تارىخىي رومان ۋە تارىخنىڭ ئەسلى يۈزى (1)

niyaz1

gheyurr يوللىغان ۋاقتى  2015-1-8 14:18
تارىخىي رومان ۋە تارىخنىڭ ئەسلى يۈزى(3)

ـــ «جاللات خې ...

«چوڭ خوجىلار تەزكىرىسى» ۋە «ئىخلاسمەنلەر سىرى ـــ مەخدۇم ئەزەم تەزكىرىسى»

بۇ ئىككى كىتابنىڭ ئۇيغۇرچىسى بارمۇ؟ قەيەردىن تاپقىلى بولا؟

tenha_roh

‹‹كاشىغەرنىڭ، ياركەندنىڭ خاجەسى ئىكەن.» دېگەن سۆزلىرى بۇنىڭ دەلىلى بولالايدۇ. ئەمەلىيەتتىمۇ، خوجا ھىدايىتۇللا ئۆلۈپ 50، 60 يىلدىن كىيىن خاتىرىگە ئېلىنغان «تەزكىرەئى ئەزىزان» ياكى «تەزكىرەئى خوجىگان» بولسۇن، ياكى ئۇنىڭدىن كېيىن يېزىلغان تارىخنامىلەر بولسۇن ھېچقايسى كىتابچىدە خوجا ھىدايىتۇللانىڭ بۇددا دىنى ئەقىدىسىنى ئۈگەنگەنلىكى ۋە بۇدقا باش قويغانلىقى بايان قىلىنمىغان. پەقەت «ئاپاق (خوجا ھىدايىتۇللا) بىراخمان بىلەن كۆرۈشتى» دەپلا بايان قىلىنغان. ئۇنىڭ ئۈستىگە، خوجا ھىدايىتۇللادەك يەكەن خانلىقىدىكى ئادەتتىكى بىر مۇسۇلمان ئەمەس، بەلكى بۇ خانلىقتىكى ئىسلام دىنىنىڭ ئېتىقاد جەھەتتە ئاشقۇنلۇق دەرىجىسىگە يەتكەن بىر سۈلۈكىنىڭ پىر ئۇستازى بولغان كىشىنىڭ، شۇنداق ئوڭايلا بۇدداھ دىنىي ئەقىدىسىنى ئۈگىنىشى ۋە بۇتقا باش قويىشى، ئەينى دەۋر تارىخىي رىئاللىقى تەرىپىدىن كەسكىن رەت قىلىنىدۇ. ئۇنىڭدىن باشقا، بەزى تولۇقسىز مەلۇماتلارغا قارىغاندا، ھازىرقى لخاسادىكى ئۈچ مەسجىتنىڭ بىرىنى خوجا ھىدايىتۇللا سالدۇرغان، ياكى خوجا ھىدايىتۇللا لخاساغا بارغان زاماندا سېلىنغان دەپ قارىلىدۇ. خوجا ھىدايىتۇللانى بۇدقا باش قويدى دېگەن قاراشنى تۇنجى بولۇپ، ئۇ ئۆلۈپ 160 يىلدىن كىيىنكى روس ساياھەتچىسى چوقان ۋەلىخانوۋ مۇلاھىزە قىلىش ئارقىلىق ھېچقانداق ئاساسسىزلا ئوتتۇرىغا قويغان بولۇپ (14)،كېيىنچە كىشىلەر بۇ باياننى تارىخىي چىنلىق، پاكىت دەپ قارىۋالغان.››
   بۇ تارىخنامىلەرنى ياسىنجان سادىق ئاللبۇرۇنلا ئوقۇپ بولغانلىقى ئېنىق . لېكىن ئۇ ئاق تاغلىقلارنىڭ يازغان تارىخنامىلىرىنى ئاساس قىلغان بولسا ئۇ رومان باشقىچە يېزىلغان بولاتتى ئەلۋەتتە .
   تارىخى رومان بىلەن تارىخ ئىلمى ھەرگىزمۇ بىر گەپ ئەمەس . يازغۇچىنىڭ تارىخ قارىشى بىلەن تارىخچىنىڭ تارىخ قارىشىمۇ بىردەك بولىشى ناتايىن  . بىزدە تارىخى روماندىن تارىخنى بىلىش قىزغىنلىقى يۇقىرى بولغان بىلەن دۇنيادا رومان ياكى تارىخى كىنو فىلىملەردىن تارىخ ئۆگىنىدىغان ئىش يوق . ئورخان پامۇكنىڭ ‹‹ مېنىڭ ئىسمىم قىزىل ›› ناملىق رومانىمۇ مەلۇم مەنىدە تارىخى رومان . لېكىن ھېچكىم ئۇ ۋەقەلەرنى بولغان ياكى بولمىغان دېيەلمەيدۇ . جوڭگۇدا يېزىلغان تارىخ بىلەن چەتئەلدە يېزىلغان تارىخ ئوخشىمىغاندەك ، تارىخچىلار يازغان تارىخ بىلەن يازغۇچى سەنئەتكارلارنىڭ ئىجادىيىتىكى تارىخ ئەسىرىدە مۇئەييەن پەرىق بولىدۇ ئەلۋەتتە .

gheyurr

تارىخىي رومان ۋە تارىخنىڭ ئەسلى يۈزى (4)
ـــــ «جاللات خېنىم» رومانىدىكى تارىخىي بايانلارغا تۇزىتىش ۋە تولۇقلىما

ئۈچىنچى، روماندىكى جۇڭغار خانى غالداننىڭ خوجا ھىدايىتۇللانىڭ يول باشلىشى بىلەن زور قوشۇن تەشكىللەپ، يەكەن خانلىقىغا باستۇرۇپ كىرگەن ۋاقتى ۋە غالداننىڭ يۆلىشى بىلەن خوجا ھىدايىتۇللانىڭ پادىشاھلىق تەختىگە چىققانلىقى توغرىسىدىكى تارىخىي بايانلارغا تۇزىتىش ۋە تولۇقلىما.
يەكەن خانلىقى تەختىنى تارتىۋېلىشتىن ئىبارەت قارا نىيىتىنى ئىشقا ئاشۇرۇش ئۈچۈن، مەدەت ۋە ياردەم سوراپ تىبەتكە بارغان خوجا ھىدايىتۇللا، لخاسادىكى بىراخماننىڭ يول كۆرسىتىشى بىلەن جۇڭغار خانى غالداننىڭ زور قوشۇنىغا يول باشلاپ، يەكەن خانلىقىغا باستۇرۇپ كىرىشى ۋە بۇ خانلىقنى جۇڭغار خانلىقىنىڭ ھامىيلىقىدىكى دۆلەتكە ئايلاندۇرۇپ قويۇشى. شۇنداقلا،غالداننىڭ كۆرسىتىشى ۋە يۆلىشى بىلەن تەخت ئىگىلىرىنىڭ ئالمىشىشى، ئۇيغۇر سىياسىي-ھەربىي ئىشلار تارىخىدىكى دەۋر بۆلگۈچ ئەھمىيەتكە ئىگە زور ۋەقەلەردىن بولۇپ، تارىخنىڭ بۇ يۈزىنى ئوقۇرمەنلەرگە، ئەۋلادلارغا ئەينى بويىچە يەتكۈزۈشمۇ، ھەر بىر ۋىجدان ئىگىسىنىڭ باش تارتىپ بولمايدىغان مەسئۇلىيىتى-ئەلۋەتتە.
بۇ ھەقتە، روماننىڭ توققۇزىنچى باب «داغ» دا مۇنداق يېزىلغان: «مىلادىيە1678-يىلى 1-ئاينىڭ ئاخىرى ھەمراھلىرى بىلەن تىبەتنىڭ لخاسا شەھىرىگە يېتىپ كەلگەن خوجا ھىدايىتۇللا (594-بەت)، مىلادىيە1678-يىلى باھار پەسلىدە بۇددالار سارىيىدىكى دالاي لامانىڭ قۇبۇلىغا ئېرىشىدۇ. شۇنداقلا دالاي لامانىڭ جۇڭغار خانى غالدانغا يېزىپ بەرگەن مەكتۇبىنى ئېلىپ (598-بەت) جۇڭغارىيە تامان يۈرۈپ كېتىدۇ. ئاندىن، مىلادىيە1678-يىلى قوغۇن پىششقى(629- بەت) دا غالدان باشچىلىقىدىكى جۇڭغارلارنىڭ 120مىڭ كىشىلىك ئاتلىق قوشۇنىغا يول باشلاپ ئاقسۇنى بېسىۋالىدۇ. ئۇنىڭدىن كېيىن، مىلادىيە1678-يىلى كۈزدە قەشقەر، يەكەننى بېسىۋېلىپ، تارىختا 180يىلغا يېقىن ھۆكۈم سۈرگەن يەكەن خانلىقىنى ئاغدۇرۇپ تاشلاپ، ئۆزى قورچاق خان بولىدۇ.(676-بەت) ھەمدە،ئۇنىڭ تەختتە ئولتۇرۇش مۇراسىمىغا غالدان ئۆزى رىياسەتچىلىك قىلىدۇ (673-بەت) ».
تارىخىي مەنبەلەردىكى ئىشەنچلىك ئۇچۇرلارغا ۋە يېقىنقى يىللاردا مەيدانغا كەلگەن ئىلمىيلىكى يۇقۇرى تەتقىقات نەتىجىلىرىگە ئاساسلانغىنىمىزدا، خوجا ھىدايىتۇللانىڭ غالدان باشچىلىقىدىكى ئويرات مۇڭغۇللىرىنىڭ 120مىڭ كىشىلىك ئاتلىق قوشۇنىغا يول باشلاپ، يەكەن خانلىقىغا باستۇرۇپ كىرگەن ۋاقتى، مىلادىيە1680-يىلى كۇز بولۇپ، بۇنىڭغا بىز: مىلادىيە1690-يىلىنىڭ ئالدى-كەينىدە يېزىلغان «زايانباندىدانىڭ تەرجىمىھالى» دىكى «مايمۇن يىلى (مىلادىنىڭ 1680-يىلى) ئەتىيازدا بوشۇقتۇخان كۆچتى، كۆكخۇيادا يازلىغاندىن كېيىن خان يەكەننى ھوجۇم بىلەن ئالدى. شۇ يىلى قىشتا بوشۇقتۇخاننىڭ بارىگاھى بورتالادا قىشنى ئۆتكۈزدى.»(15) دېگەن ئۇچۇر بىلەن، يەكەن خانلىقىنىڭ مۇنقەرز بولۇشىدا، خۇددى خوجا ھىدايىتۇللاغا ئوخشاشلا مۇھىم ۋاستىچىلىك رولىنى ئۆتىگەن دالاي لاماⅤ ئۆز قولى بىلەن يازغان «بەشىنچى ئەۋلاد دالاي لامانىڭ تەرجىمىھالى» دىكى: «تۆمۈر توخۇ يىلى (مىلادىيە1681- يىلى) يېڭى يىل (2-كۈنى)...كۈنىدە غالدان دانزېڭ بوشۇقتۇخان ئۇيغۇرلارنىڭ يۇرتىنى ئۆز ھۆكۈمرانلىقىغا ئالغاندىن كېيىن، يەكەننى ئاساس قىلغان 1500 شەھەر-قەلئە ۋە 2مىليۇن تۈتۈننى ماڭا ھەدىيە قىلدى.»(16) دېگەن ئۇچۇرنى تولۇق ئاساس بولالايدۇ دەپ قارايمىز. ئۇنىڭدىن باشقا، «ئىخلاسمەنلەرنىڭ سىرى ــــ مەخدۇم ئەزەم تەزكىرىىسى» دىكى، مىلادىيە1670-يىلى يەكەن خانلىقىدىن قوغلاپ چىقىرىلغان خوجا ھىدايىتۇللانى «جانابى ئاپاق خوجام بۇ نۆۋەت جاھاننى 10يىل ساياھەت قىلدى.» دېگەن ئۇچۇرمۇ، بىزنىڭ بۇ نوقتىنى ئىسپاتلىشىمىزغا ۋاستىلىق ئاساس بولالايدۇ. يەنە بىر نوقتىدىن ئېلىپ ئېيىتقاندا، مىلادىيە 1678-يىلى باھاردا تىبەتتىكى لخاسادا بەشىنچى ئەۋلاد دالاي لامانىڭ قۇبۇلىغا ئېرىشكەن خۇجا ھىدايىتۇللانىڭ، دالاينىڭ جۇڭغار خانى غالدانغا يېزىپ بەرگەن مەكتۇبىنى ئېلىپ، تىبەتتىكى لخاسادىن نەچچە مىڭ چاقىرىم يول يۈرۈپ، ئەينى ۋاقىتتا كۆچمەن ھالەتتىكى جۇڭغارلارنىڭ خانى غالداننى ئىزدەپ تېپىپ كۆرۈشۈپ، ئۇنى يەكەن خانلىقىغا باستۇرۇپ بېرىشقا ماقۇل كەلتۈرۈپ، 120مىڭ كىشىلىك سەرۋاز-لەشكەر، ئەڭ ئاز بولغاندىمۇ 120مىڭ تۇياق ئات-ئۇلاغ ۋە شۇلارغا يېتەرلىك ئاش-ئوزۇق، يەم-خەشەك، قورال- جابدۇق تەييارلاتقۇزۇپ، ئۆزىنىڭ يول باشلىشى بىلەن يەنە شۇ يىلى قوغۇن پىششىغىدا ئاقسۇغا باستۇرۇپ بېرىپ بولالىشى، يەنە شۇ يىلى كۈزدە يەكەننى ئىشغال قىلىشى، ئەينى زاماننىڭ قاتناش-ئالاقە ۋە ئىش ئۈنۈم سۈرئىتىدىن ئېلىپ ئېيىتقاندا، ئەقىلگە سىغمايدىغان تەسەۋۋۇر ئىكەنلىكى ئۆز-ئۆزىدىن مەلۇم.
ئۇنىڭدىن كېيىنكى تارىخىي ۋەقەلەر تەتقىقات نەتىجىلىرىدە مۇنداق مۇئەييەنلەشتۈرۈلگەن بولۇپ: «جۇڭغار خانلىقىنىڭ خانى غالدان ساتقىن خوجا ھىدايىتۇللانىڭ يول باشلىشى بىلەن زور قوشۇننى باشلاپ يەكەن خانلىقىنىڭ سىياسىي-ئىقتىسادىي مەركىزى (پايتەختى) يەكەننى ئىگىلىگەن. ھەمدە شۇ ۋاقىتتا يەكەن خانلىقىنىڭ تەختىدىكى پادىشاھى ئىسمائىلخاننى ئەسىر ئالغان. ئاندىن كېيىن يەكەن خانلىقىغا، بۇ رايۇنغا باستۇرۇپ كىرىش ئىشلىرىغا زور تۆھپە كۆرسەتكەن خوجا ھىدايىتۇللانى ئەمەس، نەچچە يۈز يىلدىن بۇيان بۇ زېمىنغا ھۆكۈمرانلىق قىلىپ كەلگەن چاغاتاي ئەۋلادىدىن سەئىدخاننىڭ 4-ئەۋلاد نەۋرىسى ئابدۇرەشىدنى «خان» قىلىپ تىكلەپ، ئۇنىڭغا ۋەتىنىنى ئۆز ئالدىغا باشقۇرۇش بىلەن بىرگە، ھەر يىلى ئولپان سۈپىتىدە جۇڭغار خانلىقىغا يۈز مىڭ تەڭگە تاپشۇرۇش شەرتىنى ئوتتۇرىغا قويغان .(17)
روماندىكى تارىخىي بايانلاردا بەلگىلىك ئورۇن ئېلىشقا تېگىشلىك بولغان، ئەمما ئەمەلىيەتتە چۈشۈپ قالغان يەكەن خانلىقىنىڭ ئىسمائىلخاندىن كېيىن تەختكە چىققان پادىشاھى ئابدۇرەشىدخان، يەكەن خانلىقىنىڭ قۇرغۇچىسى ـــ سۇلتان سەئىدخاننىڭ ئوغلى سۇلتان ئابدۇرەشىدخاننىڭ 12-ئوغلى، تۇرپان، قۇمۇل، چالىشقا 40 يىل نائىبلىق قىلغان ئابدۇرەھىمخاننىڭ بەشىنچى ئوغلى سۇلتان سەئىد باباقخاننىڭ چوڭ ئوغلى بولۇپ، ئەينى ۋاقىتتا (تاغىسى ئىسمائىلخان تەختتىكى ۋاقىتتا) ئۇ ئىنىلىرى مۇھەممەد ئىمىنخان ۋە مۇھەممەد مۆئمىنخان (ئاقباشخان) لار بىلەن تۇرپان، قۇمۇل ۋە چالىش (قاراشەھەر) نىڭ نائىبلىرى ئىدى. غالدان خوجا ھىدايىتۇللانىڭ يول باشلىشى بىلەن جۇڭغار خانلىقىنىڭ 120مىڭ كىشىلىك قوشۇنىنى ئېلىپ يەكەنگە يۈرۈش قىلغاندا، ئالدى بىلەن تۇرپان، قۇمۇل ۋە چالىش (قاراشەھەر) نى ئىگىلەپ، ئۇ جايلاردىكى نائىب ئابدۇرەشىدخان بىلەن مۇھەممەد ئىمىنخاننى ئۆزىگە بەيئەت قىلدۇرغان. ھەمدە داۋاملىق يەكەنگە قاراپ ئىلگىرىلەپ ماڭغاندا ئۇلارنى بىللە ئېلىپ ماڭغان.(18) غالدان باشچىلىقىدىكى جۇڭغار خانلىقى قوشۇنلىرى مىلادىيە1680-يىلى كۈزدە (ھىجرىيە1091-يىلى رامىزان ئېيىدا) پايتەخت يەكەننى ئىگىلەپ، ئىسمائىلخاننى ئەسىر ئالغان. ھەمدە، ئۇنىڭ جىيەنى ئابدۇرەشىدنى خانلىق تەختىگە چىقارغان. تارىخنامىلەردە خاتىرىلىنىشچە، ئابدۇرەشىدخان تەختتە ئىككى يىل ئولتۇرغان بولۇپ، بۇ ھەقتە ئۇيغۇرچە مەنبەلەردە: «ئابدۇرەشىد تەختكە چىقىپ ئۇزاق ئۆتمەيلا قولىدىكى ھەربىي كۈچكە تايىنىپ، ئافاق خوجا (خوجا ھىدايىتىللا) نىڭ پائالىيىتىنى خېلى زور چەكلىمىگە ئۇچراتقان ئىدى. بۇنىڭ بىلەن ئافاق خوجا بىر مەھەل يەكەندىن ئايرىلىپ تاغقا كېتىشكە مەجبۇر بولغان ئىدى. بىراق، ئافاق خوجا ئۆز مەغلۇبىيىتىگە تەن بەرمىگەچكە ۋە يەكەن ھاكىمى ئىۋەز بەگنىڭ ئافاق خوجا تەرەپكە ئۆتۈپ كېتىشى بىلەن ئۇزاق ئۆتمەي، ئابدۇرەشىدمۇ تەختتىن ئايرىلىپ، تاغقا كەتكەنىدى» (19) دېيىلگەن بولسا، خەنزۇچە مەنبەلەردىن «باياۋاندا ئاسىيلارنى تىنچىتىش تەدبىرلىرى» نىڭ 28-جىلد كاڭشىنىڭ 35-يىلى (مىلادىيە1696-يىلى) 8-ئايدىكى خاتىرىسىدە مۇنداق دېيىلىدۇ: «ئۇيغۇر دۆلىتى (يەكەن خانلىقىنىڭ خەنزۇچە مەنبەلەردىكى ئاتىلىشى) پادىشاھى ئابدۇرەشىدنى بېيجىڭغا ئاپىرىشغا يارلىق قىلىندى. بۇنىڭدىن مۇقەددەم كەپتاۋۇل مەندۇ مەخپى مەلۇمات سۇنۇپ ئۇيغۇر دۆلىتى پادىشاھى ئابدۇرەشىدنىڭ ئوغلى ئەركا سۇلتاننى ئېلىپ ئويرات (ئاقساقىلى) غالداننىڭ قېشىدىن ئەل بولۇشقا كەلگەنلىكىنى، ئابدۇرەشىدخاننىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى دوكلات قىلغان: ‹كاڭشىنىڭ21-يىلى (مىلادىيە1682-يىلى) غالدان ماڭا ئادەم ئەۋەتىپ كېڭەش قىلىمىز، دېگەن باھانە بىلەن مېنى ئالداپ ئىلىغا ئاپاردى. غالدان مېنى، ئاتا-بالا ئىككىمىزنى ۋە مۇلازىم-مەھرەملىرىمنى بارغان ھامان نەزەربەندكە ئېلىپ مېنى ھەر جايدا سەرسان بولۇپ يۈرۈشكە مەجبۇر قىلدى. ھالا بۈگۈنكى كۈندە خان ئالىيلىرىنىڭ شەۋكەتلىك قوشۇنى غالداننى تارمار كەلتۈرگەنلىكتىن مەھكۇملىقتىن قۇتۇلۇپ ئوردىغا تاۋاپ تەزىم قىلىشقا مۇيەسسەر بولالىدىم. يېقىندا ئويراتلاردىن خەۋەر تېپىشىمچە غالدان 2000دىن كۆپرەك كىشى بىلەن قۇربان تامىر-تىقۇل دېگەن جايدا تۇرۇۋېتىپتۇ، قارارگاھىدا كېرەكلىك لاۋازىملىرى تۈگەپ قالغان ئوخشايدۇ، غالداننىڭ ئۇزۇق-تۈلۈكى تۈگىگەن ئىكەن تامىردا ئۇزۇن تۇرمايدىغانلىقى بەرھەق. ئۇ جەزمەن چىڭخەي تەرەپكە بارىدۇ دەپ ئويلايمەن. ئۇنىڭ بۇ مەقسەتكە يېتىشىدە قۇمۇل، تۇرپان ۋە يەركەن قاتارلىق ئۈچ يولدىن باشقا يول يوق. ناۋادا قۇمۇل ئارقىلىق ماڭسا قۇمۇل بىلەن جيايۈگۈەن بىر-بىرىگە ناھايىتى يېقىن، يەنە كېلىپ جيايۈگۈەندە خان ئالىيلىرىنىڭ زور قوشۇنى تەق بولۇپ تۇرۇپتۇ، شۇڭا جەزمەن ئۇ يولدىن ماڭمايدۇ، ئېھتىمال تۇرپان تەرەپ بىلەن مېڭىشى مۇمكىن. يەركەن تەرەپتىن ماڭسا مېنىڭ 20مىڭ كىشىلىكتىن ئارتۇق قوشۇنۇم بۇ جايدا تەييار تۇرۇۋاتىدۇ، تۇرپاندا 5000كىشىلىك قوشۇن بار، قۇمۇلدىمۇ 500چە نەۋكەر بار. يەنە ئاڭلىسام سېۋان ئارابتان بورتالادا بارگاھ قۇرۇپتۇ. ئاتا-بالا ئىككەيلەن غالداننىڭ يېنىدا نەزەربەندنىڭ ئازابىنى 14يىل تارتتۇق. ئەمدىلىكتە پېقىر قېرىپ قالدى، چىنغا كەلگىنىم بىلەن تۆت كۈنلۈك ئۆمرۈم قالغاندا شاپائەتكە جاۋاپ قايتۇرالماسلىقىم ئېنىق. غالداندا مېنىڭ نەزەربەند قىلىنغانلىق ئۆچۈملا ئەمەس يەنە باشقا مۇسۇلمانلارنىڭمۇ ئۆچى بار. ئەمدىلىكتە غالدان تۇمشۇقىغا يەپ سوكۇلداپ قالدى، كەمىنە جەددى-جەمەتىم بىلەن مۇشۇ يەردە تۇرۇپ قېلىشنى خالايمەن. يېنىمدىكى خانىمىم چىمەنبەگنى تۇرپانغا ماڭدۇردۇم، شەۋكەتلىك ئالىيلىرى ئىلتىپات قىلىپ قويغايلا، ماڭا تەئەللۇق مۇسۇلمانلارنى ئۇنىڭ ئىختىيارىغا بەرگەيلا. سېۋان ئارابتان تۇرۇۋاتقان بورتالا تۇرپانغا يېقىن، شۇڭا بورتالاغا بېرىپ سېۋان ئارابتان بىلەن بىرلىشىش تولىمۇ زۆرۈر. ناۋادا غالدان ئازغىنە ئادەم بىلەن كېلىپ قالسا ئۇنى ئۆلتۈرۈپ 14يىل خارلانغان قىساسىمىزنى ئالغايمىز!›» (20). ئۇنىڭدىن باشقا «بۈيۈك چىڭ سۇلالىسى دەۋرىدە بىرلىككە كەلتۈرۈلگەن تەزكىرىلەر» نىڭ 355-جىلد «يەكەن» ماۋزۇسىدا ۋە «غەربىي يۇرتنىڭ خەرىتىلىك تەزكىرىسى» نىڭ 18-جىلد «چېگرا-ھۇدۇدلار» دىكى «يەكەن» ماۋزۇسىدىمۇ يۇقىرىدىكىدەك ئۇچۇرلار بېرىلگەن (21). بۇ يەردە نامى زىكىر قىلىنىۋاتقان ئابدۇرەشىد دەل يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان ئۇيغۇرچە تارىخىي مەنبەلەردىكى يەركەن خانلىقىنىڭ خانى ئابدۇرەشىد ئىدى، چىڭ سۇلالىسىمۇ ئۇ ھەقتە ئېنىق مەلۇماتقا ئىگە ئىدى.
يۇقىرىدا نەقىل كەلتۈرۈلگەن ئۇيغۇرچە ۋە خەنزۇچە مەنبەلەردىكى بايانلارغا ئاساسلانغاندا، ئابدۇرەشىدخان مىلادىيە1680-يىلىدىن 1682-يىلىغىچە يەكەن خانلىقىنىڭ تەختىدە ئولتۇرغان. ھەمدە، مىلادىيە1682-يىلى (ھىجرىيە1093-يىلى) ئۇنىڭ بىر قىسىم سىياسىي- ھەربىي ھەركەتلىرى جۇڭغار خانلىقىنىڭ ئوردىسى يول قويالايدىغان دائىرىدىن ھالقىپ كەتكەن (خانلىقنىڭ ئەسلىدىكى مۇستەقىل ھالىتىگە قايتىشقا تىرىشقان) لىك سەۋەبىدىن، غالدان تەرىپىدىن «مەسلىھەتلىشىدىغان ئىش بار» دەپ ئىلىغا ئالداپ ئاپىرىلىپ نەزەربەنت قىلىنغان. مىلادىيە1696-يىلى غالدان چىڭ سۇلالىسى تەرىپىدىن يېڭىلگەندە، چىڭ سۇلالىسىغا بەيئەت قىلغان.
دېمەك، خوجا ھىدايىتۇللانىڭ يول باشلىشى بىلەن جۇڭغار خانى غالداننىڭ زور قوشۇن تەشكىللەپ، يەكەن خانلىقىغا باستۇرۇپ كىرگەن ۋاقتى، روماندا يېزىلغىنىدەك مىلادىيە1678-يىلى كۈز بولماستىن،بەلكى مىلادىيە1680-يىلى كۈز بولۇپ، ئاپتۇر بۇ يەردە ئەينى دەۋرگە تەئەللۇق 1-قول مەنبەلەرگە ۋە زامانىمىزدىكى ئىلمىيلىكى يۇقۇرى تەتقىقات نەتىجىلىرىگە كۆپرەك مۇراجىئەت قىلماي، يەڭگىلتەكلىك بىلەن خاتا ھۆكۈم چىقىرىپ قويغان. ئۇنىڭدىن باشقا، يەكەن خانلىقى غالدان باشچىلىقىدىكى ئويرات مۇڭغۇللىرى تەرىپىدىن مۇنقەرز قىلىنغاندىن كېيىن، ئىسمائىلخاننىڭ ئورنىغا تەختكە چىققان ئابدۇرەشىدخاننى چۈشۈرۈپ قويۇپ، خوجا ھىدايىتۇللانى تەختكە چىقتى دەپ، ناھايىتى زور تارىخىي خاتالىققا يول قويغان.
(داۋامى بار)

gheyurr

تارىخىي رومان ۋە تارىخنىڭ ئەسلى يۈزى (5)
ـــــ «جاللات خېنىم» رومانىدىكى تارىخىي بايانلارغا تۈزىتىش ۋە تولۇقلىما

تۆتىنچى، روماندىكى مۇھەممەدئىمىن باھادىرخاننىڭ نەسەبى، دەسلەپ ھوقۇق يۈرگۈزۇپ تۇرغان جايى، يەكەن خانلىقى تەختىگە چىقىش جەريانى ۋە ئۇنىڭ ئۆلۈمى توغرىسىدىكى تارىخىي بايانلارغا تۈزىتىش ۋە تولۇقلىما.
مۇھەممەدئىمىن باھادىرخان يەكەن خانلىقى سەلتەنەتىنىڭ ئاخىرقى مەزگىللىرىدە، يەنى مىلادىيە1682-يىلىدىن 1692-يىلىغىچە 10يىلى دەۋران سۈرگەن، شۇنداقلا بۇ خانلىقىنىڭ جۇڭغارلارنىڭ ھامىيلىقىدىن قۇتۇلۇپ، ئىلگىرىكى مۇستەقىل ھالىتىنى قايتا ئەسلىگە كەلتۈرۈشىكە مۇۋەپپەق بولغان مەشھۇر پادىشاھ. ئۇنىڭ نەسەبى، دەسلەپ ھوقۇق يۈرگۈزگەن جايى، خانلىق تەختىگە چىقىش جەريانى ۋە ئۇنىڭ ئۆلۈمى، يېقىنقى زامان ئۇيغۇر سىياسىي تارىخىدىكى مۇھىم خاتىرىلەردىن بولۇپ، بۇ تارىخىي ۋەقە ۋە جەريانلارنى ئەسلى چىنلىقى بويىچە ئوقۇرمەنلەرگە يەتكۈزۈش، زامانىمىزدىكى، ئۆتكەن ئەجدادلار ۋە كەلگۈسى ئەۋلادلار ئالدىدا مەلۇم مەسئۇلىيەتنى ئۈستىگە ئالغان ھەر بىر ۋىجدان ئىگىسىنىڭ باش تارتىپ بولمايدىغان مەجبۇرىيىتى-ئەلۋەتتە.
روماندا، مۇھەممەد ئىمىن باھادىرخاننىڭ نەسەبى: «مۇھەممەدئىمىن باھادىرخان ـــ سۇلتان ئابدۇللاخاننىڭ ئالتىنچى ئىنىسى سۇلتان سەئىد باباخاننىڭ چوڭ ئوغلى،مەلىكە مۆھتەرەم خېنىمنىڭ ئاكىسى» (249-بەت) دەپ يېزىلغان بولسا، ئۇنىڭ دەسلەپ ھوقۇق يۈرگۈزۈپ تۇرغان جايى: «مۇھەممەدئىمىن باھادىرخان ئۈچتۇرپاننىڭ نائىب ئەمىرى بولغان ئىدى» (249-، 660-، 677-، 684-بەتلەر) دەپ يېزىلغان. مۇھەممەدئىمىن باھادىرخاننىڭ يەكەن خانلىقى تەختىگە چىقىش جەريانى: «مۇھەممەدئىمىن باھادىرخان مىلادىيە1680-يىلى ئۈجمە پىششىقى (734-بەت) دا ئۈچتۇرپان بىلەن ئاقسۇ لەشكەرلىرىنى باشلاپ، ئەينى چاغدا يەكەندىكى خانلىق تەختىدە ئولتۇرغان خوجا ھىدايىتۇللاغا قارشى ئاتلىنىدۇ. مىلادىيە1680-يىلى ئۈرۈك مەي بولۇپ پىشقان مەزگىلدە ئاستانە (يەكەن) سېپىلىنى مۇئاسىرىگە ئالىدۇ (736-بەت). ئارىلىقتا،خوجا ھىدايىتۇللاغا ھەمدەم بولۇشقا كېلىۋاتقان جۇڭغارلارنىڭ تۆت تۈمەن لەشكىرىنى، ئاقسۇ بىلەن كۇچانىڭ ئارىلىقىدىكى مۇز داۋان ئۈستىدىكى يانتاققۇدۇق چۆللىكىدە يوقۇتىدۇ (767- بەت). شۇنىڭ بىلەن ھەمدەمگە كېلىدىغان قوشۇندىن ئۈمىدى ئۈزۈلگەن خوجا ھىدايىتۇللا سۈلھى يولىنى تۇتۇپ، مۇھەممەدئىمىن باھادىرخان بىلەن شېرىك پادىشاھلىق كېلىشىمى ئىمزالايدۇ. يەنى ھەر جۈمە كۈنى خوجا ھىدايىتۇللا سەلتەنەت پاسىبانى بولۇپ يۇرتدارچىلىق ئىشلىرىغا ئارىلىشىدىغان، باشقا كۈنلەردە مۇھەممەدئىمىن باھادىرخان سەلتەنەت تىزگىنىنى تۇتىدىغان بولىدۇ» (781-بەت) دەپ بايان قىلىنغان، مۇھەممەدئىمىن باھادىرخاننىڭ ئۆلۈمى توغرىسىدا بولسا: «مىلادىيە1681-يىلى كۈز (795-بەت) نىڭ مەلۇم بىر كۈنى كېچىسى ئوردا كۈتۈپخانىسىدا ئارام ئېلىۋاتقان مۇھەممەدئىمىن باھادىرخان، خوجا ھىدايىتۇللا ئەۋەتكەن قاتىللار تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلىدۇ (804-بەت)» دەپ يېزىلغان.
بۇ ھەقتە ئىزدەنگىنىمىزدە، ئەينى دەۋر تارىخى خاتىرىلەنگەن ئەڭ ئىشەنچلىك مەنبەلەردىن «كاشغەر تارىخى» دا: «سۇلتان سەئىد باباقخان (سۇلتان سەئىدخاننىڭ ئوغلى سۇلتان ئابدۇرەشىدخاننىڭ كەنجى ئوغلى ئابدۇرەھىمخاننىڭ بەشىنچى ئوغلى، يەنى سۇلتان ئابدۇللاخاننىڭ ئىككىنچى ئىنىسى) تۇرپانغا يىگىرمە يىل نائىبلىق قىلدى.ئەللىك ئۈچ يىل ئۆمۈر كۆردى. ئۇنىڭ ئابدۇرەشىد، مۇھەممەد ئىمىن  ۋە مۇھەممەد مۆئمىن قاتارلىق ئۈچ ئوغلى بار ئىدى. باباقخان چالىش (قاراشەھەر) دا ئالەمدىن ئۆتتى. ئابدۇرەشىد قومۇلدا ئىدى، تۇرپانغا كېلىپ نائىب بولدى. مۇھەممەد ئىمىن چالىشدا ئىدى.» دەپ. يەنە، «جۇڭغار خانى غالدان خوجا ھىدايىتۇللانىڭ يول باشلىشى بىلەن زور قوشۇننى ئېلىپ يەكەن خانلىقىغا يۈرۈش قىلغاندا ئالدى بىلەن تۇرپان، قومۇل ۋە چالىش (قاراشەھەر) نى ئىگىلەپ، ئۇ جايلاردىكى نائىب ئابدۇرەشىد بىلەن مۇھەممەد ئىمىننى ئۆزىگە بەيئەت قىلدۇرغان. ھەمدە داۋاملىق يەكەنگە قاراپ ئىلگىرىلەپ ماڭغاندا ئۇلارنى بىللە ئېلىپ ماڭغان. يەكەننى ئىگىلىگەندىن كېيىن ئابدۇرەشىدنى (روماندا يېزىلغىنىدەك خوجا ھىدايىتۇللانى ئەمەس) يەكەن خانلىقىنىڭ تەختىگە چىقارغاندىن كېيىن ئۆز مەملىكىتىگە قايتقان. ئۇزاق ئۆتمەي خوجا ھىدايىتۇللا بىلەن ئابدۇرەشىدخاننىڭ ئوتتۇرىسىغا نىزا-ئاداۋەت چۈشكەن، شۇنىڭ بىلەن خوجا ھىدايىتۇللا (تاغقا) كەتكەن. كېيىن يەكەن ھاكىمى ئېۋەزبەگنىڭ ساتقىنلىق قىلىپ، ئابدۇرەشىدخاننىڭ خانلىقىنى مۇستەقىللىققا ئېرىشتۈرۈش ئۈچۈن قىلغان بەزى ھەركەتلىرىنى غالدانغا چېقىپ قويغانلىقىدىن، ئابدۇرەشىدخان غالدان تەرىپىدىن مەسلىھەتلىشىدىغان ئىش بار دەپ ئىلىغا ئالداپ ئاپىرىلىپ نەزەربەنت قىلىنغان.» دەپ. يەنە، «بۇ خەۋەرنى ئاڭلىغان تۇرپان ۋە قاراشەھەردە نائىب بولۇپ تۇرىۋاتقان مۇھەممەدئىمىن خان قوشۇن تارتىپ كۇچاغا كەلگەن. كۇچا خەلقىنى ئىتائەت قىلدۇرۇپ، ئاقسۇغا كەلگەن. ئاقسۇ خەلقى ئىستىقبالغا چىقىپ مۇھەممەدئىمىن خاننى شەھەرگە ئورۇنلاشتۇغان. ئاندىن مۇھەممەدئىمىن خان يەكەنگە كەلگەن. يەكەندىكى بارلىق ئەمىرلەر قۇرۇلتاي چاقىرىپ مۇھەممەدئىمىن خاننى يەكەن خانلىقىنىڭ تەختىگە چىقارغان.» دەپ،ئاندىن يەنە «مۇھەممەدئىمىن خان يەكەندە تەختكە چىققاندىن كېيىن ئەينى زاماننىڭ ئەنئەنىسى بويىچە خوجا ھىدايىتۇللاغا مۇرت بولغان. ...كېيىن مۇھەممەدئىمىنخان بىلەن خوجا ھىدايىتۇللا ئارىسىغا نىزا چۈشۈپ، ‹خان سەيلى› دەپ شەھەردىن چىقىپ كەتكەن. خوجا ھىدايىتۇللا كاشغەر نائىبى بولۇپ تۇرىۋاتقان ئوغلى يەھيا خوجىغا كىشى ئەۋەتكەن. يەھيا خوجا كاشغەردىن كېلىپ، ئوردىنى ئىگىلىگەن. مۇھەممەدئىمىنخان قاغىلىقنىڭ قۇلاغان دېگەن يېرىدىكى دەريا بويىدا خوجا ھىدايىتۇللانىڭ قول چوماقچىلىرى تەرىپىدىن قورشىۋېلىنغان. نۇرغۇن قىرغىنچىلىق بولغان بولسىمۇ خان قاچمىغان. مۇھەممەد ئىمىن خان شىجائەتلىك، قورقۇمسىز خان بولسىمۇ، ‹پىرىمغا قارشىلىق قىلىش دۇرۇس ئەمەس› دەب، قازاغا رىزالىق بېرىپ شېھىت بولغان.» (22) دەپ خاتىرە قالدۇرۇلغان. تارىخ تەتقىقات ساھەسىدىكىلەر بۇ ۋەقە ھەقىقىدە ئىزدىنىپ «مىلادىيە 1692-يىلى (ھىجرىيە1103-1104-يىللىرى) مۇھەممەد ئىمىنخان ئاقتاغلىقلار تەرىپىدىن يەكەن دەرياسى بويىدا قەتلى قىلىنغان.» (23) دەپ يەكۈن چىقارغان.
دېمەك، مۇھەممەدئىمىن باھادىرخان سۇلتان سەئىد باباقخاننىڭ ئىككىنچى ئوغلى. يەنى ئىسمائىلخاندىن كېيىن غالداننىڭ يۆلىشى بىلەن يەكەن خانلىقىنىڭ پادىشاھلىق تەختىگە چىققان ئابدۇرەشىدخاننىڭ بىرىنچى ئىنىسى بولۇپ، روماندا يېزىلغىنىدەك، سۇلتان سەئىد باباقخاننىڭ چوڭ ئوغلى ئەمەس. ئىسمائىلخاننىڭ سەلتەنەت دەۋرىدە مۇھەممەدئىمىن باھادىرخان چالىشنىڭ نائىبى بولۇپ، ھېچقاچان روماندا يېزىلغىنىدەك ئۈچتۇرپاننىڭ نائىبى بولغان ئەمەس. ئاكىسى ئابدۇرەشىدخان يەكەندە تەختكە چىققاندىن كېيىن تۇرپان، قومۇل، چالىشنىڭ نائىبى بولغان. 1682-يىلى ئابدۇرەشىدخان غالدان تەرىپىدىن ئىلىغا ئالداپ چىقىرىلىپ نەزەربەنت قىلىنغاندىن كېيىن، بۇ خەۋەرنى ئاڭلىغان تۇرپاندىكى ئىنىسى مۇھەممەد ئىمىن كۇچا ۋە ئاقسۇنى بەيئەت قىلدۇرۇپ يەكەنگە كەلگەن. «يەكەندىكى بارلىق ئەمىرلەر قۇرۇلتاي چاقىرىپ مۇھەممەدئىمىن خاننى يەكەن خانلىقىنىڭ تەختىگە چىقارغان». ھەرگىزمۇ روماندا يېزىلغىنىدەك، مىلادىيە1680-يىلى ئۈچتۇرپاندىن لەشكەر تارتىپ، جەڭ قىلىپ تەختنى تارتىۋالغان ۋە خوجا ھىدايىتۇللا بىلەن شېرىك خانلىق كېلىشىمى ئىمزالاپ شېرىك خان بولغان ئەمەس. يەنە، مۇھەممەد سادىق كاشغەرى يازغان «تەزكىرەئى ئەزىزان» دا خاتىرىلىنىشىچە، مۇھەممەدئىمىن باھادىرخان يەكەن خانلىقىنىڭ تەختىگە چىقىپ ئۇزاق ئۆتمەي، خانلىقنى مۇستەقىللىققا ئېرىشتۈرۈپ قالماي يەنە «جۇڭغار خانلىقى تەۋەلىكىدىكى ئىلى داۋىنىغا ھوجۇم قىلىپ ئوتتۇزمىڭ قالماقنى ۋە ئۇلارنىڭ ئاتامانلىرىنى تۇتۇپ كەلگەن.»(24) بۇ ۋەقە تارىخشۇناسلارنىڭ تەھلىل قىلىشىچە مىلادىيە1690-يىلى يۈز بەرگەن.(25) بولۇپ، روماندا يېزىلغىنىدەك مىلادىيە1680-يىلى مەھەممەدئىمىن باھادىرخان بىلەن خوجا ھىدايىتۇللانىڭ تەخت تالىشىش كۆرىشى ئارىلىقىدا يۈز بەرگەن ئەمەس. يەنە،روماندا يېزىلغىنىدەك، مەھەممەدئىمىن باھادىرخان مىلادىيە1681-يىلى كۈزنىڭ مەلۇم بىر كۈنى كېچىسى ئوردا كۈتۈپخانىسىدا ئارام ئېلىۋاتقاندا خوجا ھىدايىتۇللا ئەۋەتكەن قاتىللار تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلگەن بولماستىن، مىلادىيە1692-يىلى (ھىجرىيە1103-1104-يىللىرى) ئاقتاغلىقلار تەرىپىدىن يەكەن دەرياسى بويىدا قەتلى قىلىنغان. يىغىپ ئېيىتقاندا، ئاپتۇر روماندىكى بۇ تارىخىي بايانلارنى ئىپادىلەشتە سىئوژىت قوغلىشىپ، كەڭ ئوقۇرمەنلەرگە تارىخنىڭ ئەسلى يۈزىنى ئېچىپ بېرىشكە سەل قاراپ، ئېغىر مەسئۇلىيەتسىزلىك قىلغان بولۇپ، كىشى كۆڭلىنى تولىمۇ غەش قىلىدۇ.
(داۋامى بار)

arman03

1- جاللات خېنىم،باھادىرنامە لەر ئىسىل ئەسەر، بۇنى ھېچكىم ئىنكار قىلالمايدۇ، ئەلبەتتە ئالتۇنمۇ ساپ ئەمەس. شۇڭا بۇھەقتە يېزىلغان بۇ ماقالە ئىنتايىن ياخشى ئىزدىنىش بوپتۇ. پەقەت مۇشۇنداق ئىزلەنگەندىلا تارىخى ئەسەر قىزغىنىلىقى يۈكسەك پەللىگە كۈتۈرۈلگەن بۈگۈنكى ئۇيغۇر تارىخى ئەسەر ئىجادىيىتىدە يەنىمۇ كاتتا ۋە تارىخى قىممىىتى يۇقىرى تارىخى ئەسەرلەر ئىجات قىلىنىدۇ. شۆھرەتلىك يازغۇچى زوردۇن سابىر«ئانايۇرت»نى يېزىش جەرياندا نۇرغۇن جايلارغا بېرىپ تىرىك شاھىدلارنى زىيارەت قىلغان، ھەتتا نەنجىنگە بېرىپ ئەينى يىللاردىكى تارىخىنى ۋاراقلىغان، مانا بۇنى تارىخقا مەسئۇل بۇلۇش ۋە ۋىجدانىغا مەسئۇل بۇلۇش دېسەك ئارتۇق كەتمەس.
2- ئەخەت تۇردى شۆھرەت قازانغان ئۇيغۇريازغۇچىسى، ئەمما «بەختسىز سەئىدىيە» نامىلىق رۇماننى ئۇقۇپ، تارىخى رۇمان ئىجادىيىتىنىڭ تېخىمۇ قىيىن ئەمگەك ئىكەنلىكىنى . بۇقىيىن ئەمگەكنى تېخى ياسىنجان سادىق ۋەئابدىۋىلى ئەلىلا خېلى ياخشى ئېلىپ بارغىنىنى چۇڭقۇر ھېس قىلدىم. دېمەك تارىخى ئەسەريېزىش مانامەن دېگەن يازغۇچىلارنىڭمۇ قۇلىدىن كېلىۋەرمەيدىكەن.
3- ياسىنجاننىڭ تارىخى ئەسەرلىرىدە يۇقۇردا ماقالە ئاپتۇرى  يازغان تارىخى پاكىتلاردىن سرىت يەنە بەزىبىر ئۇزۇندىن ئۇزۇن بايانلار، دىيالوگلار، تەسىۋرلەر بار، باھادىرنامەنىڭ 4-قىسىمىدە بۇمەسىلە بەكرەك ئېغىر، پەقەت ئەسەرنى ئۇزارتىشلا رۇلىدىن باشقا رۇلى يوق مەزمۇنلارنى قىسقارتىۋەتگەندە باھادىرنامىنى ھەتتا بىرقىسىم قىسقارتىشقىمۇ بۇلىدىكەن دەپ قارايمەن. مۇندىن كىيىن ياسىنجان مۇشۇجەھەتلەرگىمۇ دىققەت قىلسا.
«شىنجاڭ ئەدەبى ئوبزورچىلىقى» نىڭ يېڭى سانىدا تارىخى رۇماننىڭ ئاۋۋال رۇمان ئىكەنىلىكى ئاندىن تارىخ ئىكەنلىكى ھەققىدە بىرسى بىرپارچە ئوبزور يازدى، بۇئوبزورغا شەخسەن مەن قارشى پىكىردە ئىدىم، ئەمما شۇماقالىنىمۇ كۈرۈپ قۇيۇشقا بۇلىدۇ.
4- ماقالە ئاپتۇرى ئوتتۇرغا قويغاندەك، تارىخى رۇمانلار گەرچە ھەم تارىخ ھەم رۇمان بولسىمۇ، تارىخ سۈزى ئالدىدا، رۇمان سۈزى ئارقىدا تۇرىۋاتقىنىنى ئۇنتۇپ قالماسلىقلازىم. بۇلۇپمۇ قان-ياشقا تولغان ئۇيغۇر تارىخىنى ئىمكان قەدەر ئەينەن ئىپادىلەش ھەربىر ئۇيغۇر يازغۇچىسىنىڭ تارىخى بۇرچى ھەم ۋىجدانى مەسئۇلىيتى.
5- ياسىنجان سادىق تارىخ ئەسەر تۈرىدە زورمۇۋەپپىقىيەت ۋە نام شۆھرەت قازانغان ئۇيغۇر يازغۇچىسى بۇلۇش سۈپىتىدە تۇنۇلدى، مۇندىن كىيىن تەجرىبىلەرنى يەكۈنلەپ تارىخنى يەنىمۇ ئەينەن ئىپادىلەيدىغان، ئۇقۇرمەننى لەرزىگە سالىدىغان كاتتا تارىخى ئەسەرلەرنى ياراتقۇسى.
6- ئۇيغۇر تارىخى ۋە ئەدەبىياتى ياسىنجان سادىققا بۇ ئېغىر يۈكنى يۈكلىدى، ياسىجان پەقەت مۇشەققەت ئىچىدە ئالغا ئىلگىرىشىلا مۇمكىنكى ئارقىغا يانالمايدۇ. بۇ ئىنتايىن قىيىن ۋەزىپە. ئەمما ياسىنجان سادىقمۇ بىرئادەم، مۇنداق زور ۋە قىيىن خىزمەتنى ئۇرۇنداش ئاسان ئىش ئەمەس، ئۇنىڭ ئۈستىگە ياسىنجان تارىخ كەسپنى ئۇقۇغانمۇ ئەمەس، شۇڭا كىيىنكى ئىجادىيىتىدە تارىخنى يەنىمۇ ئۈگۈنىشىگە توغراكېلىدۇ.
7-  ياسىنجان سادىقنىڭ ئالدىدا تېخى پانتېكىننىڭ باشچىلىقىدا قاراخانىلار سۇلاسىنىڭ قۇرۇلىشى ، قاراقىتانلارنىڭ قۇلىدا قاراخانىلار سۇلالىسىنىڭ مۇنقەرىز بۇلىشى، ھەتتا نايمانلارنىڭ قاراقىتانلارنى يۇقۇتىشى، چىڭگىزخاننىڭ ئىستىلاسىدىن تارتىپ «باھادىرنامە» نىڭ باشلىنىدىغان يىرىگىچە بولغان تارىخنى ئۇلىۋىتىدىغان يەنە بىر كاتتا تارىخى ئەسەر يېزىش ۋەزىپىسى تۇرۇپتۇ.
8- ئۇمۇمەن قىلغاندا ياسىنجان سادىقنىڭ تارىخى رۇمانلىرى زور مۇۋەپىقىيەتلىك يېزىلغان، ساقلاش قىممىتى يۇقىرى، ئىسىل ئەسەرلەر، پەقەت قىسمەن يىتەرسىزلىكلەرنى كىيىنكى ئىجادىيەت جەريانىدا چۇقۇم تۈزۈتىدۇ. ياسىنجان سادىقنى قوللايمىزشۇنداقلاسالامەتلىك ۋە تېخىمۇ زور ئۇتۇقلارنى تىلەيمىز،

gheyurr

تارىخ ـــ ئەجدادلار ھايات كەچمىشلىرىنىڭ ئاغزاكىي ۋاستە، يېزىق ۋاستىسى، شۇنداقلا ئارخىئولوگىيىلىك تېپىندىلار ۋاستىسى ئارقىلىق بىز ئەۋلادلارغا يەتكۈزۈلگەن خاتىرىسى. تارىخىي رومان بولسا، ئەنە شۇ تارىخىي خاتىرىلەرگە بەدىئىلىك جەھەتتىن ئىش قوشۇش ئارقىلىق ئۇنى سەنئەت يۈكسەكلىكىگە كۆتۈرىدىغان ئىجادىيەت ھادىسىسىدىن ئىبارەت بولۇپ، بۇ خىل ھادىسە ئۇيغۇرلاردا قەدىمكى زامانلاردىن بويان ئىزچىل داۋاملىشىپ كەلگەن. «ئۇرخۇن ئابىدىلىرى»، «تارىخىي رەشىدىي»، «تەزكىرەيى ئەزىزان»، «تارىخىي ھەمىدى» قاتارلىقلار ئەنە شۇلارنىڭ جۈملىسىدىندۇر. ئەمەلىيەتتىمۇ، «تارىخىي رومان» ئۆز ئىسمىغا مۇناسىپ ھالدا، تارىخ-تەزكىرە بىلەن بەدىئى يېزىقچىلىقنىڭنىڭ يۇغۇرۇلمىسىدىن ھاسىل بولغان تارىخنىڭ سىن ئەينىكى بولۇپ، ئوقۇرمەنگە تارىخ ھەققىدە مول بىلىم، ئۇچۇر، ئىبرەت، تەربىيە بېرىش بىلەن بىرگە، بەدىئىلىك نوقتىسىدىنمۇ ئاجايىپ كۈچلۈك زوقلىنىش تۇيغۇسى ئاتا قىلىدۇ.
      زامانىمىزدىكى تارىخىي رومان قىزغىنلىقى يەككە-يىگانە ھالدا مەيدانغا كەلگەن ھادىسە بولماستىن، يۇقىرىدىكى ئىزچىللىقنىڭ داۋامى ۋە راۋاجى بولۇش بىلەن بىرگە يەنە، سوغوق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشىنىڭ ئاياقلىشىشى ۋە پۇتۇن دۇنيا مىقياسىدا يەرشارىلىشىش قەدىمىنىڭ ئۈزۈكسىز ئىلگىرى سۈرۈلىشى نەتىجىسىدە مەيدانغا كەلگەن پۈتۇن ئىنسانىيەتكە ئورتاق بولغان، يىلتىز ئىزدەش، تارىخقا، مەدەنىيەتكە سېغىنىش كەيپىياتى ۋە ئۆزلۈك، كنملىك تۇيغۇسىنىڭ كۈچۈيىشى قاتارلىق دۇنياۋىي زىل-زىلىنىڭ ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا كۆرۈلگەن ئەكىس ساداسىدۇر. يەنە بىر نوقتىدىن ئېلىپ ئېيىتقاندا، كۆپسانلىق ئۇيغۇرلار ئەقلىي بىلىشتىن ھىسسىي بىلىشكە مايىللىقى كۈچلۈك بولغان خەلق توپى بولغاچقا، تارىخنى بىلىش، چۈشىنىش ۋە ئۈگىنىشتە، مەخسۇس تارىخ تەتقىقاتىغا ئائىت ئەسەرلىرىگە قارىغاندا، تارىخىي پىروزا ئەسەرلىرىگە كۆپرەك مۇجىئەت قىلىدىغانلىقى، شۇنداقلا بىر قىسىم يازغۇچىلىرىمىزنىڭمۇ ئوقۇرمەنلەرنىڭ بۇ جەھەتتىكى ئىستىخىيىلىك ئىھتىياجىنى چىقىش قىلىپ، ئىجادىيەت يۆنۈلۈشىنى تارىخىي رومانچىلىققا قاراتقانلىقىنىڭ نەتىجىسىدۇر. مىسال ئۈچۈن ئېيىتساق، ئەسلى ئىجادىيىتىنى شېئىر-داستان ياكى ھازىرقى زامان تېمىسىدىكى پىروزا ئەسەر يېزىقچىلىقى بىلەن باشلىغان بىر قىسىم ئەدىپلىرىمىزنىڭ، ئىجادىيەت يۆنۈلۈشىنى ھازىرقى ئوقۇرمەنلەرنىڭ ئېھتىياجىغا ئاساسەن تارىخىي رومان يېزىقچىلىقى تەرەپكە بۇرىشى. يەنە بىرى، ھازىر كىتابخانىلاردا تەتقىقات خاراكتېرلىك تارىخ ئەسەرلىرىنىڭ ئۇ يىلدىن بۇ يىلغا ئىشكاپ ئىگىلەپ تۇرىشىغا كۈچلۈك سېلىشتۇرما بولغان ھالدا، تارىخىي پىروزىغا ئائىت ئەسەرلەرنىڭ قايتا-قايتا بېسىلىپ بازارغا سېلىنسىمۇ سېتىلىپ تۈگەپ كېتىشى، ھەتتا بىر قىسىم «تارىخىي رومان» قالپىغىنى كېيىۋالغان سۈپەتسىز ئەسەرلەرنىڭمۇ بازىرىنىڭ ئىتتىك بولىشى، بۇنىڭ كۈچلۈك دەلىلى بولالايدۇ.
      قارىغاندا، ئۇيغۇر جەمىيىتىدە ھازىر تارىخ تەتقىقاتى بىلەن شۇغۇللىنىدىغان تەتقىقاتچىلىرىمىزنىڭ قولىدىكى تارىخنى ئاممىغا بىلدۈرۈش، چۈشەندۈرۈش ۋە تارىخىي بىلىملەرنى ئومۇمىيلاشتۇرۇشتىكى يېتەكچىلىك رولى، تارىخىي رومان يېزىقچىلىقى بىلەن شۇغۇللىنىدىغان يازغۇچىلىرىمىزنىڭ قولىغا ئۆتۈپ كەتكەندەك قىلىدۇ. ئەمەلىيەتتە، بۇنىڭمۇ يامان يېرى يوق. ئەمما، بۇ يەردە مۇھىم بولغىنى، ئەشۇ تارىخىي رومان يېزىقچىلىقى بىلەن شۇغۇللىنىۋاتقان يازغۇچىلىرىمىز مول ئەدەبىيات ۋە يېزىقچىلىق بىلىمى ھازىرلاش بىلەن بىرگە، يەنە ئۆزلىرى يېزىۋاتقان تارىخىي تېما توغرىسىدا يېتەرلىك بىلىم قۇرۇلمىسىغا ئىگە بولغانمۇ-يوق. شۇنداقلا ئېلان قىلغان ئەسەرلىرى ھەقىقىي يوسۇندا تارىخنىڭ سىن ئەينىكى بولۇپ، ئوقۇرمەنلەرگە تارىخنىڭ ئەسلى يۈزىنى ئېچىپ بېرەلىدىمۇ-يوق.

kanjebatur

ياسىنجان سادىق چوغلان نەچچە يىلنىڭ ئالدىدا خاتالىقىنى كۆرسىتىپ يىزىلغان ئوبزورغا جاۋاپ قايتۇرۇپ ھەقىقەتەن خاتا كەتكەن يەر بارلىقىنى ئىتىراپ قىلغانغۇ دەيمەن

alnap115

بەك ئېسىل تېما ئىكەن . مەن  مەزكۇر ئەسەرنى ژۇرنال يۈزىدە ئوقۇماپتىكەنمەن . جاللات خېنىم رومانىنى ئوقۇغان ، لىكىن باھادىرنامىنى ئاۋازلىق ئەسىرىنى ئاڭلاپ ، باشلىنىشىدىلا قاچقۇنلۇق ، تەخت تالىشىش ئۇر - چاپ ، ساپلا بىئەجەل ئۆلۈم ... خۇددى چەتئەللەرنىڭ فانتازىيىلىك كىنولىرىنى كۆرگەندەك ھېس تۇيغۇغا كەپ قېلىپ ، ئاخىرىنىمۇ تولۇق ئاڭلىمىغان . ئەمما ئىز ، ئويغانغان زىمىن ،ئانا يۇرت ، سەئىدخان ، قەشقەرىيە ، چىنگىزخان ...... قاتارلىقلارنى ئوقۇغان . ‹‹ئانا يۇرت ›› نى ئوقۇغان چاغلىرىمدا بەزى جايلىرىدا يىغلاپ (بەك ئاسان ھاياجانلىنىمەنمۇ بىلمىدىم ) كەتكەن ۋاقىتلىرىم بولغان . 3 قېتىم ئوقۇۋېتىپتىكەنمەن . بۇ يىل يەنە بىر قېتىم ئوقۇش ئۈچۈن كارۋىتىمنىڭ بېشىغا تەييارلاپ قويدۇم .
  ئەمدى ، تارىخى رومان ياشلارغا ، ھازىرقى زاماندىكى كىشىلەرگە تارىخنى بىلدۈرىدىغان ، ئەدەبىي ئېستېتىكا ئارقىلىق تارىخنى بىلدۈرىدىغان ئەسەر ، مىنىڭچە يۇقارقى ئوبزورنى ، ئېنىقراقى تولۇقلىما ۋە تۈزۈتۈشنى كۆرمىگەن ئادەملەر چۇقۇم باشقىچە ئويغا كەپ قالغۇدەك دەپ ئويلىدىم . ھەممە ئادەم تارىخنى تەتقىق قىلىپ بولالمايدۇ ، لىكىن تارىخىي رومانلارنى ئوقۇيدىغانلار كۆپ ، شۇڭا مۇشۇنداق ئوبزور ۋە تولۇقلىما تۈزۈتۈشلەرنىڭ بولىشى كىتابخانلارغا نىسبەتەن زۆرۈر دەپ قارايمەن . غەيۇر ئىسىملىك تورداش قولىڭىزغا دەرت كەلمىسۇن ، رەھمەت .