ماتەك پالگان ھەققىدە [ئۇلانما كۆچۈرۈش]

                                   ‹‹ماتەك پالگان ›› ھەققىدە
                                          مۇھەممەت توختى
لوپنۇرشۇناس ئۇستازىم يولداش مويدۇن سايىت ئەپەندى ئۆزىنىڭ ‹‹ لوپنۇر ئەسلىمىلىرى ›› ناملىق كىتبىدا ‹‹ ماتەك پالگان ›› ھەققىدە مۇنداق بايانلارنى يازىدۇ .
‹‹ مۇھەممەت تايىر ئاكا ‹ ماتەك پالگان › داستانىنى ئېيتىپ بولۇپ ، دادىسىدىن ئاڭلىغان داستاننى ئوقۇغۇچىغا مۇناسىۋەتلىك بىر ئىشنى سۆزلەپ بەردى :  بۇنىڭدىن 180يىللار ئىلگىرى كونا چوڭكۆل ، تېيىزكۆل ۋە چارا ئەتراپىدا ‹ ماتەك پالگان › نامى بىلەن مەشھۇر يېتىم – يېسىر ، ئاغرىق – مېيىپ ، تۇل – ئاجىزلارنىڭ غەمگۇزارى ئۆتكەنىكەن . ئۇ ئوۋچى بولۇپ ، ئوۋلىغان بۇغا – كېيىك ، جەرەن ، توشقان قاتارلىق نەرسىلەرنى ئۆزىگە ئازراقلا ئېلىپ قېلىپ ، قالغىنىنى شۇ جايدىكى يېتىم-يېسىر، ئاجىز-ئورۇقلارغا تارقىتىپ بېرىۋىتىدىكەن . يۇرتنىڭ ئاقساقال –چوڭلىرى ، بەگ-بايلار سېتىپ بېرىشنى ئېيتسىمۇ ھەرگىز سېتىپ بەرمەيدىكەن . ئۇ ، بۇ ئىشنى بىر ئۆمۈر داۋاملاشتۇرۇپتۇ . شۇ ئەتراپتا ‹ ماتەك پالگان › غا زامانداش مۇھەممەت ئىسىملىك داڭلىق قوشاقچى ئۆتكەنىكەن . ئۇ ، ‹ ماتەك پالگان › نىڭ ساۋابلىق ئىشلىرىنى قوشاق قىلىپ توقۇپ ، كېيىنكى ئەۋلادلارغا نەمۇنە قىلىپ قالدۇرۇش نىيىتىگە كەپتۇ-دە ، ئويلىغىنىنى ماتەك پالگانغا ئېيتىپتۇ . ماتەك پالگان ماقۇل تېپىپ، بوۋىسى ، ئاتىسى ، قېيناتىسى ۋە ئۆزىنىڭ بولۇپ ئۇچ ئەۋلاد تۆت كىشىنىڭ ئېچىنىشلىق كەچۈرمىشلىرىنى سۆزلەپ بېرىپتۇ .
بىر نەچچە كۈندىن كېيىن ، مەھەللىدىكى بىر ئوچۇقچىلىقتا قوشاق ئېيتىشىش پائالىيىتى ئۆتكۈزۈلگەندە ، مۇھەممەت قوشاقچى ئوتتۇرىغا بىر ئولاقنى قويۇپ ، ئۆزى ئۇنىڭ ئىچىگە كىرىپ كېمە ھەيدىگەن ھەرىكەت ھالىتىدە ئولتۇرۇپ بۇ داستاننى ئېيتقان . داستان ئېيتىلىپ مەلۇم نۇقتىغا كەلگەندە ، ئەتراپتا تۇرغان كىشىلەر داستانغا ئالقىش-بارىكاللا ياڭراتقان ھەم ئۇنىڭ ‹ كېمە › سىگە پۇل-تەڭگە ۋە باشقا نەرسىلەرنى تاشلىغان . مۇھەممەت قوشاقچى: ‹‹داستاننىڭ قىممىتىنى پۇل-تەڭگىگە تەڭ قىلدى ›› دەپ ئويلاپ ، راۋان ئېيتىلىۋاتقان داستاننى توختىتىپ ، يۇتداشلىرىدىن رەنجىگەنلىكىنى ئىپادىلەپ :
توۋا  ،  توۋا  بىلمەدىم ،
نېمە  بولدۇ  بۇ خەقلەر .
قوشۇق قاتسام پالگانغا ،
پۇل  تەمە  قىلدى دەرلەر .
بىزدە  قانچەسى  باردۇر ،
ماتەك پالگاندەك ئەرلەر .

ئاغىر  كەلدى  كېمەمگە ،
تاشلانغان پۇل ، مالىڭلار .
قوشۇق قالسۇن ئۆزۈمگە ،
پۇلنى   ئالىپ  كېتىڭلار ،
خوشال بولسۇن كۈچۈڭلار ،
ئوسما   ئالىپ  بېرىڭلار .
دېگەن ئىككى كۇپلىت قوشاق ئېيتىپلا ئۇلىقىنى كۆتۈرۈپ مەيداندىن چىقىپ كەتكەن . شۇنىڭ بىلەن داستاننىڭ ماتەك پالگاننىڭ كېيىنكى ھايات كەچۈرمىشلىرى بايان قىلىنغان قىسمى تېپىلماي قالغان . ..... ››
يۇقارقى بايانلاردىن مەلۇم بولۇشىچە ، بۇ قوشاقلار ‹‹ ماتەك پالگان›› نىڭ كېيىنكى كەچۈرمىشلىرى بولۇشى مۈمكىن .

ماتەك پالگان

(ئازات بوۋىنىڭ ماتەك پالگانغا چىقارغان قوشۇقى )
            1   

دىۋىچىلارغا ئورناتىپ ،
تۈشەتمىگەن پىرلارىنى .
    ۋۇجۇتقا ئالىپ چىقار بولسا ،
شۇ ئوناغان (1) خىيالىنى .
ئاغاچا گاڭگۇڭ بىلەن ،
ئاچماي كۈلەر چىرايىنى .
ئايىققىچە(2) كىردۈرۈپ(3) ،
قىلالماغان ئىلاسىنى(4) .

قىلالماي    ئىلاسىنى ،
پادەسىز ئىكەنغۇ يالغان .
ئىڭڭالىغا(5) چالىقىپ(6) ،
بۇغاسىنى ئاتارسەن تايغان .
ياياق(7) قوغلاغانىڭدا ،
بۇغا-كېيىككىچە ھارغان .
   كۈپتەڭگە(8) مىلتىق ئاسىپ ،
چىمەندە قولۇڭڭۇ سالغان .
ئادەم  تۆرەلگەن  بىلەن ،
ساڭڭا ئوخشارمۇ ماتەك پالگان .
              2
ئادەم  تۆرەلگەن  بىلەن ،
ئوخشايمۇدۇ (9) ئاناسىغا .
ئاينى بۇلۇت باسقاندەك ،
كۆك مويۇننۇ(10) قاناتىغا .
ئۆيدىن ئېشىككە چىقالماي ،
پۇتۇداقى   تاناسىغا .
مېنى تېۋىپ دېسۇن ،
ئايتىپ(11) بارسۇن ئاتاسىغا .
               
                 3

( تۆۋەندىكىسى ماتەك پالگاننىڭ ئۆزىگە چىقارغان قوپشۇقى )
مىڭلاپ  قوينى  يەگەنلەر ،
ياغ چاڭڭاللىغان(12) مەرگەنلەر .
ئۇدۇل چىقسا چىۋەرلەر ،
        لوپتا(13) يوقتۇر بۇنداق ئەرەنلەر ،
ئەركەلەتەدۇ   لوپ  بەگلەر .
گۈل جاھان ئالىم سوپۇ(14) ،
خۇدايىممى بىلمەيمىسىلەر .

مەڭلىك  قىز  ئاغاچانى ،
پاتقاققا پاتقاندۇ ساچى(15) .
ئايساخاڭڭا ئايتىڭلار ،
تامىزماسۇن(16) ياشىنى .
ئۈچ ئاي قارالىق تۇتۇپ ،
تاراماسۇن   باشىنى .

قارا ئۇيۇممۇ ئۆلتۈرۈپ ،
چىقاسۇنلار  ئاشىممى  .
بالالارىم   يىغلاسا ،
ئاياماسمەن جانىممى .
خۇدايىمدىن تىلەيمەن ،
بىر قاشۇقچە قانىممى .
شۇنۇ كەلىپ كۆرۈڭلەر ،
پالاس پاتقان يانىممى .

پالاس پاتقان يانىمغا ،
ماڭسام تاياغىم يۆلەك .
كەلىپ يوقلامايدۇلار ،
تۇققان – ئۇرۇغۇم بۆلەك .
تۆلەگەن(17) ياقىن ئولتۇر ،
   ئارقامغا بولغىن ئۆۋەك(18) .
ئارقامغا بولغىن ئۆۋەك ،
   ئالدىمغا كەلگىن ئىتىپ(19) .
مەنى شۇنداق بولارىممى ،
بىر سەر نوشۇدۇر(20) ئىچىپ .

(تۆۋەندىكىسى ماتەك پالگان ئاغرىپ ياتقاندا ،ئۆز ھالىغا يىغلاپ چىقارغان قوشۇقى)
ئازىتقۇچۇم(21) كەلسەنە ،
مەندىنقۇ گاشەت قىلماي(22) .
غىزاڭ بولسا يەسەنە ،
دەردىممى ئارا قىلماي .
خالچەگە گەپ دەسەنە ،
خالچەگە گەپپى دەسەڭ ،
كەلەرئىدى شۇ چاققا .
سادىققۇ مەندىن قاچتى ،
ئەمدى كەلمەس قۇچاققا .
مەن بۇ ئالەمدىن كەچتىم ،
پۇتۇم كىردى تۇشاققا .
خوجەمنىيازغا ئايتىڭلار ،
ئالسۇنلار مەنى تاپىپ .
نىيازجانما مۇقۇلۇس(23) ،
يىغلاپ يانىمدا ياتىپ .
ئېشىككە چىقىپ قاراڭ ،
كەلەرمۇ تاڭ ماڭڭا ئاتىپ .
شىلدەرەندەك(24) بۇلۇتلارنى ،
زىلتاتقاندەك كىرپىك-قاشى .
شىكارغا بارۇرىدا ،
ئەرگىپ كەلگەن قاشقا ئاتى .
ئاھ ئۇرۇپ ئۇلۇق تىنىپ ،
ياتۇڭڭا(25) ئاققاندۇ ياشى .
....................
ئەسكەرتىش : ئېيتىپ بەرگۈچى بۇ قوشاقنى مۇشۇنچىلىك ئېسىگە ئالالىغان .
سۆزلەرگە ئىزاھات
1. ئوناغان – ئويلىغان ، خىيال قىلغان .
2. ئايىققىچە – ئېيىققىچە .
3. كىردۈرۈپ – كىرگۈزۈپ .
4. ئىلاسى – ھىلىسى ، ھىلە-مىكرى .
5. ئىڭڭالىغا – ئەڭ ئالدىغا .
6. چالىقىپ – يولۇقۇپ .
7. ياياق – پىيادە .
8. كۆپتەڭڭە – مۈرەڭگە ، ئۆشنەڭگە .
9. ئوخشاتمايمىدۇ – ئوخشاتمامدۇ .
10. كۆك مويۇن – قارچۇغا قۇش .
11. ئايتىپ – ئېيتىپ ، دەپ .
12. چاڭڭاللىغان – تۇتقان ، چاڭگاللىغان .
13. لوپ – لوپنۇر .
14. ئالىم سوپۇ – ھېلىم سوپى يەنى لوپنۇرلۇق كىشى ئىسمى  .
15. ساچى – چېچى .
16. تامىزماسۇن – ئاققۇزمىسۇن ، تامدۇرمىسۇن .
17. تۆلەگەن – كىشى ئىسمى يەنى لوپنۇرلۇق كىشى ئىسمى .
18. ئۆۋەك –يۆلەك ، يار-يۆلەك .
19. ئىتىپ – ئىتتىرىپ .
20. نوشۇدۇر – زەھەر .
21. ئازىتقۇچۇم – ئايالىم ، خوتۇنۇم ياكى مەھبۇبەم .
22. گاشەت قىلماي – زېرىكمەي .
23. مۇقۇلۇس – ( ئېيتىپ بەرگۈچىمۇ مەنىسىنى بىلمەيدىكەن )
24. شىلدەرەن – قويۇق ، زىچ .
25. ياتۇڭڭا – يېنىڭغا ياكى يېرىمىڭغا .
      
      ئېيتىپ بەرگۈچى : لوپنۇر ناھيە تارىم يېزا چوڭكۆل كەنتىدىن يۇنۇس ئارزۇ 73 يېشىدا ئالەمدىن ئۆتكەن . باشلانغۇچ مەدەنىيەت سەۋىيەسىگە ئىگە .