ئەدەپ-ئەخلاق ۋە ياشلار

ئەدەب-ئەخلاق ئادىمىيلىكنىڭ مۇھىم بىر شەرتى. ئەدەب بىلەن ئەخلاق مەنىداش ۋە قولداش سۆزلەردۇر. ئەدەبنى بىلگەن ئەخلاقلىق بولىدۇ، گۈزەل ئەخلااق ئىگىسى ئەدەبلىك بولىدۇ. ئادەتتە كىشىلەر ئەدەبنى بىلمەيدىغان ئەخلاقسىزنى «ئادەم قېلىپىدىن چىققان» دەپ ئەيىبلەيدۇ. ئىنسان تىل-تەپەككۇر ۋە ئەدەب-ئەخلاق بىلەن ھايۋاندىن پەرقلىنىدۇ. ئەدەب-ئەخلاقمۇ قانۇنغا ئوخشاشلا جەمئىيەتنىڭ مەھسۇلى، شۇنداقلا، ئەخلاق ئادەمنىڭ ئىچكى ۋە تاشقى گۈزەللىكىنىڭ سىمۋولى. بىر مىللەتنىڭ ئۇزاق تارىخىي تەرەققىيات جەريانىدا پەيدا بولغان ئەدەب-ئەخلاقى شۇ مىللەت مەۋجۇتلىقىنىڭ ئىپادىسى. مىللىي ئەدەب-ئەخلاقىنى ئۇنتۇغان ئادەم ئۆزىنى ۋە ئاخىرى مىللىتىنى ئۇنتۇيدۇ. ئۆزىنى ئۇنتۇغان ئادەم تارىخىنى ۋە ئۆزىنىڭ بارلىقىنى ئۇنتۇغان بولىدۇ. تارىخ ئۇنتۇلىدىكەن، ئۇ تارىخ ئۆزگىنىڭ قولىغا چۈشۈپ قالىدۇ. ئۇنداقتا، سىزنىڭ تارىخىڭىز ئۆزگىنىڭ چۈشەنچىسى بويىچە خاتىرىلىنىدۇ ۋە خاھىشى بويىچە داۋام قىلىدۇ. ئۆتكەن دانالار، ئەدىبلەر ئۇزاق زامانلاردىن بۇيان داۋام قىلىپ كەلگەن ھاياتىي تەجرىبىلىرىنى خۇلاسىلاپ، ئەدەب-ئەخلاق توغرىسىدا نۇرغۇن رىسالىلەرنى يازغان. جۈملىدىن ھەزرىتى نىزامىدىن ئەلىشىر نەۋائىي «مەھبۇبۇل قۇلۇب» («كۆڭۈلنىڭ سۆيگۈنى») دېگەن ئەسىرىدە مۇنداق تەلىم بەرگەن: «ئەدەب-ئەخلاق كىشىلەرنى بىر-بىرىگە مېھرىبان ۋە دوست-ياران قىلىدۇ. ئەدەب-ئەخلاق ئۇرۇقىنى چاچقان كىشى ناھايىتى قىممەتلىك ھوسۇل يىغىدۇ. ئەدەب-ئەخلاقلىق ئادەم ھەرقانداق كىشىگە يېقىملىق كۆرۈنىدۇ-دە، ئىززەت-ھۆرمەتكا سازاۋەر بولىدۇ». دېمەك، ئەدەب-ئەخلاق ئادىمىيلىكنىڭ ئاساسى.
ئەدەب-ئەخلاقمۇ كىشىلىك جەمئىيىتىدە شەكىللەنگەن يېزىقسىز قانۇن. جەمئىيەتتە ئادەملەر رىئايە قىلىشقا تېگىشلىك ئىككى خىل قانۇن بولىدۇ: بىرى، دۆلەت قانۇنى، يەنە بىرى، قەلب قانۇنى. دۆلەت قانۇنىغا ئاڭلىق رىايە قىلالايدىغان ئادەم، ئالدى بىلەن قەلب قانۇنىنىڭ چەك-چېگرىسىدا (ئىلكىدە) بولمىقى لازىم. چۈنكى دۆلەت ياكى جەمئىيەتنىڭ قانۇنى كىشىلەرنىڭ زاھىرىي ھەرىكەتلىرىنىلا چەكلىيەلەيدۇ. شۇڭا بۇ ئىچكى ئامىل. بۇ ئامىل سىياسىي-نەزىرىيىدە «ئىدىيە» (مەپكۇرە) دەپ ئاتىلىدۇ. قەلب قانۇنىنىڭ چەك-چېگرىسىدىن چىقىپ كەتكەن ئادەم دۆلەت ۋە جەمئىيەتنىڭ قانۇنىغا جەزمەن خىلاپلىق قىلىدۇ. كىشىلەر قىسمەن ماددىي مەنپەئەتىنى ۋە بىردەملىك ھوزۇرنى كۆزلەپ، پاسسىپ ۋە بىدئەت خىياللارغا بېرىلىپ، ناشايان ئىشلارنى قىلىدۇ-دە، ئادىمىيلىك ھالىتىدىن چىقىپ، ئەخلاقسىزلىق ھالىتىگە چۈشۈپ قالىدۇ. ئاخىر دۆلەت، جەمئىيەت قانۇنىغا زىت ھەرىكەتلەرنى قىلىدۇ. بۇ دۆلەت قانۇنىدا جىنايەت ھېسابلىنىدۇ. كونكىرېت ئېيتقاندا، قەلب قانۇنىنىڭ چەك-چېگرىسىدىن چىققان ئادەم، تەبىئىيكى، ئارسىزلىق، بۇزۇقچىلىق، مەككارلىق، ئالدامچىلىق، جاھىللىق، ھەسەتخورلۇق، ئاچۆزلۈك، قانخورلۇق، قاتىللىق، ئوغۇرلۇق، مۇناپىقلىق، مەنمەنچىلىك، شەھۋەتپەرەسلىك دېگەندەك يامان-ئوسال خۇلقلارنى قىلىدۇ. دېمەك، كىشىنىڭ ھەركىتى تۈز-دۇرۇس بولۇشى شەرت. قاچانىكى، كىشىنىڭ دىلى ئەگرى بولىدىكەن، ھەرىكىتىمۇ ئەگرى بولىدۇ، يەنى يولدىن چىقىدۇ. بۇ يەردىكى« يول» قانۇن، ئەدەب-ئەخلاق دېگەنلىكتۇر. كىشىلەر «يولدىن چىقمايمەن، خاندىن قورقمايمەن» دېگەن ماقالنى كۆپ ئىشلىتىدۇ. بۇنىڭدىن مەلۇمكى، قەلب قانۇنىنىڭ چەكلىمىسىدىن چەتنىگەن ئادەم قانۇننىڭ، ئىجتىمائىي ئەخلاقنىڭ قارشى تەرىپىگە ئۆتۈپ كېتىدۇ. بۇنىڭ ئاقىۋىتىدە ئەدەب-ئەخلاق توختالغۇسىز تەنەززۇلغا يۈزلىنىدۇ-دە، جەمئىيەت، ئائىلە ۋە ئۆز(شەخس)، مىللەت ھالاكەت خەۋپىگە دۇچ كېلىدۇ. شۇڭا، يامانلىق-رەزىللىك پەيدا بولۇشتىن ئىلگىرى، ئۇنى كىشىلەرنىڭ قەلبىدە«ئىدىيىسىدە)لا يىلتىزىدىن قۇرۇتۇش زۆرۈر. بۇنىڭدىن قارىغاندا، قەلب قانۇنى دۆلەت قانۇنىدىن ئۈستۈن تۇرىدۇ. ئادەمدە قەلب قانۇنى ئەۋۋەل ئائىلىدە يىلتىزلىنىدۇ، جەمئىيەتتە بىخلىنىدۇ. مۇبادا، ئائىلىۋى مۇھىت ۋە ئىجتىمائىي شارائىت ئۆزئارا ماسلىشىپ بەرسە، قەلب قانۇنى راۋۇرۇس كۆكلەيدۇ. دېمەك، ئائىلە تەربىيىسى قەلب قانۇنىنىڭ تۇغۇللۇشىدا مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ؛ ئجتىمائىي تەسىر ھەل قىلغۇچ رول ئوينايدۇ. ئائىلە ۋە جەمئيەت تەربىيىسى ئەدەبلىك-ئەخلاقلىق بولۇشنىڭ تۇپرىقىدۇر. چىن پەرزەنتلىك تۇيغۇسى بولغان بىرەر كىم نورمال شەخسىي ھەددى ھەرىكىتىدە ھەرقاچان ئائىلىنى كۆزدە تۇتىدۇ، ئائىلىگە تايىنىدۇ. ئائىلە قانداشلىق مۇناسىۋېتىنى ئاساس قىلىدۇ. ھەرقانداق مۇناسىۋەت قانداشلىق مۇناسىۋېتىدەك مۇستەھكەم تەبىئىي بولالمايدۇ. ئائىلە مۇستەھكەم ۋە تەبىئىي يوسۇندا بىرلەشكەن ئاساسقا ئىگە بولسا، ئۇ روناق تاپىدۇ. لېكىن ئائىلىۋى مۇناسىۋەت ئۇنىڭ ئىقتىسادىي-مەدەنىي شارائىتىگىمۇ باغلىق بولىدۇ، بولۇپمۇ يېزا شارائىتىدا، ئىقتىسادىي تەرەقىىياتتىكى تەڭپۇڭسىزلىق تۈپەيلىدىن، بىرمۇنچە ئائىلىلەر تەڭقىسلىقتا ياشاۋاتقانلىقى ئۈچۈن، ئۇلارنىڭ مەدەنىيەت سەۋىيەلىرىمۇ سانائەتلىك شەھەر ئاھالىسىنىڭكىدىن خېىلىلا تۆۋەن. ھەرھالدا، يېزا ئاھالىلىرىگە يەنىلا قەدىمدىن ئۇدۇم بولۇپ كەلگەن ئەدەب-ئەخلاق ئۆز تەسىر كۈچىنى كۆرسىتىپ كەلمەكتە. مەسىلەن يېزا بالىلىرى، ياشلىرى شەھەر بالىلىرى، ياشلارغا قارىغاندا تارتىنچاق، ھېيىققاقراق، تېڭىرقىغاقراق بولىدۇ. بۇ ئائىلىۋى ئەدەب-ئەخلاقنىڭ ۋە يېزا توپ-كۆجۈمىنىڭ سىجىللىقىدىن بولغان. ھازىر بۇ سىجىللىق بارا-بارا بېغىش-بېغىشىدىن ئۈزۈلۈشكە يۈزلەنمەكتە. يېزىلاردىكى فېئوداللىق ناتۇرال ۋە كۇستار ئىگىلىك ئۇسۇلىغا كۈندىن-كۈنگە تەرەققىي قىلىۋاتقان زامانىۋى كارگەرلىك، بازار رىقابەت ئىگىلىكى قاتتىق تەسىر كۆرسەتمەكتە. شەھەرلىشىشنىڭ تەسىر دائىرىسى كېڭەيمەكتە. كىشىلەرنىڭ، بولۇپمۇ ياشلارنىڭ شەھەرلەرگە، تىرىكچىلىك تۈپەيلىدىن يىراقلارغا يۈزلىنىش خاھىشى كۈچەيمەكتە. بۇ ھالدا، ئەنئەنىۋى قىممەت قارىشى كىشىكەرنىڭ پۇت-قوللىرىنى چىرمىۋالىدىغان تۆشەككە ئايلانماقتا. شۇڭا، ئائىلىنىڭ ئەنئەنىۋى-ئىجتىمائىي فۇنكىتسىيىسىمۇ ئۆزگەرمەكتە. ياشلارغا، بولۇپمۇ ئۆسمۈرلەرگە مەكتەپ ۋە دوست-يارەنلەر چەمبىرىكىدىن بولىدىغان تەسىر ئاتا-ئانا ۋە ئائىلە چەمبىرىكىنىڭ تەسىرىدىن زورايماقتا. بۇ ئەھۋاللار كىشىلەرنىڭ روھىي دۇنياسىغا تەسىر كۆرسىتىپ، بەزى كىشىلەر پۇل تېپىش ئۈچۈن ئويلىغان ۋاستىلىرىدىن ئەپچىل پايدىلىنىش يولىغا كىردى؛ بەزى كىشىلەر ھەتتا ئىقبال، ئائىلە ۋە «يۈز» (ئار-نۇمۇس) دېگەندەك ئەنئەنىۋى ئىبرەتنامىلەرنى بىر چەتكە قايرىپ قويدى. بەزى كىشىلەر «تەقدىر شۇنداق ئىكەن» دەپ ئۈمىدسىزلىك كۆلچىكىگە غەرق بولۇپ چۈشكۈنلەشتى ياكى ئەدەب-ئەخلاقنى قايرىپ قويۇپ، ناشايان ئىشلار بىلەن شۇغۇللاندى. خىزمەتچىلەر تەبىقىسىدىن بىر قىسىم كىشىكەرنىڭ ھەرىكىتى ۋە خۇي-پەيلىنى تەھلىل قىلىدىغان بولساق، مۇنداقلار ئۈچ تائىپىگە بۆلۈنگىنى مەلۇم: بىر تائىپىسى خەلق تەرىپىدىن بېرىلگەن مەنسەپنى سۈيئىستىمال قىلىپ، يەپ-ئىچىش ۋە راھەت-پاراغەتتە ياشاشنىڭ ۋاستىسى قىلىۋالغانلار؛ ئىككىنچى تائىپىسى بىلىم-ئىقتىدارى تۆۋەن بولغىنى ئۈچۈن، يۇقىرىغا يامىشىشتا خۇشامەت ۋە ھەسەتخورلۇقنى كەسپ قىلىۋالغانلار؛ ئۈچىنچى بىر تائىپىسى، «ئۆزۈڭنى بىل، ئۆزگىنى قوي»، «پەرۋايىم پەلەك» دەيدىغان بىپەرۋالار. بۇ ئۈچ خىل تائىپىگە كىرىدىغان كىشىلەر ئالدى بىلەن ئۆزىنى ئۇنتۇپ قالغانلاردۇر. ھەرقاندق شەخس ئائىلىنىڭ، جەمئىيەتنىڭ شۇنداقلا بىر مىللەتنىڭ ئەزاسى. ئۆزىنى ئۇنتۇغان ئادەم ئائىلىنى، جەمئىيەتنى، مىللەتنى ئۇنتۇيدۇ. ئەگەر جەمئىيەت ۋە مىللەت ئۈچۈن ئۆزىنى ئۇنتۇسا، بۇ ئالىيجانابلىق بولىدۇ. ئاڭ-پىكىر، ھېس-تۇيغۇ، روھ-پىسخىلوگىيە، ئادەت، ياشاش تەدبىرلىرى، بۇنىڭدىنمۇ مۇھىمى تىل، ئەدەب-ئەخلاق، مەدەنىيەت جەھەتلىرىدىن بىر مىللەتكە تەئەللۇق بولغان شەخس، مۇبادا، ئۆزلۈكىنى ئۇنتۇيدىكەن، ئۇ ئاخىرقى ھېسابتا ھەممىدىن مەھرۇم بولىدۇ. خۇددى بوران-چاپقۇندا پىلدىرلاپ يۈرگەن بىر تال پەرگە ئوخشاپ قېلىپ، بىر ئوڭغا-بىر سولغا ۋە بىر يۇقىرىغا-بىر پەسكە لەيلەپ يۈرۈپ، ئاخىر پاتقاققا ياكى كۆلگە چۈشۈپ تۈگىشىدۇ. دېمەك ئۆزلۈكىنى ئۇنتۇغان ئادەم ئۆزگىنىڭ ئالدىدا ئۆزىنى تاپالمايدۇ-دە، ھەقىقىي ئىنسانىي ياشاشتىن مەھرۇم بولىدۇ. ئۆزىنى ئۇنتۇماسلىقنىڭ مۇھىم چارىلىرى بىلىم-ھۈنەرلىك بولۇش ۋە ئەدەب-ئەخلاقنى بىلىشتىن ئىبارەت. بىز تەكىتلەيدىغان ئەدەب-ئەخلاق كەڭ مەنىدىكى ئەدەب-ئەخلاقتۇر. راستچىللىق، ۋىجدانلىق، ھىممەتلىك، مەدەنىيلىك، ئىجتىھاتلىق، دوستلۇق، ئىتتىپاقلىق ــ ئەدەب-ئەخلاقنىڭ ماھىيەتلىك ئىپادىلىرىدۇر.