دىيارىم تور بېتىدىن ئېلىندى

                                ھاۋايدىكى كۈنلەر(    2    )
                        
                               --- ئادەت تۈرمىسىدىن قېچىش

                                         زۇلپىقار بارات ئۆزباش

                                             ئادەمنىڭ قەدرى

       ئابدۇقادىر داموللا: «سەپەرگە چىقىڭلار، رىزقىلىق بولىسىلەر» دېگەنىكەن. ئامېرىكىغا ئوقۇشقا مېڭىشتىن بۇرۇن، بۇ قېتىملىق سەپەرنىڭ روھىي دۇنيايىمغا ۋە بۇنىڭدىن كېيىنكى ھاياتىمغا نىسبەتەن نېمىدىن دېرەك بېرىدىغانلىقىنى خىرە-شىرە پەرەز قىلالىساممۇ، ماڭا قانداق رىزقىلارنى ئاتا قىلالايدىغانلىقىنى بىلمەيتتىم، توغرىراقى بىلىشكىمۇ قادىر ئەمەس ئىدىم. شۇغىنىسى، بۇ قېتىملىق ئوقۇش پۇرسىتى ئۈچۈن جىق قۇربانلارنى بەردىم. ئازابلىق تاللاشلارغا دۇچ كەلدىم.
     ماڭا ۋاقىتلىق مەنپەئەت ئاتا قىغان رئېاللىق مازغاپلىرى ئارىسىدىن شېكەر يالىتىلغان زەھەرلىك يىلىنى چىقىرىپ خاسلىقىمنى ، ئۆزۈمگە خاس تۇيغۇلىرىمنى ، پىكىر - قۇۋۋىتىمنى يالاپ ، مېنى پەپىلەشكە باشلىغاندا ، ئجتىمائىيلىشىش داۋامىدا خىرەلىشىۋاتقان ئۆزلۈكۈم چاڭلىشىش ئالدىدا تۇرغان خاراكتېرىمدىن ۋە بۇنىڭدىن كېيىن يولۇقىدىغان ئاچا يوللىرىمدىن شەپە بەرگەندە مەن چۆچۈپ ئەسلىمگە كەلدىم - دە ، ئۆزۈمنى بىر تەۋەككۇلچىلىك سەپىرىگە ، توغرىسى مەنە ئىزدەش سەپىرىگە ئاتىدىم . بەلكىم بۇ قېتىملىق ئوقۇش پۇرسىتىدىن بەرگەن قۇربانلىرىمغا تۇشلۇق نېسىۋىگە ئېرىشەلمەسلىكىم مۇمكىن ئىدى . ئەمما ، ھازىرقى ھالىتىمگە قانائەت قىلىپ ياشاۋەرسەممۇ بولمايىتتى . تەۋەككۇلچىلىك - تېشىغا پارتلاشنى ئادەت قىلغان روھنىڭ بىر قېتىملىق قاڭقىش جەريانى . ئىچكى دۇنيارىمىزدىن شەپە كەلگەندە ئۇسساۋاتقان روھىمىزنى سۇغارماي توخۇ يۈرەكلىك قىلساق ياكى ئىمكاس قايتۇرمىساق ، ئىجتىمائىيلىشىش داۋامىدا ئادەتلەنگەن ياشاش ئۇسۇلى بويىچە ئۆزىمىزنى مەيلىگە قويۇۋەتسەك ، ھاياتنىڭ تۈگمەس غەۋغالىرى ئىچىدە ئۆزلۈكىمىزنى يۈتتۈرۈپ قويىمىز .
    ھاۋاي ئۇنىۋېرسىتېتىغا كەلگەندىكى تۇنجى ھەپتە يېڭى مۇھىتقا بارغان چاغدا تەبىئىي ھالدا دۇچ كېلىدىغان «مەدەنىيەت ئەندىكىشى» (Culture shock)نى باشتىن كەچۈرۈش، يېتىرقاش ھەم ئازراق دېلىغۇللۇق ئارىلاشقان قىزىقسىنىش ئىچىدە ئۆتتى. مەن ۋەتەندىكى چېغىمدا ئالدىراشلىقتا تاماق ئېتىش، كىر يۇيۇش دېگەندەك ئىشلارنى ئۆگىنىپ قويماپتىكەنمەن، ھەممىنى باشتىن باشلاشقا توغرا كەلدى. ھايات مېنى ئەمدى يەنە بىر قېتىم چېنىقتۇرۇپ چىقىدىغاندەك قىلاتتى. دەسلىپىدە ئادەتلەنگەن راھەت ئىزدەش تۇيغۇسىنى يېڭەلمەي خېلى قىينالدىم. ئىنگلىز تىلىدىكى ئەۋزەللىكىم بىلەن كۈندىلىك ئالاقە جەھەتتە ھېچقانداق توسالغۇ ياكى قىيىنچىلىققا ئۇچرىمىغان بولساممۇ، يېڭى مۇھىت مەندىن رېتىمى تېز ھايات شەكلىگە ماس ھالدا ئۆزگىرىشىمنى، يارىماس ئادەتلىرىمدىن ئۈزۈل-كېسىل قۇتۇلۇشنى تەلەپ قىلىۋاتاتتى. تىرىشتىم، ئەمما راھەتلىنىش پسىخىكىسىنى يەڭمەك خېلىلا تەس كەلدى. فاكۇلتېتتا ئىشلىرىمنى تۈگىتىپ كىرسەم، بۇرۇنقىدەك تاماق تەييار قىلىپ تۇرىدىغان ئادەم يوق. ئۇنى قىلىپ، بۇنى قىلىپ تاماق ئېتىشكىمۇ قولۇم كېلىپ قالدى. ئەمما، تاماقتىن كېيىن قاچا يۇيۇش بەك ئېغىر كېلەتتى. ئاخىر جىق تىرىشچانلىقلار بىلەن يېڭى مۇھىتقا ئاستا-ئاستا ماسلىشىشنى ئۆگەندىم. بارغانچە ماڭا يېڭىچە ئوي-خىيال ئاتا قىلىدىغان ئىشلار كۆپەيگىلى تۇردى.
      ئادەمگە بولغان ھۆرمەت ۋە پىكىرنى ھۆرمەت قىلىش تۇنجى ھەپتە ماڭا تەسىر قىلغان مۇھىم بىر ئىش بولدى .
       فاكۇلتېتلاردا مېيىپ پروفېسسورلارنىڭمۇ بولىدىغانلىقى مېنى ھەيران قالدۇردى. ھەر بىر بىنا ئالدىدا، چىقىش-كىرىش ئېغىزلىرىدا چاقلىق ئورۇندۇقتا ئولتۇرىدىغانلار ئۈچۈن مەخسۇس ياسالغان يول بار ئىدى. دەسلىپىدە جەمئىيەتشۇناسلىق فاكۇلتېتىدا مېيىپلارنىڭ ئىجتىمائىي مەسىلىلەرنى تەتقىق قىلىدىغان بىر پروفېسسورنىڭ بارلىقىنى ئۇقۇپ، بۇ بىر ئايرىم ئەھۋال ئوخشايدۇ دەپ ئويلاپتىكەنمەن، ئەمما كېيىنچە كۇتۇپخانىلاردا، باشقا فاكۇلتېت بىنالىرىنىڭ ئالدىدا چاقلىق ئورۇندۇقتا ئولتۇرۇپ كىرىپ-چىقىۋاتقانلارنى كۆپ ئۇچراتتىم. جىسمانىي جەھەتتە قانداق بولۇشىڭىزدىن قەتئىينەزەر، سىزدە بىلىم بولسىلا باشقىلار ھۆرمەت قىلاتتى. يولدا كېتىۋاتقان چېغىڭىزدا بىرەر ئوقۇتقۇچى ياكى ناتونۇش بىرى بىلەن دوقۇرۇشۇپ قالسىڭىز، سىزگە بېشىنى لىڭشىتىپ قويىدۇ ياكى كۈلۈمسىرەيدۇ. كەلگەن كۈنۈمنىڭ ئەتىسى ياتاق بىناسىدىن خىيال بىلەن كىرىۋېتىپ ئېگىز بويلۇق بىر ئامېرىكىلىق يىگىتكە (ئامېرىكىلىق ئىكەنلىكىنى كېيىن بىلدىم) يېنىك سوقۇلۇپ كەتتىم. قارشى تەرەپ مەندىن ئاۋۋال ئەپۇ سورىۋىدى ، كالامپايلىقىمدىن خىجىل بولۇپ تۇرغاندا «كەچۈرۈڭ!» دېيىشنى ئۇنتۇپتىمەن. بۇ قېتىمقى ئىش ماڭا بىر قېتىملىق ئەمەلىي دەرس بولدى. ئاشخانىدا، كۇتۇپخانىدا، يوللاردا، كىتابخانىلاردا ئىللىق مۇئامىلىگە ئۇچرىغاندا ئاستا-ئاستا ئىنكاس قايتۇرۇشنى ئۆگەندىم. ئاپتوبۇسلار بېكەتكە كىرگەندە چىقماقچى بولغانلارنىڭ ئارىسىدا پېشقەدەملەر بولسا، ئاپتوبۇسنىڭ پەلەمپىيى ئاپتوماتىك ھالدا تۆۋەنلەيتتى. ناۋادا يولۇچىلار قاتارىدا چاقلىق ئورۇندۇقتا ئولتۇرىدىغانلار بولسا، شوپۇر چۈشۈپ-چىقىشىغا ياردەملىشەتتى. بىر قېتىم كۇتۇپخانىدىن كىتاب ئارىيەت ئالدىم. مۇلازىمەت پوكىيىدىكى ئايال ئالماقچى بولغان كىتابلىرىمغا قايتۇرىدىغان چېسلا تامغىسىنى ئۇرۇپ، سۇلياۋ خالتىغا قاچىلاپ بەردى ۋە «كىتابىمىزنى ئىشلەتكەنلىكىڭىز ئۈچۈن رەھمەت!» دېدى. ئەسلىي مەن ئۇنىڭغا رەھمەت ئېيتىشىم كېرەك ئىدى. مەن ئامېرىكىلىقلارنى ياۋروپالىقلارغا قارىغاندا قىزغىن، ئوچۇق-يورۇق دەپ ئاڭلىغانىدىم. ئەمما، بۇ نۇقتىنى ئۆز تۇرمۇشۇمدىن كۆرۈۋاتاتتىم. ھاۋاي شتاتىنىڭ نوپۇسى كۆپ خىل ئىرق، كۆپ خىل مىللەتتىن تەركىب تاپقانىدى. ئىجتىمائىي سورۇنلاردا، كۈندىلىك ئالاقە داۋامىدا ئاشكارا كەمسىتىش كەيپىياتلىرىنى كۆرگىلى بولمايتتى (بەلكىم يۇقىرى قاتلام ئارىسىدا، مەنپەئەت توقۇنۇشلىرىدا بۇ نۇقتىنى ھېس قىلىش مۇمكىن). ئىللىق مۇئامىلىگە ئېرىشكەندە ئادەم ئۆزى ھەققىدە تەبىئىي ھالدا ئويلىنىشقا مەجبۇر بولۇپ، باشقىلارغىمۇ قىزغىن، ئەدەپلىك بولۇشنى ئۆگىنەتتى. مانا بۇ تەربىيىنىڭ كۈچى ئىدى. ئارىلىقتا بىر كىتاب بىلەن بىر باتارېيىنى سېتىۋېلىپ بولۇپ، خاتا ئېلىپ قالغىنىمنى بايقىدىم. باتارېيىنىڭ قېپىنى چۇۋۇشقا ئۈلگۈرگەنىدىم. بىرەيلەندىن ئالغان نەرسىلەرنى يەتتە كۈن ئىچىدە قايتۇرۇشقا بولىدىغانلىقىنى ئاڭلاپ، ئۆزۈمچە سىناپ بېقىش ئويىدا باتارېيە بىلەن ئالغان كىتابىمنى تاللا بازىرىغا قايتۇرغىلى ئاپاردىم. مۇلازىمەت پوكىيىدىكىلەر پۇلۇمنى ساق-سالامەت قايتۇرۇپ بەردى. قېپى چۇۋۇلۇپ كەتكەن باتارېيىنى مال ساتقۇچىغا تەڭلەۋاتقان ۋاقتىمدا ئۆزۈمچە خىجىل بولدۇم. ئەمما، مال ساتقۇچى پۇلۇمنى قايتۇرۇپ بەرگەچ تاللا بازىرىغا كىرگىنىم ئۈچۈن رەھمەت ئېيتتى. بۇ قېتىم مەنمۇ رەھمەت دېدىم.
    كۈندە دېگۈدەك قەلبنى ئىللىتىپ تۇرىدىغان قىزغىن مۇئامىلىلەر ، مۇلازىمەت كەيپىياتىغا ئايلانغان يېقىملىق كۈلۈمسىرەشلەر كىشىنى ئادەم بولغانلىقى ، بۇ تۇپراقتا ياشاۋاتقانلىقى ئۈچۈن مەمنۇنلۇق تۇيغۇسىغا ئىگە قىلاتتى ،. قەدىرلىنىش ھېسسىياتى ئاتا قىلىدىغان بۇنداق ئىجتىمايى ھاۋادا كىشى تەبى ھالدا ئالاقىدە سىپايە ، مۇئامىلىدە سەمىمىي بولۇشقا ئادەتلىنەتتى .
ھونولولو شەھرىنىڭ بىر چېتىدە جوڭگۇ بازىرى بار ئىدى . بۇ يەردە كۆپىنچە جوڭگۇلۇق ، ياپونلۇق ، ۋىيېتناملىق سودىگەرلەر ، تىجارەتچىلەر كۆپ ئىدى . سەي - كۆكتات ، مىۋە - چىۋە ۋە باشقا كۈندىلىك بۇيۇملار نىسبەتەن ئەرزان ئىدى . ھەر ھەپتىدە دېگۈدەك بۇ بازارغا نەرسە ئالغىلى كېلەتتىم . بىر دۈشەنبە كۈنى ئەتىگەن دەرىسىم يوق ۋاقتىمدىن پايدىلىنىپ بىزدىن بىر قارا بۇرۇن كەلگەن بىر جوڭگۇلۇق ئوقۇغۇچى بىلەن جوڭگۇ بازىرىغا نەرسە - كېرەك سېتىۋالغىلى كەلدىم . بىر دۇكان ئالدىغا 40 - 50 كە يېقىن ئادەمنىڭ ئۇزۇن سەپ بولۇپ ئۆچرەتتە تۇرغانلىقىنى كۆردۈم .
  - بۇلار نېمىشقا بۇنداق ئۆچرەتتە تۇرىدۇ ؟ - سورىدىم مەن يېنىمدىكى جوڭگۇلۇق ئوقۇغۇچىدىن .
  - ھەر دۈشەنبە ، سەيشەنبە چۈشكىچە بۇ يەردە ھەقسىز تاماق بېرىلىدۇ . ماكانسىزلار ، ئىش تاپالمىغانلار ، ئىگە - چاقىسىزلار ، يىتىم - يىسىرلەر بۇ يەرگە كېلىپ ھەقسىز تاماق يەيدۇ . بۇنى شىتاتلىق ھۆكۈمەت ئورۇنلاشتۇرغان ، - دېدى ئۇ .
  - ئۇنداقتا يېگۈدەك نەرسىسى تۇرۇپ ھەقسىز تاماق يېگىلى كېلىدىغان ئۇششۇق مېھمانلارمۇ يوق ئەمەستۇ - ھە !
  - بەلكىم ، - دېدى ئۇ .
  كېيىن ئاڭلىسام ، ئامېرىكا دۇنيادىكى باي - كەمبەغەللىك پەرقى ئەڭ چوڭ ھەم ئەڭ باي دۆلەتكەن . بۇ دۆلەتتىكى نامراتلارنىڭ سانىمۇ دۇنيا بويىچە خېلى زور نىسبەتنى ئىگىلەيدىكەن . ئەمما ھۆكۈمەتنىڭ ئۆز شىتاتىنىڭ ئەھۋالىغا يارىشا نامراتلار ئۈچۈن چىقارغان سىياسەتلىرى بولىدىكەن . ھاۋاي يىلبويى قىش بولمايدىغان ، تېمپىراتۇرا ئەڭ تۈۋەن بولغاندىمۇ نۆلدىن يۇقىرى 15 گىرادۇس بولىدىغان گۈزەل بىر شىتات ، شۇڭا ئامېرىكا ھۆكۈمىتى خېلى بىر قىسىم ئۆي - ماكانسىزلارنى قىشتا سۇغۇقتا توڭلاپ قالماسلىقى ئۈچۈن ھاۋايغا ئورۇنلاشتۇرۇپتۇ . تىنىچ ئوكيان بۇيىغا ، گۈزەل ئوخائو ، ۋايپاخو ئاراللىرىغا بارغىنىمدا بۇ نۇقتىنى رۇشەن ھىس قىلدىم . ساھىل بۇيىغا كەپىلىرىنى تىكىشىپ ئازغىنە روزىغارى بىلەن تىرىكچىلىك قىلىۋاتقانلارنى ئۇچراتقىلى بولاتتى . گاھىدا ئىتلىرىنى يېنىغا ئولتۇرغۇزۇپ پايانسىز ئوكيانغا قارىغىنىچە خىيالغا كەتكەن بۇۋايلار كىشىگە ھېمىڭۋاينىڭ <<بۇۋاي ۋە دېڭىز >>ناملىق ئەسىرىدىكى قەيسەر كىشىنى ئەسلىتەتتى . تۇرمۇش قانداق رىتىملىق ئۈتۈشيىن قەتئىينەزەر ، بۇ يەردە ئادەملەر بىلەن تەبىئەت ئوتتۇرىسىدىكى گارمۇنىك مۇناسىۋەت ئۈزۈلۈپ قالمايدىغاندەك قىلاتتى .


       ھاۋاي 1959-يىلى ئامېرىكىنىڭ شتاتى بولغان. بۇ يەردە كۆپ قىسىم يەرلىكلەر تىل جەھەتتە ئاسسىمىلاتسىيە بولۇپ كەتكەن بولسىمۇ، ئۆزىگە خاس چىراي، ئەنئەنە ۋە ئۆرپ-ئادەتلەرنى ساقلاپ قېلىشقان. ھۆكۈمەتمۇ نوپۇسى ئاز ساندىكى يەرلىكلەرنىڭ مەدەنىيىتى، ئۆرپ-ئادىتىنى ساقلاش، تەتقىق قىلىشقا كۈچىگەن. كۈندىلىك تۇرمۇشتا ئىنگلىز تىلى ئىشلىتىلگەن بىلەن، بېكەت ناملىرى، يول ناملىرىنىڭ كۆپىنچىسى يەرلىك ھاۋاي تىلىدا، بىز تۇرۇۋاتقان 12 قەۋەتلىك ياتاق بىناسىغا يەرلىك ھاۋاي تىلىدا Hale Manoa دەپ ئات قويۇلغان بولۇپ، «ھەسەن-ھۈسەن» دېگەن مەنىنى بىلدۈرەتتى. بۇ يەردە ئادەملەرگە قىلىنىدىغان سىپايە مۇئامىلىلەر قاتارىدا، يەرلىك ھاۋايلىقلارنىڭ ئۆرپ-ئادىتى، تىلغا بولغان ھۆرمەت ئادەمنىڭ دىققىتىنى تارتاتتى. ئەمما، مەن ئۆزۈمچە ئامېرىكىلىقلارنىڭ ئادەمنى قەدىرلەش ئېڭىدا زىددىيەتلىك نۇقتا باردەك ھېس قىلاتتىم. يوللاردا كېتىۋاتقىنىمدا ئەتىۋارلىق ھايۋانلىرىنى يېنىغا ئولتۇرغۇزۇپ ماشىنىدا كېتىۋاتقان كىشىلەرنى ئۇچرىتاتتىم. بەزىدە قىزىل چىراغ يانغانلاردا، ماشىنا ئىگىسى ئەتىۋارلىق ئىتلىرىنىڭ، مۈشۈكلىرىنىڭ ئاغزى-بۇرنىغا شالاپشىتىپ سۆيۈپ كېتەتتى. مەن ئۆزۈمچە: «بۇلار ئىت-مۈشۈككە شۇنچە پۇل سەرپ قىلغۇچە ساھىل بويلىرىدىكى يېتىم-يېسىرلارغا جىقراق كۆڭۈل بۆلسە بولمامدۇ؟ ئادەم دېگەن بەرىبىر ھايۋاندىن ئۈستۈن-دە!» دەپ ئويلايتتىم. بەلكىم بۇ گۆدەكلەرچە قويۇلغان سوئال بولۇشى ۋە بەلكىم بۇ يەردە ئىنسانلار شەھەرلىشىش، رىتىمى تېز ھايات ئېلىپ كەلگەن يالغۇزلۇق، يېتىمسىراش تۇيغۇسىنى يېڭىش ئۈچۈن ئەتىۋارلىق ھايۋانلىرى بىلەن مەلىكە بولۇۋاتقان بولۇشى مۇمكىن. بەلكىم مېنىڭ ئۇلارنىڭ ئىت-مۈشۈكلەرنى ئەتىۋارلاپ كېتىشلىرىنى چۈشەنمەسلىكىم ئۇلارنىڭ بىز ئۇيغۇرلارنىڭ كەپتەرنى (ياۋا كەپتەرنى) بوغۇزلاپ يېيىشىمىزنى چۈشەنمىگەندەك بىر ئىشتۇر. ئىشقىلىپ، ئىنساندا ئېشىپ بېرىۋاتقان غېرىبلىق تۇيغۇسى تەرەققىيات ئىچىدە تۇرۇۋاتقان بارلىق شەھەرلىكلەرگە يېپىشقان دۇنياۋى مەسىلە.

                                               ئىلمىي مۇھىت

   ھاۋاي ئۇنىۋېرسىتېتىغا كەلگەندىن كېيىنكى ئىككىنچى ھەپتىدە مەن فورد ئوقۇش مۇكاپاتىغا مەسئۇل خادىمنىڭ ماسلاشتۇرۇپ بېرىشى بىلەن ئىجتىمائىي پەنلەر ئىنستىتۇتىنىڭ جەمئىيەتشۇناسلىق فاكۇلتېتىدا يېتەكچى پروفېسسورىم بىلەن كۆرۈشتۈم. پروفېسسورۇم ئامېرىكا ستانفۇرد ئۇنىۋېرسىتېتى (Standford University)دا جەمئىيەتشۇناسلىق كەسپى بويىچە دوكتورلۇق ئۇنۋانى ئالغان 45 ياشلار چامىسىدىكى كىشى ئىدى. ئۇ مېنى ئىشخانىسىدا قىزغىن كۈتۈۋالدى.
-  مەن سېنىڭ ماتېرىيالىڭنى كۆرگەن، - دېدى ئۇ تىپىك ئامېرىكا تەلەپپۇزىدا تېز-تېز گەپ قىلىپ، -  باكالاۋرلۇق ئۇنۋانىنى جەمئىيەتشۇناسلىقتا ئالماپتىكەنسەن. ئاسپىرانتلىق ئىلتىماسىىڭدىكى بىرقانچە نۇقتا مېنى قىزىقتۇردى. سەن نېمە ئۈچۈن جەمئىيەتشۇناسلىق كەسپىدە ئوقۇماقچى بولدۇڭ؟
- جەمئىيەتشۇناسلىق بىز ئۈچۈن بىر يېڭى پەن. جەمئىيەتشۇناسلىق مېتودى ۋە نەزەرىيىسى بىلەن تەتقىق قىلىدىغان، جاۋاب ئىزدەيدىغان تېمىلار بىزنىڭ جەمئىيىتىمىزدە خېلى بار. ئىجتىمائىي تېمىلار ھەققىدە پۇبلىستىك ماقالىلەر خېلى جىق يېزىلدى. ئەمما، ئىجتىمائىي مەسىلىلەرنى كەسپىي نۇقتىئىنەزەر بىلەن كۆزىتىدىغان ئىلمىي تەتقىقات تېخى رەسمىي باشلانغىنى يوق، - دېدىم مەن.
- مەقسىتىڭنى چۈشەندىم، - دېدى پروفېسسور بېشىنى يېنىك لىڭشىتىپ، - جەمئىيەتشۇناسلىقنىڭ مەقسىتى كىشىلەرنىڭ ئۆزى ياشاۋاتقان رېئاللىقنىڭ ئىچكى ماھىيىتىنى ۋە جەمئىيەت بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى چۈشىنىشكە ياردەم بېرىش. شۇڭا، تەسەۋۋۇر بىلەن يېزىلغان ئىجادىي ماقالىلەر بىلەن ئىجتىمائىي مەسىلىلەرنى تېگى-تەكتىدىن چۈشەندۈرگىلى بولمايدۇ. جەمئىيەتشۇناسلىقتا لازىم بولىدىغىنى ئىلمىي مېتود . جەمئىيەت نەزەرىيىسى ۋە ئىجتىمائىي ئۆزگىرىشكە مۇناسىۋەتلىك ستاتىستىكا بۇ خىل ئىلمىي مېتودنىڭ جېنى، - پروفېسسور گېپىنىڭ ئاخىرىدا قوشۇپ قويدى، - سەن ئاساسلىقى قايسى نۇقتىنى تۇتقا قىلماقچى؟
بۇ سوئالنىڭ تۇنجى كۆرۈشۈشتىلا سورىلىدىغانلىقىنى خىيالىمغا كەلتۈرمىگەچكە، دەسلەپتە بىرئاز جىددىيلىشىپ قالدىم. ئەمما، تېزلا ئۆزۈمنى ئوڭشىۋېلىپ جاۋاب بەردىم.
- ئۇيغۇرلار شەھەرلىشىش داۋامىدا نۇرغۇن يېڭى مەسىلىلەرگە دۇچ كەلدى. مەن ئاساسلىقى «شەھەرلىشىش ۋە ئۇيغۇرلار» دېگەن تېما بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ مەدەنىيەت تېمىسىنى چۆرىدەپ تۇرۇپ تەتقىقات ئېلىپ بارايمىكىن دەيمەن!
- مەسىلەن، كونكرېت قانداق مەزمۇنلارنى؟ - دېدى پروفېسسور ئىنچىكىلەپ.
- مەن ئۇيغۇر شەھەر جەمئىيىتىدىكى رەڭلىك ئولتۇرۇش، سورۇنلاردىكى سېرىق يۇمۇر ھادىسىسى، تورنىڭ ئۇيغۇر جەمئىيىتىگە كۆرسەتكەن تەسىرى قاتارلىقلارنى مەركەز قىلغان ھالدا قىزىقىدىغان نۇقتامنى بايان قىلدىم ۋە بۇ نۇقتىلارغا ئىزاھات بەردىم. رەڭلىك ئولتۇرۇش ھەققىدىكى چۈشەندۈرۈشۈم پروفېسسورغا سەل قىزىق تۇيۇلدى.
-  جەمئىيەتشۇناسلىق - بىر خىل كەڭ دائىرىلىك ئىلىم، جەمئىيەتكە مۇناسىۋەتلىك ھەرقانداق بىر نۇقتىنى نەزەردىن ساقىت قىلمايدۇ. سېنىڭ قىزىقىدىغانلىرىڭ جەمئىيەتشۇناسلىقنىڭ تۈرلىرى بولغان جىنس جەمئىيەتشۇناسلىقى، مەدەنىيەت جەمئىيەتشۇناسلىقى ۋە شەھەر جەمئىيەتشۇناسلىقى قاتارلىق تەرەپلەرگە چېتىلىدىكەن. جەمئىيەتشۇناس بولغان ئادەم بەك جىق ماتېرىيال كۆرمىسە بولمايدۇ. ياخشىسى، ماگىستىرلىق ئوقۇشۇڭ داۋامىدا كونكرېت بىر تۈرنى تۇتۇپ ئىچكىرىلەپ كىر.
   بىز شۇ تەرىقىدە يېرىم سائەتكە يېقىن پاراڭلاشتۇق. بۇ قېتىملىق پاراڭنىڭ ماڭا بەرگەن ئىلھامى چوڭقۇر، ئۇچۇرى كۆپ بولدى. پروفېسسورنىڭ قانداق ماتېرىياللارنى كۆرۈش، نېمىلەرنى قىلىش كېرەكلىكىم ھەققىدىكى تاپشۇرۇقلىرىنى ئاڭلىغاندىن كېيىن ئۇنىڭ ئىشخانىسىدىن قايتىپ چىقتىم. ئامېرىكا ئۇنىۋېرسىتېتلىرىدا پروفېسسورلار ئالدىراش بولغىنى بىلەن ئۆزى يېتەكلەۋاتقان ئوقۇغۇچىغا مۇتلەق مەسئۇل بولىدۇ. ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئىزدىشىگە، تەكلىپ-پىكىر ئېلىشىغا قۇلايلىق بولسۇن ئۈچۈن، پروفېسسورلار ھەر ھەپتىدە ئىشخانىدا مۇقىم ئولتۇرىدىغان ۋاقتىنى تور بېكىتىدە ئەسكەرتىپ قويىدۇ. ئوقۇغۇچىلارنى شەخسىي ئىشىغا سالىدىغان (بەزىدە ھەق بېرىپ ھەمكارلاشما تەتقىقاتقا تەكلىپ قىلىدۇ)، دەرسنى قول ئۇچىدا ئۆتۈپ قويىدىغان، ئوقۇغۇچىنىڭ سوئالىدىن ئۆزىنى ئەپقاچىدىغان مەسئۇلىيەتسىزلىك قىلمىشى پروفېسسورلارنىڭ تەبىئىتىگە يات. ئامېرىكىنىڭ ئالىي مائارىپقا - جۈملىدىن ئوقۇتقۇچىلارنىڭ تەمىناتىغا ۋە ئوقۇغۇچىلار پايدىلىنىدىغان ئەسلىھەلىرىگە سالىدىغان سېلىنمىسى ئەنگلىيىنىڭكىدىن ۋە باشقا كۆپ قىسىم ياۋروپا دۆلەتلىرىنىڭكىدىن كۆپ. ئوقۇتقۇچىلارنىڭ ئىقتىسادىي تەمىناتىنىڭ ياخشى بولۇشى بەلكىم ئامېرىكىنىڭ ياۋروپادىكى داڭلىق ئۇنىۋېرسىتېتلارنىڭ مۇنەۋۋەر پروفېسسورلىرىنى قېزىپ يۆتكەپ ئېلىپ كېتەلىشىدىكى بىر سەۋەب بولسا كېرەك.
    ھاۋاي ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ئىلمىي مۇھىتىدىكى ماڭا بەكرەك ياققان يەنە بىر تەرەپ - بۇ يەردە ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنلىرىنىڭ، سىمنارىيەلەرنىڭ ئۈزۈلدۈرمەي بولۇپ تۇرىدىغانلىقى. گۇرۇپپا مۇزاكىرىسى ۋە مۇنازىرە شەكلىدىكى مائارىپ ئەندىزى ئادەمنىڭ زېھنىنى ئېچىپ تەنقىدىي ئويلىنىش ئىقتىدارىنى كۈچەيتىدۇ، كىشىگە جىق ئۇچۇر ۋە يېڭى ئىدىيە ئاتا قىلىدۇ. ھاۋاي ئۇنىۋېرسىتېتىدا سىمنارىيىلەرگە ۋە دەرسلەرگە قاتنىشىش داۋامىدا مەن بۇ نۇقتىنى چوڭقۇر ھېس قىلدىم. ئامېرىكا پارلامېنتى مەبلەغ ئاجرىتىپ ھاۋاي ئۇنىۋېرسىتېتىغا تەسىس قىلغان شەرق-غەرب تەتقىقات مەركىزى  بىزگە ئىگە بولىدىغان ھاۋاي ئۇنىۋېرسىتېتىدىكى يەنە بىر ئورۇن. شەرق-غەرب تەتقىقات مەركىزىدىن ئېلخەت ساندۇقۇمغا ھەر خىل مەزمۇندىكى سىمنارىيىلەرگە مۇناسىۋەتلىك ئۇچۇرلار كېلىپ تۇراتتى. مەن يېڭى مۇھىتقا كېلىپ ئىككى ھەپتىچە ۋاقىت ئۆتكەندە بىر ياپون پروفېسسورىنىڭ شەرق-غەرب تەتقىقات مەركىزىدە «ئىنگلىز تىلىنىڭ دۇنياۋى تىللىق ئورنى ۋە تىل زوراۋانلىقى» تېمىسىدا ئىلمىي دوكلات بېرىدىغانلىقىدىن خەۋەر تاپتىم. بۇ دەل مەن قىزىقىدىغان تېما ئىدى.
    ئىلمىي دوكلات بەرگۈچى ياپونىيە ئوساكا ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ پروفېسسورى بولۇپ، تىل زوراۋانلىقى ھەققىدە ئۇزۇن مۇددەت تەتقىقات ئېلىپ بارغان ۋە خەلقئارالىق ئۇنىۋېرسىتېتلاردا كۆپ قېتىم لېكسىيە سۆزلىگەنىكەن. پروفېسسورنىڭ ئىنگلىز تىلى ئىپادىلەش ئىقتىدارى ئانچە ياخشى ئەمەس، تەلەپپۇزىدا ياپونچە پۇراق كۈچلۈك ئىدى؛ بەزى جۈملىلىرىنىڭ باش-ئاخىرى ئانچە ماسلاشمايتتى. ئەمما، بېكىتكەن تېما ھەققىدىكى كۆزقاراشلىرى ئادەمنى ئويغا سالاتتى. ئانا تىلى ئىنگلىز تىلى بولغان نى-نى سۈرلۈك پروفېسسورلار ئۇنىڭ ئاغزىغا قاراپ خاتىرە قالدۇرۇپ ئولتۇراتتى. ئولتۇرغانلار ئۇنىڭ ئىنگلىزچىسىگە ئەمەس، نېمە دەۋاتقانلىقىغا بەكرەك دىققەت قىلىۋاتاتتى. مەن ياپون پروفېسسورى نۇقتىسىدا تۇرۇپ ئويلاندىم، ئىككىنچى بىر تىلدا مۇرەككەپ ئوي-پىكىر ئىپادىلەنگەن نۇتۇقىنى سۆزلەشنىڭ ئادەمگە قانچىلىك روھىي بېسىم ئېلىپ كېلىدىغانلىقىنى چۈشىنىش بىلەن بىر ۋاقىتتا، يەنى قانچىلىك سۆزلىيەلەيدىغانلىقى، «راۋان ئېغىز تىلى ئىقتىدارى شۇ ئادەمنىڭ كاللىسىدا يېڭى ئىدىيە بارلىقىدىن ياكى بىلىملىك ئىكەنلىكىدىن دېرەك بەرمەيدۇ. ئىچكى نۇتقى تەرەققىي قىلغان ئادەم مەسىلىلەر ھەققىدە چوڭقۇر ئويلىنىش، ئانالىز قىلىش بىلەن بولۇپ كېتىپ تاشقى نۇتقىنى ياخشىلاشقا كۈچىيەلمىگەن بولۇشى مۇمكىن» دېگەنلەرنى خىيالىمدىن ئۆتكۈزدۈم.
ياپون پروفېسسورىنىڭ چىقىش نۇقتىسى - ئىنگلىز تىلىنىڭ دۇنياۋى تىللىق ئورنىغا چىقىشى بىلەن باشقا تىللارنىڭ ئۆزىنى ئىپادىلەش ۋە ئوخشىمىغان مەدەنىيەتلەرنى تونۇشتۇرۇش پۇرسىتىدىن مەھرۇم بولۇۋاتقانلىقى، بۇنىڭ ئىنسانلارنىڭ مەدەنىيەت تەرەققىياتىغا پايدىسىز ئىكەنلىكىنى ئۇقتۇرۇش ئىدى. تېگى-تەكتىدىن ئېيتقاندا، بۇ ئانا تىلى ئىنگلىز تىلى بولغانلارغا ئانچە خۇشيېقىپ كەتمەيدىغان تېما ئىدى. لېكىن، دوكلات يىغىنىدىكى پروفېسسورلار ياپون پروفېسسورىنىڭ نۇتقىنى ئەستايىدىل ئاڭلىدى. نۇتۇق ئاخىرلاشقاندىن كېيىن، ياپون پروفېسسورى سوئالغا كۆمۈلۈپ كەتتى.
- ئىنگلىز تىلى ئۆزىنى دۇنياغا تاڭمىدى، بەلكى دۇنيا ئىنگلىز تىلىنى تاللىدى. ئۇنداق بولسا ئىنگلىز تىلىنىڭ زوراۋانلىقىغا قارشى تۇرساق، دۇنياۋى ئالاقىدە قايسى تىل يېتەكچى ئورۇندا تۇرۇشى كېرەك؟ - دەپ سورىدى بىر پروفېسسور.
- ئېسپېرانتو (دۇنيا تىلى) ئۆلگەن سۈنئىي تىل، ئۇنداقتا سىزنىڭچە بولغاندا سۈنئىي تىلدىن يەنە بىرنى ياساپ چىقىپ دۇنيا تىلى قىلىش كېرەكمۇ؟ - دەپ سورىدى بىرەيلەن.
   مۇھاكىمە ناھايىتى قىزغىن بولدى. ياپون پروفېسسورى قانچە قىيىن سوئالغا دۇچ كەلگەندىمۇ تەمكىن تۇرۇپ پېتىنى بۇزمايتتى. كۈلۈمسىرەپ تۇرۇپ جاۋاب بېرەتتى. پروفېسسورلار ئوتتۇرىسىدىكى بەس-مۇنازىرە ئىلمىي كەيپىيات ئىچىدە داۋام قىلاتتى. بۇنداق كەيپىيات بىلەن قىلىنغان مۇنازىرە ئادەمنى يېڭى ئۇچۇرغا، ئۆزگىچە ئىدىيىگە ئىگە قىلىپ بىر تەرەپلىمە خۇلاسە چىقىرىشتىن ساقلايتتى. ئەنگلىيىلىك مەشھۇر جەمئىيەتشۇناس زىگمۇند باۋمەن (Zygmund Baoman) ئۆزىنىڭ بىر ماقالىسىدە: «مېنىڭ يېڭى بىر كىتابنى نەشردىن چىقارغىنىم كەسىپداشلارغا تالاش-تارتىش بارغىقى ئەۋەتكىنىم» دەپ يازىدۇ.
   بىرئازدىن كېيىن مەن ئۆزۈمنىڭ جۇڭگونىڭ شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىدىن كەلگەن ئۇيغۇر ئىكەنلىكىمنى دەپ ئۆتكەندىن كېيىن، ياپون پروفېسسورىدىن ئىنگلىز تىلىدا سوئال سورىدىم.
   - سىز دۇنيا مىقياسى نۇقتىسىدىن ئىنگلىز تىلىنىڭ زوراۋانلىق مەسىلىسىنى تىلغا ئالدىڭىز. سىزدىن سورايدىغان سوئالىم: ياپونىيىدە ياپون تىلىنىڭ زوراۋانلىق ھادىسىسى مەۋجۇتمۇ؟ يەنى ياپون تىلى ئاساسىي ئالاقە ۋاستىسىگە ئۆتۈۋېلىپ ، باشقا ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ تىلى يىتىم ھالەتكە چۈشۈپ قالغان ھالەت بارمۇ ؟ ئەگەر بار بولسا ياپونىيە ھۆكۈمىتى بۇنىڭغا قارىتا قانداق تەدبىر قوللاندى؟
   ياپون پروفىسورى سۇئالىمغا ئەستايىدىل جاۋاب بەردى . مېنى ھەيران قالدۇرغىنى شۇ بولدىكى، ئاز سانلىق مىللەتنىڭ تىل مەسىلىسى ياپونىيە ئۈچۈن ھېچگەپ ئەمەس ئىكەن. يەنى، ياپونىيىدە ئاز سانلىقلارنىڭ نىسبىتى يوق دېيەرلىك بولغانلىقى ئۈچۈن بىردەك ياپون تىلى ئىشلىتىدىكەن.


___ جۇدا تەھرىرلىدى

مەدەنىيەت كىملىكى ھەققىدىكى نۇتۇقۇم
     
        كىملىك مەسىلىسى - پەلسەپىۋى مەسىلىلا ئەمەس، بەلكى مەۋجۇتلۇق مەسىلىسى. ئادەمنىڭ كىملىك تۇيغۇسى ئۆزى ياشاۋاتقان توپتىن ئايرىلغاندىن كېيىن تېخىمۇ كۈچىيىدۇ. مەن بۇ نۇقتىنى چەت ئەلگە چىقىپ ئۆز ئەمەلىيىتىمدىن ھېس قىلدىم. كىشىلەر : <<جوڭگۇنىڭ نەرىدىن ؟ >> دەپ سورايىتتى . <<شىنجاڭدىن >>دەپ جاۋاب بەرسەم ئاڭقىرالمايىتتى ، بەزىلەر <<جۇڭگۇلۇق بولغىنىڭ بىلەن خەنزۇغا ئوخشىمايدىكەنسەن >>دەپ چاقچاق قىلىشاتتى . مەن ئۈزۈمنىڭ ئۇيغۇر ئىكەنلىكىمنى ئېيتىپ ئۈزىمىز ، مەدەنىيىتىمىز ھەققىدە بىر مۇنچە ئىزاھاتلارنى بېرەتتىم .  ئۆزۈمنىڭ كىملىكىنى ھەر قېتىم ناتونۇشلارغا يېڭىدىن چۈشەندۈرگىنىمدە مەدەنىيەت كىملىكىمىز ھەققىدە بىر قېتىم ئويلىناتتىم. مەكتەپ ئورۇنلاشتۇرغان زىياپەتلەرگە، لاگېر پائالىيەتلىرىگە باراتتىم. ئەمما، بەرگەن تاماقلىرىنى يېيەلمەيتتىم. كارتامغا ئايدا تۇرمۇش پۇلى ئۈچۈن نيۇ-يورك فورد ئوقۇش مۇكاپاتى ئىشخانىسى تەرىپىدىن 1100 دوللار پۇل ماڭدۇراتتى. ئەمما، يانچۇقۇمدا پۇل تۇرۇپ قورساق ئاچقاندا كوچىدىكى ئاشخانىلاردىن تاماق يېيەلمەيتتىم. تاللا بازارلىرىدا چىرايلىق ئورۇلارغا قاچىلانغان كالا، توخۇ گۆشلىرىنى كۆرۈپ ئالغۇم كېلەتتى. ئەمما قانداق ئۇسۇلدا بوغۇزلىنىپ تەييارلانغىنىدىن شۈبھىلىنىپ يۈرەكلىك سېتىۋالالمايتتىم. ئىتالىيىنىڭ پىسا قاتلىمىلىرى ئۇچراپ قالاتتى، ئەمما دەرگۇمان بولۇپ يەنە يېيىشكە جۈرئەت قىلالمايتتىم. مۇنداقچە قىلىپ ئېيتقاندا، يېڭى مۇھىتقا كەلگىنىمدىن كېيىن كىملىك ئېھتىياجىم ئېشىپ بېرىۋاتاتتى. ئۈرۈمچىدىكى ۋاقتىمدا خىيالىمغا كەلمىگەن مەدەنىيەت كىملىكى مەسىلىسى ئۆزىنى كۆرسىتىۋاتاتتى. ئۈرۈمچىدىكى ۋاقتىمدا ئۇيغۇر تىلىدا پىكىر قىلىپ، ئۇيغۇر ئىجتىمائىي توپى ئىچىدە ياشاپ راھەتلىنىش بىلەنلا بولۇپ، مەدەنىيەت كىملىكىمىز ھەققىدە ئويلانماپتىكەنمەن. ئەمەلىيەتتە، مەدەنىيەت كىملىكى ئادەمنىڭ خىيالى، ئىدىيىسى، سەزگۈسى، ھەتتا نەپىسى بىلەن يۇغۇرۇلۇپ كەتكەن بىر خىل ئۇقۇم ئىكەن. ئىنساننىڭ مەدەنىيەت كىملىكى گويا بىر ۋەھىيگە ئوخشاش يات مۇھىتتا تۇرغان ئادەمنى ئۆز تۇپرىقىغا، ئۆز توپىغا چاقىرىدىكەن، تەلپۈندۈرىدىكەن. ئادەم يات كىشىلەر بىلەن ئۆزىنى سېلىشتۇرغاندا، مەدەنىيەت كىملىكى ئېھتىياجى تېخىمۇ روشەنلىشىدىكەن. مەدەنىيەت كىملىكى ۋەتەن ۋە ئۆزلۈك بىلەن چەمبەرچاس باغلىنىپ كېتىدىكەن.
    مەدەنىيەت كىملىكى ھەققىدە ئويلىنىپ يۈرگەن كۈنلەردە، ھاۋاي ئۇنىۋېرسىتېتىدا كەسپىي دەرسلەر باشلىنىشتىن بۇرۇن ئېچىلىدىغان ئىلمىي تەتقىقات تەييارلىقى سىنىپىغا قاتناشتىم. مېنىڭ تاللىغىنىم «سېلىشتۇرما مەدەنىيەتشۇناسلىق» دەرسى ئىدى. دەرس 25 كۈن داۋاملاشتى. ئوقۇتقۇچىمىز ئەننى (Annie) يېڭىلا توي قىلغان چىكاگولۇق قىز بولۇپ، ئامېرىكا ئارىزونا ئۇنىۋېرسىتېتىدا ئوقۇغانىكەن. سىنىپىمىزدا ياپونىيە، فرانسىيە، تانزانىيە ۋە جۇڭگودىن بولۇپ 15 ئوقۇغۇچى بار ئىدى. دەرسنىڭ باشلىنىشىدىلا گۇرۇپپا مۇزاكىرىسى، مۇنازىرە شەكلىدىكى ئوقۇتۇش ئەندىزىسى مېنى جەلپ قىلىۋالدى. مەن ئۇنىۋېرسىتېتتا ئوقۇۋاتقان چېغىمدىلا مۇنازىرىگە ئامراق ئىدىم، نۇتۇققا قىزىقاتتىم. شۇنداق بولغاچقىمىكىن، بۇ دەرستە مەن بىر خىل ئەۋزەللىك تۇيغۇسى ۋە ئىلھامغا ئېرىشتىم. بىر نەچچە قېتىم ئىككى گۇرۇپپىغا بۆلۈنۈپ، ھەرخىل مەدەنىيەت تېمىلىرىدا مۇنازىرىگە چۈشتۇق. مەن كۆپىنچە ھاللاردا ياپونىيىلىك كائورى، ئايا قاتارلىق قىزلار بىلەن بىر گۇرۇپپىغا تاللىنىپ قالاتتىم. ئۇلار تەبىئىي ھالدا باش مۇنازىرىچىلىككە مېنى كۆرسىتىپ قوياتتى. قارشى تەرەپنىڭ باش مۇنازىرىچىسى تانزانىيىلىك قارا تەنلىك يىگىت پونسىئانو بولاتتى. ئوخشىمىغان تېمىلار ھەققىدە جىق تىركەشتۇق. پونسىئانو - كاللىسى ئوچۇق، پىكرى خىل، ئۆتكۈر يىگىت ئىدى. چىرايىدىن قاچانلا قارىسا كۈلۈمسىرەش چىقىپ تۇراتتى. ئەمما، بىر كىشى ئورۇنلۇق پىكىرنى ئوتتۇرىغا قويسىمۇ، قەستەن ئېۋەن تېپىپ تۇرغىنى تۇرغانىدى.
  بىر كۈنى ئوقۇتقۇچىمىز «مەدەنىيەت ئەندىكىشى» دېگەن بابنى سۆزلىگەندە، بىزدىن ھاۋاي ئۇنىۋېرسىتېتىغا يېڭى كەلگەندە يېڭى مۇھىتتىكى قانداق مەدەنىيەت ھادىسىلىرىدىن ھەيران قالغانلىقىمىزنى مىساللار بىلەن دەپ بېقىشىمىزنى تەلەپ قىلدى. مەن «مەدەنىيەت ئەندىكىشى» (Culture shock)نى خېلى روشەن ھېس قىلغانلىقىم ئۈچۈن ئۆز ئەمەلىيىتىمدىن چىقىش قىلىپ خېلى جىق مىساللارنى كۆرسەتتىم. ئارىدا دېگەن ئىككى-ئۈچ ئېغىز گېپىم باشقىلارنى كۈلدۈرۈۋەتتى. بەلكىم ئۇلار مەن ھېس قىلغان نەرسىلەردىن ھەيران قالمىغان بولۇشى مۇمكىن ئىدى.
    -  بۇ يەردە ئادەملەر نېمىشقا ئىت-مۈشۈكلەرنى ئادەمدىن ئۆتە قەدىرلەيدۇ؟ ماشىنىلارغا چىقىرىۋېلىپ شاپىلدىتىپ سۆيۈپ كېتىدىكەن، - دېدىم مەن.
  ئولتۇرغانلار كۈلۈپ كېتىشتى. ئوقۇتقۇچىمىز ئەننى كۈلكىسىدىن ئۆزىنى توختىتىۋېلىپ سورىدى.
  -  يەنىچۇ؟ يەنە قانداق يېڭىلىق ھېس قىلدىڭ؟
  - ۋايكىكى (Waiki ki)①غا باردىم. قىزلار ساھىلغا بارماي تۇرۇپلا كوچىلاردا لىپتىك، كۇسار بىلەن يالىڭاچ ماڭىدىكەن. مەن بۇنى قوبۇل قىلالمىدىم.
  ياپونلۇق قىزلار بەكرەك كۈلدى.
    - نېمىشقا قوبۇل قىلالمايسەن؟  - دېدى مۇئەللىم گەپ كوچىلاپ.
    - يوشۇرۇنغان گۈزەللىك تېخىمۇ جەلپكار بولىدۇ، - دېدىم مەن،  - قاراڭغۇ چۈشكەندە سىرتتا تۇرۇپ چىراغ يورۇتۇپ تۇرغان دېرىزە تەكچىسىدىكى بىر لوڭقا گۈلگە قارىساق، بۇ گۈل كۆزىمىزگە ئۇنچە گۈزەل كۆرۈنمەسلىكى مۇمكىن، ئەمما بىز ئۇ گۈلنى شايى پەردىنىڭ ئىچىدىن كۆرسەك گۈزەللىكىنى بەكرەك ھېس قىلىمىز. پىنھاندىكى گۈزەللىك تېخىمۇ ياخشى ئەمەسمۇ؟
    مۇئەللىم گېپىمنى ئويلىشىۋالغاندەك بېشىنى يېنىڭ لىڭشىتتى ۋە سورىدى:
    - ئالدىنقى قېتىم سەن يۇرتۇڭ شىنجاڭغا كېلىدىغان چەت ئەللىكلەر سانىنىڭ بارغانسېرى ئاۋۇۋاتقانلىقىنى ئېيتقانىدىڭ. بىرەر چەت ئەللىك ساڭا سىلەرنىڭ مەدەنىيىتىڭلاردىن ئەندىكىش ھېس قىلغان تەرەپلىرىنى دەپ باقتىمۇ؟
د  - ېدى، - جاۋاب بەردىم مەن ئۆز ئەمەلىيىتىمدىن مىسال ئېلىپ، -  ئىككى يىل بۇرۇن مەن شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتىدا ئۇيغۇر تىلى ئۆگىنىۋاتقان بىر ئامېرىكىلىق بىلەن پاراڭلاشقان. ئۇمۇ ئۇيغۇر جەمئىيىتىدىكى كەپتەر گۆشى ساتىدىغان ئاشخانىلاردىن ھەيران قاپتۇ. چۈنكى، ئۇ «كەپتەر  تىنچلىق بەلگىسى» دەپ بىلگەچكە، قۇشلارنى بوغۇزلاشنى قوبۇل قىلالمايدىكەن. بىر قىسىم ئۇيغۇر ياشلىرىنىڭ ئۆزىنى مۇسۇلمان دەپ تۇرۇپ ھاراق ئىچىشلىرىنى، مېھمانلار يەتتىدە كېلىدىغان تويغا تۆتتە دەپ بارغاق يېزىلىدىغانلىقىنى چۈشەنمەيدىكەن.
    مەن گېپىمنى دەپ بولۇپ، دېگەنلىرىمنىڭ قىسمەن ھادىسە ئىكەنلىكىنى، ھەممە ئۇيغۇرغا ئورتاق ئەمەسلىكىنى قىستۇرۇپ ئۆتتۈم.
    دەرس ئاخىرلىشىشقا ئىككى ھەپتە ۋاقىت قالغاندا ئوقۇتقۇچىمىز دەرس ئاخىرىدا ھەر بىرىمىزنىڭ مەدەنىيەتكە مۇناسىۋەتلىك خالىغان تېمىدا يېرىم سائەتتىن نۇتۇق سۆزلەيدىغانلىقىمىزنى، بۇنى ئاخىرقى نەتىجە باھالاشنىڭ يېرىم ئۆلچىمى قىلىدىغانلىقىنى ئۇقتۇردى ھەم سۆزلىمەكچى بولغان نۇتقىمىزنىڭ ئاساسىي مەزمۇنى ۋە تېمىسىنى ئەتىدىن قالدۇرماي تاپشۇرۇشىمىزنى ئېيتتى. مەن ئىككىلەنمەيلا «شەھەر ئۇيغۇرلىرىنىڭ مەدەنىيەت كىملىكى» دېگەن تېمىنى تاللىدىم.
نۇتۇق سۆزلەيدىغان كۈن يېتىپ كەلگۈچە مەن كىملىك، مەدەنىيەت ئۇقۇملىرى بويىچە ئىنگلىز تىلىدا خېلى جىق كىتابلارنى كۆردۈم، ئەمما نەزەرىيە جەھەتتىن جىق چۈشەندۈرسەم، كىملىك ئېھتىياجىنى ئانچە روشەن ھېس قىلالمايدىغان بۇ چەت ئەللىكلەرنىڭ زېرىكىپ قالىدىغانلىقى تەبىئىي ئىدى. مەن قارارىمنى ئۆزگەرتىپ بۇ تېمىنى ئۇيغۇر جەمئىيىتىدىن مەدەنىيەت كىملىكىگە مۇناسىۋەتلىك مىساللارنى ئېلىپ يورۇتۇپ بېرىشنى، ئابستراكت گەپلەرنى ئازراق قىلىشنى قارار قىلدىم.
    مەن نۇتۇق سۆزلەيدىغان كۈن يېتىپ كەلدى. سىنىپقا كىرسەم، ئوقۇتقۇچىمىز بۈگۈن سۆزلىمەكچى بولغان ئۈچەيلەننىڭ نۇتقىنى باشقا سىنىپ ئوقۇغۇچىلىرى ۋە بىرقانچە مۇئەللىمنىڭ ئاڭلايدىغانلىقىنى ئېيتتى. يۇرتتىكى ۋاقتىمدا ئاممىۋى سورۇنلاردا خېلى جىق سۆزلەپ كۆنگەچكە، ھودۇقۇپ كەتمىدىم. ئۈچەيلەن چەك تارتتۇق. ماڭا تۇنجى بولۇپ سۆزلەش نۆۋىتى چىقىپتۇ. دەرس رەسمىي باشلانغۇچە مەن ئۈرۈمچىدىكى چېغىمدا پروفېسسور ئەسئەت سۇلايمان ئاكىدىن ماڭىدىغان چاغدا كۆچۈرۈۋالغان «ئۇيغۇر مەدەنىيىتى» دېگەن دىسكىنى كومپيۇتېرغا سالدىم. باشقىلار ياردەملىشىپ پرويېكتورنى چېتىشىپ بەردى. بادامدوپپامنى بېشىمغا كىيىپ، خەلقئارا بازاردىن ئالغان ئىككى پارچە ئەتلەس ياغلىق بىلەن تەكلىماكاننىڭ سىمۋولى بولغان تۆگىنىڭ مودېلىنى دوسكىنىڭ ئىككى تەرىپىگە ئاستىم. شىنجاڭ خەرىتىسىنى تامغا چاپلىدىم. ياپونلۇق قىزلار ئەتلەسنى «نېمانداق چىرايلىق» دەپ سىلىشىپ، ئوماق تۆگىنىڭ مودېلىنى رەسىمگە تارتىپ كېتىشتى.
      ۋاقتىم توشتى. مۇئەللىم نۇتۇقنى باشلىشىمنى ئېيتتى. مەن ئوتتۇرىغا چىقىپ تېمامنىڭ ئارقا كۆرۈنۈشىنى قىسقا تونۇشتۇرغاندىن كېيىن، پلاستىنكىنى قويدۇم. ئېكراندا «ئەجەم» مۇزىكىسى كىرىشتۈرۈلگەن ئۇيغۇر ھاياتىغا مۇناسىۋەتلىك كۆرۈنۈشلەر چىقىشقا باشلىدى. ئولتۇرغانلار مۇزىكىنىڭ سېھرىي كۈچىدىنمۇ ياكى ئېكراندىكى كۆرۈنۈشلەر مەيلىنى تارتتىمۇ، ناھايىتى جىممىدە ئولتۇرۇشتى. ئارقىدىن كۆرۈنۈش ئالمىشىپ «دىل كۈيى» مۇزىكىسىنىڭ مۇڭلۇق ساداسى ياڭراشقا باشلىدى. ئولتۇرغانلارنىڭ كۆرۈنۈشلەرنى ھەۋەس بىلەن كۆرۈۋاتقانلىقى چىرايىدىن مەلۇم ئىدى. مەن تەخمىنەن 10 مىنۇتلار ئۆتكەندە ۋاقىت چەكلىمىسى تۈپەيلى پلاستىنكىنى توختىتىپ سۆزۈمنى باشلىدىم.
    - ئامېرىكا  نۇرغۇن ئادەم ئۆزى خالاپ ئاسسىمىلاتسىيە بولۇش بەدىلىگە يەرلىكلىشىدىغان دۆلەت. شۇڭا، يېڭى مۇھىتقا ئاسان كۆنىدىغان ئادەملەر مەدەنىيەت كىملىكى مەسىلىسىنى روشەن ھېس قىلالماسلىقى مۇمكىن. ئەمما، مەن ئۆزگىچە مەدەنىيەتكە ئىگە ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ ئەزاسى بولۇش سۈپىتىم بىلەن مەدەنىيەت كىملىكى ئېھتىياجىنى روشەن ھېس قىلالايمەن. ئاددىي تىل بىلەن ئېيتقاندا، مەدەنىيەت كىملىكى مەسىلىسى خاس مەدەنىيەت بەلگىسى مەسىلىسىدۇر. بۇ تۆگە ۋە ئەتلەس، شۇنداقلا بېشىمدىكى بۇ دوپپا ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ كۆز بىلەن كۆرگىلى بولىدىغان شەكىل جەھەتتىكى بەلگىسىدۇر، -  مەن دوپپا، ئەتلەس، تۆگە قاتارلىقلارنى بىر قۇر چۈشەندۈرگەندىن كېيىن، شىنجاڭ خەرىتىسىدىن تەكلىماكان چۆللۈكىنىڭ ئورنىنى، شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىنىڭ مەركىزى بولغان ئۈرۈمچى شەھىرىنى چېنەپ كۆرسەتتىم ۋە يەر شارىلىشىش، شەھەرلىشىشنىڭ مەدەنىيىتىمىزگە نۇرغۇن ئىجابىي ۋە سەلبىي تەرەپلەرنى ئەكېلىش بىلەن بىر ۋاقىتتا بەزى يېڭى سوئاللارنى تاشلاۋاتقانلىقىنى چۈشەندۈرۈپ كېلىپ مۇنداق دېدىم :
      - مەن خىزمەتكە چىققاندىن كېيىن پارتىيىگە كىرگەن . مۇنداقچە قىلىپ ئېيىتقاندا ، پارتىيىۋىلىك مېنىڭ سىياسىي كىملىكىم . مەن ئۆز نۆۋىتىدە بىر مۇسۇلمانمەن . بۇ مېنىڭ ئىتقاد جەھەتتىكى مەدەنىيەت كىملىكىم .
  ئولتۇرغانلار ناھايىتى قىزىقىپ قالدى . ئوقۇتقۇچىمىز ئەننى <<ياخشى سۆزلەۋاتىسەن>>دېگەن مەنىدە بارمىقىنى چىقىرىپ داۋاملىق سۆزلەشكە ئىشارەت قىلدى .
    - بۇ يەردە دەپ ئۆتىدىغان يەنە بىر نۇقتا بار ،. يەنى بۇلغانغان كىملىك مەسىلىسى ، - دېدىم مەن گېپىمنى داۋاملاشتۇرۇپ ، - ئۆزۈڭلار بايا كۆرگەندەك ئۇيغۇرلار ئۆزىگە خاس شانلىق مەدەنىيەت ياراتقان بىر مىللەت . ئەمما ئىچكىرى ئۆلكىلەردە ئاز بىر قىسىم ئۇيغۇرلارنىڭ مۇھتاجلىق ياكى نادانلىق سەۋەبىدىن قىلىپ قويغان خاتا ئىشلىرى ۋە بەزىلەرنىڭ ئۇيغۇرنىڭ كىملىكىنى سېتىش بەدىلىگە مەنپەئەتكە ئېرىشىشى قېرىنداش مىللەتلەرنىڭ نەزىرىدىكى ئوبرازىمىزغا داغ تەگكۈزدى . بۇنى ئامېرىكىلىق جەمئىيەتشۇناس ئېرۋىڭ گوفمان <<بۇلغانغان كىملىك>>  دەپ ئاتايدۇ . 
      مەن يۇقىرىقى گەپلەرنى دەۋېتىپ ، ئۆز بېشىمدىن ئۆتكەن ئەمەلىي بىر مىسالنى سۆزلەپ ئۆتتۈم . 2004 - يىلى 10 - ئايدا ، شاڭخەيگە خىزمەت ئىشى بىلەن بارغانىدىم . بىر دەم ئېلىش كۈنى شاڭخەينىڭ نەنجىڭ كوچىسىدىكى سودا - سېتىق بازىرىنى ئايلىنىۋېتىپ دىتىمغا ياقىدىغان بىر كۆينەكنى ئۇچراتتىم . دۇكانغا كىرىشىمگە پىركازچىك مېنى چەتەللىك دەپ قالغان چېغى ، ئىنگلىز تىلىدا قىزغىن ھال - ئەھۋال سورىدى . مەنمۇ ئىنگىلىزچە جاۋاب قايتۇردۇم . ئارىلىقتا تۆت - بەش ئېغىز ئىنگىلىزچە پاراڭلار بولدى . پىركازچىك مېنىڭ ئىنگىلىزچەمنى ماختىغان بولدى . مەن ئىنگىلىزچە سۆزلەۋەرسەم ، ئۇ مېنى چەتەللىك دەپ يۇقىرى باھا قۇيۇۋېلىشى مۇمكىن دەپ ئويلاپ ، خەنزۇتىلىدا باھانى چۈشۈرۈپ بېرىشنى ئېيىتتىم . خەنزۇچە سۆزلىشىم ئۇنى ھەيران قالدۇردى .
      - ماۋۇ چەتەللىك خەنزۇتىلىنىمۇ ياخشى سۆزلەيدىكەن ! - پىركازچىك يېنىدىكى ياردەمچىسىگە شۇنداق دەۋېتىپ مەندىن سورىدى ، - خەنزۇتىلىنى نەدە ئۆگەنگەن ئىدىڭ ؟
      - جۇڭگۇدا ئۈگەنگەن . مەن جۇڭگۇلۇق .
        - ئىشەنمەيمەن ، - دېدى ئۇ مېنى چاقچاق قىلىۋاتىدۇ دەپ ئويلاپ ، - سەن بىر بولسا مالايسىيالىق ، يا بىر بولسا سىنگاپورلۇق .
      - ياق ، مەن جۇڭگۇلۇق ، شىنجاڭلق ئۇيغۇر .
        پىركازچىك ئىشەنمىگەندەك قاشلىرىنى سوزۇپ قويدى :
        چاقچاق قىلىۋاتىسەن ، شىنجاڭلىق ئۇيغۇرلار ئىنگىلىزچە سۆزلىيەلەمتى ؟ ئۇيغۇر دېگەن ئوغرى . بىزد ە شىنجاڭلقلاردىن ئىھتىيات قىلىمىز . ئۇلار كىرسە ئوغرىلىق قىلشنىڭ كويىدا يۈرىدۇ . گەپ - سۈزۈڭدىن ، يۈرۈش - تۇرۇشىڭدىن قارىسام سەن ئۇيغۇر ئەمەس .
    پۇل ئېلىش ئۈچۈن يانچۇقۇمغا سوزۇلغان قوللىرىم توختاپ قالدى .
    - كەچۈر ، مېلىڭنى ئالالمايمەن ، - دېدىم مەن قايريىلىپ ماڭغاچ، - گېپىڭ كۆڭلۈمگە كەلدى . راست ، مەن ئۇيغۇر . سەن ئۇيغۇرلارنى خاتا چۈشىنىپسەن . سەندە تىجارەت ئەخلاقى دەپ بىر نەرسە يوقكەن . سەن گېپىنى قىلغان ئۇيغۇرلار پۈتۈن مىللىتىمىزگە ۋەكىللىك قىلالمايدۇ . ئۇيغۇرلار ئوغرى ئەمەس .
        مۇرەككەپ ھىسسياتلار ئىلكىدە دۇكاندىن چىقتىم . پىركازچىكنى ئەيپلەپ كېتىشكىمۇ بولمايىتتى . ئۇنىڭ شۇ يولغا كىرگەن بىر نەچچە ئۇيغۇر ھىققىدىكى تەسراتى پۈتكۈل مىللىتىمىز ھەققىدىكى نامۇۋاپىق ، ئادالەتسىز ھۆكۈمگە سەۋەبچى بولغانىدى . كىشىلەرنىڭ باشقا مىللەتلەر ھەققىدىكى قارىشى دەسلەپكى تەسىرات ئاساسىدا يېتىلىدۇ ، ۋە كېيىن ئاسانلىقچە ئۆزگەرمەيدۇ . شۇ تاپتا ئۇيغۇرلارغا <<ئوغرى >> دېگەن قالپاق كەيدۈرۈلۈۋاتاتتى . كونىلارنىڭ <<ياغ ئالسىمۇ ياغلىق قاپاق ، ئالمىسىمۇ ياغلىق قاپاق ، بەرىبىر ياغلىق قاپاق >> دېگەن گېپىگە نېمە دېگەن چوڭقۇر مەنە يۇشۇرۇبنغاب - ھە !
        نۇتۇق ئارىلىقىدا كۆرسەتكەن بىر مىسالىم ئولتۇرغانلارغا بەكرەك تەسىر قىلغان چېغى ، گېپىم تۈگىشى بىلەن ئىسپانىيىلىك يىگىت سانتوسا مەندىن بۇ ھەقتە بىر سۇئال سورىدى :
    - سەن مەن ئىلگىرى ئويلاپمۇ باقمىغان كىملىك مەسىلىسى ھەققىدە ياخشى چۈشەنچە بەردىڭ . مىسالىڭ ماڭا بىر نەرسىنى ھېس قىدۇردى . نېمە ئۈچۈن كىشىلەر باشقىلار ھەققىدە ئاشۇنداق خاتا ھۈكۈمگە ئېرىشىىۋالىدۇ ؟   
- بىزنىڭ باشقىلار ھەققىدىكى ھۈكۈمىمىز يۈزەكى كۈزىتىش ، ۋاقىتلىق تەسىرات ئاساسىدا بارلىققا كېلىدۇ . دەسلەپتە ئېرىشكەن خاتا چۈشەنچە باشقىلارغا باھا بېرىشنىڭ دەستىكى بولۇپ قېلىشى مۇمكىن . بۇنى جەمىيەتشۇناسلار <<قالپاق نەزىرىيىسى>>بۇيىچە چۈشەندۈرىدۇ . يەنى ئاز سانلىقلارنىڭ كىملىكىنى قۇربان قىلىشى باشقىلارنىڭ بىر بىر مىللەتنىڭ ئوبرازى ھەققىدىكى خاتا چۈشەنچىسىگە دەستەك بولىدۇ . كىملىك نۇقتىسىدىن قارىغاندا ، بىر ئادەم بىر مىللەت دېمەكتۇر . قالپاق كىيىش بىر مىللەتنىڭ ئۆزلۈك ئېڭىغا تەسىر يەتكۈزىدۇ . بىر قېتىملىق قالپاق كېيىش تېخىمۇ جىق بىنورماللىقلارنى كقەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن .
    يەنە بىر - ئىككى سۇئالغا جاۋاب بەرگەندىن كېيىن نۇتۇق ئاخىرلاشتى . ئوقۇتقۇچۇم ، ساۋاقداشلىرىم سۆزلىگەنلىرىمگە ناھايىتى ياخشى باھالارنى بەردى . مېنىڭ نۇتۇق سۆزلەشتىكى مەقسىتىم ماختاشقا ئېرىشىش ئەمەس ، بەلكى مېنى ئۇزۇندىن بېرى ئويلاندۇرۇپ كېلىۋاتقان كىملىك ھەققىدىكى ئويلىرىمنى كۆپچىلىكنىڭ مۇنازىرىسىگە سۇنۇش ئىدى . دەرسلەر تەلتۈكۈس ئاخىرلىشىدىغان چاغدا ئوقۇتقۇچىمىز ھەممىمىزگە نەتىجە كۆرسەتكۈچىمىزنى بەردى ، مېنىڭ نەتىجەم ۋە نۇتۇقۇم ئوخشاشلا  <<  ئا  >> بولۇپ باھالاندى .

                              كۇتۇپخانىدىكى ئويلار

      كۇتۇپخانا مېنىڭ ھاۋاي ئۇنىۋېرسىتېتىغا تالىق گۈزەل ئەسلىمىلىرىمنىڭ، ھاياجانلىرىمنىڭ ۋە چوڭقۇر ئويلىنىشلىرىمنىڭ بىر مەنبەسى. مەن مۇشۇ جايدا ئولتۇرۇپ ئۆزۈمنى يىراقتىكى خەلقىم، تۇپرىقىم باغرىغا قويۇپ تۇرۇپ چوڭقۇر ئويلىنىشلارنى قىلدىم. خاتىرە قالدۇردۇم. دەسلىپىدە كۇتۇپخانىدىن خالىغانچە كىتاب ئارىيەت ئېلىش، كىتابلارنى ئۆزىمىز ئېلىپ چۈشۈش قاتارلىق بەلگىلىمىلىرىدىن خۇرسەن بولۇپ ئاچ كۆزلۈك قىلىپ يوغان سومكىدا لىق كىتاب ئېلىۋاپتىمەن. ئەمدى بۇ كىتابلارنى قانداق ئوقۇپ ھەزىم قىلىش بىر مەسىلە ئىدى. شىنجاڭدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ مەدەنىيىتى ۋە جەمئىيەت ئەھۋالى ھەققىدە قانداق كىتابلارنىڭ بارلىقىنى بىلىپ بېقىش مەقسىتىدە كۇتۇپخانىدا جىق ئىزدەندىم. ئەمما، ئۇرۇنۇشلىرىم ئازابلىق تەسىراتلىرىم بىلەن ئاخىرلاشتى. سەۋەبى، ئۇيغۇرلار ھەققىدىكى ماتېرىياللار باشقا مىللەتلەر ھەققىدىكى ماتېرىياللارغا قارىغاندا نىسبەتەن ئاز ئىدى. بولغان تەقدىردىمۇ بىزنى خەنزۇ تىلىدا چۈشەندۈرىدىغان ئاز ساندىكى كىتابلار ئىدى. ئۇيغۇر ھەققىدە چەت ئەل تىلىدا يېزىلغان كىتابلار يوق دېيەرلىك ئىدى. ئەمەلىيەتتە ھاۋاي ئۇنىۋېرسىتېتى كىتاب زاپىسى جەھەتتە ئۆلچەمگە يېتىدىغان خەلقئارالىق ئۇنىۋېرسىتېت بولۇپ، ھەرقانداق تۈردە نەچچە خىلدىن كىتاب تېپىلاتتى. كۆپ سانلىق چەت ئەللىكلەرنىڭ بىز توغرىسىدا تەتقىقات ئېلىپ بېرىشقا چولىسى يەتمىگەندەك ياكى بىزگە دېگەندەك دىققەت-ئېتىبارى چۈشمىگەندەك قىلاتتى. ئۇيغۇر تىلىدىكى ماتېرىياللاردىن سۆز ئېچىش مۇمكىن ئەمەس ئىدى. بۇ ھال ئۆزىمىزنىڭ زىيالىيلىرى قىلىۋاتقان تەتقىقاتىنىڭ رايونىمىز دائىرىسىدىن چىقىپ كېتەلمەيۋاتقانلىقى، چەت ئەللەردە ئىجتىمائىي پەن ساھەسىدە بىز توغرىسىدا جىق ئەمگەكلەرنىڭ قىلىنمىغانلىقى، زىيالىيلارنىڭ چەت ئەل تىلى بىلمەسلىكى ياكى پىششىق بولماسلىقى نەتىجىسىدە سىرتنىڭ بىزنى چۈشىنىشتىن مەھرۇم قالغانلىقىنى بىلدۈرەتتى.
      مەن كۇتۇپخانىدا كىتابلارنى مالتىلاپ ئولتۇرۇپ ھازىرقى دەۋرىمىزنىڭ ئىنگلىز تىلى بىلىدىغان، بىلىش بىلەنلا قالماي، تەتقىقات، يېزىقچىلىق قىلىش سەۋىيىسىگە يەتكەن بىر تۈركۈم زىيالىيلارنى تەقەززا قىلىۋاتقانلىقىنى ھېس قىلدىم. بۇ خىلدىكى زىيالىيلار بۇرۇن بولمىغان بولسا ئەمدى بولۇشى كېرەك ئىدى. ھەر بىر دەۋرنىڭ ئۆز ئادەتلىرىگە يېڭىچە سوئال ۋە قىيىنچىلىقلارنى تۇغدۇرۇشى تەبىئىي. دۇنيا بىزنى بىلمىگەنىكەن، قېيىداپ ئولتۇرماي ئۆزىمىزگە مەستخۇش بولۇپ كېتىشتىن بالدۇرراق قۇتۇلۇپ، ئۆزىمىزنى سىرتقا بىلدۈرۈشكە ئۇرۇنۇشىمىز زۆرۈر ئىدى. بۇ ئۇرۇنۇشىمىزدىكى مۇھىم بىر كۆۋرۈك ھەم ۋاسىتە ئىنگلىزتىلى بولاتتى. تىل توسالغۇسى بىزنىڭ ئۆزىمىزنى پەپىلىشىمىزگە، تۈگۈلۈۋېلىشىمىزغا، داجىشىمىزغا باھانە بولسا بولمايتتى. مەن شۇلارنى ئويلاۋېتىپ ئىنگلىز تىلى ئانا تىلى بولمىغان، ئەمما ئىنگلىزتىلىنى ئۆزلۈكىدىن ئۆگىنىپ دۇنياۋى شۆھرەتلىك ئەسەرلەرنى يېزىپ قالدۇرغان روسىيىلىك ۋىلادىمىر ناباكوف، برۇدىسكىي، پولشالىق جوسېف كونراد ۋە مېۋۇش قاتارلىق ئەدىبلەرنى ئەسلىدىم. ۋىلادىمىر ناباكوف (1977-1899) روسىيىلىك مەشھۇر ئەدىب، كامبىرىج ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ئەدەبىيات كەسپىدە ئوقۇغان. ئىنگلىز تىلىنى ئۆزلۈكىدىن ئۆگىنىپ «لولىتا» قاتارلىق مەشھۇر ئەسەرلەرنى ئىنگلىزچە يازغان، 1940-يىلى ئامېرىكا دۆلەت تەۋەلىكىگە ئۆتكەن. ئەدەبىيات ساھەسىدە دۇنياۋى تەسىرگە ئىگە. برۇدىسكىي (1991-1940) نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن مەشھۇر شائىر. ئىنگلىز تىلىدا ئەسەر يېزىپ دۇنيادا شۆھرەت قازانغان. جوسېف كونراد  «زۇلمەتلىك يۈرەك» دېگەن مەشھۇر ئەسەرنىڭ ئاپتورى. ئۇ 21 يېشىغىچە ئىنگلىزچە بىلمەيتتى. ئىنگلىز تىلىنى ئۆزلۈكىدىن ئۆگىنىپ يېزىقچىلىق قىلىش سەۋىيىسىگە يەتكەن. مېۋۇش (  -1928) پوشىلىق مەشھۇر شائىر، 1980-يىلى نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن. ئامېرىكا كالفورنىيە بېركلې ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ئەدەبىيات پەنلىرى پروفېسسورى بولغان. شېئىرلىرىنى پولەكچە يېزىپ ئۆزى ئىنگلىز تىلىغا تەرجىمە قىلغان.
      ئىنگلىز تىلىنى كېيىن ئۆگىنىپ دۇنياۋى تەسىر قوزغىغان باشقا نۇرغۇن ئالىملارنى، ئەدىبلەرنى مىسالغا كەلتۈرۈش مۇمكىن. «پسىخولوگلار بىر ئادەم قىلالىغان ئىشنى يەنە بىر ئادەمنىڭمۇ قىلالايدىغانلىقىنى ئىسپاتلاپ چىقتى».② دېمەك، ئىنگلىز تىلىنى ئۆگىنىپ ئەسەر يېزىش مەقسىتىگە يەتكىلى بولىدۇ. ئەمما، بۇنىڭغا نۇرغۇن ۋاقىت ۋە زېھىن كېتىدۇ. ياش ئۇيغۇر زىيالىيلىرى ئەمدى تىلنى باھانە قىلىپ ئۆز ئىزىغا سەكرىمەسلىك كېرەك. كۆز يۇمغىلى بولمايدىغان بىر پاكىت شۇكى، دۇنياغا ئۆزىنى ئېتىراپ قىلغۇزۇشنىڭ، تونۇلۇشنىڭ بىر ۋاسىتىسى ئىنگلىز تىلىدا يېزىقچىلىق قىلىش بولۇپ قالدى. بۇ يالغۇز بىز دۇچ كېلىۋاتقان مەسىلە بولۇپلا قالماستىن، باشقا مىللەت زىيالىيلىرىمۇ دۇچ كېلىۋاتقان مەسىلە. ھەتتا ھازىر گېرمان، فرانسۇز تىللىرىدا تەتقىقات ئېلىپ بېرىۋاتقان ئالىملارمۇ ئۆز تەتقىقات مېۋىلىرىنى ئىنگلىز تىلىدا ئېلان قىلمىسا دۇنياۋى تەسىر قوزغىغىلى بولمايدىغانلىقىنى تونۇپ يەتمەكتە.
      ئىنگلىز تىلىنى ئاخىرقى مەقسەت قىلىشقا بولمايتتى. ئەمما، نۇرغۇن چەت ئەل تىلى ھېرىسمەنلىرى تىل ئۆگىنىشنى ئاخىرقى نىشان قىلىۋېلىشقانىدى.  ئىنگلىز تىلىنى ھەرقانچە مۇكەممەل ئۆگىنىپ چىققان تەقدىردىمۇ، كاللىدا يېڭى ئىدىيە ، يېڭى  بىلىم ، يېڭى پىكىر بولمىغاندا ، خەلققە پايدىلىق بىرەر ئىشنى باشقا ئېلىپ چىققىلى بولمايىتتى . ئۇيغۇر جەمئىيىتىدە بۇ نۇقتىدا قىزىقارلىق بىر زىددىيەت مەۋجۇت ئىدى. پىكرى تېرەن ئۈمىدلىك بەزى ياش زىيالىيلار ئىنگلىزچە بىلمەيتتى ياكى بۇ تىلدا چالا ئىدى. بىر تۈركۈم ئىنگلىزچە بىلىدىغان ياشلاردا بولسا تېرەن پىكىردىن،مەسئۇلىيەتچانلىق بىلەن ئويلىنىشتىن سۆز ئاچقىلى بولمايتتى.
      كۇتۇپخانىدا ئىزدىنىش داۋامىدا ماڭا تەسىر قىلغان يەنە بىر نۇقتا بار. ئۇ بولسىمۇ بىر تەتقىقات ئەمىگىكىنىڭ نۇرغۇن ماتېرىياللارنى كۆزىتىشتىن كېيىن يورۇقلۇققا چىقىدىغانلىقى. 100 بەتلىك بىر كىتابتا 30 بەتكە يېقىن پايدىلانمىلارنىڭ تىزىملىكىنى كۆرۈش مۇمكىن. ئامېرىكىدا ئىلمىي كىتاب چىقىرىش ئۈچۈن شۇ ساھەدىكى ئەڭ يېڭى ئۇچۇر ۋە ئەڭ يېڭى كىتابلارنى كۆرۈپ ھەزىم قىلىش، كىتابقا تەتبىقلاش زۆرۈر. كىتاب ئاخىرىغا تەبىئىي ھالدا پايدىلانغان ماتېرىياللارنىڭ مەنبەسى ئەسكەرتىلىدۇ. بىزدىمۇ يېقىنقى يىللاردىن بۇيان ئابدۇقادىر جالالىدىن، ئەسئەت سۇلايمان قاتارلىق ياش ئەدىبلىرىمىز، غالىپ بارات ئەرك، ئابدۇۋايىت مەتنىياز قاتارلىق تەتقىقاتچىلىرىمىز سىتاتىلىق ئىلمىي ئەمگەكنىڭ ئۈلگىسىنى تىكلەپ بەردى. ئۆزىمىزنىڭ مەلۇم مەسىلە ھەققىدىكى قارىشىمىز ھەرقانچە پىشقان تەقدىردىمۇ، يۈزەكىلىكتىن خالىي بولالماسلىقى، ھاياجانلانغان چېغىمىزدا بىر تەرەپلىمە ھۆكۈملەرنى چىقىرىشتىن ساقلىنالماسلىقىمىز مۇمكىن. باشقىلارنىڭ ئىجادىي ئەمگەكلىرىدىن تەنقىدىي پايدىلىنىش، ھۆكۈم ۋە نۇقتىئىنەزەرگە دەلىل-ئىسپات تېپىپ بېرىش، سۇبيېكتىپ قاراشلارنى بازارغا سالماسلىق - ئاللىبۇرۇن خەلقئارالىق مۇھاكىمە يىغىنلىرىنىڭ، دۇنياۋى تەسىرگە ئىگە ئىلمىي ژۇرناللارنىڭ ئاساسىي ئېقىمىغا ئايلاندى. بىزدە مۇناسىۋەتلىك تېمىلاردا ئىجادىي مۇھاكىمە ماقالىلىرى جىق يېزىلدى. ھەتتا بەزىدە ئىجتىمائىي تېمىلاردا تېما تەكرارلىقىدىن خالىي بولغىلى بولمىدى. مېنىڭچە، بىزنىڭ ئىجتىمائىي تېمىلار ھەققىدىكى ئىزدىنىشلىرىمىز ئەمدى ئىلمىي تەتقىقات پەللىسىگە كۆتۈرۈلۈشى كېرەك. توغرىراقى، جىق كىتاب كۆرۈپ سىتاتا ئېلىشىمىز، زۆرۈر تېپىلغاندا ستاتىستىكىلىق سان-سىپىرلاردىن پايدىلىنىشىمىز كېرەك. بىر ئىلمىي ئەمگەكنىڭ قىممىتىگە قانداق ماتېرىياللارنى كۆرگەنلىكىمىز، مەسىلىنى قايسى نۇقتىدا تۇرۇپ كۆزەتكىنىمىز بىۋاسىتە تەسىر كۆرسىتىدۇ. ھاياجان ۋە بىردەملىك ئىلھام بىلەن يېزىلغان ماقالىلەردە ئۆزىمىزمۇ سەزمەي گەپ ئوينىتىپ قېلىشىمىز،  يۈزەكى خۇلاسە چىقىرىشقا ئالدىراپ قېلىشىمىز مۇمكىن. تەتقىقات ئەخلاقى نۇقتىسىدىن ھەر بىر نۇقتىئىنەزەرگە دەلىل تېپىش، كۆرمىگەن، بىلمىگەن نەرسىنى كۆردۈم، بىلدىم دېمەسلىك ھەر بىر ئىلىم ئىگىسىگە قويۇلىدىغان ئەقەللىي تەلەپ.
    كۆنۈككەن ئادەتلىرىمنى قانداق يېڭىش  ھاۋاي ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ كۇتۇپخانىسىدا مېنى قىينىغان يەنە بىر مەسىلە. ئامېرىكىلىقلارنىڭ قان-قېنىغا، تەبىئىتىگە كىچىكىدىن تارتىپ پىلان بويىچە ئىش قىلىش، ئىشنىڭ نەتىجىسىنى ئۈنۈم بىلەن ھېسابلاش، پىلانىغا تەسىر يەتكۈزىدىغان ھەرقانداق بىر يېڭى ئەھۋالنى پىلانلىغان كۈندىلىك مەشغۇلات دائىرىسىگە كىرگۈزمەسلىك ئادىتى سىڭىپ كەتكەنىكەن. ئامېرىكىلىقلارنىڭ پىلان بويىچە ئىش قىلىش ئادىتى ماڭا بەكمۇ ياقتى. ياخشى ئادەت بولسا يېتىلدۈرۈش، ئۆگىنىش كېرەك. ئەمما، ئۇيغۇرچىلىقتا يېتىلدۈرۈۋالغان بەزى ئۈنۈمسىز ئادەتلىرىم ھە دېگەندە پىلانىمنى ئاقسىتىپ تۇردى. ھەپتىلىك، كۈندىلىك پىلان تۈزۈپ ئوقۇيدىغان كىتابلارنىڭ، قىلىدىغان ئىشلارنىڭ تىزىملىكىنى تۈزەتتىم. لېكىن، يېڭى ئەھۋال كۆرۈلۈپ مېنى تەمتىرىتىپ قوياتتى. كېيىن ھېس قىلسام، ئەمەلىيەتكە ئۇيغۇن پىلان تۈزۈش ۋە شۇ پىلاندا چىڭ تۇرۇش كىشىدىن ئادەتلىنىش جەريانى ۋە سەۋر تەلەپ قىلىدىكەن. مەن ئۈرۈمچىدىكى چېغىمدا ئۆزىگە بېسىم قىلماي تۇرۇپ ئىلگىرىلەش، پىكىر قىلىش خاھىشىنى تەشەببۇس قىلاتتىم ھەم ئۆزۈم شۇنىڭغا ئەمەل قىلىپ خېلى ياخشى ئۈنۈمگە ئېرىشكەنىدىم. ئەمدى ئادىتىمنى ئۆزگەرتىپ، مەلۇم ۋاقىت ئىچىدە قىلىنىدىغان ئىشلارنى بېسىم بىلەن ئۆزۈمگە يۈكلىسەم بولىدىغاندەك قىلاتتى. بۇ ئۇرۇنۇشلار ۋە ئويلىنىشلار داۋامىدا مەن ئادەتنىڭ بىر ئادەمنىڭ ئىدىيىسىگە ۋە ئىش ئۈنۈمىگە چوڭقۇر تەسىر كۆرسىتىدىغانلىقىنى، كىشىنىڭ پائالىيەت يۆنىلىشىنى قېلىپقا سېلىپ قويىدىغانلىقىنى يەنىمۇ ئىلگىرىلىگەن ھالدا ھېس قىلدىم. ئۈنۈملۈك ئادەت ئادەمنى مۇكەممەللىككە، غەلىبىگە باشلايدىغان ئوربىتا. ئۈنۈمسىز ئادەت ئادەم ئاسانلىقچە چىقالمايدىغان تۈرمە. ئوربىتا ئىچىدە مەزمۇت قەدەم تاشلاپ ماڭامسىز ياكى تۈرمە ئىچىدە بۇرۇقتۇرما بولۇپ ياشامسىز، بۇ ئۆزىڭىزنىڭ خاھىشىدىكى ئىش. ئەمما، قانداق ئادەتنى يېتىلدۈرۈش سىزنىڭ پوزىتسىيىڭىزگە، ھەتتا تەقدىرىڭىزگە بىۋاسىتە تەسىر كۆرسىتىدۇ.
      مەن ئۆزۈم كىرىۋالغان ئادەت تۈرمىسىدىن قاچماقچى بولدۇم. پىكىر قىلىش، خۇلاسە چىقىرىش، كىتاب ئوقۇش، ھەتتا بەزى ئۇششاق ئىشلارغىچە ئادەت تۈرمىسىدىن قۇتۇلالماي كېلىۋاتقان بولۇشۇم تەبىئىي ئىدى. ئادەت تۈرمىسىدىن قۇتۇلۇش ئۈچۈن مەن كۈندىلىك پىلان تۈزۈشتە ئەمەلىيەتچىل، تەبىئىتىم ۋە ئىجرا قىلىش داۋامىدا رەھىمسىز بولۇشۇم كېرەك ئىدى. ئاستا-ئاستا تىرىشچانلىقىمنىڭ نەتىجىسىنى كۆرگىلى تۇردۇم. قىلىۋاتقان مەشغۇلاتلىرىمنىڭ سۈپىتى ۋە نەتىجىسىدە ئۆزگىرىش بولۇۋاتاتتى. ئىشلىرىم ئېقىۋاتاتتى. مەن ئويلاندىم، زىيالىيلىرىمىزدىكى  مەنمەنچىلىك، بىر يەرگە كېلەلمەسلىك خاھىشى ئۇيغۇرچە مۇھىتتا يېتىلدۈرگەن ئادەتنىڭ مەھسۇلى ئىدى ھەم بۇنى ئۆزگەرتىشكىمۇ بولاتتى. گەپ شۇ كىشىنىڭ ئۆزىنىڭ ئادەت تۈرمىسىنىڭ قۇلىغا ئايلىنىپ قالغانلىقىنى ھېس قىلىشىدا ۋە ھەرىكەتكە ئۆتۈشىدە ئىدى. باشقىلارغا خىتاب قىلىش ۋە بۇ ھەقتە كۆرسەتمە بېرىش مېنىڭ قولۇمدىن كېلىدىغان ئىش بولمىغاچقا، ئۆزۈمنى ئادەت تۈرمىسىدىن قۇتۇلۇشقا ئالدىراتتىم ۋە كۇتۇپخانىدىكى ھەسرەتلىك ئويلىرىمغا خاتىمە بېرىپ مۇنداق دەپ پىچىرلىدىم: «قاچ! بىر تۈرمە سېنىڭ كاللاڭنى، يۈرىكىڭنى، ھەتتا قېنىڭنى ئىسكەنجىسىگە ئالماقتا. تېرەن ھېسلىرىڭ، ئوتلۇق ئارمانلىرىڭ، ساغلام سەزگۈلىرىڭ شۇ تۈرمە ئىچىدە ئىز-تىزسىز غايىب بولۇش ئالدىدا تۇرىدۇ. ئۆزۈڭنى ئۆزۈڭدىن قۇتقۇزغىن، تۈرمىنى پاچاقلاپ تاشلا! بۇ تۈرمە  سېنى پاسسىپلىققا، ئەبگاھلىققا، چۈشكۈنلۈككە ۋە نامراتلىققا چىللاۋاتقان ئادەت تۈرمىسى!»
                                            2007 - يىل ، ئاۋغوست ، شەھرى ھونۇلۇلۇ


① ۋايكىكى  تىنچ ئوكيان بويىدىكى ساھىل، ھاۋايدىكى نۇقتىلىق ساياھەت مەركىزى. ئامېرىكا تېلېۋىزىيە فىلىمى «جەننەتنىڭ قەھرى» مۇشۇ يەردە سۈرەتكە ئېلىنغان.
② «رەيھان بەكتۇر بىلەن سۆھبەت» بىلىك تور بېتى، مەشھۇر شەخسلەر تور بېتى .

ئاپتۇر : ھاۋاي ئۇنىېرسىتېتى ئىجتىمائىي پەنلەر ئىنىستىتۇتى جەمئىيەتشۇناسلىق كەسپىنىڭ ماگىستېر ئاسپىرانتى .


(زۇلپىقار مۇئەللىمنىڭ يېزىلىۋاتقان <<ھاۋاي ئۇنىۋېرسىتېتىدىكى كۈنلەر >>ناملىق كىتابىدىن ئېلىندى)

    مەن بۇنى تېخى ئىككى كۈن ئاۋۋال دىيارىمدا ئوقۇغان .  تېما يوللىغۇچىغا رەھمەت !!!!

  ئوقۇتقۇچۇم - زۇلپىقار بارات  ئۆز باشنىڭ  ھاۋايدىكى ئوقۇشىغا  ئۇتۇق تىلەيمەن .

زۇلپىقار بارات ئۆزباش ئەپەندىنىڭ ئىشلىرىنىڭ ئۇتۇقلۇق بۇلىشىنى تىلەيمەن.

زۇلپىقار باراتنىڭ بارلىق ئىشلىرىغا مۇۋەپپەقىيەت تىلەيمەن.

ئاللا خالىسا تەپسىلى ئوقۇپ چىقىمەن.

دىيارىمدىن چاپلىۋالالماي ئۆكىنىۋاتقان ئىدىم ،تېما ئىگىسىگە كۆپ رەخمەت.