ئابلاجان يۈسۈپ تەھۇر
سېلىشتۇرما ئەدەبىيات ــ دۆلەت ۋە مىللەت چېگرىسىدىن ھالقىپ كەتكەن ھالدا تۈرلۈك ئەدەبىيات ھادىسىلىرىنى سېلىشتۇرۇپ بىر قانچە مىللەتلەر ئەدەبىياتى ئارىسىدىكى ئۆز ئارا تەسىر كۆرسىتىش ياكى ئوخشاشلىق قاتارلىق ئالاھىدىلىكلەرنى تەتقىق قىلىپ، ئەدەبىيات ئىلمى ۋە مەدەنىيەت ئىلمى تەقەززا بولغان خۇسۇسىيەتلەرنى شەرھلەشكە تىرىشىدۇ.
ھەممىمىزگە مەلۇمكى خەلق ئەدەبىياتى خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى ۋە يازما ئەدەبىياتىدىن ئىبارەت ئىككى ژانېرغا ئىگە. خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى بولغاندا خەلق ئارىسىدا ئاغزاكىي يوسۇندا تارقىلىپ كەلگەن تۈرلۈك ژانېرلاردىكى ھېكايە، قوشاق-بېيىت، لەتىپە-يۇمۇر قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. خەلق يازما ئەدەبىياتى بولسا ئادەتتە خەلق ئارىسىدا يازمىچە شەكىلدە خاتىرىلىنىپ ۋە تارقىلىپ كەلگەن قىسسە، ھېكايە، داستان ۋە بېيىتلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. خەلق ئەدەبىياتى مىراسلىرى ئەڭ ئاۋۋال مەلۇم شەخس تەرىپىدىن ئىجاد قىلىنغاندىن كېيىن ئېغىزدىن ئېغىزغا تارقىلىش جەريانىدا بارا-بارا تولۇقلىنىدۇ ۋە مۇكەممەللىشىدۇ. مەلۇم باسقۇچقا يېتىپ بارغاندىن كېيىن بەزىلىرى يېزىققا ئېلىنىپ يازما ئەدەبىياتنى شەكىللەندۈرىدۇ ۋە رەسمىي يوسۇندا يازغۇچىلار ئەدەبىياتىغا تەسىر كۆرسىتىدۇ. خەلق ئەدەبىياتى مىراسلىرى يېزىققا ئېلىنغاندىن كېيىن، ھەم يېزىق ۋاستىسىدا، ھەم ئېغىز ۋاستىسىدا تارقىلىدۇ. خەلق ئەدەبىياتى تەۋەلىك نۇقتىسىدىن فولكلور ئىلمى دائىرىسىگە كىرىدۇ، شۇنىڭ بىلەن بىرگە ئىسمىدا ئېيتىلغىنىدەك ئەدەبىيات ئىلمى كاتېگورىيەسىگە تەۋە بولىدۇ.
خەلق ئەدەبىياتى ئەدەبىيات ئىلمىغا تەۋە بولغاچ خەلق ئەدەبىياتى تەتقىقاتىمۇ ھەم ئەدەبىيات تەتقىقاتى بىلەن زىچ بىر گەۋدىلەشكەن بولىدۇ. شۇنداقلا ئەدەبىياتنى ئوبيېكت قىلغان ئىلىملەرگە ھەم ئورتاق ھالدا تېما مەنبەسى بولالايدۇ. مەسىلەن، ھەممىمىزگە مەلۇملۇق بولغان ئوتتۇرا ئەسىر ئىسلام دۇنياسىدا، بولۇپمۇ تۈرك دۇنياسىدا مەشھۇر بولغان زات ــ نەسىرىدىن ئەپەندى بىلەن باغلانغان لەتىپىلەر شەرقتە جۇڭگودىن غەرپتە تۈركىيەگىچە بولغان كەڭ دائىرىدىكى خەلقلەر ئەدەبىياتىدا مۇھىم ئورۇن تۇتۇپ كەلمەكتە. ئۇ بىر روشەن فولكلور ھادىسىسى سۈپىتىدىلا ئەمەس، لەتىپە ژانېرى بىلەن ئايرىلماس بىر گەۋدىگە ئايلانغان قەھرىمان سۈپىتىدە ئەدەبىيات تەتقىقاتىدا تىلغا ئېلىپ ئۆتمىسە بولمايدىغان بىر ئالاھىدە تىپ بولۇپ كۆرۈلىدۇ. دېمەك خەلق ئەدەبىياتى مىراسلىرى بىزنىڭ تەتقىقات ساھەيىمىز بولغان سېلىشتۇرما ئەدەبىياتنىڭ ھەم تەتقىقات ئوبيېكتى بولالايدۇ.
بىز بۇ سائەتتە بىزگە يادا بولغان ئۇيغۇر خەلق چۆچىكى«ئۇر توقماق» بىلەن ئۆزبېك خەلق چۆچىكى «ئۇر توقماق» ھەققىدە سېلىشتۇرما تەتقىقات ئېلىپ بارماقچىمىز.
سېلىشتۇرما ئەدەبىياتتا ئادەتتە تەسىر تەتقىقاتى ۋە پارالېل تەتقىقاتتىن ئىبارەت ئىككى مۇھىم تەتقىقات ئۇسۇلى قوللىنىلىدۇ. تەسىر تەتقىقاتى بولغاندا ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق دۆلەتنىڭ ئەدەبىياتى ئوتتۇرىسىدا بولغان ئەمەلىي ئۇچرىشىش ۋە تەسىرنىڭ ئۆزئارا مۇناسىۋىتى تەتقىق قىلىنىدۇ. پارالېل تەتقىقات بولسا ئۆز ئارا ئۇچراشمايدىغان، تەسىر كۆرسىتىشمەيدىغان ئوخشاش بولمىغان دۆلەتلەر ئەدەبىياتى سېلىشتۇرۇلىدۇ. بىز ئۇيغۇر ۋە ئۆزبېك ئىككى مىللەت خەلق ئەدەبىياتىدا مەۋجۇت بولغان «ئۇر توقماق» چۆچەكلىرىنى پەقەتلا تەسىر تەتقىقاتى نۇقتىسىدىن سېلىشتۇرۇشىمىز مۇمكىن. چۈنكى ئۇيغۇر، ئۆزبېك مىللەتلىرى تارىختىن بېرى يېقىن ئالاقىنى ساقلاپ كەلگەن ۋە مەيلى تىل، مەيلى مەدەنىيەت جەھەتلەردىن بولسۇن ئەڭ يېقىن ھېسابلىنىدىغان مىللەتلەردىن سانىلىدۇ. شۇنداق بولغان ئىكەن ئۇلار ئوتتۇرىسىدا مۇناسىۋەتنىڭ بولماسلىقى مۇمكىن ئەمەس. ئۇيغۇرلار بىلەن ئۆزبېكلەر 15-، 16-ئەسىرلەردىن باشلاپ ئوخشاشمىغان سىياسىي گەۋدىلەرگە تەۋە بولغان بولسىمۇ بىراق، پامىر، تەڭرىتاغ تاغلىرى ئاتلىنىپ، قەشقەر بىلەن ئەنجاننىڭ، شىنجاڭ بوستانلىقلىرى بىلەن ئامۇ-سىر دەريا ۋادىلىرىنىڭ مۇناسىۋىتى ئۈزۈلۈپ قالغان ئەمەس. ئىككى ئارىلىقتا مەيلى سودا كارۋانلىرى بولسۇن، مەيلى سىياسىي يۈرۈشلەر بولسۇن، 20-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىغىچە داۋام قىلىپ تۇرغان. بىراق ئەمەلىيەت شۇكى، بۈگۈندە «ئۆزبېك» دەپ ئاتىلىۋاتقان بۇ مىللەت نامى 16-ئەسىردە قىپچاق دالاسىدىن ماۋارا ئۇننەھرگە باستۇرۇپ كېلىپ، تېمۇرىي تۈرك دۆلىتىنى ھىندىستانغا سىقىپ چىقارغان ئۆزبېكلەرنىڭ نامىدىن كەلگەن. ئۇنىڭدىن ئىلگىرى بۈيۈك شائىر نەۋايى تەرىپىدىن «تۈركىي تىل» دەپ ئاتالغان بۇ تىل قومۇل بوستانلىقلىرىدىن كاسپىي دېڭىزى قىرغاقلىرىغىچە ئورتاق ئەدەبىي تىل سۈپىتىدە ئېتىراپ قىلىنىپ ئىشلىتىلگەن ۋە بۇ تىلنى ئىشلەتكۈچىلەر «تۈركلەر» دېگەن نام بىلەن باشقىلاردىن پەرقلەندۈرۈلگەن. گەرچە شۇنداق بولسىمۇ، 15-ئەسىردە ماۋارا ئۇننەھردە ھۆكۈم سۈرگەن تېمۇرىي دۆلىتى، شىنجاڭ دائىرىسى ئىچىدە ھۆكۈم سۈرگەن چىڭگىز ئەۋلادلىرى تەرىپىدىن داۋام قىلىنغان موغۇلىستان خانلىقى، 16-ئەسىردە ماۋارا ئۇننەھردە قۇرۇلغان ئۆزبېك خانلىقى، شىنجاڭ دائىرىسىدا يەركەننى پايتەخت قىلىپ داۋام قىلغان چىڭگىز ئەۋلادلىرىنىڭ «سەئىدىيە» دەپ ئاتالغان سەلتەنىتى، 17-ئەسىردە ماۋارا ئۇننەھردە خېۋە، بۇخارا، قوقەند ئۈچ خانلىققا بۆلۈنگەن ۋەزىيەت بىلەن، شىنجاڭدا ماۋارا ئۇننەھردىن ئېقىپ كىرگەن خوجىلار ھۆكۈمرانلىقىنىڭ مۇستەھكەملىنىشى، 18-ئەسىردە ماۋارا ئۇننەھردە ئۈچ خانلىقنىڭ داۋام قىلىشى، شىنجاڭدا خوجىلار ھۆكۈمرانلىقى ۋە مانجۇ ھۆكۈمرانلىقىنىڭ يېتىپ كىرىشى، 19-ئەسىردە ماۋارا ئۇننەھردە يەنە بۇ ئۈچ خانلىقنىڭ زەئىپلىشىپ چاررۇسىيە ئىمپىرىيەسىنىڭ ماۋارا ئۇننەھرگە كېڭىيىشى، شىنجاڭدا چىڭ سۇلالىسى ھۆكۈمرانلىقىنىڭ داۋام قىلىشى ۋە ماۋارا ئۇننەھر ھۆكۈمرانلىرىنىڭ قوللىشى ئاستىدا شىنجاڭدا بولۇنغان نەچچە قېتىملىق خوجىلار ئىسيانى ۋە قوقەندتىن كەلگەن ياقۇپبەگنىڭ قىسقا مۇددەتلىك ھۆكۈمرانلىقى، 20-ئەسىردە ماۋارا ئۇننەھردە يەرلىك خانلىقلارنىڭ ئۈزۈل-كېسىل يوقۇتۇلۇشى ۋە چاررۇسىيە ئېمپىرىيەسىنىڭ ئاغدۇرۇلۇپ، سوۋېت دۆلىتىنىڭ قۇرۇلۇشى ۋە شىنجاڭدا مىلتارستلار ھۆكۈمرانلىقى ۋە كومپارتىيەنىڭ يېتىپ كېلىشى، شۇنداقلا سوۋېت ئىتتىپاقى بىلەن تاكى 50-يىللارغا قەدەر بولغان يېقىن مۇناسىۋەت، ئۇنىڭدىن كېيىن ماۋارا ئۇننەھر بىلەن بولغان ئالاقىنىڭ ئۈزۈلۈشى…. مانا مۇشۇنىڭدەك بەش ئەسىردىن كۆپرەك ۋاقىت داۋام قىلغان سىياسىي ئۈزۈكچىلىك، شۇنداقلا يېقىنقى يۈز يىل مابەينىدە ئالاقىنىڭ ئازىيىشى تۈپەيلى كۆرۈلگەن مەدەنىيەت ئۇزاقلىقى، ئوخشاشمىغان مىللەتلەرنىڭ تەسىرىگە ئۇچراش قاتارلىقلار ئۇيغۇر، ئۆزبېك دەپ ئايرىلغان بۇ ھازىرقى زامان مىللەتلىرىنىڭ ئارىسىغا مەلۇم پەرقلەرنى ئېلىپ كەلدى. بىز بۇ يەردە تىلغا ئالماقچى بولغان «ئۇر توقماق» چۆچىكى ئەنە شۇنداق پەرقلەرنىڭ بىر ئىپادىسى سۈپىتىدە كۆرۈلىدۇ.
بىزگە مەلۇمكى، سېلىشتۇرما ئەدەبىياتتىكى تەسىر تەتقىقاتى تارقىلىش تەتقىقاتى، مەنبە تەتقىقاتى، ۋاسىتە تەتقىقاتى، ئەدەبىي تۈر تەتقىقاتىدىن ئىبارەت تۆت تارماق ئىلىمغا ئايرىلىدۇ. بىز ئۇيغۇر، ئۆزبېك خەلق ئەدەبىياتىدىكى «ئۇر توقماق» چۆچىكىنى مەنبە تەتقىقاتى نۇقتىسىدىن تەتقىق قىلىشنى مۇۋاپىق تاپتۇق.
ئەدەبىي ئەسەرلەردىكى تېماتىكا، تېما، پېرسوناژ، سۇژىت، ئۇسلۇب، تىل قاتارلىقلارنىڭ كېلىش مەنبەسى نۇقتىسىدىن تەتقىق قىلىش مەنبە تەتقىقاتى بولىدۇ.