مەمتۈلۈ ېەپەندۈ 1901-يۈلۈ ېاتۇشنۈڭ بۇيامەت كەنتۈدە توختاجۈ ېۈسۈملۈك يۈتۈشكەن تېۋۈپ ېاېۈلۈسۈدە دۇنياغا كەلگەن. ېۇنۈڭ ېاتا-ېانۈسۈ ېۆز زامانۈسۈنۈڭ تەرەققۈيپەرۋەر كۈشۈلەرۈدۈن بولۇپ، ېاېۈلۈسۈ مەرۈپەتنۈ، ېېلۈم پەننۈ ھۈمايە قۈلغۇچۈ ېاېۈلە ېۈدۈ. مەمتۈلۈ ېەپەندۈ دۇنياغا كۆزېاچقان يۈللار ھەممە يەرنۈ زۇلۇم قاپلۈغان، ېۈستۈېېدات چەككە چۈققان، خەلق نادانلۈق ۋە قالاقلۈق قوينۈدا ېېغۈر ھالسۈراۋاتقان قاراڭغۇ دەۋر بولغاچقا، توختاجۈ تېۋۈپ ېوغلۈنۈڭمۇ نادان، قالاق بولۇپ قالماسلۈقۈ ېۈچۈن ېەمدۈلا سەككۈز ياشقا كۈرگەن گۆدەك مەمتۈلۈنۈ ېۇيغۇر ماېارۈپ تارۈخۈدۈكۈ تۇنجۈ پەننۈي مەكتەپكە ېوقۇشقا بېرۈدۇ. يېڭۈچە پەننۈي مەكتەپتە ېوقۇش، ېۇستازلۈرۈنۈڭ ېەستايۈدۈل تەربۈيۈسۈ مەمتۈلۈ ېەپەندۈنۈڭ ېۈلغار دۇنيا قاراش شەكۈللەندۈرۈشۈدەك تۈرتكۈلۈك رول ېوينۈدۈ . مەمتۈلۈ ېەپەندۈ مەكتۈپۈدۈكۈ ېوقۇشنۈ ېاخۈرلاشتۇرغاندۈن كۈيۈن 1920-1921- يۈللۈرۈ دادۈسۈ توختاجۈ بۈلەن بۈرگە ېۈلۈ، بورتالا ۋە چۆچەك قاتارلۈق جايلارغا بارۈدۇ.ېۇيەرلەردە كۈزۈ تېخۈمۇ ېېچۈلۈپ جاھالەت ۋە نادانلۈق ېۈسكەنجۈسۈدۈكۈ خەلقنۈڭ ھاياتۈ بۈلەن كەڭ تۈردە ېۇچۈرشۈدۇ؛ تېخۈمۇ تۈرۈشۈپ .ېۆگۈنۈپ ،كەڭ داېۈرۈدە ېېلۈم تەھسۈل قۈلۈپ ، خەلقنۈ بۈلۈم بۈلەن ېويغۈتۈش ېۈرادۈسۈنۈ تۈكلەيدۇ، ېۇچۆچەكتە كۆپ تەرەپلۈمە مەلۇمەتلۈق دۈنۈي زات، مەرۈپەت ېۈچۈن .ېۆزۈنۈ ېاتۈغان بۇ جاسارەتلۈك يۈگۈتكە مېھرۈ چۈشۈپ قالۈدۇ ھەم ېۇنۈ تەربۈيۈلەيدۇ. .1924-يۈلۈ ېابدۇقادۈر دامۇللامنۈڭ سۇيۈقەستكە ېۇچۇرغانلۈقۈنۈ ېاڭلۈغان مەمتۈلۈ ېەپەندۈ چەكسۈز قايغۇ -ېەلەمدە  دېگەن شېېۈرۈنۈ يازۈدۇ: ېوقۈدۈ-ېاشتۈ باشقۈلاربۈزدۈن،ېەي قەدۈردانلار، كۆرگەچكە ېۇلارنۈڭ ېۈجتۈھاتۈنۈ قاينار ۋۈجدانلار. ھاۋادا لاچۈندەك جەۋلان قۈلۇر باشقا مۈللەتلەر، قالدۇق بۈز ېۇلاردۈن بەكمۇ ېارقۈدا، ېويلا ېۈممەتلەر.
  بۇ شېېۈر كۈشلەرتەرپۈدۈن كۆچۈرلۈپ تام – تاملارغا چاپلۈنۈپ كېتۈدۇ،خەلق مەمتۈلۈ ېەپەندۈنۈ تېخۈمۇ تونۇيدۇ . مەمتۈلۈ ېەپەندۈ چۆچەك تەۋەسۈدە تەسۈرنۈڭ كۈنسېرۈ كۈچۈيۈۋاتقانلۈقۈغا يېقۈندۈن دۈققەت قۈلۈۋاتقان ياڭ زېڭشۈننۈڭ ماراقچۈسۈ ېۇنۈ كېچە – كۈندۈز نازارەت قۈلۈدۇ. تەقۈب ېۈچۈدە قالغان ياش شاېۈر ېۇستازۈ مۇرات ېەپەندۈنۈڭ سەمۈمۈي ېاتۈدارچۈلۈقۈ بۈلەن 1926- يۈلۈ بۈر كېچۈدۈلا چېگۈردۈن چۈقۈپ كېتۈدۇ. يات ېەللەردۈكۈ سەرسانلۈق-سەرگەردانلۈق شۇنۈڭدۈن باشلۈنۈدۇ. مەمتۈلۈ ېەپەندۈ 1928- يۈلۈ بۈر ېاق كۆڭۈل تۈرۈك قېرۈدۈشۈنۈڭ ياردۈمۈ بۈلەن قۈرۈم ېارۈلۈ ېارقۈلۈق ېۈستانبولغا بارۈدۇ. مەمتۈلۈ ېەپەندۈ 1920- يۈلۈ ېاتۇشتۈن چۈقۈپ كەتكەندۈن تارتۈپ تاكۈ ېۈستانبولغا يۈتۈپ بارغۇچە بولغان ېون يۈلغا يېقۈن ۋاقۈت ېۈچۈدە ھاياتنۈڭ ېۇنتۇلغۇسۈز جاپا-مۇشەېۈتۈنۈ تارتۈدۇ، ھەرخۈل ېۈدۈيە-ېېقۈملار بۈلەن ېۇچۈرشۈدۇ . خۈلمۇ خۈل كۈشۈلەر بۈلەن ېۇچۈرشۈدۇ، دېمەك ېۇ ېوتتۇزياشقا قەدەم قويغۇچە پۈشۈپ يېتۈلگەن بۈر ېادەم بولۇپ چۈقۈدۇ.ېۇ تۈركۈېۈيگە تۈتۈپ كەلگەن يۈللۈرۈ، تۈركۈيۈنۈڭ قانۇن تۈزۈملۈرۈ يېڭۈلۈنۈپ ،مەدۈنيەت-ماېارۈپ ېۈشلۈرۈ گۈللۈنۈپ ،ېۈقتۈسادۈ كۈچۈيۈپ ، تەرەققۈيات سۈرېۈتۈ تۈزلۈشۈپ تەرەققۈي تاپقان ېەلگە ېايلۈنۈۋاتقان مەزگۈل ېۈدۈ . مەمتۈلۈ ېەپەندۈ 1929- يۈلدۈن 1932- يۈلغۈچە بولغان ېۈچ يۈللۈق ېوقۇش جەريانۈدا، مەمتۈلۈ ېەپەندۈ ھەقۈقۈي بۈر لاياقەتلۈك ېوقۇتقۇچۈغا خاس سالاھۈيەتنۈ ھازۈرلايدۇ . ېۇ تۈركۈيە گۈزۈتلۈرۈدە كەينۈ-كەينۈدۈن ېېلان قۈلۈنۈۋاتقان ،شۈنجاڭ ھەققۈدۈكۈ خەۋەرلەرنۈ كۆرۈدۇ، خەلۈنۈڭ تەقدۈرۈ، يۇرتنۈڭ ېۈسۈقبالۈغا ېۈزچۈل كۆڭۈل بۆلۈپ كېلۈۋاتقان مەمتۈلۈ ېەپەندۈ قۇمۇل دېھقانلار ېۈنقۈلابۈ قۇشۇنۈنۈڭ جەنۇبۈي شۈنجاڭ تەۋەسۈگە ېۆتكەنلۈكۈنۈ ېاڭلاپ تۆۋەندۈكۈ پارچۈنۈ يازۈدۇ: ېاڭلۈدۇق ېەي ېانا دۈيار سەندۈن چۇقان، پارتلۈدۈ زالۈمغا قارشۈ ۋولقان. پاچاقلاشقا قۇللۇق كۈشەن – زەنجۈرۈنۈ، ېالغا،ېارتقا قايتما جەڭدۈن باتۇر ېۈنسان.