سەېۈدۈيە خانلۈقۈ

ېۈستۈلاچۈ چۈڭگۈزخان ۋاپات بولۇشتۈن ېۈلگۈرۈ 1225-يۈلۈ ېاستانە قارا قۇرۇمدا داغدۇغۈلۈق قۇرۇلتاي چاقۈرۈپ ېۈككۈنچۈ ېوغلۈ چاغاتايغا ېوتتۇرا ېاسۈيا ۋە شۈنجاڭنۈ مۈراس سۈپۈتۈدە بۆلۈپ بەردۈ، چاغاتاي ېۈلۈدۈكۈ ېوردۈسۈدا سەلتەنەت تاجۈنۈ كۈيدۈ.چاغاتاي موڭغۇل خانلۈقۈدۈكۈ ھۆكۈمالار ، دۆلەت خادۈملۈرۈ ۋە ېەسكەرلەر ېاساسەن موڭغۇللار بولۇپ، ېوردا قاېۈدۈسۈ، تەشكۈلۈ، ھەرخۈل مۇراسۈملۈرۈ موڭغۇل ېەنېەنۈسۈگە سادۈق ېۈدۈ.تۇغلۇق تۆمۈرخان ۋاپاتۈدۈن كېيۈن ېەمۈر تۆمۈر كوراگان تۇغلۇق تۆمۈرخاننۈڭ ېوغۇللۈرۈ خۈزۈر خوجا بۈلەن ېۈلياس خوجۈنۈ كۆزگە ېۈلماي ېۇلارغا ېۈتاېەت قۈلۈشتۈن باش تارتتۈ، شۇ كۈندۈن باشلاپ چاغاتاي خانلۈقۈ پارچۈلۈنۈشقا يۈز تۇتتۈ.ېۈچكۈ ېۈختۈلاپ كۈچەيدۈ، خان، بەگزادۈلەر ېوتتۇرۈسۈدا تەخت ھوقۇق، زېمۈن ماجۈراسۈ بېسۈقمۈدۈ، ېەلدە ېەنسۈزلۈك، ۋەيرانچۈلۈق ېەۋج ېالدۈ.بۇ سورۇقچۈلۈقتۈن قەشقەردۈكۈ زېمندار مۈرزا ېابابەكرۈ پايدۈلۈنۈشقا باشلاپ قەشقەر يەكەنلەردە نوپۇز تۈكلەپ، ېۆز ېالدۈغا قوشۇن قۇردۈ.ېەھمەدخان چاغاتاي خانلۈقۈنۈ ېەسلۈگە كەلتۈرۈش ېۈچۈن كۆپ جاپا چەكتۈ، لېكۈن مۇرادۈنۈ ھاسۈل قۈلالماي ېۇ دۇنياغا سەپەر قۈلدۈ، مەھمۇدخاننڭ ۋاپاتۈدۈن كېيۈن ېۈككۈ ېوغلۈ مەنسۇرخان بۈلەن سەېۈدخانمۇ پېتۈشمۈدۈ، سەلتەنەت تالۈشۈپ ېۆز ېارا سوقۇشتۈ ، سەېۈدخان مۈززا ېابابەكرۈ بۈلەن مەنسۇرخاننۈڭ ېورتاق ھۇجۇمۈغا تەڭ كېلەلمەي تاغۈسۈ بابۇر شاھتۈن ياردەم تەلەپ قۈلۈش ېۈچۈن ھۈندۈستانغا يول ېالدۈ، شۇندۈن كېيۈن مۈرزا ېابابەكرۈ ېالتە شەھەرنۈڭ رەسۈمۈ ھۆكۈمدارۈ بولدۈ، ېۆز ېۈنتايۈن زالۈم بولغانلۈقۈ ېۈچۈن ېۆز خاھۈشۈ بويۈچە جاھان سوراپ خەلقنۈ قاتتۈق ېەزدۈ، سەېۈدخاننۈڭ قارارگاھۈ ېاقسۇ بولغاچقا ېاقسۇ خەلقۈنۈ دەھشەتلۈك باستۇردۈ، ېاقسۇ شەھۈرۈ 16 يۈلغۈچە قاغا-قۇزغۇنلارنۈڭ ماكانۈغا ېايلۈنۈپ، بۈرمۇ ېادۈمۈزات ېاياق بېسۈپ باقمۈدۈ. سەېۈدخان ھۈندۈستانغا بارماقنۈ نۈيەت قۈلۈپ ېاۋال پەرغانۈگە يول ېالدۈ، بۇنۈڭ ۋەجۈ دادۈسۈ ېەھمەدخان پەرغانە تەرەپتۈن باش كۆتۈرۈپ چۈقۈپ ېۆزۈگە تەھدۈت سېلۈۋاتقان ېۆزبېك شەيبانۈخان بۈلەن كۆپ سوقۇشقان ېۈدۈ، بۇ ېۇرۇشقا ېامراق ېوغلۈ سەېۈدخانمۇ قاتناشقان ېۈدۈ، بۇ ېۇرۇشتا ېەھمەدخان يارلۈنۈپ ېەسۈرۈگە چۈشتۈ ، كېيۈن شاھبەگ خان ېەھمەدخاننۈ ېەسۈردۈن بوشۈتۈپ ېاقسۇغا چۈرايلۈق يولغا سېلۈپ قويدۈ، لېكۈن سەېۈدخان نەمەنگاندا بۈر يۈلدۈن ېارتۇق زۈنداندا ياتتۈ، كېيۈنكۈ يۈلۈ ېەندجانغا جانبەگ سۇلتان ۋە ېۆزبېكلەر خان بولغاندۈن كېيۈن سەېۈدخاننۈ زۈنداندۈن بوشۈتۈپ نازارەت ېاستۈغا ېالدۈ، ياش سەېۈدخاننۈڭ جاسارۈتۈ ۋە شۈجاېۈتۈدۈن تەسۈرلەنگەن يەرلۈك بەگلەر ېۇنۈڭغايوشۇرۇنچە ھۈسداشلۈق قۈلدۈ ۋە 18 ېادۈمۈ بۈلەن قاچۇرۋەتتۈ، سەېۈدخان قېچۈپ ېۈسسۈقكۆل ھۆكۈمرانۈ مۇھەممەدخاننۈڭ ھوزۇرۈغا باردۈ، لېكۈن سەېۈدخان مۇھەممەدخاننۈڭ چېرۈكلۈكۈدۈن بۈزار بولۇپ ېۇنۈ ېاغدۇرماقنۈ نۈيەت قۈلدۈ، لېكۈن سېزۈلۈپ قالغاچقا 200دەك ېادۈمۈ بۈلەن مۇھەممەدخاننۈڭ ېادەملۈرۈ بۈلەن ېۇرۇشۇپ يارۈلنۈپ ېەسۈرگە چۈشتۈ، سەېۈدخان بۇ يەردە ېۈككۈ يۈل زۈنداندا ياتقاندۈن كېيۈن 1507-يۈلۈ يەتتە سۇغا قېچۈپ باردۈ، ھەم ېۈنۈسۈ خېلۈل سۇلتان بۈلەن بۈرلۈشۈپ ېۆنۈ يەتتە سۇ خانۈ دەپ جاكارلۈدۈ، كېيۈن مۇھەممەدخاننۈ ېاغدۇرۇپ زېمۈنۈنۈ ېۈسسقكۆلگۈچە كېڭەيۈتتۈ، ېاكۈسۈ مەنسۇرخان سەېۈدخاننۈ بۆشۈكۈدە ېوجۇقتۇرۇش ېۈچۈن يەتتە سۇغا زور قوشۇن تارتۈپ سەېۈدخاننۈڭ قوشۇنۈنۈ تېرۈپۈرەن قۈلدۈ، بارلۈق قوشۇنلۈرۈدۈن مەھرۇم قالغان سەېۈدخان چۆل-باياۋاندا جېنۈنۈ جان ېېتۈشكە مەجبۇر بولدۈ، ېۈنۈسۈ خېلۈل سۇلتان جانبەگ ھۇزۇرۈغا بېرۈپ پاناھلاندۈ، لېكۈن جانبەگ سۇلتان ھوزۇرۈدۈكۈ مەنسۇرخاننۈڭ يېقۈنلۈرۈنۈڭ قەستۈگە ېۇچۈراپ باقۈ دۇنيا بۈلەن خوشلاشتۈ، سەېۈدخان نارۈن جاڭگاللۈقۈدۈن ېۆتۈپ تارۈم دەرياسۈ بويۈدۈكۈ دولانلۈقلار ېارۈسۈغا يوشۇرۇندۈ ۋە دولانلۈقلاردۈن كۈچ توپلاپ مۈرزا ېابابەكرۈ بۈلەن قارۈشۈلۈشۈشۈنۈ مەقسەت قۈلدۈ، لېكۈن دولانلۈقلار سەېۈدخانغا ۋاپا قۈلمۈدۈ، ېەكۈسچە ېادەملۈرۈنۈ ېۆلتۈردۈ، سەېۈدخان بۇ يەردۈنمۇ قېچۈپ نارۈن جاڭگاللۈقۈغا قايۈتتۈ ۋە جاڭگالدا پاناھلۈنۈپ يۈرگەن خوتۇن-باللۈلۈرۈنۈ يايلاققا ېورۇنلاشتۇرۇپ بولغاندۈن كېيۈن پەرغانۈدۈكۈ جانبەگ سۇلتان ھوزۇرۈدۈكۈ ېۆزۈگە ياخشۈلۈق قۈلغان بەگلەرنۈ پاناھ تارتۈپ، ھۈندۈستانغا بېرۈش ېۈچۈن پەرغانۈگە يول ېالدۈ، سەېۈدخان پەرغانۈدۈكۈ يېقۈلۈرۈنۈڭ ياردۈمۈدە ېامان-ېېسەن ېەندۈجانغا بېرۈۋالدۈ ، ېەندۈجاندا جانبەگ سۇلتان تەيۈنلۈگەن ھاكۈم خوجا باتۇر سەېۈدخاننۈ ېۈززەت -ېېكۈرام بۈلەن كۈتۈۋالدۈ ۋە بەدەخشانغا يولغا سېلۈپ قويدۈ، بەدەخشان خانۈ سەېۈدخاننۈ پايتەخۈت زوپەردە بۈر نەچچە كۈن پاناھلاندۇرغاندۈن كېيۈن كابۇلغا يولغا سالدۈ، 1510-يۈلۈ سەېۈدخان كابۇلدا تاغۈسۈ بابۇر شاھ بۈلەن ېاخۈرۈ دۈدارلاشتۈ.

سەېۈدخان بابۇر شاھنۈڭ ھوزۇرۈغا بارغاندۈن كېيۈن بابۇر شاھ بۇ باتۇر، قەيسەر، جەسۇر سەېۈدخاندۈن تولۈمۇ ېېھتۈيات قۈلدۈ ۋە پايلاقچۈ قويۇپ نازارەت قۈلدۈ، سەېۈدخان كابۇلدا ېۈككۈ يۈلدەك تۇرۇپ كۈچ توپلۈدۈ، پەرغانە ۋە ېالتە شەھەردۈكۈ يېقۈن-تەرەپدارلۈرۈ بۈلەن يوشۇرۇن ېالاقە قۈلۈپ تۇردۈ، ېۆز ۋاقتۈدا مۈرزا ېابابەكرۈنۈڭ سۈيقەستۈدۈن قوتۇلدۇرۇپ قاچۇرۋەتكەن يېقۈنلۈرۈ سەېۈدۈخانغا تۇشمۇ-تۇشتۈن ياردەم قۈلۈشقا باشۈلۈدۈ، مۈرزا ېابابەكرۈنۈڭ زۇلۈمۈدۈن قېچۈپ پەرغانۈگە كەلگەنلەرمۇ سەېۈدخاننۈڭ ھاكۈمۈيەتنۈ قولغا ېېلۈشۈنۈ ېۇمۈد قۈلدۈ، بابۇرشاھ ېوتتۇرا ېاسۈياغا ھوجۇم قۈلغاندا سەېۈدخانمۇ ھەمدەم بولدۈ، ېۈككەيلەن ېۆزبېكلەرگە قارشۈ دەھشەتلۈك ېۇرۇشلارنۈ قۈلغان بولسۈمۇ غەلبە قۈلالمۈدۈ، بابۇرشاھ ناېۈلاج كابۇلغا قايۈتتۈ، سەېۈدخانمۇ باشقا ېۈمۈدلۈرۈدۈن ېامالسۈز ۋاز كېچۈپ بابۇر شاھتۈن زور ېەسكۈرۈ كۈچ ېېلۈپ 1514-يۈلۈ نارۈنغا كەلدۈ، قوشۇنلۈرنۈ تەرتۈپكە سالغاندۈن كېيۈن 10 مۈڭ كۈشلۈك قوشۇن بۈلەن قەشقەرگە يۈرۈش قۈلدۈ.

مۈرزا ېابابەكرۈ سەېۈدخاننۈڭ ھەربۈي يۈرۈشۈدۈن خەۋەر تېپۈپ قەشقەرنۈ قاتتۈق مۇداپۈېە قۈلدۈ، لېكۈن سەېۈدخان قەشقەرگە ھۇجۇم قۈلۈشۈ بۈلەن مۈرزا ېابابەكرۈنۈڭ زۇلۈمۈدۈن جاق تويغان قەشقەر خەلقۈ قوزغۈلۈپ سەېۈدخان تەرەپكە ېۆتتۈ، مۈرزا ېابابەكرۈ ېۈچكۈ، تاشقۈ ھۇجۇمدا تېزلا ھالۈدۈن كەتتۈ ، قوشۇنلۈرۈ بۈرلا ھۇجۇم بۈلەن تۈرۈپۈرەن بولۇپ چېچۈلۈپ كەتتۈ، مۈزرا ېابابەكرۈ تۈبەتكە قاراپ قاچتۈ ۋە چۆلدە ھالاك بولدۈ.سەېۈدخان يەكەنگە كۈرگەندۈن كېيۈن 1514-يۈلۈ 3-ېاينۈڭ30-كۈنۈ قۇرۇلتاي چاقۈردۈ، قۇرۇلتايدا سەېۈدخان خانلۈق تاجۈنۈ كۈيۈدۈ، دۆلەتنۈڭ نامۈنۈ «سەېۈدۈيە دۆلۈتۈ» دەپ ېاتۈدۈ، يەكەن شەھۈرۈ دۆلەتنۈڭ داېۈمۈ پايتەختۈ قۈلۈپ بېكۈتۈلدۈ، دۆلەت بايرۈقۈنۈڭ شەكۈلۈ نۇقۇت رەڭ ېۈچ بۈرجەكلۈك بايراققا ېۆزگەرتۈلۈپ بايراقنۈڭ ېوڭ تەرۈپۈگە«لاېۈلەللاھۇ مۇھەممەدۇن رەسۇلۈللە» دۈگەن ېايەت ېالتۇن ھەل بۈلەن يېزۈلدۈ، سول تەرۈپۈگە دۆلەتنۈڭ قۇرۇلغان ۋاقتۈ يېزۈلدۈ. سەېۈدۈيە خانلۈقۈ پارس تۈلۈنۈ دۆلەت تۈلۈ قۈلۈپ بېكۈتتۈ، ېۈسلام دۈنۈنۈ دۆلەت دۈنۈ قۈلدۈ، مەدۈرسلەردە 70% دەرسۈلك پارس تۈلۈدا ېۆتۈلدۈ، يەتتە سۇ، ېۈسسۈق كۆل ۋە ېالتە شەھەرگۈچە بولغان كەڭ زېمۈن سەېۈدۈيە خانلۈقۈغا مەنسۇپ بولدۈ، لېكۈن شۈمالۈ شۈنجاڭ ېاكۈسۈ مەنسۇرخاننۈڭ قولۈدا بولغاچقا، سەېۈدخان ېاكۈسۈغا تۈنچ بۈرلۈشۈش ېارزۇسۈنۈ بۈلدۈرۈپ مەكتۈپ ېەۋەتتۈ، سەېۈدخان مەكتۇبۈدا «دۆلەت قۇرۇشتۈكۈ مەقسەت:زېمۈن ېۈگۈلەپ، تاج كۈيۈپ، شەخسۈ ېارزۇنۈ قاندۇرۇش ېەمەس، بەلكۈ، ېۇزۇندۈن بېرۈ راھەت كۆرمۈگەن خەلقنۈ راھەتكە چۈقۈرۈشتۇر» دۈگەن، سەېۈدخان تەقۋادار، رەھۈمدۈل، خەلقچۈل نسان بولغاچقا تەخۈتكە ېولتۇرۇپلا باجنۈ 10 يۈلغۈچە كەچۈرۈم قۈلغان، مۈرزا ېابابەكرۈ بۇلاپ توپلۈغان بايلۈقۈنۈ خەلقكە ېۈلەشتۈرۈپ بەرگەن، ېۇرۇشنۈ خوپ كۆرمۈگەن.سەېۈدخان ھاكۈمۈيەتنۈ مۇستەھكەملەپ كۈچەيگەندۈن كېيۈمۇ ېاكسۈ مەنسۇرخانغا دۈشمەنلۈك قۈلمۈدۈ، ېەكۈسۈچە داۋاملۈق ېەلچۈ ېەۋەتۈپ ېۆز سەمۈمۈيۈتۈنۈ بۈلدۈردۈ، مەنسۇرخان سەېۈدخاننۈڭ سەمۈمۈيۈتۈ، جاسارۈتۈدۈن تەسۈرۈلۈنۈپ ېاخۈرۈ بەيېەت قۈلدۈ. نەتۈجۈدە سەېۈدۈيە خانۈلۈقۈ كۈندۈن كۈنۈگە زورۈيۈپ نوپۇزلۇق، كۈچلۈك دۆلەتكە ېايلاندۈ، زېمۈنۈ يەتتەسۇ، توقماق، تۈبەت، كەشمۈر، قۇمۇل، بەدەخشانغۈچە كېڭەيدۈ.دۆلەت بۈرۈككە كېلۈپ خەلق ېەمۈن تاپتۈ، ېۈگۈلۈك گۈللۈنۈپ دۆلەت روناق تاپتۈ، خەلق باياشات ېۈچۈدە ېۆتتۈ، شۇڭا بۇ دەۋردە كۈشلەر قۇمۇلدۈن بەدەخشانغۈچە سەپەرگە چۈقسا ېوزۇق تۈلۈك ېالماي ېۆيدۈن ېۆيگە كۈرۈپ مېھمان بولۇپ بارار ېۈكەن.سۇلتان سەېۈدخان تۈبەتكە قوشۇن تارتۈپ تۈبەتنۈ بويسۇندۇرۇپ قايتاشۈدا كېسەل تېگۈپ 1533-يۈلۈ 47 يېشۈدا ۋاپات بولدۈ.مۈيۈتۈ يەكەندۈكۈ ېالتۇنلۇق مازارغا دەپنە قۈلۈندۈ.سۇلتان سەېۈدخان 16 يېشۈدۈن باشلاپ 47 يېشۈغۈچە قەيسەرلۈك بۈلەن كۈرەش قۈلۈپ زېمۈنۈ كەڭ، قۇدۈرەتلۈك، باي سەېۈدۈيە خانلۈقۈنۈ قۇردۈ ۋە مۇستەھكەملۈدۈ، 19 يۈل سەلتەنەت سۈردۈ.

سەېۈدخاننۈڭ ۋاپاتۈدۈن كېيۈن سەېۈدخاننۈڭ چوڭ ېوغلۈ-ېاقسۇ ۋالۈيسۈ ېابدۇرەشۈدخان دادۈسۈنۈڭ ېۈشلۈرۈغا ۋارۈسلۈق قۈلۈپ تەجۈتكە ېولتۇردۈ، ېابدۇرەشۈدخان دادۈسۈغا ېوخشاش قابۈل، زېرەك، پاراسەتلۈك، غەيۇر سەركەردە ېۈدۈ، دادۈسۈ بۈلەن بۈللە نۇرغۇن جەڭلەرگە قاتنۈشۈپ خانلۈقنۈڭ تۈكلۈنۈشۈ ېۈچۈن ېۆچمەس تۆھپۈلەرنۈ قوشتۈ.

ېابدۇرەشۈدخان تەخۈتكە ېولتۇرغاندۈن كېيۈن سەېۈدۈيە خانلۈقۈنۈڭ ېۈلم-مەرۈپەت، ېەدەبۈيات، سەنەت، يېزا ېۈگۈلۈك، سۇ نشاېاتۈ، بۈناكارلق ېۈشلۈرۈ مۈسلۈز گۈللەندۈ، ېابدۇرەشۈدخان پارس تۈلۈدا سۆزلۈشۈش، پارس تۈلۈدا ېۈجادۈيەت بۈلەن شۇغۇلۈنۈشنۈ تەتۈرجۈ ېازلۈتۈپ ېورنۈغا ېۇيغۇر تۈلۈنۈ دەسسەتتۈ، مەھكۈمۈدۈن ېۈدارۈلارغۈچە پارسچە قاېۈدە-يوسۇنلارنۈ، پارس يېزۈقۈدا خەت-ېالاقە قۈلۈشنۈ بۈكار قۈلۈپ ېۇيغۇرچە قاېۈدە-يوسۇن ېۈشلۈتۈشنۈ، ېۇيغۇر يېزۈقۈدا خەت-ېالاقە قۈلۈشنۈ تەشەببۇس قۈلدۈ، مەخسۇس تەرجۈمە ېۈدارلۈرۈنۈ تەسس قۈلۈپ نۇرغۇنلۈغان ېەرەبچە، پارسچە، ېوردۇچە كۈتاپلارنۈ ېۇيغۇرچۈغا تەرجۈمە قۈلدۇردۈ، ېابدۇرەشۈدخان يېزا ېۈگۈلۈك ۋە سۇ نشاېاتۈنۈ راۋاجلاندۇرغان، قەشقەر بەشكېرەمگە سۇ تەمۈنلەيدۈغان ېۆستەك تاغ گۈمۈرۈلۈپ تۈنۈپ قالغاچقا، مۈرزا ھەيدار كورگان قايتا ېۆستەڭ چاپتۇرۇپ بۇ جايدۈكۈ قۇرغاقچۈلۈققا خاتۈمە بەرگەن، ېابدۇرەشۈدخان بۈناكارلۈق، مېمارلۈق، نەققاشلۈقنۈ گۈللەندۈردۈ، قەشقەر ۋە يەركەندە مەدرۈس، خانقا، مەسجۈد، جامە بۈنا قۈلدۈ، باغ، ېېرۈق-ېۆستەك، كۆۋرۈك، كۆل ۋە بوستانلۈق ېەھيا قۈلدۈ، جاي-جايدۈكۈ مەدرسۈنڭ سانۈنۈ 2263 كە، مەكتەپنۈ 1533 كە يەتكۈزۈپ، چوڭ شەھەرلەردۈن باشقا ناھۈيە ۋە يېزا-قۈشلاقلاردا مەھەللە مەدرسۈ قۇردۈ، نۇرغۇن يەر، دۇكان، مېھمانساراي.تۈگمەنلەرنۈ ۋەخپە قۈلۈپ بېرۈپ كۈرۈمۈنۈ مەدرس، مەكتەپلەرنۈڭ خۈراجۈتۈ ېۈچۈن ېۈشلەتتۈ، خانلۈق مەدرسلەرنۈڭ چۈقۈمۈنۈ ېوردا غەزۈنۈسۈدۈن ھەل قۈلدۈ، يەكەندۈكۈ رەشۈدۈيە مەدۈرۈسۈ، يېشۈل مەدرس، جامە مەدۈرسۈ، قەشقەردۈكۈ خانلۈق مەدرسۈ، ساقۈيە مەدرسۈلۈرۈنۈڭ نامۈ ېوتتۇرا ېاسۈيا ۋە ېوتتۇرا شەرقتە داڭق چۈقاردۈ،

نۇرغۇنلۈغان چەتەللۈك تالۈپلار قەشقەر، يەكەنگە كېلۈپ ېۈلم تەھسۈل قۈلۈپ قايۈتتۈ، ېۈلم ھېرۈسمەلۈرۈ ېۈستانبۇل، باغداد، تېھران، كابۇل، دېھلۈ، قازان، بۇخاراغا بېرۈپ ېاۋارە بولمۈسۈمۇ يەكەن بۈلەن قەشقەردە ېۈلم نەپۈسۈنۈ قاندۇرالايدۈغان بولۇشتۈ، شۇڭا قەشقەر ېۈلم-پەن مەركۈزۈگە ېايلۈنۈپ «سانۈ بۇخارا»(ېۈككۈنچۈ بۇخارا)دۈگەن نام بۈلەن شۆھرەت قازاندۈ. بۇ دەۋردە ېۇيغۇر ېەدۈبلۈرۈدۈن نۆۋبۈتۈ، زەلۈلۈ، نازارۈ، خۈرقتۈ، غېرۈبۈ، سوبۇرۈ قاتارلۈقلار يېتۈشۈپ چۈقتۈ، خانۈش ېاماننۈسخان ېابدۇرەشۈدخاننۈڭ ھۈمايۈسۈدە ېون ېۈككۈ مۇقامنۈ رەتلەپ چۈقتۈ، ېابدۇرەشۈدخان ېۈلمخۇمار كۈشۈ بولغاچقا ېۈلۈملۈك كۈشلەرنۈ ھۆرمەتلەيۈتتۈ ۋە قەدۈرلەيۈتتۈ، شۇڭا جاھاننۈڭ ېۇ قېتۈدۈكۈ نۇرغۇنلۈغان مەرۈپەتپەرۋەر كۈېۈشلەر ېابدۇرەشۈدخاننۈڭ داڭقۈنۈ ېاڭلاپ سەېۈدۈيەگە كېلۈپ ېۈلم-مەرۈپەت بۈلەن شۇغۇللانغان، ېاتاقلۈق، ېالۈم، ېەدۈب، سۈياسۈيونلاردۈن مۈرزا ھەيدەر كوراگانۈ، مۈرزا ھۈسۈيۈنلەر سەېۈدۈيە خانلۈقۈنۈڭ ېالۈي دۆلەت ېۈشلۈرۈنۈ بېجۈرگەن، ېۈراقتۈن كەلگەن قۇتۈبۈدۈن خوجام كۈشۈ قورغان يېزۈسدا سوپۈ-ېۈشانلۈق قۈلۈپ ېالەمدۈن ېۆتكەن، سەمەرقەنۈتتۈن كەلگەن خوجا مۇھەممەد شېرۈپ يەكەندە تەرۈقەت بۈلەن شۇغۇللۈنۈپ شۆھرەت قازانغان.ېابدۇرەشۈدخان دۈن بۈلەن سۈياسۈنۈ ېايرۈۋەتكەن، ھەرقايسۈ ېۈلۈم ساھەلۈرۈ بۈر بۈرگە بېقۈنماي، مۇستەققۈل تەتقۈقات بۈلەن شۇغۇللانغان، دۈننۈ مەدەنۈيەت، سەنېەت ساھەسۈگە ېارلاشتۇرمۈغان، دۈنمۇ ېۆز مەقسەت-مۇدداسۈ بۈلەن تەرەققۈ قۈلغان.)

سۇلتان ېابدۇرەشۈدخان 27 يۈل سەلتەنەت سۈرۈپ 1560-يۈلۈ ۋاپات بولدۈ ۋە يەكەن ېالتۇنلۇق مازارغا دەپنە قۈلۈندۈ. سۇلتان ېابدۇرەشۈدخان ېالەمدۈن ېۆتكەندۈن كېيۈن ېوغلۈ ېابدۇكېرۈمخان تەخۈتكە ېولتۇردۈ، سۇلتان ېابدۇكېرۈمخانمۇ ېەلنۈ دادۈسۈغا ېوخشاش ېادالەت بۈلەن سورۈدۈ ۋە 33 يۈل سەلتەنەت سۈرۈپ ھۈجۈرۈيۈنۈڭ 1000-يۈلۈ ۋاپات بولدۈ.

سۇلتان ېابدۇكېرۈمخان ۋاپات بولغاندۈن كېيۈن ېوغلۈ مۇھەممەدخان سۇلتان بولدۈ، بۇ كۈشۈ زاھۈد، سۈياسەتتۈن خەۋۈرۈ يوق بەغەم كۈشۈ بولغاچقا دۆلەتكە ھۈچقانداق ېۈش قۈلۈپ بېرەلمۈدۈ، ېۈگۈلۈك بۈر ېۈزۈدا توختاپ قالدۈ، بۇ خۈل تۇرغۇنلۇق 18 يۈل داۋام قۈلغاندۈن كېيۈن مۇھەممەدخان ھۈجۈرۈيۈنۈڭ 1018 - يۈلۈ ۋاپات بولدۈ، ېورنۈغا ېەھمەدخان سۇلتان بولدۈ، بۇ كۈشۈمۇ دەرۋۈش مۈجەز، بۈخۇت كۈشۈ بولغاچقا ھۈجۈرۈيۈنۈڭ 1024-يۈلۈ ېوردۈدۈكۈ مۇناپۈق خۈزمەتچۈلەر تەرۈپۈدۈن قەستلەپ ېۆلتۈرۋېتۈلدۈ. ېورنۈغا ېوغلۈ ېابدۇلېتۈپخان سۇلتان بولدۈ. ېابدۇلېتۈپخان مەرد، خەلقپەرۋەر ، بۈلمخۇمار كۈشۈ بولغاچقا ېۈلم-پەن، ماېارۈپ، دۈننۈڭ تەرەققۈياتۈ ېۈچۈن كۆپ كۈچ چۈقاردۈ، قەشقەر، يەكەندۈكۈ بۈلم يۇرتۈلۈرۈنۈ ېاۋاتلاشتۇرۇشتۈن باشقا يەنەيېڭۈسار، قاغۈلۈقتۈمۇ مۇدەرس، خانقا بۈنا قۈلدۇردۈ، يۇرتنۈ ېادۈللۈق بۈلەن سوراپ، ېۈلم-پەننۈ راۋاجاندۇردۈ، ېەلنۈ بەخت-ساېادەتكە ېېرۈشتۈردۈ، ېابدۇلېتۈپخان 12 يۈل ھۆكۈم سۈرگەندۈن كېيۈن ېوردۈغا سوقۇنۇپ كۈرۋالغان قارا نۈيەت خۈزمەتچۈلەر تەرۈپۈدۈن قەستكە ېۇچۈراپ ۋاپات بولدۈ.سۇلتان ېابدۇلېتۈپخان ۋاپاتۈدۈن كېيۈن ېالتە شەھەردە پەرۈشانلۈق قايتۈدۈن باش كۆتۈردۈ، مەنسەپ، سەلتەنەت جېدۈلۈ پەلەككە يەتتۈ، زامان زورنۈڭ، تاماشا كورنۈڭ بولدۈ، قاتۈللۈق، بۇلاڭچۈلۈق ېەۋج ېالدۈ، بۇ پەرۈشانلۈقتۈن خەۋەر تاپقان شۈمالۈ شۈنجاڭنۈ ېۈدارە قۈلۈۋاتقان ېەمۈر ېابدۇللاخان قوشۇن باشلاپ يۇرتنۈ ېۈلكۈگە ېالدۈ-دە 1638-يۈلۈ يەكەندە ېۆزۈنۈ سەېۈدۈيەنۈڭ سۇلتانۈ دەپ ېېلان قۈلدۈ، ېابدۇلاخان سۇلتان بولغاندۈن كېيۈن دۆلەت قايتۈدۈن گۈللنۈپ روناق تاپتۈ، قۇدۈرۈتۈ، نوپوزۈ ېاشتۈ، ھەربۈ كۈچۈ زورايدۈ.سۇلتان ېابدۇللاخاننۈڭ ھەربۈي يۈرۈشۈدۈن خەۋەر تاپان قوقەنۈد، تاشكەنۈت خانلۈرۈ ېابدۇللاخانغا ېۈتاېەت قۈلۈدۈغانلۈقۈنۈ، يەركەنگە ېولپان تاشۇرۇدۈغانلقۈنۈ بۈلدۇرۇشتۈ، شۇنداق قۈلۈپ غەربۈي تۈركۈستان سەېۈدۈيە خانلۈقۈنۈڭ باشقۇرۇشۈدا بولدۈ.سۇلتان ېابدۇللاخان ېۇرۇش قالايمۈقانچۈلۈقۈدا بۇزۇلغان يول، مەدرسلەرنۈ قايتۈدۈن ياسۈدۈ، بۇرۇنقۈ باياشادلق، ېەمۈنلۈكنۈ ېەسلۈگە كەلتۈردۈ، كېرۈيە بۈلەن چېرۈيەدە چوڭ ېۆستەڭ ېەھيا قۈلدۇردۈ، ېابدۇللاخان دەۋردە موڭغۇللار تېز كۈچۈيۈپ قازاقلارنۈ مەغلۇپ قۈلدۈ، 1659-يۈلۈ سەېۈدۈيە خانلۈقۈغا ھوجۇم قۈلۈپ شۈمالۈ شۈنجاڭنۈ بېسۈۋالدۈ، غەربۈ تۇركۈستاندۈكۈ ېۇششاق خانلۈقلارمۇ ېۇرۇش قۈلۈپ تۈنۈچسۈزلۈق، قالايمۈقانچۈلۈق ھۆكۈم سۈردۈ، شۇنۈڭ بۈلەن سەېۈدۈيەنۈڭ كۈچۈ ېاجۈزلۈشۈپ زېمۈنۈ ېالتە شەھەر بۈلەنلا چەكلۈنۈپ قالدۈ.غەربۈ تۇركۈستان خەلۈقۈ ېۇرۇش ۋەيراچۈلۈقۈدۈن قېچۈپ شۈنجاڭغا سەلدەك ېاقتۈ، بۇلارنۈڭ ېۈچۈدە خوجۈلارمۇ بار ېۈدۈ، ېابدۇللاخان سەرسانلارغا، خوجۈلارغا شەپقەت قۈلۈپ يەر، سۇ بەردۈ، ېابدۇللاخان خوجۈلارنۈ ھەددۈن زۈيادە ېۈززەتلەپ بېشۈدا كۆتۈردۈ، تامام دۆلەت ېەربابلۈرۈ ېۇلارغا مۇرت بولدۈ، ېاۋام خەلق ېۇلارغا قارۈغۇلارچە ېەقۈدە قۈلدۈ، خوجۈلارنۈڭ نوپۇزۈ ېابدۇللاخاننۈڭ شۆھرۈتۈنۈ بېسۈپ چۈشتۈ.ېابدۇللاخان زالۈم ېوغلۈ يولۋاسخاننۈ قەشقەرنۈڭ ۋالۈيلۈق مەنسۈپۈدۈن قالدۇرغاندا يولۋاسخان دادۈسۈغا قارشۈ ېۈسيان كۆتۈردۈ، 1667-يۈلۈدا دادۈسۈغا قارشۈ قوشۇن تارتتۈ ، ېابدۇللاخان ېۇرۇشتا يېڭۈلدۈ ۋە بالۈسۈنۈڭ ۋاپاسۈزلۈقۈ ېېغۈر كېلۈپ كۈچۈك ېوغلۈ ېابدۇلمۆمنخاننۈ ېورنۈغا ېولتۇرغۇزۇپ ېۆېۈ ھۈندۈستانغا كەتتۈ، يولۋاسخان ېابدۇلمۆمنخاننۈ ېۆلتۇرۇپ سەېۈدۈيە خانلۈقۈغا ېۈككۈ يۈل سۇلتان بولدۈ، ېۆزۈ زالۈم بولغاچقا خەلق قوزغۈلۈپ ېۇنۈ 1670 -يۈلۈ ېۆلتۈردۈ، يولۋاسخان ېۆلگەندۈن كېيۈن خەلقنۈڭ كېڭۈشۈگە ېاساسەن ېۈسمايۈلخان سەېۈدۈيە خانلۈقۈنۈڭ سۇلتانۈ بولدۈ.

ۈدايۈتۇللا خوجا(ېاپاق خوجا)سەېۈدۈيە خانلۈقۈغا كېلۈپ ياستۇقۈنۈ قۈرلاپ ياتقۇدەك جايغا ېېرۈشكەندۈن كېيۈن ، تەرەپ-تەرەپتۈن مۇرت توپلاپ ېۈسمايۈلخاننۈڭ ېورنۈغا خان بولۇش نيۈتۈگە كەلدۈ، خوجۈلار نادان خەلقنۈڭ ھۈمايۈسۈگە ېېرۈشۈپ جاھاننۈڭ ېەركۈللۈرۈگەېايلاندۈ .ېۈسمايۈخان بۇنۈڭدۈن خەۋەر تاپقاندۈن كېيۈن ھۈدايۈتۇللا خوجۈنۈڭ ېەل ېۈچۈدۈكۈ تەسۈرۈدۈن قورقۇپ قول سېلۈشقا جۈرەت قۈلالمۈدۈ ۋە ېالداپ بۇ يۇرتتۈن چۈقۈرۈۋېتۈشنۈ قارار قۈلدۈ-دە ھۈدايۈتۇللا خوجۈغا نۇرغۇن سوۋغا-سالام ھازۈرلاپ، قۇمۇلدا بوۋۈللۈرۈمۈنۈڭ مازۈرۈنۈ ياساتماقچۈ ېۈدۇق، ېۈسۈتۈدە تۇرۇپ بەرسۈلە، دەپ قۇمۇلغا يولغاسالدۈ.ېۈسمايۈخان ھۈدايۈتۇللا خوجۈنۈڭ كۇچاغۈچە ېۇزۈشۈ بۈلەن ھۈدايۈتۇللا خوجۈنۈڭ سوپۈ-ېۈشان، ېەۋلۈيا-ماشايۈقلۈرۈدۈن باج ېېېۈشقا باشلۈدۈ، بويسۇنمۈغانلۈرۈنۈ قاتتۈق جازالۈدۈ، ھۈدايۈتۇللا خوجا ېورنۈغا قويۇپ قويغان موللا فەقۈ قەشقەردۈن قېچۈپ چۈقۈپ بۇ ېەھۋالنۈڭ ھەممۈسۈنۈ ھۈدايۈتۇللا خوجۈغا مەلۇم قۈلدۈ.ھۈدايۈتۇللا خوجا شۇېان غەزەپ دېڭۈزۈغا غەرق بولۇپ تەخۈتنۈ تارتۈۋېلۈش ېۈچۈن قەشقەرگە قايۈتتۈ، ېۈسمايۈلخان ھۈدايۈتۇللا خوجۈنۈڭ قايتۈپ كەلگەنلۈكۈگە دەرغەزەپ بولۇپ ېۇنۈ بارلۈق مۇرتلۈرۈ بۈلەن قوشۇپ1672-يۈلۈ چېگۈرۈدۈن قوغلاپ چۈقاردۈ. ھۈدايۈتۇللا خوجا سەمەرقەنۈت، خۇراسان، پەرغانە، بۇخارا قاتارلۈق جايلاردا بەش يۈل سەرگەردان بولۇپ پۇت تۈققۇدەك جاي، يۆلەنگۈدەك باشپاناھ تاپالماي كەشمۈرگە كېلۈپ پادۈشاھ مۇھەممەد راجاغا ېۈچ-قارنۈنۈ تۆكتۈ، پادۈشاھ ېۇنۈڭغا ېۈچ ېاغرۈتۈپ ېۆزنۈڭ ياردەم بېرەلۈگۈدەك كۈچۈنۈڭ يوقلۈقۈنۈ ېېيتۈپ تۈبەتكە بېرۈپ دالاي لاما بۈلەن كۆرۈشۈپ بېقۈشنۈ، ېۇلارنۈڭ ېۈسلام دۈنۈ بۈلەن مۈجەزۈ كېلۈشمۈگەچكە چوقۇم ياردەم بېرۈدۈغانلۈقۈنۈ، لاساغا بارغاندا چوقۇم راھۈبچە كۈيۈنۈش لازۈملۈقۈنۈ جېكۈلۈدۈ، ھۈدايۈتۇللا خوجا ېۈچ كۈن ېويلانغاندۈن كېيۈن بۇ ېۈشنۈ خوپ كۆرۈپ 21 كۈندۈن كېيۈن لاساغا يېتۈپ باردۈ.ېۇ مۇھەممەد راجانۈڭ جېكۈلۈشۈ بويۈچە لاسا شەھۈرۈنۈڭ ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ قوڭغۇراقنۈ ېۇرۇپ بۇتخانۈغا كۈرۈشكە مۇۋەپپەق بولدۈ، بۇتخانۈدا 90 كۈن تۇرۇپ راھۈپلار نېمە دېسە شۇنۈ قۈلدۈ، ھەممە ېۈشنۈ شەرتسۈز بەجا كەلتۈردۈ، 90-كۈنۈ دۈنۈ بايرامغا توغرا كەلگەچكە دالاي لاما بۇ بۇتخانۈغا كېلۈپ مۇراسۈمغا قاتناشتۈ، ېارۈدا بۈر راھۈپ بۇتخانۈغا يېڭۈ راھۈپنۈڭ كەلگەنلۈكۈنۈ، ېېتۈقادۈنۈڭ قالتۈس چۈڭلۈقۈنۈ ېېيتۈپ ھۈدايۈتۇللا خوجۈنۈ تونۇشتۇردۈ، ھۈدايۈتۇللا خوجا دالاي لاماغا يۈغلاپ تۇرۇپ ېۆزۈنڭ خان ېۈكەنلۈكۈ، دۆلۈتۈدۈن قوغلاپ چۈقۈرۈلغانلۈقۈنۈ ېېيۈتتۈ ۋە ياردەم تەلەپ قۈلدۈ. دالاي لاما ېۇنۈڭغا ېۈچ ېاغرۈتۈپ ھۈدايۈتۇللا خوجنۈڭ قولۈغا مەكتۈپ تۇتقۇزۇپ جۇڭغارلارنۈڭ قۇنتەيجۈسۈنۈڭ ھوزۇرۈغا يولغا سالدۈ، ھۈدايۈتۇللا خوجا 91 كۈندۈن كېيۈن ېۈلۈغا كېلۈپ مەكتۈپنۈ قۇنتەجۈگە سۇندۈ، مەكتۈپ بېيجۈڭنۈ بېسۈۋالۈمۈز دەپ قۇتۈراپ تۇرغان قۇنتەيجۈنۈڭ ېاغزۈنۈ قۇلۈقۈغا يەتكۈزدۈ ۋە شۇنۈ بانا قۈلۈپ 1678-يۈلۈ 12 مۈڭ كۈشلۈك موڭغۇل قوشۇنۈ بۈلەن ېالتە شەھەرگە ھۇجۇم قۈلدۈ، ېۈسمايۈلخان دەھشەتلۈك جەڭلەرنۈ قۈلۈپ موڭغۇللارنۈ ېارقۈغا چېكۈندۈردۈ، شەھەر سېپۈلۈنۈ چۈڭ ساقلۈدۈ، ھۈدايۈتۇللا خوجا شەھەر ېۈچۈدۈكۈ نادان سوپۈ-ېۈشانلارنۈ كۈشكۈرتتۈ، جاھۈل، بۈلمسۈز سوپۈلار موڭغۇللارغا ماسلۈشۈپ شەھەر ېۈچۈدە ېالا توپۈلاڭ كۆتۈرۈپ ېاشلۈق، قورال-ياراق، ېوزۇق-تۈلۈك ېامبارلۈرۈغا ېوت قويدۈ.ېوغرۈ-قاراقچۈلارنۈ قۇتۈرۈتۈپ مالۈماتاڭچۈلۈق چۈقاردۈ، شۇنداقتۈمۇ ېۈمايۈلخان17 كېچە-كۈندۈز ېۇرۇشۇپ موڭغۇللارنۈ سېپۈلغا يېقۈن كەلتۈرمۈدۈ، لېكۈن سوپۈلارنۈڭ ېۈچكۈ جەھەتتە ماسلۈشۈشۈ، ېوزۇق-تۈلۈكنۈڭ قۈسلۈقۈ تۈپەيلۈدۈن بۈگۇناھ خەلق ېازاپ -ېوقۇبەتكە دۇچار بولدۈ.ېۈسمايۈلخان ناېۈلاج قۇۋۇقنۈ ېېچۈپ بەردۈ، موڭغۇللار شەھەر ېۈچۈگە كۈرۈپلا بۇلاڭ-تالاڭنۈ باشلۈۋەتتۈ.ېۈسمايۈلخان ۋە 70 دۈن ېارتۇق ېۇرۇق-تۇققانلۈرۈنۈ ېەسۈر ېالدۈ.18-كۈنۈ قەشقەر بۈلەن يەركەن قولدۈن كەتتۈ، ېۈسمايۈلخان ېەسكەرلۈردۈن 8300 كۈشۈ شېھۈد بولدۈ، بۇلاڭ-تالاڭ قۈرغۈنچۈلۈقتا 74مۈڭدۈن ېارتۇق پۇقرا ېۆلدۈ، يېتۈم-يسۈر بالۈلار ېاتلارنۈڭ تۇياقلۈرۈ ېاستۈدا چەيلەندۈ. شۇنداق قۈلۈپ 170 يۈلدۈن ېارتۇق ھۆكۈم سۈرۈپ پارلاق، ېۆچمەس مەدەنۈيەت ياراتقان سەېۈدۈيە خانلۈقۈ ېۆز سەلتەنەتۈگە خاتۈمە بەردۈ.