دەرىس داڭلىق ئەدىب ، خەتتات - يوللۇغ تېكىنلۇغەت

مەشھۇر

3d كۆك تۈرۇك خانلىقىنىڭ خاقانى بىلىگە ( ۋاپاتى 734 - يىل ) خاتىرىسىگە 735 - يىلى ئورنىتىلغان مەڭگۈ تاشنىڭ غەرىبى - جەنۇبى يۈزىگە ئويۇلغان : « بىلگە خاقان بىتىگىن يوللۇغ تېكىن بىتىدىم . بۇنچا باقىغ بەدىزىگ ... خاقان ئاتىسى يوللۇغ تېكىن مەن ئاي ئارتۇقى تۆت كۈن ئولتۇرۇپ بىتىم ، بەدىزتىم ... » ( مەنىسى : « بىلگە خاقان ( مەڭگۈ تاش ) ( ؟) ... بىلگە خاقاننىڭ جىيەن ئوغلى مەنكى يوللۇغ تېكىن بىر ئاي ، تۆت كۈن ئولتۇرۇپ يېزىپ چىقتىم ، زىننەتلىدىم ...» ) دىگەن سۆزلەرنى ۋە بىلگە خاقاننىڭ خاقانلىق ھۆكۈمرانلىقىنى تىكلەش ۋە مۇستەھكەملەش يۇلىدا زور خىزمەت كۆرسەتكەن ئىنىسى كۆل تېكىننىڭ تۆھپىسىنى خاتىرلەش ئۈچۈن ۋاپاتىدىن ( مىلادىنىڭ 731 - يىلى 47 يېشىدا ۋاپات بولغان ) بىر يىل كىيىن ئورنىتىلغان « كۆل تېكىن مەڭگۈ تېشى » نىڭ جەنۇپ تەرىپى 13 - قۇردىكى : « بىتىدىم ئانى كۆرۈپ ئانچە بىلىك ئول تاش ... دىم . بۇ بىتگ بىتىگمە ئاتىسى يوللۇغ تېكىن » ( مەنىسى : « يازدۇردۇم ، ئۇنى كۆرۈپ بىلىۋېلىڭلار ، ئۇ تاش ... مەن  ... دىم . بۇ مەڭگۈتاشقا خەت يازغۇچى جىيەن ئوغلى يوللۇغ تېكىن » )  دىگەن سۆزلەرنى ھەمدە كۆل تېكىن مەڭگۈ تېشىنىڭ شەرقى جەنۇب تەرىپىدىكى يۇقىرقىغا ئوخشاش بايانلارنى ئۇقىغىنىمىزدا بۇ ئىككى مەڭگۈ تاش تېكىستىنىڭ بىلگە خاقاننىڭ ئېيتىپ بىرىشى بىلەن ، ئۇنىڭ جىيەن ئوغلى يوللۇغ تېكىن تەرىپىدىن يېزىپ چىقىرىلغانلىقى ، شۇنداقلا ، يەنە يوللۇغ تېكىن تەرىپىدىن مەڭگۈتاشلارغا ھۆسىن خەت قىلىنىپ نەقىشلىنىپ يېزىپ چىقىرىلغانلىقىنى بىلىمىز .
" Q( ~8 |! Z0 f( Z        بىلگە خاقان ، كۆل تېكىن مەڭگۈ تاشلىرى خۇددى تۇنيۇقۇق مەڭگۈ تېشىغا ئوخشاشلا شۇ دەۋىر رېئاللىقىدىن گۇۋاھلىق بەرگۈچى مۇھىم تارىخى ھۆججەت بولۇپلا قالماي ، شۇ دەۋىر تىلى ۋە ئەدەبىياتىنى تەتقىق قىلىشتىمۇ زور قىممەتكە ئىگە . ئۇ بىزگە قەدىمكى تۇركىي تىلىدا سۆزلىشىدىغان خەلقلەرنىڭ بەدىئىي ئەدەبىياتىدا مەۋجۇت بولغان شەكىللەرنى ، ئوبرازلىق تەپەككۈر ۋە بەدىئىي تەسەۋۋۇر ئېلىمىنتلىرىنى ئايرىپ چىقىپ ، بىزنىڭ ئەنە شۇ مەزگىلدىكى يازما ئەدەبىياتىنىڭ ئۆزىگە خاس  خۇسۇسىيەتلىرى ھەققىدە رۇشەن چۈشەنچىگە ئىگە بولىسشىمىزغا ياردەم بېرىدۇ .
      مەڭگۈ تاش تېكىستلىرى شۇ دەۋىردىكى تۈركىي تىلىدا سۆزلىشىدىغان خەلقلەرنىڭ ئەدەبىيات ئەنئەنىلىرىنى ئۆزىدە تولۇق ئەكىس ئەتتۈرگەن ، ھەم قەھرىمانلىق داستانلىرى ، ئەدەبىي تەزكىرە ھەم نەسىر ، ھەم شېئىر خۇسۇسىيىتىگە ئىگە بولغان بىر خىل ئالاھىدە بەدىئىي شەكىلدۇر . كۆل تېكىن مەڭگۈ تېشىدىن ئېلىنىپ ، شېئىرى تۈسكە كىرگۈزۈلگەن تۆۋەندىكى قۇرلار بۇ پىكىرنىڭ مەلۇم ئىسپاتى بولالايدۇ .
- E; a1 l; b6 s$ H2 [3 u- D) `4 h
« ئۆتۈكەن يىر ئولۇرۇپ ،
0 _, q3 F8 Q2 B; R9 N; O$ i( o: tئارقۇ ، تىركىش ئوسەر .
نەڭ بوڭۇغ يوق ،
ئۆتۈكەن يىش ئولۇرسەن » .

مەنىسى :
* @: a6 V2 ^2 Y- Q3 r. F* A. U; j
ئۆتۈكەن يىرىڭ بولسا ،
: T$ D' o3 ]* n% E- Sپەقەت كارۋان جۈنەتسەڭ .
$ W4 _; [, D& N3 `' T3 cقايغۇ - غېمىڭ بولماس ،
ئۆتۈكەن تېغىدا تۇرساڭ .
6 H8 G+ `; E! M  i     
7 b0 K8 W1 U/ n* k1 b      يوللۇغ تېكىننىڭ تۇغۇلغان ۋە ۋاپات بولغان ۋاقتى ھەققىدە ئېنىق مەلۇمات يوق . لېكىن ئۇ يازغان ئىككى مەڭگۈ تاش تېكىستىدىن بىز ئۇنىڭ 8 - ئەسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىدا ياشىغانلىقىنى بىلىۋالالايمىز . رەسىم

 

                                                   كىرگۈزگۈچ ئايال بالا پەن ئىللىق

گۇلۇم

رەھمەت، قۇلىڭىزغا دەرت بەرمىسۇن، داۋاملىق تېرىشىڭ....