالىي ھۆكۈمرانى بولۇپ ، يايۆق قەبىلىلىرىنىڭ پرىنسېلىرى بويىچە چوقۇم چىنگىزخاننىڭ ئەۋۆدلىرىدىن سايلىناتتى . ئەمما ، قازاقلار ئۈچ يۈزگە ئايرىلغاندىن كېيىن ، يۈز ئاقساقىلى قەبىلىلەر ئىتتىپاقىنىڭ باشلىقى بولۇش سۈپىتى بىلەن خاقان دەپ ئاتىلىپ ئۆز ئارا بويسۇنمىدى . خاقان نامدا بار، كۈچى يوق بولۇشتىن يوقىلىشقا يۈزلەندى . قازاق قەبىلىلىرى چارۋىچىلىق جەريانىدا كۆچۈپ يۈرگەچكە ، ھەر قايسى يۈزلەرنىڭ خانلىرى پەقەت ئۆزلىرىنىڭ قايسى قەبىلىلەرنى باشقۇرىدىغىنىنى چاۆ بۇۆ بىلەتتى ، مۇقىم چېگرىسى يوق ئىدى . ئۆزبېك ئۇلۇسى ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ جەنۇبىدىكى بوستانلىقۆرغا كەلگەندىن كېيىن ، باشتا بۇخارا ۋە شىۋا خانلىقىنى قۇردى . بۇنىڭدىمۇ خاقان چوقۇم چىڭگىزخاننىڭ ئەۋلادلىرى بولۇشى كېرەك ئىدى . ئەمما، خاقاننىڭ ھۆكۈمرانلىق ھوقۇقى دائىم نامدا بار، ئەمەلدە يوق بولۇپ قاۆتتى . ئۆزبېكلەرنىڭ ھوقۇقلۇق ئاقسۇڭەكلىرى خالىغانچە خاقانۆرنى ئالماشتۇراتتى . تارىختا بۇ « خانلىق ئويۇنى » دەپ ئاتىۆتتى . 19- ئەسىرنىڭ بېشىدا ئۆزبېكلەرنىڭ قوڭغىرات قەبىلىسىدىكى ئاقسۆڭەك ئەلى ئەزەم مۇنداق قورچاق خان تىكلەيدىغان ئويۇنغا خاتىمە بېرىپ ، ئۆزىنى شىۋاخان دەپ ئاتاشقا باشلىدى . مانا مۇشۇ شىۋا قوڭغىرات خانلىقى ئامۇدەرياسىنىڭ تۆۋەن ئېقىمىدا 1920 يىللىرىغىچە مەۋجۇت بولۇپ تۇردى . 19- ئەدىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا ئۆزبېكلەرنىڭ مەركىت قەبىلىسىدىن بولغان ئاقسۆڭەك مۇھەممەت ھاشىم چىڭگىزخان ئەۋۆدلىرىدىن بولغان بىر قىزنى ئەمرىگە ئېلىپ ، ئەينى يىلۆردىكى ئەمىر تۆمۈر يوسۇنىدا كۇيئوغۇللۇق ساۆھىيەتتە خانلىق ھوقۇقىنى يۈرگۈزدى ، ئۆزىنى پەقەت ئەمىر دەپ ئاتىدى . شۇنىڭ بىلەن بۇخارا ئەمىرلىكى دەپ ئاتالدى . بۇ ئەمىرلىكمۇ 1920- يىلىغىچە داۋامۆشتى . قوقان خانلىقىنىڭ ھۆكۈمرانى ئۆز بېكلەرنىڭ مەڭگو قەبىلىسىدىن بولۇپ ، 18- ئەسىرنىڭ باشلىرىدا باش كۆتۈرگەنىدى . پەقەت بەگ ياكى بىي ساۆھىيىتىدىن كېيىن ئۇلارمۇ ئۆزىنى خان ۋە ئىسۆم دىنىنىڭ پەيغەمبىرى مۇھەممەد ئەلەيھىسساۆمغا ئۇۆيدۇ . بۇ نەسەبنامە ئەلۋەتتە يالغاندۇر . ئەمما ئۇ يەنىۆ ئەينى دەۋردىكى ئىجتىمائىي ئاڭنى ئەكس ئەتتۈرۈپ بېرىدۇ . بۇ ھەقتە ئالىمۆر نازۇك بايان بېرىپ :ئۆز بېكلەر يېڭى مۇھىتتا پەقەت چىڭگىزخاننىڭ نامىنىڭ يېتەرلىك بولمايدىغانلىقىنى ھېس قىلغان . ئەمما بۇ ئۇۆرنىڭ بەزى قەبىلە پرىنسىپلىرىنى سۈپۈرۈپ تاشۆشتىن دېرەك بەرمىدى . بەلكى ئۇلار بۇ پرىنسىپلارنى ئىسۆھ قىلىپ ، ئىسۆم ئەقىدىلىرىگە ماسۆشتۇرۇپ ، يايۆقتىكى چارۋىچى قەبىلىلەر ھۆكۈمرانلىقىنىڭ قانۇنلۇقى بىلەن شەرىئەتتىن بولغان شالغۇت بىر نەرسىنى پەيدا قىلدى ، دەيدۇ . كۆپ قىسىم ئوتتۇرا ئاسىيا رايونلىرىنىڭ ئىسۆملىشىشى بىلەن تۈركلىشىشى بىرۆ ۋاقىتتا باشۆندى ، ھەر ئىككىسىۆ ئۇزاق زامانۆرنى بېسىپ ئۆتتى . ئوخشىمايدىغىنى ئالدىنقىسى ، جەنۇبتىن شىمالغا بولدى ؛ كەينىدىكىسى ، شىمالدىن جەنۇبقا بولدى . 18- ئەسىرگە كەلگەندە ، ئوتتۇرا ئاسىيا چارۋىچىلىرى بولغان قازاق ، قىرغىزۆرنىڭ ھەممىسى ئىسۆمغا كىردى . گەرچە ئۇۆر ئۇنچىۋاۆ تەقۋدارلاردىن بولمىسىمۇ ، ئىران تىلىدا سۆزلەيدىغان تاجىكۆر تۈرك تىلىدىكى ئۆزبېكلەر تەرىپىدىن تېخىمۇ جەنۇبتىكى شەھەر قىشۆرقۆرغا قىستىۋېتىلدى . ئوغۇزۆردىن بولغان سالجۇق تۈركلىرىنىڭ بىر تارمىقى كىچىك ئاسىيادا دىن بىلەن ھاكىمىيەت بىرلەشكەن ئوسمان تۈرك ئىمپېرىيىسىنى قۇرۇپ ،  ئىسۆم خەلىپىلىكى بىلەن ئەتراپتىكى مۇسۇلمانۆرنى توپلىدى . 19- ئەسىرنىڭ باشلىرىدا ئوتتۇرا ئاسىيا بوستانلىقلىرىدىكى ئۆزبېك خانلىقلىرى ئۆزئارا جەڭگە- جېدەلگە پاتتى ۋە ھودۇققان ھالدا بەس بەس بىلەن تۈركىيە سۇلتانلىقىنىڭ قوينىغا ئۆزىنى ئاتتى ، بۇ چاررۇسىيە بېسىپ كىرگۈچە داۋامۆشتى .
18- ئەسىرنىڭ 30- يىللىرىدا چاررۇسىيە ئوتتۇرا ئاسىيا رايونلىرىغا قەدەممۇ قەدەم بېسىپ كىردى . بۇ يۈز يىلغا سوزۇلغان ھەربىي ئىستېۆھ پائالىيىتى ئىدى .
شىمالدىكى قازاق يايۆقلىرى چاررۇسىيە ئەڭ دەسلەپتە بېسىۋالغان رايون ئىدى . دەسلەپ چاررۇسىيە ئەلچى ئەۋەتىش ، قىزىقتۇرۇش ، تەھدىت سېلىش ۋاستىللىرى بىلەن ھەر قايسى قازاق قەبىلىلىرىنى « ئۆزلۈكىدىن » بېقىندۇردى . ئاندىن ئۇۆر دەرياسى ، ئورېبۇرگ دەرياسى ، ئېرتىش دەرياسىدىن ئىبارەت تۆت كازاك ھەربىي لىنىيىسىنى قۇرۇپ چىقتى ، بۇ لىنىيە 3500 كىلومېتىرغا يېتەتتى . پۈتۈن لىنىيە بويىچە قازاق يايۆقلىرىدا ھەربىي ئىستېۆ ئېلىپ باردى . 19- ئەسىرنىڭ بېشىدا قازاقۆرنىڭ ئوتتۇرا ۋە كىچىك يۈزلىرىنى ئاساسىي جەھەتتىن كونترول قىلدى . « 1822- يىلىدىكى غەربىي سىبىرىيە قىرغىز شەرتنامىسى » ۋە « 1822- يىلىدىكى ئورېبۇرگ قىرغىز شەرتنامىسى » ئارقىلىق قازاق يايۆقلىرىنى ھەربىي ۋالىيلىقى بىلەن ئىدارە قىلدى .
ئەسلىدىكى قازاق ئوتتۇرا يۈزى تويولىسكىيدا تۇرۇشلۇق ( 1839- يىلى ئومىسكىيغا يۆتكەلگەن ) غەربىي سىبىرىيە ۋالىيسىنىڭ ئىدارە قىلىشىغا تاپشۇرۇلۇپ ، ئۇۆرنىڭ زېمىنىدا سەككىز ئوبۆست قۇرۇلدى . ئۇلار : قارا كاۆنىسكىي ( 1824- يىلى قۇرۇلغان ، ھازىرقى قاراگاندا ئوبۆستىدا ) كىسمىل ( 1824- يىلى قۇرۇلغان ) ، ئاياكۆر ( 1831- يىلى قۇرۇلغان ، ھازىرقى ئاقموللىدا) ، ئامان قاۆگە ( 1832- يىلى قۇرۇلغان ) ، يايان ئاۋۇل ( 1833- يىلى قۇرۇلغان ، ھازىرقى پاۋلودار ئوبۆستىدا ) ، ئۈچ بۇۆق ( 1833- يىلى قۇرۇلغان )، كوكبەكىت ( 1844- يىلى قۇرۇلغان ، ھازىرقى ، سىپاۆتىنىسكتا ) لەردىن ئىبارەت .
ئەسلىدىكى قازاق كىچىك يۈزى ئورېبۇرگ ۋالىيسىنىڭ ئىدارە قىلىشىغا تاپشۇرۇلۇپ ئۈچ سۇلتانلىققا ئايرىلدى . غەربىي قارام يەرلەر يىلقى دەرياسى ، تېمېر دەرياسىدىن ئومىسكىي دېڭىزىغىچە بولغان رايونۆر بولۇپ تەخمىنەن بۈگۈنكى ئاقتۆپە دائىرىسىدۇر . ئوتتۇرا قارام يەرلەر رايونلار توبىر ، توققۇزاق ، ئايات رايونلىرى بولۇپ ، تەخمىنەن ھازىرقى قۇستاناغا توغرا كېلىدۇ . شەرقىي قارام يەرلەر سىر دەرياسىنىڭ تۆۋەن ئېقىمى ۋە شەرقىي شىمال تەرىپى بولۇپ ، تەخمىنەن بۈگۈنكى قىزىل ئوردىغا توغرا كېلىدۇ . بۇنىڭدىن باشقا 5000 ئۆيلۈك ۋە ئىدىل دەرياسى ئارىسىدىكى يايۆقۆرغا كۆچۈرۈلۈپ ، بىۋاستە چار پادىشاھنىڭ ئىدارىسىدە بولىدىغان بوكەخان خانلىقىنى قۇردى . ئۇلار دەسلەپ ئورېبۇرگ ھەربىي ۋالىيسىغا بېرىلدى ، كېيىن ئاستىرخان ئۆلكىسىنىڭ باشقۇرۇشىغا ئۆتكۈزۈپ بېرىلدى .
19- ئەسىرنىڭ 60- يىللىرى چاررۇسىيىنىڭ يىراققا يۈرۈش قىلىش ئارمىيىسى بالقاش كۆلىنىڭ جەنۇبىدىكى چىن زېمىنىغا ۋە شىر دەرياسىنىڭ ئوڭ قېشىدىكى قازاق چوڭ يۈزىنىڭ يايۆقلىرىغا يۈرۈش قىلدى . بۇ زېمىنىدا يەتتىسۇ ۋە سىر دەرياسى قىۆيەتلىرىنى تەشكىللەپ ، يېڭى قۇرۇلغان تۈركىستان ئۆلكىسىگە تەۋە قىلىندى . كېيىن تۈركىستاننىڭ باشقۇرۇشىغا ئۆتكۈزۈلدى . 1968- يىلى چاررۇسىيە ھۆكۈمىتى « يايۆقۆرنى ۋاقىتلىق باشقۇرۇش بەلگىلىمىسى » نى تۈزدى ، ئەسلىدىكى قازاق كىچىك يۈزى يايۆقلىرىدا تورگاي ئوبۆستى تەشكىللىنىپ ئوربېبۇرگقا تەۋە قىلىندى . ئەسلىدىكى قازاق ئوتتۇرا يۈزىدە ئاقموللىسىكىي سىپاۆتىنسىك ئوبۆستى تەشكىللەپ ، غەربى سىبىرىيە باش ۋالىيسىغا تەۋەلەندى . 1891- يىلى چاررۇسىيە ھۆكۈمىتى يەنە « يايۆقۆردىكى ئۆلكىلەرنى باشقۇرۇش بەلگىلىمىلىرى » نى ئېۆن قىلىپ ئۇرالىسكىي ، تورگاي ، ئاقموللىسىكىي ، سىپۆتىنىڭ يەتتىسۇ ۋىۆيىتى ( 1897- يىلى قايتا تۈركىستان باش ۋالىيسىغا تەۋە قىلىنغان ) يايۆق مەھكىمىسى ئىدارە قىلىدىغان بولدى . تورگاي ، قارام رايونلىردىكى ئوبۆستۆر رۇسىيىنىڭ مەركىزىي رايونلىرىدىكى ئۆلكىلەر بىلەن تەڭداش ئىدى . ئوبۆستتىن كىچىكى يېزا، كەنت بولۇپ بۇلار يەر ئاساسىدا تەشكىللەندى . بۇنىڭ بىلەن قازاقۆردىكى چارۋىچىلىق ئىجتىمائىيىتىنىڭ ئۇلى قەبىلىۋى تۈزۈم چەك چېكىدىن ئاجراپ كەتتى . شۇنداق قىلىپ چاررۇسىيە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ شىمالىدىكى قازاقۆر رايونلىرىغا بولغان ئىستېلسىنىڭ ھەربىي ، سىياسىي قۇرۇلۇشلىرىنى ئاساسەن تاماملىدى .
چاررۇسىيىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ جەنۇبىنى بېسىۋېلىشى 19- ئەسىرنىڭ 60- يىللىرى باشۆندى . 1864- يىلى چاررۇسىيە ئارمىيىسى سىر دەرياسى ۋە ئالمۇتا يۆنىلىشلىرى بويىچە قوقان خانلىقىنىڭ شىمالىدىكى مۇھىم بازا چىمكەنتكە ھۇجۇم قىلدى . شۇ يىلى ( 1865 يىلى ) قوقان خانلىقىنىڭ ئەڭ چوڭ سودا شەھىرى تاشكەنتكە ھۇجۇم قىلدى ، 1867- يىلى تاشكەنتتە تۈركىستان باش ھەربىي مەھكىمىسى قۇرۇلدى . شۇنىڭ بىلەن ھەربىي ئىستېۆ بازىسى ئوربېبۇرگدىن ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ كىندىكىگە كۆچتى .
1866- يىلى چاررۇسىيە ئارمىيىسى بۇخارا ئەمىرلىكىدىكى ئۆزگەنچنى ئىگىلەپ توغرىدىن توغرا بۇخارا بىلەن قوقان ئارىسىدىكى مۇھىم بازا قارىشىنى ئىگىلىدى . 1868- يىلى سەمەرقەنتنى ئىگىلەپ ، بۇخرا ئەمىرلىكىنى تەسلىم بولۇشقا قىستىدى ۋە سەمەرقەنت كېسىپ بېرىلدى . بۇخارا ئەمىرلىكى چار رۇسىيىنىڭ بېقىندىسىغا ئايلىنىپ تۈركىستان باش ۋالىيسى مەھكىمىسىگە تەۋە بولدى . سەمەرقەنتتە سەمەرقەنت ئوبلستى تەشكىللىنىپ ، تۈركىستان مەھكىمىسىگە تەۋە بولدى .
1873- يىلى چاررۇسىيە ئارمىيىسى تۈركىستان ، ئورېبۇرگ، كاۋكازدىن ئىبارەت ئۈچ لىنىيە بويىچە شىۋا خانلىقىغا ھۇجۇم قىلدى . شىۋا خانلىقى تەسلىم بولۇپ چاررۇسىيىنىڭ بېقىندىسىغا ئايلىنىپ تۈركىستان باش ۋالىيسىنىڭ باشقۇرۇشىغا ئۆتتى . چاررۇسىيە شىۋا خانلىقىنىڭ ئامو دەرياسىنىڭ ئوڭ تەرىپىدىكى زېمىنلىرىنى كېسىۋېلىپ ، ئامو دەرياسى رايونى قىلدى . مەزكۇر رايون ناھىيە دەرىجىلىك مەمۇرىي بىرلىك بولۇش سۈپىتى بىلەن سىر دەرياسى ئوبلستىغا بېرىلدى .
1868- يىلى چاررۇسىيە ئەسكەرلىرى قوقان شەھىرى يېنىدا قوقان خانلىقىنى تەسلىم بولۇشقا قىستىدى . 1876 يىلى ئاندىن بۇ خانلىقنى يوقاتتى . مەزكۇر زېمىندا فەرغانە ئوبۆستىنى قۇرۇپ تۈركىستان مەھكىمىسىگە تەۋە قىلدى .
ئاندىن چاررۇسىيىنىڭ كاۋكازدا تۇرۇشلۇق ئارمىيىسى تۈركمەنىيىگە ھۇجۇم قىلدى . 1881- يىلى قانلىق قىرغىن بىلەن تۈركمەنلەر قارشىلىق قىلىۋاتقان مۇھىم ئۆتكەلنى ئىگىلەپ ئاشخابادقا كىردى . 1884- يىلى چاررۇسىيە ئارمىيىسى كامالنى سۈرۈپ مورغاب دەرياسىنىڭ قېشىدىكى قوشقاغىچە بېرىپ ، تۈركمەنلەرگە بولغان ئىستېۆسىنى تاماملىدى . چاررۇسىيە ھۆكۈمىتى تۈركمەنىيىدە كاۋكازغا تەۋە بولغان ئىچكى دېڭىش ئوبلستىنى تەشكىللىدى . 1899 يىلى ئىچكى دېڭىز تىشى ئوبلستى تۇركىستان باش ۋالىيسىغا ئۆتكۈزۈپ بېرىلدى . 1891- يىلى چاررۇسىيە پامىرغا ئەسكەر كىرگۈزۈپ ئەنگلىيە بىلەن قارشىۆشتى . شۇنىڭ بىلەن چاررۇسىيىنىڭ پۈتكۈل ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ھەربىي ، سىياسىي ئورۇنلاشتۇرۇشلىرى تامام بولدى . بۇنىڭ خەرىتىلىك كۆرسەتمىسى تۆۋەندىكىچە:
چاررۇسىيىنىڭ بېسىۋېلىشىغا ئەگىشىپ ، تۈركۈم تۈركۈم رۇس كۆچمەنلىرى ئوتۇرا ئاسىياغا ئېقىپ كىردى . چاررۇسىيە تەرەپ دەسلەپ كازاكۆرنى كۆچۈرۈپ كەلدى . 1878- يىلىغىچە يەتتىسۇ ئوبۆستىغا 120 مىڭ ئادەمنى ئورۇنلاشتۇردى . ھۆكۈمەت تەرەپ سىياسىتىنىڭ يېتەكلىشى بىلەن ياۋروپا ، رۇسىيىدىن كېلىدىغانۆرنىڭ قەدىمى تىزلەشتى . 19- ئەسىرنىڭ 90- يىللىرىدا رۇسىيە سىبىرىيە تۆمۈر يولىنى پۈتتۈرۈپ ، دېھقانلارنىڭ ئوتتۇرا ئاسىياغا كۆچۈشىگە پىۆنلىق ھالدا ياردەم بەردى . 1896- يىلى كۆچمەنلەر ئىدارىسى قۇرۇپ ، كۆچۈرۈپ كەلگەن رۇسۆرغا يايۆق بەلۋاغلىرىدىكى ئەڭ مۇنبەت يەرلەرنى ئىگىلەتتى . 1897- يىلىدىكى پۈتۈن رۇسىيىدىكى نوپۇس تەكشۈرۈشتە بۈگۈنكى قازاقىستان رايونىدا ياۋروپا، رۇسىيىسىدىن كۆچۈپ كەلگنلەر 755 مىڭ ئادەمگە يېتىپ ، مۇشۇ رايون نوپۇسىنىڭ %8.3 نى ئىگىلىگەن . 1914- يىلى 200 مىڭغا يېتىپ %34.9 نى ئىگىلىگەن ، ئورېبۇرگ تاشكەنت تۆمۈر يولى پۈتكەندىن كېيىن ، رۇس كۆچمەنلىرى تۈركىستان باش ۋالىي مەھكىمە تەۋەلىكىدىكى رايونۆرغا كىرىشكە باشلىدى . چاررۇسىيە ھۆكۈمرانلىقىنىڭ ئاخىرقى دەۋرىگە كەلگەندە، ئۇلار 500 مىڭ ئادەمگە يېتىپ ، ئومۇمىي نوپۇسنىڭ %10 نى ئىگىلىدى . ئۇلار ئاساسلىقى شەھەر، بازارلاردا ئولتۇراقلىشىپ ، يەرلىكلەرنىڭ شەھەر بازارلىرىنىڭ يېنىدا زامانىۋى ياۋروپالىقۆر ئولتۇراق رايونىنى بەرپا قىلدى . رۇسىيىنىڭ ئىستېۆسى سەۋەبلىك ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ سىياسىي تۈزۈلمىسى ، ئىجتىمائىي قۇرۇلمىسىدا تۈپكى ئۆزگىرىش بولدى . مىللەتلەرنىڭ نوپۇس قۇرۇلمىسىدىمۇ كۆچمەنلىكنىڭ يۇقىرى دولقۇنلىرىغا ئەگىشىپ مۇھىم ئۆزگىرىش يۈز بەردى .
مەدەنىيەت جەھەتتە سىڭىپ كىرىش ھەربىي ئىستېۆغا ئەگىشىپ يۈز بەردى ، چاررۇسىيە قازاق ئاۋۇللىرىدا مەكتەپ ئېچىپ رۇس تىلى ئۆگەتتى . بۇ ئوقۇغۇچىۆر ئاۋۇل مەكتەپلىرىدىن رۇس قىرغىز مەكتەپلىرىگە چىقاتتى . ئاندىن يەنە ئۆرلەپ ئورېبۇرگ قىرغىز ئالىي مەكتەپلىرىگە باراتتى . تۈركىستان رايونلىرىدا يېڭىچە مەكتەپلەر تەسىس قىلىندى ، تاشكەنتتە مۇئەللىملەر دارىلفۇنۇنى قۇرۇلدى . غەرب مائارىپىنىڭ تەربىيىسىنى ئالغان بۇ ئادەملەر ئانچە كۆپ بولمىسىمۇ ، ئەمما دەل ئەنە ئاشۇلار يەرلىك زىيالىيۆرنىڭ باشۆنمىسى بولۇپ قالدى .
چاررۇسىيە ھۆكۈمرانلىقى ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىدىكى ئىقتىمائىي تۇرمۇش ئۇسۇلىنى كۆپ ئۆزگەرتىۋەتتى . زور مىقداردىكى كۆچمەنەرنىڭ كېلىشى بىلەن ياۋروپا رۇسىيىسىدىن كەلگەنلەر ئولتۇراقۆشتى . ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ شىمالىدىكى يايۆق بەلۋاغلىرىدىكى دېھقانچىلىق تېز سۈرەتتە تەرەققىي قىلدى . بىر قىسىم قازاق چارۋىچىۆر ئوتۆقۆرنىڭ ئېتىزلاشتۇرۇلۇشى بىلەن نامراتلىققا پاتتى ، بىر قىسىملىرى دېھقانچىلىقنى تاللىدى . 1897- يىلى دېھقانچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىدىغان قازاقۆر ، قازاقلارنىڭ %55 نى ئىگىلىدى . ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ جەنۇبىدىكى بوستانلىقلاردا بولسا، چاررۇسىيە ھۆكۈمىتىنىڭ ئىلھامۆندۇرۇشى بىلەن پاختا تېرىلغۇ مەيدانى ۋە مىقدارى تېز سۈرەتتە ئۆرلەپ باردى . 1914- يىلىغا كەلگەندە ، رۇسىيە سانائىتىگە كېرەكلىك پاختىنىڭ يېرىمىنى تەمىنلەيدىغان بولدى . ئەمما بۇ خىل يەككە زىرائەتلىك ئىقتىساد رۇس ھۆكۈمىتىنىڭ ئېزىشىگە ناھايىتى ئاسانۆ ئۇچراپ ، يەرلىك دېھقانۆر كۈندىن كۈنگە جەرزگە بوغۇلۇپ كەتتى .
20- ئەسىرنىڭ باشلىرىدا ئوتتۇرا ئاسىيا ئىجتىمائىي ئىنقىۆبىنىڭ ھارپىسىدا تۇراتتى . ھۆكۈمرانۆر ۋە ھۆكۈمرانلىق قىلىنغۇچىۆرنىڭ ھەممىسى مۈشكۈل تاللۆش ئالدىدا ئىدى . خۇددى ئالىملار ئېيتقاندەك : « يەرلىك ئاھالە ئۈچۈن ئېيتقاندا ، ئادەتتە بويسۇندۇرۇلۇش بىلەن زامانىۋىۆشتۇرۇش ئارىسىدا ئۆز ئارا زىت تاللۆش مەۋجۇت ئىدى . زامانىۋىۆشتۇرۇش ئۇلارنى تاجاۋۇزچىغا تاقابىل تۇرغۇزاۆيتتى ، ئەمما شۇنىڭلىق بىلەن ئۇلار ئۆزلىرىنى ئۆزگەرتىۋاۆتتى . دەل ئۆزلىرى قوغدۋاتقان تۇرمۇش ئۇسۇلىدىن ۋاز كەچتۈرەتتى ، ئەمما رۇسۆ ئۈچۈن ئېيتقاندا ، ئۆزلىرى ۋاسىتە قىلغان بۇ نەرسە چوقۇم ئاخىرقى ھېسابتا ئۆزلىرىنىڭ بۇ رايونۆردىكى ھۆكۈمرانلىقىنى ئاخىرۆشتۇرىدىغان نەرسە بولۇشى مۈمكىن ئىدى .
 
مىللەتلەرنىڭ پەرقلەندۈرۈلۈشى ۋە مىللىي جۇمھۇرىيەتلەرنىڭ تەشكىللىنىشى
دەسلەپتە قۇرۇلغان سوۋېت ھاكىمىيىتى
1917- يىلى فېۋرال ئىنقىۆبى چاررۇسىيىنىڭ بيۇروكرات ھۆكۈمرانلىقىنى ئاغدۇرۇپ تاشلىدى ، « بارلىق ھوقۇق سوۋېتكە مەنسۇپ » دەيدىغان چاقىرىق ئاستىدا ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىدا ئىلگىرى كېيىن بولۇپ ئىشچى دېھقان ، ئەسكەرلەر ۋەكىللىرى سوۋېتى ، ئىشچى ئەسكەرلەر ۋەكىللەر سوۋېتى ، ئەسكەرلەر سوۋېتى ، ھەتتا يەنە 10 نەچچە مۇسۇلمان دېھقانلار سوۋېتى قۇرۇلدى . ۋاقىتلىق ھۆكۈمەتنىڭ ئىمپېرىيە ھەربىي ، مەمۇرىي ئەمەلدارلىرى ئۆز خىزمەت ئورنىدا مەھكەم تۇرۇشنى تەلەپ قىلغان بۇيرۇقى باشقا جايۆرغا قارىغاندا ئوتتۇرا ئاسىيادا تېخىمۇ ئۈزۈل كېسىل ئىجرا قىلىندى . تۈركىستان ۋالىي مەھكىمە باشلىقى كروپاتكىن ئىنقىۆبنى قوللۆيدىغانلىقىنى بىلدۈردى . ئىمپېرىيىنىڭ ھەربىي ، مەمۇرىي ئەمەلدارلىرى ۋە كۆچمەنلەر ئىنقىۆب قاينىمىغا كىرىپ كەتتى ، ئەمما ئۇۆرنىڭ مەقسىتى سوۋېت تەشكىللەپ يەرلىك مىللەتلەرنىڭ ئازادلىق ھەرىكىتىگە تاقابىل تۇرۇش ئىدى . 1917- يىلى 4- ئايدا تاشكەنتتە قۇرۇلغان ۋاقىتلىق ھۆكۈمەت تۈركىستان كومىتېتى دېموكراتۆرنىڭ قولىدا ئىدى . شۇنىڭ بىلەن بىرگە « ئۆلىماۆت پارۆمېنتى » ۋە « مۇسۇلمانۆر مەجلىسى » دىن ئىبارەت ئىككى مىللەتچى تەشكىۆتمۇ تاشكەنتتە تۇنجى نۆۋەتلىك مۇسۇلمانۆر قۇرۇلتىيىنى چاقىرىپ ، تۈركىستان مۇسۇلمانلار مەركىزىي كومىتېتىنى تىكلىدى . ئۇلار : « تۈركىستاننىڭ تەقدىرى چوقۇم يەرلىكلەر تەرىپىدىن بېكىتىلىشى كېرەك » دەيتتى . شىمالدىكى يايۆقلاردا چاررۇسىيە باش ۋالىيسى ۋە ھۆكۈمەت ئەلچىسى چېكىنگەن بولۇپ ، مەمۇرىي ئاپپاراتلار ۋاقىتلىق ھۆكۈمەت ئىجرائىيە كومىتېتى ئىدارىسىدا داۋاملىق مەۋجۇت ئىدى ھەم قازاقلارنىڭ مىللەتچى تەشكىلتى ئاۆش يورو ئوتتۇرىغا چىققانىدى ، ئۇلار مەمۇرىي ئىدارە قىلىشغا ئارىلىشىشىنى تەلەپ قىۆتتى .
ئۆكتەبىر ئىنقىۆبى غەلبە قىلغاندىن كېيىن ، لېنىن ، ستالىن قول قويۇپ « رۇسىيىدىكى ھەر مىللەت خەلقىنىڭ ھوقۇق خىتابنامىسى » ( 1917- يىلى 12- ئاينىڭ 3- كۈنى ) ۋە « رۇس ۋە بارلىق مۇسۇلمان ئەمگەكچىلەرگە» نى ئېۆن قىلىپ رۇسىيىدىكى ھەر مىللەت خەلقىگە، قىرغىزۆر ۋە سارتلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان شەرق مۇسۇلمانلىرىغا « بۇنىڭدىن كېيىن ، ئېتىقادىڭۆر، ئۆرپ ئادىتىڭلار، مىللىي ۋە مەدەنىي ئاپپاراتىڭلارنىڭ ھەممىسى ھۆر ۋە مۇقەددەستۇر، ئەركىن ، دەخلىسىز ھالدا ئۆز تۇرمۇشۇڭلارنى ئورۇنۆشتۇرۇڭۆر » دەپ كاپالەت بەردى .
بۇ ۋاقىتتا تاشكەنتتە بولشېۋىكۆر رەھبەرلىكىدىكى خەلق ھاكىمىيىتى تۈركىستان سوۋېتى خەلق كومىتېتى تىكلەندى . قوقاندا بولشېۋىكۆرغا قارشى بولغان مۇستەقىل قوقان ھۆكۈمىتى تىكلەندى . 1917- يىلى 11- ئاينىڭ 19- 26- كۈنلىرى ئېچىلغان تۆتىنچى نۆۋەتلىك تۈركىستان سوۋېتى پەۋقۇلئادە ۋەكىللەر يىغىنى قارار ماقۇللۆپ ، ئاز بىر قىسىم رۇسۆر ۋە مۇسۇلمان ئەكسىيەتچىلىرى جار سېلىۋاتقان بۇرژۇئا سىنىپىنىڭ ئاپتونومىيىسى بىلەن ئەڭ شەپقەتسىز كۈرەش قىلىش زۆرۈر، دېدى . 1918- يىلى بولشېۋىك قىزىل گوۋاردىيچىۆر قوقان ھۆكۈمىتىنى بىتچىت قىلدى . بولشېۋىكلارغا قارشى ئۇنسۇرۆر باسمىچىۆر بايرىقى ئاستىغا توپۆندى ، ئەھدىلىك دۆلەتلەر ۋە تۈركىيە پانتۈركىزمچىلىرىنىڭ قوللىشىدا تاغ رايونلىرى ۋە يېزىلاردا سوۋېت ھاكىمىيىتى بىلەن قوراللىق توقۇنۇشتى ، بۇ توقۇنۇش بىر مەزگىل بەك ئەۋج ئېلىپ كەتتى . ئۇ 1922- يىلى ئاندىن بېسىقتۇرۇلدى . 1918- يىلى 4- ئايدا تۈركىستان سوۋېتى سوتسىيالىستىك ئاپتونومىيە جۇمھۇرىيىتى قۇرۇلغانلىقىنى جاكارلىدى . « پروگرامما» تۇرغۇزۇپ ، تۈركىستان سوتسىيالىستىك ئاپتونومىيىلىك جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئۆزىنى ئۆزى ئىدارە قىلىش ھوقۇقى بار، لېكىن ئۇ رۇسىيە سوۋېت فېدېراتىپى مەركىزىي ھۆكۈمەتنى ئېتىراپ قىلىش ۋە ئۇنىڭغا ماس پائالىيەت قىلىش كېرەك دەپ بەلگىلىدى . بۇ ئاپتونومىيىلىك جۇمھۇرىيەت سابىق چاررۇسىيە تۈركىستانى ئاساسىغا قۇرۇلغان بولۇپ ، ئەسلىدىكى سىر دەرياسى ئوبۆستى ، سەمەرقەنت ئوبۆستى ، يەتتىسۇ ئوبۆستى ، فەرغانە ئوبۆستى ، تاشقى ئارال ئوبۆستىدىن تەشكىللەندى . لېكىن رۇسىيە فېدېراتىپى سوتسىيالىستىك جۇمھۇرىيەت تۇپرىقىدا قۇرۇلغان سوۋېت ئاپتونومىيە جۇمھۇرىيىتىدە مىللەتنىڭ ئۆزىنى ئۆزى ئىدارە قىلىش ھوقۇقى بار ئىدى .
1920- يىلى 8- ئايدا ئاۆش ئوردا بىلەن سۆھبەت ئۆتكۈزۈلگەندىن كېيىن ، ئەسلىدىكى رۇسىيە يايۆق مەھكىمىسى تەۋەلىكىدە رۇسىيە فېدېراتسىيىسىگە مەنسۇپ قىرغىز سوۋېتى سوتسىيالىستىك جۇمھۇرىيەت قۇرۇلدى . زېمىنى ئەسلىدىكى ئۇرالىسكىي ئۆلكىسى تورگاي ئوبۆستى ئاقمولىنىسكىي سىپۆتىنىڭ بۆگە خانلىقى ۋە ئورېبۇرگ ئۆلكىسىنى ئۆز ئىچىگە ئالدى . ئوربېبۇرگنى مەركەز قىلدى . بۇ ئەتتۇرا ئاسىيادىكى تۇنجى مىللىي ئاپتونومىيىلىك جۇمھۇرىيەت ئىدى .
شۇ يىلى خەلق ئىنقىۆبى بۇخارا ئەمىرلىكى ۋە شىۋا خانلىقىنى ئاغدۇرۇپ ، بۇخارا سوۋېت خەلق جۇمھۇرىيىتى ۋە خارازىم سوۋېتى خەلق جۇمھۇرىيىتى قۇرۇلدى .
مۇشۇنداق قىلىپ چار پادىشاھنىڭ ئەسلىدىكى مەمۇرىي رامكىسىدا سوۋېت ھاكىمىيىتىنىڭ تىكلىنىشى تامامۆندى . قۇرۇلغان تۆت جۇمھۇرىيەتتىن بۇخارا ، خارىزىم خەلق جۇمھۇرىيىتى بولۇپ ، تېخى سوتسىيالىستىك جۇمھۇرىيەت ئەمەس ئىدى . يەنە پەقەت قازاق يايۆقلىرىدا قۇرۇلغان ئاپتونومىيىلىك جۇمھۇرىيەت مىللىي ئاپتونومىيىلىك ھاكىمىيەتۆ ئىدى .
مىللەتلەرنى ئايرىش : ئىشخانىدىكى تەسەۋۋۇر ۋە قارار ئىدى
رۇسىيە ئىنقىۆبىنىڭ ئالدىغا كەلگەن دەسلەپكى مەسىلە مىللىي مۇستەملىكە مەسىلىسى ، بۇ رۇسىيە ماركىسىزمچىلىرى چوقۇم ھەل قىلىشقا تېگىشلىك مەسىلە ئىدى . لېبنىن بۇ مەسىلىنى ھەل قىلىشنىڭ ئاچقۇچى مىللەتلەرنىڭ ئۆز تەقدىرىنى ئۆزى بەلگىلەشنى ئېتىراپ قىلىش ، مىللىي دۆلەتلەرنى قۇرۇش دەپ قارايتتى . لېنىن ئەسلىدە ھەر قانداق شەكىلدىكى فېدېراتىپ پرىنسىپنى تەۋسىيە قىلمايتى . فېدېراتسىيە تۈزۈمى ئىقتىسادىي مۇناسىۋەتنى ئاجىزۆشتۇرىدۇ ، بىر دۆلەت ئۈچۈن ئۇ مۇۋاپىق ئەمەس دەيتتى . ئۆكتەبىر ئىنقىۆبىدىن كېيىن ۋەزىيەتنى تەھلىل قىلىپ ، مىللەتلەرنىڭ « ئۆز تەقدىرىنى ئۆزى بەلگىلەش » ، « ئەركىن ئايرىش ھوقۇقى » غا ئۆزگەرتىشنى ئوتتۇرىغا قويدى . شۇنىڭ بىلەن بىرگە يەنە فېدېراتسىيە تۈزۈمىنى رۇسىيىدىكى ھەر مىللەت بىرلىكتە تۈزگەن ، بۇ ئۇۆرنى دېموكراتىك مەركەزلىك سوۋېت دۆلىتىگە مۇستەھكەم باغۆشنىڭ ئەڭ ئىشەنچىلىك قەدىمى » دەپ ھېسابلىدى . گەرچە تىلغا ئېلىش جەھەتتە تۈپكى پەرق تۇرسىمۇ ، ئەمما « مىللەتلەرنىڭ ئۆز تەقدىرىنى ئۆزى بەلگىلەش » بايرىقى يەنىۆ ئېگىز كۆتۈرۈلۈپ تۇردى . بۇ ئەينى چاغدىكى ئىچكى ئىنقىۆبىي ئۇرۇش ۋەزىيىتى سەۋەبىدىن ئىدى . 1918- يىلىنىڭ ئاخىردا رۇسىيە سوۋېتى مىللىي ئىشۆر كومىتېتى تاتار باشچىر ئاپتونومىيە ۆيىھىسىگە قاراپ چىقتى . باشچىر مىللەتچىللىرى بۇ ۆيىھە تاتارلارنىڭ باشچىلارنى بېسىشىنى مەقسەت قىلىدۇ ، دەپ قارىغاچقا ، گىساك گىۋادىنىيىلەر تەرىپىگە قېچىپ كەتتى . بىراق كازاكۆر چاررۇسىيىنىڭ مۇستەملىكىچىلىك سىياسىتىدە مەھكەم تۇرغاچقا، باشچىرۆرنىڭ ئاپتونومىيە تەلىپىنى ئاڭۆپ قويۇشنىمۇ خالىمىدى . باشچىۆر قاتتىق نارازى بولۇپ ، مۇسكۋاغا مەخپىي ھالدا ۋەكىل ئەۋەتىپ لېنىن بىلەن كۆرۈشكەندىن كېيىن لېنىنغا : « ناۋادا باشچىرلارغا ئاپتونومىيە بېرىلسە، ئۇنداقتا باشچىرلار سوۋېت ھاكىمىيىتى تەرەپتە تۇرىدۇ » دېدى . شۇ كۈنى ( 1919- يىلى 3- ئاينىڭ 19- كۈنى ) سوۋېت ھۆكۈمىتى باشچىر ۋەكىللىرى بىلەن ئاپتونومىيە ھەققىدە سۆھبەتلەشتى . 10 كۈندىن كېيىن ( 3- ئاينىڭ 29- كۈنى « مەركىزىي سوۋېت ھاكىمىيىتى بىلەن باشجىر سوۋېت ئاپتونومىيىسى ھەققىدىكى بىتىمى » گە قول قويدى . لېنىن 8- قېتىملىق ۋەكىللەر يىغىنىدا بۇخارىن قاتارلىقۆرنىڭ مىللىي ئاپتونومىيىگە قارشى مەيدانىنى تەنقىدلىدى . كىنايە قىلىپ : « ئەجىبا تۈنۈگۈن غەلبىلىك ھالدا باشچىر جۇمھۇرىيىتى ئىشىنى تامام ئەتمىدۇقمۇ ؟ « دېدى . باشچىر ئاپتونومىيىلىك جۇمھۇرىيەتنىڭ تەجرىبىسى شۇنىڭلىق بىلەن كەڭ پايدىلىنىلدى .
لېنىن كوسجىنىڭ تارىخىي ئىقتىسادىي تەھلىل نەزەرىيىسىگە ۋارىسلىق قىلىپ ، مىللىي دۆلەت ھازىرقى شارائىتقا ئەڭ ماس دۆلەت شەكلى دەپ ھېسابلىدى . ئەمما بايا ئېيتقاندەك ئەينى چاغدا ئوتتۇرا ئاسىيادىكى مىللىي تەرەققىيات ناھايىتى قاۆق ھالەتتە ئىدى ، ھەر قايسى مىللەتلەر ئارىسىدىكى پەرق بەك تۇتۇق ئىدى . كېيىن سوۋېت ئالىملىرى سوۋېت ھاكىمىيىتىنىڭ دەسلىپىدىكى تۈركىستان ، بۇخارا، خارازىم ۋە قىرغىز نوپۇس قۇرۇلمىسىنى بايان ئەتكەندە، ھەر قايسى جايلاردىكى ئۆزبېك ، قازاق ، تاجىك ، تۈركمەن نوپۇسى ۋە ئىگىللىگەن پىرسەنتىنى كۆرسەتكەن بولۇپ ، بىر بىرىنىڭكىگە ئوخشىمايۆ قالماستىن ، ھەتتا بۇ سانلار بەكۆ گۇمانلىق ئىدى . چۈنكى ئەينى چاغدىكى نوپۇس تەكشۈرۈش بۇ مىللەتلەرنىڭ مىللەت نامىنى تۈپ بىرلىك قىلىپ ئېلىپ بېرىلغان ئەمەس. ئېۆن قىلىنغان سان سىپىرلارنىڭ ھەممىسى كېيىنكىلەر مىللەتلەر رەسمىي پەرقلەندۈرۈلگەندىن كېيىنكى ئەھۋالغا قاراپ قىلىنغان قىياسلاردۇر. تۆۋەندە كۆرسىتىلگىنى 1924- يىلىدىكى « ئۈۆزبېكىستان ئەدلىيە گېزىتى » دىكى نوپۇس سانى . بۇ ئەڭ ئىشەنچىلىك ماتېرىيال بولۇشى مۈمكىن .
خارازەم بۇخارا تۈركىستان رايون ، نوپۇس، مىللەت
392000 996000 2138000 ئۆزبېك، تۈرك
  51000 قۇرام
  88000 قىپچاق
2300 7000 1577300 قىرغىز
184000 174000 267000 تۈركمەن
1206000 802000 404000 تاجىك
34000  78000 قارا قالپاق
7600  746000 باشقا
يۇقىرىدىكى نوپۇس ماتېرىيالىدىن بىلىمىزكى ، 1922- يىى سوۋېت رۇسىيىسى ئومۇمەن قازاقلار بىلەن ئۆزبېكلەرنى پەرقلەندۈرگەن . 1917- يىلىدىكى « رۇسىيە ۋە شەرقتىكى بارلىق مۇسۇلمانلارغا مۇراجىئەت » تىكىدەك « سارتلار» دېگەندەك ناملارنى ، ستالىننىڭ 1920- يىلىدىكى نۇقتىدا كۆرۈلىدىغان بۇخارالىقلار، شىۋالار دېگەندەك مىللەت ناملىرىنى ئىشلەتمىگەن. ئەمما شۇنداقتىمۇ ئۇنىڭدا ئۆزبېكلەر بىلەن بىللە تىلغا ئېلىنىۋاتقان تۈرك دەيدىغان نام بار، قازاق بىلەن قىرغىز بىراقۆ قىرغىز دەپ ئاتالغان ھەم قۇرام ۋە قىپچاق يەنىۆ مۇستەقىل مىللىي گۇرۇھ قىلىۋېلىنغان .
1920- يىلى ئوتتۇرا ئاسىيادا مىللىي جۇمھۇرىيەتلەرنى تەشكىللەش مەسىلىسى تاشكەنت ، مۇسكۋا قاتارلىق جايۆردىكى كومپارتىيە رەھبەرلىك ئاپپاراتلىرىدا مۇزاكىرە ۋە تەتقىق قىلىندى . 1920- يىلى 8- ئايدا شىمالىي يايۆقۆردا تەشكىللەنگەن قىرغىز سوۋېتى سوتسىيالىستىك ئاپتونومىيە جۇمھۇرىيىتى ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىدا قۇرۇلغان تۇنجى جۇمھۇرىيەت ئىدى ، ئەمما جەنۇبىي دېھقانچىلىق رايونلىرىدا مىللىي جۇمھۇرىيەت قۇرۇش ئىشى ۋاقتىنچە توختاپ قالدى . 1920- يىلى 2- ، 6- ئايۆردا پۈتۈن رۇسىيە مەركىزىي ئىجرائىيە كومىتېتى رەئىسلەر ئۆمىكى ، رۇسىيە كومپارتىيىسى چېگرا رايون پارتىكومى ، تۈركىستان كومىتېتى بىردەك بۇ مەزگىللەردە مىللىي جۇمھۇرىيەتلەرنى قۇرۇش مۇۋاپىق ئەمەس، سەۋەب سوۋېت ھاكىمىيىتى مۇستەھكەملىنىشى كېرەك . بۇرژۇئازىيە سىنىپىنىڭ ئېزىشى ۋە فېئودال مۇناسىۋەتلەر تېخى مەۋجۇت ، مىللىي ئۆچمەنلىك ۋە چەتكە قېقىش تېخى يوقالغىنى يوق دېگەن تونۇشقا كەلگەنىدى . بۇ مەسىلىلەر ھەقىقەتەنمۇ ئوبىيكتىپ مەۋجۇت ئىدى . مەسىلەن ، ئەينى چاغدا باسمىچىۆرنىڭ توپىۆڭلىرى ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ نۇرغۇن جايلىرىدا ناھايىتى ئەۋج ئالغانىدى ، ئەمما مۇھىمى يەنە بىر مەسىلە تېخى ھەل قىلىنمىغاندىن . ئۇ بولسىمۇ ، ئوتتۇرا ئاسىيادا ئەينى چاغدا زادى قايسى ئاساسىي مىللەتلەر بار؟ يەنىمۇ ئېنىقراق دېسەك ، زادى قايسى مىللەتلەرنىڭ جۇمھۇرىيىتى قۇرۇلىدۇ ؟
1917- يىلى فېۋرال ئىنقىۆبىدىن كېيىن تاتار مىللەتچىلىرى ئىدىل ( ۋولگا) __ ئۇلار دۆلەتلىرىگە مۇستەقىللىق بېرىشنى تەۋسىيە قىلدى . ئۆكتەبىر ئىنقىۆبىدىن كېيىن ، ئۇۆرنىڭ ئىچىدىكى بەزىلەر كومپارتىيىگە كىردى ، ئەمما ئۇلار مىللەتچى نىشانىدىن قىلچە ۋاز كەچمىدى . 1920- يىلى 5- ئايدا قۇرۇلغان تاتار سوتسىيالىستىك جۇمھۇرىيىتى ئۇلارنى ھەرگىز قانائەتلەندۈرەلمىدى . سۇلتانجانوف باشچىلىقىدىكى بىر تۈركۈم تاتار كوممۇنىستلىرى ئىدىل __ ئۇلار رايونىنى ۋە ئوتتۇرا ئاسىيانى ئۆز ئىچىگە ئالغان تۈركىستان قۇرۇشنى ئوتتۇرىغا قويدى . ئۇۆر ھەتتا پارتىيىنىڭ مۇھىملىقىنى تونۇپ يېتىپ ، كومپارتىيىنى تۈرك كومپارتىيىسى ۋە رۇس كومپارتىيىسى دەپ ئايرىپ ، مەركىزىي بىرونى بىر قىلىش تەكلىپلىرىنىمۇ بەرگەن ، لېكىن بۇ مۇنازىرە باسمىچىلار يوقىتىلغاندىن كېيىن ، سىتالىننىڭ قولىدا ئىسسىق قانۆر بىلەن ئاياغۆشتى . تۈركلەرنى ئۇيۇشتۇرۇۋاتقان تۈركىستاندا بولسا، تۈركلەرنىڭ ئاپتونومىيىلىك جۇمھۇرىيىتىنى قۇرۇش تەلەپلەر بار ئىدى . قىرغىزىستان ۋە خارازىمدا يەنە ئوتتۇرا ئاسىيا فېدېراتسىيىسى تەلىپى بار ئىدى ، ئالدىنقىسى ، ئۆزبېك ، تاتار بۇرژۇئازىيە سىنىپىنىڭ مەنپەئىتىنى قوغداپ مەزلۇم مىللەتلەرنىڭ ئۆز تەقدىرىنى ئۆزى بەلگىلەشكە توسقۇنلۇق قىلغانلىق دەپ ھېسابۆندى . كەينىدىكىسىنى تروتىسكىيچىلارنىڭ بۇرژۇئا مىللەتچىلىكى دەپ ئەيىبلەندى .
قارىغاندا پانتۇركىزىمنى ئۈزۈل كېسىل بىتچىت قىلىش 20 مىليون نوپۇسى بار بۇ زور مىللەت جۇمھۇرىيىتىنىڭ قارا كۆلەڭگىسىنى تىتما تىتما قىلىۋېتىش ئۈچۈن دەسلەپ قىلىدىغان ئىش ، ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تۈرك مىللىتىنى ئۆزئارا ياتۆشتۇرۇش ، پەرقلەندۈرۈش ، شۇنداق قىلىپ تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنى ئۆرە بوۆلمايدىغان قىلىۋېتىش ئىدى .
1920- يىلى  6- ئاينىڭ 13- كۈنى لېنىن ئۆزبېك ، قىرغىز ۋە تۈركمەنلەرنىڭ مىللىي تەزكىرە خەرىتىسىنى ئىشلەپ بۇ ئۈچىنى بىرلەشتۈرۈش ۋە بۆلۈش شەرت شارائىتىنى تەپسىلىي ئېنىقۆش تەكلىپىنى بەردى . بۇنىڭدىن كۆرۈۋېلىشقا بولىدىكى ، ئەينى چاغدىكى ئەڭ ئالىي تەدبىر بەلگىلەش ئاپپاراتلىرىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا مىللەتلىرىنى پەرقلەندۈرۈش ، ئايرىش ۆيىھىسىدە ئۆزبېك ، قىرغىز ( قازاقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ) ۋە تۈركمەن بار ئىدى . لېكىن كېيىنكى تارىخىي تەرەققىيات ئۆزبېك ، قىرغىز ، تۈركمەن ، قارا  قىرغىز ، تاجىك بەش مىللەتكە ئايرىشنى ئايان قىلدى . بۇ پەرقلەندۈرۈش ۋە ئايرىش خىزمىتىنىڭ تەپسىۆتى ھەققىدە نوپۇزلۇق ھۆكۈمەت ئارخىپى كەمچىل بولۇپ ، بۇ يەنىۆ تەلتۆكۈس ئېنىق بولمىغان مەسىلە . بىر گېرمانىيىلىك كىشىنىڭ چۈشەندۈرۈشىگە ئاساسۆنغاندا: « 1920- يىلى تۈركىستان ئالدىنقى سەپ قوماندانى فرونتى تۈركىستاننى بۆلۈش مەسىلىسىدە لېنىندىن يوليورۇق سورىغان، لېنىن ھېچقانداق پائالىيەتتە بولماسلىقنى تاپىلىغان ، ئاندىن ئارقىدىنۆ بۇ مەسىلە ھەققىدە كومىتېت تەشكىللەشكە يوشۇرۇن يوليورۇق بەرگەن . 1921- يىلى تۈركىستاننى بۆلۈشكە بۇيرۇق قىلغان ھەمدە مىللىي تەزكىرە خەرىتىسىنى ئىشلەتكۈزگەن ، بۇ ئىشنى تۈركىستان ئۆلكىلىك مەھكىمىنىڭ مەخپىي خىزمەت باشلىقى كىبىنغا تاپشۇرغان . كىيىن تۈركىستاننى بەش جۇمھۇرىيەت ياكى ئاپتونومىيىلىك جۇمھۇرىيەتكە بۆلۈش تەكلىپىنى بەرگەن . موسكۋا بۇ تەكلىپنى قوبۇل ئەتكەن « . بۇ چۈشەندۈرۈشنىڭ بەزى تەپسىۆتلىرىنى دەلىللەشكە توغرا كېلىدۇ . ئەمما ئومۇمەن ئىش مۇشۇنداق بولغان . يەنى مۇشۇ بەش مىللەت ۋە بەش جۇمھۇرىيەت ۆيىھىسى ئىشخانىدا تۈزۈلۈپ قارارۆشتۇرۇلغان .
ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ 1924- يىلى ئادەتتىكى يىل ئەمەس
باسمىچىۆر توپىلىڭى بېسىقتۇرۇلغاندىن كېيىن ، ئوتتۇرا ئاسىيادىكى مىللىي جۇمھۇرىيەتلەرنى تەشكىللەش خىزمىتى ئەمەلىيلىشىش دەۋرىگە كىردى ، سوۋېت ئالىملىرىنىڭ دوكۆتىغا باققاندا:
1924- يىلى 1- ئاينىڭ 30- كۈنى رۇسىيە كومپارتىيىسى مەركىزى تەشكىۆت ئىدارىسى رۇدزۇتاكقا بۇخارا، خارىزىم ۋە تۈركىستان مەسىلىلىرى بىلەن بىرلىكتە مىللىي جۇمھۇرىيەتلەرنى بېكىتىش ۆيىھىسىنى مۇزاكىرە قىلىشنى ھاۋالە قىلدى .
1924- يىلى 3- ئاينىڭ 10- كۈنى تۈركىستان كومپارتىيىسى مەركىزى ، مەركىزىي ئىجرائىيە كومىتېتى رەئىسلەر ئۆمىكى ، پارتىيە مەركىزى ئوتتۇرا ئاسىيا ئىداىسى ۋە تاشكەنت پارتىيە ھۆكۈمەت خادىملىرى قاتناشقان يىغىن ئۆتكۈزۈلۈپ ، مىللىي جۇمھۇرىيەتلەرنى بېكىتىش مەسىلىسى مۇزاكىرە قىلىندى .
1924- يىلى 4- ئاي رۇسىيە كومپارتىيسى مەركىزىي سىياسىي بيۇرۇسى تۈركىستان ، بۇخارا، خارازىم جۇمھۇرىيەتلىرى تاپشۇرغان مىللەتلەرنى بېكىتىشنىڭ زكرۈر ماتېرىياللىرى بىلەن خەرىتىنى تەتقىدلىدى .
1924- يىلى 5- ئاينىڭ 5- كۈنى رۇسىيە كومپارتىيە مەركىزى ئوتتۇرا ئاسىيا ئىدارىسى مىللەتلەرنى بېكىتىش ئىشى ئۈچۈن ئۆزبېك ، قىرغىز ، تۈركمەن ئۇيۇشمىلىرىنى تەشكىللىدى ، قارا قىرغىز ، تاجىك زېمىنلىرى ۋە ئاپتونومىيىسى ۆيىھىسىنى تەييارۆشنى تەلەپ قىلدى .
1924- يىلى 6- ئاينىڭ 26- كۈنى رۇسىيە كومپاتىيە مەركىزى ئوتتۇرا ئاسىيا ئىدارىسى 16 مىللەت ۋەكىلىدىن ( ھەر بىر مىللەتتىن 3-5 كىشى قاتناشقا ) تەركىپ تاپقان تېررىتورىيە كومىتېتى قۇرۇشنى قارار قىلىپ ، مىللەت چېگرىسى ۋە مەمۇرىي چېگرىلىرىنى بېكىتىشكە مەسئۇل قىلدى . تېررىتورىيە كومىتېتىنىڭ خىزمەتلىرى « ناھايىتى يۈرۈشلۈك » بولدى . 1924- يىلىنىڭ ئىچىدە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى مىللىي جۇمھۇرىيەتلەر تەشكىللەش خىزمىتىنى تەلتۆكۈس تاماملىدى .
قىرغىز سوۋېت سوتسىيالىستىك ئاپتونومىيىلىك جۇمھۇرىيەت 1920- يىلى قۇرۇلغان بولۇپ ، تەۋەلىكىدە ئورېبۇرگ ئۆلكىسى ، بوكى ئوبۆستى ، ئوۆرىسكىي ئوبۆستى ، تۈرگاي ئوبۆستى ، ئاقموللىسكىي ئوبۆستى ، سىپۆتنسىك ئوبۆستىۆ بولۇپ ، جۇمھۇرىيەت مەركىزى ئورېبۇرگ بولۇپ ، رۇسىيە فېدېراتسىيىسىگە قارايتتى . 1924- يىلى ئورېبۇرگ ئۆلكىسى رۇسىيە فېدېراتسىيىسىگە قوشۇۋېتىلدى . سابىق تۈركىستانغا تەۋە سىر دەرياسى ئوبۆستى ( تاشكەنتتىن باشقا ) ۋە يەتتىسۇ مەزكۇر جۇمھۇرىيەتكە بېرىلدى . مەركىزىي ئاق ئوردىغا كۆچۈرۈلدى . 1925- يىلى ئۇنىڭ نامى قازاق سوۋېتى ئاپتونومىيىلىك جۇمھۇرىيەتكە ئۆزگەرتىلدى ، قارا قالپاق ئوبۆستى ئۇنىڭغا قوشۇۋېتىلدى ( 1930 يىلى كېسىۋېتىلگەن ) . 1936 يىلى دەرىجىسى كۆتۈرۈلۈپ قازاق سوۋېتى ، سوتسىيالىستىك جۇمھۇرىيىتى بولۇپ سوۋېت ئىتتىپاقىغا كىردى .
ئۆزبېكىستان سوۋېتى سوتسىيالىستىك جۇمھۇرىيىتى 1924- يىلى قۇرۇلۇپ ، سوۋېت ئىتتىپاقىغا كىردى ، مەركىزىي تاشكەنتتە بولدى . بۇخارا ئۆلكىسى ( سابىق بۇخارا ئەمىرلىكى تەۋەسى بولغان بۇخارا ۋە قەشقىرىيە ) سابىق سىر دەرياسى ئوبۆستىغا تەۋە تاشكەنت شەھىرى ، سابىق تۈركىسقان ۋالىي مەھكىمىسىگە تەۋە سەمەر قەنت ئوبۆستى ، فەرغانە ئوبۆستىنىڭ كۆپ قىسمى ( نەمەنگەن ، ئەنجان ، قوقان ناھىيىسى ) قارا قۇرۇم رايونىدا قۇرۇلغان تاجىك ئاپتونومىيىلىك جۇمھۇرىيەتلىرىنى ( بۇ جۇمھۇرىيەت بىر مەزگىل مۇشۇ ھالدا تۇردى ) ئۆز ئىچىگە ئالدى . خارازىم ۋە ئارال دېڭىزى ئوبلستىنىڭ ئامو دەرياسىنىڭ تۆۋەن ئېقىمىنىڭ ئوڭ قىرغىقىدىكى بىر قىسىم يەرلەردە قۇرۇلغان قارا قالپاق ئاپتونومىيىلىك جۇمھۇرىيەت 1936- يىلى ئۆزبېكىستانغا بېرىلدى .
تۈركمەن سوۋېتى سوتسىيالىستىك جۇمھۇرىيىتى 1924- يىلى قۇرۇلۇپ ، ئاشخاباد مەركەز قىلىندى . زېمىنى ئاساسەن ئامو دەرياسىنىڭ سول قىرغىقىدىكى ئارال دېڭىز تېشى ئىدى . قارا قىرغىز ئاپتونوم ئوبلاستى 1924- يىلى قۇرۇلۇپ ، بېشكەك مەركەز قىلىندى . دەسلەپتە رۇسىيە فېدېراتسىيىسىگە قارىدى . ئوش ، بېشكەك ۋە نارىن ھەمدە نەمەنگەن ، ئەنجان ، قوقان ناھىيىسى ۋە سىر دەرياسى ئوبلستىنىڭ ئاۋۇل ئاتا تاغلىرى تەسەلىكىگە بېرىلدى . 1925- يىلى قىرغىز ئاپتونومىيىلىك جۇمھۇرىيەتنىڭ نامى قازاق ئاپتونومىيىلىك جۇمھۇرىيىتى دەپ ئۆزگەرتىلىش بىلەن بىرگە قارا قىرغىز ئاپتونوم ئوبلستىنىڭ نامى ئۆزگەردى . دەرىجىسى كۆتۈرۈلۈپ ، قىرغىز ئاپتونومىيىلىك جۇمھۇرىيەت بولدى . 1926- يىلى رۇسىيە فېدېراتسىيىسىدىن ئايرىلىپ ، دەرىجىلىنىپ ، قىرغىز سوۋېتى سوتسىيالىستىك جۇمھۇرىيىتى بولۇپ ئىتتىپاققا كىردى .

داۋامى بار