بىز ھەممىمىز ئىز تورىنى ياخشى كۆرىمىز!
گۈزەللىككە ئىنتىلىش ئىنساننىڭ تەبىئىتى. دۇنيادا گۈزەللىككە ئىنتىلمەيدىغان قەۋم، مىللەتلەر بولمىسا كېرەك. مول مەدەنىيەت ئارقا كۆرۈنۈشىگە ئىگە خەلقىمىزمۇ تارىختىن بېرى گۈزەللىككە ئەھمىيەت بېرىپ كەلگەن، جۈملىدىن چاچ گۈزەللىكىگىمۇ ھەم شۇنداق. چاچنىڭ ئەڭ ئالدى بىلەن باشنى ئىسسىق-سوغۇقتىن ساقلاش رولى بولغاچقا، يىراق قەدىمكى دەۋرلەردىلا خەلقىمىز ئانىمىزملىق ئېتىقادنىڭ تەسىرىدە چاچنى بىر خىل يۈكسەكلىككە كۆتۈرۈپ ئۇلۇغلىغان. چاچنىڭ توختاۋسىز ئۆسۈپ بېرىشى خۇددى ئۆسۈملۈكلەرگە ئوخشىشىپ كەتكەچكە، بۇ تەبىئىي يوسۇندا كىشىلەرنى چاچنى خۇددى ئۆسۈملۈكلەرنى ئۇلۇغلىغاندەك ئۇلۇغلاش، ئاسراش، خاسىيەتلىك دەپ بېلىشكە ئېلىپ بارغان. ئۇنىڭ ئۈستىگە ئانىلىق ئۇرۇقداشلىق دەۋرىدە ئايال جىنىسنىڭ ئۇلۇغلىنىشى، ئاياللارغا خاسىيەت ۋە سېھرىي كۈچ بېرىش نەتىجىسىدە ئۇلارنىڭ چېچىمۇ خاسىيەت ۋە مۇقەددەس دەپ تونۇلغان. شۇنىڭ بىلەن چاچقا مۇناسىۋەتلىك ئەپسانە، رىۋايەت، چۆچەكلەر ھەم پەرھىزلەر بارلىققا كەلگەن. مەسلەن، «چىن تۆمۈر باتۇر» چۆچىكىدىكى چىن تۆمۈر باتۇرنىڭ سىڭلىسى مەختۇمسۇلانىڭ دەريا بويىدا چاچ تاراپ بالا-قازاغا يولۇققانلىقى، بەزى چۆچەكلەردە ئاق چاچلىق مومايلار ۋە ھۆر- پەرىلەرنىڭ مۈشكۈلاتتا قالغان كىشىلەرگە چېچىدىن بېرىپ ئۇلارغا نۇسرەت ئاتا قىلىشى قاتارلىقلار ھەمدە خەلق ئىچىدىكى ئاياللارغا نىسبەتەن ئۇزۇن چاچلىرىنى كېسىشنىڭ ئېغىر ئېلىنىشى، چاچنى دەسسىسە ياكى قالايمىغان تاشلىۋەتسە يامان بولىدىغانلىقى، چاچ كۆيدۈرۈشكە بولمايدىغانلىقىدەك ئادەتلەر ئەنە شۇنىڭ جۈملىسىدىندۇر. مەن ئىز تورىغا بەك ئامراق
ئىز تورى بەك ياخشى
ئەلۋەتتە خەلقىمىزنىڭ ئېستېتىك، ئېتىقاد ئېڭىدا تېگىشلىك زېمىن ھازىرلىغان چاچ ھەم چاچ گۈزەللىكى ئېغىز ئەدەبىياتتىن ھالقىپ يازما ئەدەبىياتقا بۆسۈپ كىردى. بۇنىڭ بىلەن ئۇ يازغۇچى، شائىرلىرىمىزنىڭ قەلىمى ئاستىدىكى ئۆڭمەس ھەم ئۆلمەس مەجازىغا ئايلاندى. شۇنداق، باي ۋە مول مەزمۇنلۇق ئۇيغۇر كلاسسىك ئەدەبىياتىدا ئىدېئال يار ئوبرازىغا مۇناسىۋەتلىك قىزغىن، گۈزەل شېئىرىي تەلقىنلەر كۆپلەپ ئۇچرايدۇ، جۈملىدىن ئەنە شۇ گۈزەل يار ئوبرازىنىڭ گۈزەللىكىنى يۇقىرى پەللىگە كۆتۈرۈشتە، ئۇنىڭغا سېھرىي كۈچ، خاسىيەت ئاتا قىلىشتا مۇھىم ئورۇن تۇتىدىغان چاچقا مۇناسىۋەتلىك نەپس تەسۋىرلەرمۇ دىققەتنى ئالاھىدە تارتىدۇ. بىز كلاسسىك ئەسەرلىرىمىزدىكى چاچ ھەققىدىكى بايانلاردىن چاچنىڭ ئېتىقادى ۋە گۈزەللىك نۇقتىسىدا تۇتقان ئورنى، شۇنىڭدەك ئاياللار گۈزەللىكىنىڭ يۈكسەك ئۆلچىمى ئىكەنلىكىنى كۆرۈۋالالايمىز. ھەقىقەتەن ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەسەرلىرىدىكى چاچ تەسۋىرى بەلگىلىك بىر بەدىئىي سەۋىيە ياراتقان بولۇپ، بۇنى تۆۋەندىكىدەك بىر قانچە نۇقتىلاردىن كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇ: ئىز تورى www.iz.la
1) چاچ گۈزەل يار ئوبرازىنىڭ سىماسى سۈپىتىدە تەسۋىرلىنىدۇ. مەسلەن، كىلاسسىكىمىز ھەزرىتى نىزامىدىن ئەلىشىر نەۋائىي ئۆز تەلقىنلىرىدە شۇنداق دەپ يازىدۇ:
قوينىدا ئەفتى، نې مۇمكىن كۆزگە ئۇيقۇ كىرگەلى،
ئولكى ھەر كۈن ياد ئېتەر بىر زۇلفىنىڭ پىچۇخەمىن.
(مەنىسى: قوينىغا زەھەرلىك يىلان كىرىۋالسا كۆزگە ئۇيقۇ كىرەمدۇ، ئۇنىڭ ھەر كۈنى ئۇخلىماسلىقىمۇ بىر تولغىما چاچنىڭ خىيالىغا چىرمىشىپ قالغانلىقىدىن)
2) چاچ خاسىيەت ۋە سېھرىي كۈچنىڭ مەنبەسى سۈپىتىدە تەسۋىرلىنىدۇ. مەسلەن، نەۋائىينىڭ تۆۋەندىكى تەلقىنىگە قاراپ باقايلى:
جىسمىم ئەندۇھ ئىچرە دەرى ئاستىدا قالمىش نى ئەجەب؟ www.iz.la
ئەگمە قەد بىرلە ئەگەر زۇلغۇڭ غەمدىن «دال» مەن.
(مەنىسى: جىسمىم قايغۇ ئىچىدە، دەرد ئاستىدا قالدى، بۇنىڭغا ئەجەبلەنمە، چۈنكى زۇلفۇڭنى «چېچىڭنى» ئويلاۋېرىپ قەددىم ئېگىلىپ «دال» غا ئوخشاپ قالدى) ى ئىز تورى ئىز تورى ئىز تورى ئىز تورى
