|
|
! ?3 w+ E" F7 E/ y/ i) lبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
قەدىردان ئوقۇغۇچىلىرىم مەن بۇيىل81ياشقاكىرىپ،نۇرغۇن ياشلارنىڭ ئىملاسىداخاتالىقنىڭ نۇرغۇنلىقىنى كۆردۈم. بۇنىڭ ئاساسى سەۋەبى گرامماتىكىنى ئەدەبىياتقا ئارىلاشتۇرۋەتكەنلىكتىن دەپ تونۇپ، جاپا تارتساممۇ ، سىنتاكسىس بىلەن تىنىچ بەلگىلەرنى قىسقىغىنە كىرگۈزۈپ قويدۇم ، ئاز – تولا پايدىلىنارسىلەر؟ 8 F3 }' } p5 N" yبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
سىنتاكس* F) d9 i8 q1 x1 O$ d: hبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
سىنتاكىسىس توغۇرسىدا ئومۇمى چۈشەنچە : + B0 R; w9 @; @/ _2 aبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
سىنتاكسىس گرېكچە سۆز بولۇپ ، تىلىمىزدا ‹‹ قۇرۇش›› ياكى ‹‹تۈزۈش>> دېگەن مەنىدە . گرامماتىكىدا بولسا جۈملە تۈزەش ھەققىدىكى قائىدە- قانونىيەتلەرنىڭ يىغىندىسى دېگەن مەنىدە قوللۇنىلىدۇ ./ n& d6 _/ W; d( m0 J3 |بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
سىنتاكسىس _ سۆزبىركمىسى ۋە جۈملە تۈزۈلىشى ھەققىدىكى قائىدە- قانونىيەتلەرنىڭ يىغىندىسى ھەم گرامماتىكىنىڭ موھىم بىر قىسمى بولۇپ، ئۇ سۆزبىرىكمىسى ۋە جۈملە ھەققىدىكى ئىلىمدۇر.1 I# v0 o! G: q. uبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
سىنتاكسىس جۈملىدە سۆزلەرنىڭ باغلىنىشى، مۇناسىۋىتى، جۈملە بۆلەكلىرى ،جۈملىنىڭ مەنە ۋەتۈزۈلۈش ئالاھىدىلىكى قاتارلىق قائىدە-قانۇنىيەتلەرنى؛ جۈملىدەسۆزلەرنى ئۆزئاراباغلايدىغان سىنتاكسىسلىق ئامىل ۋە سىنتاكسىسلىق ئۇسۇللارنى ؛سىنتاكسىسلىق سۆزبىرىكمىلىرى ۋەجۈملىنى تۈرلەرگە بۆلۈشنىڭ ئۆلچىمى ۋە جۈملە تۈرلىرى ھەققىدىكى قائىدە- قانۇنىيەتلەرنى ئۆزىنىڭ تەتقىقات ئوبيىكتى قىلىدۇ. بۇئارقىلىق يېزىق ۋە جانلىق تىلدىكى ئوي- پىكىرنى توغرا، ئىخچام ،ئىنىق ۋە راۋان ئىپادىلەشكە ئىمكانىيەت يارتىپ بېرىدۇ.
$ I# M1 q1 V, w7 m3 f! b مەسىلەن: ئابدۇكېرىم ئۇياق- بۇياققا ئويغۇنىپ قاراپ قويدى-دە،ئورنىدىن چاچراپ تۇرۇپ كەتتى.2 i, c7 B+ Y) `7 w/ `8 Nبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
بۇ مىسالدىكى «ئۇياق-بۇياققا »دېگەن سۆز ئۆزى ھالىتىنى بىلدۈرۈشكە تېگىشلىك «قاراپ قويدى» دىگەن خەۋەرنىڭ ئالدىدا كەلمەي، «ئويغىنىپ»دېگەن سۆزنىڭ ئالدىدا كەلگەنلىكى ئۈچۈن ئوي-پىكىرنى تەرتىپسىزلەشتۈرۈپ قويغان .بۇجۈملىنى مۇنداق تۈزگەندەئوي-پىكىر تەرتىپلىك ۋە توغرا بولىدۇ.
2 S# I7 F, ^; u1 ~+ I+ k ئابدۇكېرىم ئويغىنىپ ، ئۇياق –بۇياققا قاراپ قويدى –دە، ئورنىدىن چاچراپ تۇرۇپ كەتتى .
. z* J, V$ _! H: H9 b. U 2-جۈملە ۋە ئۇنىڭ ئالاھىدىلىكى
. I i: X ~ j جۈملە –سىنتاكسىسنىڭ ئەڭ مۇھىم تەتقىقات ئوبىيېكتى.سىنتكسىسنى جۈملە ھەققىدىكى ئىلىم دېيىشكە بولىدۇ . سىنتاكسىسنىڭ ئاساسى ۋەزىپىسى __ ئاددىي ۋە قوشما جۈملىگە ئائىت قائىدە - قانۇنىيەتلەرنى يورۇتۇپ بېرىدۇ.1 I% z' V9 y7 Z* R+ Z% |& q; wبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
جۈملە سۆزياكى سۆز بىرىكمىلىرىدىن تۈزۈلىدۇ . بەزىدە بىر سۆزمۇ ئۆز ئالدىغا جۈملە بولالايدۇ. يەككە سۆز ياكى سۆز بىرىكمىسىدىن تۈزۈلگەن جۈملىنىڭ ئاياغلاشقان ئوي – پىكىرنى ئىپادىلىشى ، ئۇنىڭ ئالدى – كەينىدىكى باشقا جۈملىلەر بىلەن مۇناسىۋەتلىك . مەسىلەن : يېرىم كىچە ، تىمتاس. دەرەخلىك ئارىسىدىن بىر ئادەم ئوغرىدەك تىمىسقىلاپ چىقىپ كەلدى . : [6 m3 @* ]. A( t% Uبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
بۇ مىسالدىكى ‹‹ يېرىم كىچە ›› دېگەن سۆزبىرىكمىسى ‹‹ ۋاقىت يېرىم كېچە ئىدى ›› دېگەن مەنىنى ، ‹‹تىمتاس›› سۆزى ‹‹ ھەممە ياق تىمتاس ئىدى ›› دېگەن مەنىنى ئىپدىلەيدۇ . شۇڭا ئۇلار ئۆز ئالدىغا جۈمە بولالىغان. 0 X. ~: a* w; q$ Y- Z, _" Dبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
جۈملە __ سۆزلىگۈچىنىڭ ئاياغلاشقان ئوي – پىكرىنى بىلدۈرىدىغان تىل بىرلىكىدۇر .
; s* y8 M# Q( X: @. W. v$ s& a8 @9 ~ جۈملە تۆۋەندىكىدەك ئالاھىدىلىكلىرى ئارقىلىق ، سۆز ۋەسۆز بىرىكمىلىرىدىن پەرقلىنىدۇ.
1 a% Q2 f0 s* p+ t2 C. o7 n 1__ جۈملە ئاياغلاشقان مەلۇم بىر ئوي- پىكىرنى ئىپادىلەيدۇ. ئۇ سۆز ۋە سۆز بىرىكمىلىرىنىڭ مەلۇم سىنتاكسىسلىق قائىدە- قانۇنىيەتلەر بۇيىچە بىرىكىشىدىن ھاسىل بولىدۇ. سۆزۋە سۆز بىرىكمىلىرىنىڭ ئۆزئارا سىنتاكسىسلىق مۇناسىۋىتىدىن تۈزۈلگەن جۈملە ئوي- پىكىرنى ئىپادىلەيدىغان ئەڭ مۇھىم تىل بىرلىكى ھېساپلىنىدۇ. * H1 `5 o3 N& g Z4 |1 S0 Iبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
2__ جۈملە خەۋەر بىلەن ئىگىنىڭ سىنتاكسىسلىق باغلىنشىدىن ھاسىل بولغان بايانىي مۇناسىۋەتنى ئىپادىلەيدۇ. . بۇنداق مۇناسىۋەت بولمىسا جۈملە بولالمايدۇ. بۇ مۇناسىۋەت بەزىدە ئاشكارە ئىپادىلەنمەيدۇ مەسىلەن ، ‹‹كېتىۋاتىمەن ، تېنىم كۋتىۋاتىدۇ ، خۇددى روھىم تېنىمدىن ئاجراپ كەتكەندەك ...›› ئۇلارنىڭ مەنىسىدىن خەۋەر بىلەن ئىگىنىڭ سىنتاكسىسلىق باغلىنىشىدىن ھاسىل بولغان بايانىي مۇناسىۋەت يوشۇرۇن ئىپادىلىنىپ تۇرىدۇ. شۇڭا بۇ جۈملىلەرنى مەنتىقىي جەھەتتىن ‹‹مەن كېتىۋاتىمەن ، خۇددى روھىم تېنىمدىن ئاجراپ كەتكەندەك تېنىم كېتىۋاتىدۇ ›› دېگەن مەنىدە ياكى ‹‹مەن كېتىۋاتىمەن ، تېنىم كېتىۋاتىدۇ ، خۇددى روھىم تېنىمدىن ئاجراپ كەتكەندەك قىلاتتى. ›› دېگەن مەنىدە بولىدۇ. , K3 z% F: i/ e4 `% D" @, jبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
3__ ھەر قانداق جۈملە ئۆزىگە خاس ئىنتوناتسىيە بىلەن ئېيتىلىدۇ . مەيلى بىر سۆزدىن ياكى بىر قانچە سۆزدىن ۋە ياكى سۆز بىرىكمىسىدىن تەركىپ تاپقان بولسۇن ، تاۋۇش رېتىمى جەھەتتىن بىر بىرلىك ھاسىل قىلىپ ، ئەتىراپتىكى باشقا جۈملىلەردىن پائۇزا ئارقىلىق ئايرىلىپ تۇرىدۇ. چۈنكى، ھەر بىر ئوي – پىكىر ئاياغلاشقاندا ، تاۋۇش سەل- پەل ئۈزۈلۈپ ، دەم ئېلىنىدۇ ، ئۇنىڭدىن كېيىن ئىكىنچى جۈملە باشلىنىدۇ.% N# {3 ?7 i+ w* S7 `+ ~2 {بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
3-جۈملە تۆت تۇرگە بۆلىنىدۇ : 2 r& b$ r) D& Dبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
1.خەۋەر جۈملە , S2 D8 X; ^& Y' iبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
شەيئى ، ئىش – ھەرىكەت ياكى ۋەقە-ھادىسە ھەققىدىكى ئوي-پىكىرلەرنى بايان تەرىقىسىدە ئىپادىلىگەن جۈملىلەر ــ خەۋەر جۈملە دېيىلىدۇ . * j+ [1 m: A+ r# i2 t) s1 kبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
مەسىلەن :% i( R4 N8 e/ Z/ c! |( g, N8 C# [بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
مېنىڭ ھايات ياشاشتىكى مەقسىتىم باشقىلارنى تېخىمۇ گۈزەل ھاياتقا ئېرىشتۈرۇشتىن ئىبارەت .
, C+ w8 ~# p- a2. سوئال جۈملە ( [4 |, H" ?2 C/ b# Sبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
بىرەر نەرسە ، ۋەقە- ھادىسە ياكى بىرەر ئىش –ھەركەت توغۇرسىدىكى ئوي-پىكىر سوئال تەرەقىسىدە ئىپادىلەيدىغان جۈملە ــ سوئال جۈملە دەپ ئاتىلىدۇ . # ]$ e0 P' x# w4 f' Y; M9 vبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
مەسىلەن : ; t5 t0 @) ?$ _1 P8 j0 Xبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
ــ بۇ يەرنى نېمە قىلسام بولىدىكىن ؟ ئالىدىغان خېرىدار بولسا ، سېتىپ راسا ياغ چاينىۋالايمىكىن – تاڭ ؟
( t P) t1 \: j! o0 G0 R1 @5 H6 ?سوئال جۈملىلەر ئىپادىلىگەن مەزمۇنىغا قاراپ ، تۆۋەندىكىدەك تۈرلەرگە بۆلىنىدۇ :
9 U- \$ c, c* X% i4 _1) ئوچۇق سوئال جۈملە
# G+ @ p( c$ ~ X: G5 eبىرەر ئىشنىڭ ئەھۋالىنى ئېنىق ، ئەينەن بىلىش مەقسىتىدە ئېيتىلغان سوئال جۈملە ــ ئوچۇق سوئال جۈملە دېيىلىدۇ . ( L! w( y5 C/ r; Gبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
مەسىلەن :
0 W/ V; N. ]! m يەكشەنبە كۈنى ئۆيىڭىزگە بارامسىز؟ كىنو كۆرەمسىز ياكى ئىمتىھانلارغا تەييارلىق قىلامسىز ؟ 8 e9 u1 n* f" i- hبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
2) گۇمانىي سوئال جۈملە0 D( T* D% G, n& sبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
گۇمانىي مەسىلىلەرنى ئېنىقلاش مەقسىتىدە ئېيتىلغان سوئال جۈملە ــ گۇمانىي سوئال جۈملە دېيىلىدۇ . مەسىلەن : نېمىگە ئاساسلىنىپ شۇنداق دەيسىز ؟ مۇئەللىم مېنى تەنقىدلەپ كېتەرمۇ ؟ ئانا ، سومكىلىرىنى كۆتۈرۈشۈپ بېرەيمۇ ؟ 3)قارشىلىق سوئال جۈملە
4 c0 h! U* o- Q! E! L*************** سورالغان سوئالغا سوئال شەكلى بىلەن جاۋاب بېرىلگەن سوئال جۈملە ــ قارشىلىق سوئال جۈملە دېيىلىدۇ . مەسىلەن : ــ كىچىكىنە بالىلارنى نېمىشقا ئۇرىسەن ؟ بىكار چېقىلسا ، نېمىشقا ئۇرمىغۇدەكمەن ؟ ــ پاھ ، سەن قالتىس ئادالەتچى سوراقچىكەنسەنغۇ ؟ 4) ئۈندەش سوئال جۈملە " f0 Z7 T1 u9 A: l. dبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
ھەم سوئال ، ھەم ئۈندەش مەزمۇندىكى ئوي – پىكىرلەرنى ئىپادىلەيدىغان سوئال جۇملە ــ ئۈندەش سوئال جۈملە دېيىلىدۇ . ئۈندەش سوئال جۈملىنىڭ ئاخىرىغا سوئال بەلگىسى بىلەن ئۈندەش بەلگىسى تەڭ قويۇلىدۇ . مەسىلەن : گۆھەرنى تاش ئورنىدا ساتقانمۇ بارمۇ ؟! ئەمدى ئۆزۈڭنى بىلىۋالساڭ بولارمىكىن ؟! قاچانغىچە چوڭ بولمايدىغان نېمىسەن !؟ 5) تەسۋىرىي سوئال جۈملە
$ Y0 p- A8 F% n0 c/ V5 j$ e ****************
! A) e# \1 Z3 j& j7 o باشقىلاردىن جاۋاب تەلەپ قىلمايدىغان ، جاۋابى ئۆزىدىن بىلىنىپ تۇرىدىغان سوئال جۇملە ــ تەسۋىرىي سوئال جۈملە دېيىلىدۇ . مەسىلەن : ... سىلەر جەڭچىلىرىمىزنى سۆيۇملۈك ئەمەس دەپ ئېيتالامسىلەر ؟ سىلەر ۋەتىنىمىزدە پەخىرلىنىشكە ئەرزىيدىغان ئەنە شۇنداق قەھرىمانلار يوق دەپ ئېيتالامسىلەر ؟ سوئال جۇملىلەر تۆۋەندىكىدەك ئالاھىدىلىكلەرگە ئىگە : سوئال جۈملىلەر سوئال ئاھاڭى بىلەن ئېيتىلىدۇ . سوئال جۈملىلەر ، ئادەتتە ، سوئال ئالماشلىرى ( كىم ، نېمە ، قانداق ، قانچە ، قانچىنچى ، قەيەردە ،قەيەر ، نېمىدە ، قايسى ، قاچان ... ) ۋە سوئال ئۇلانمىلىرى ( ما ، مۇ، دۇ، غۇ، چۇ، ھە ... ) ئارقىلىق تۈزۈلىدۇ ، لېكىن سوئال ئۇلانمىلىرى بىلەن سوئال ئالماشلىرى ئۇلانمايمۇ سوئالنى ئىپادىلەيدىغان سوئال جۈملىلەر بار . شۇنىڭدەك ، بۇخىل ئامىللار بولغان بەزى جۈملىلەر سوئال مەزمۇنىنى ئىپادىلىمەسلىكى مۇمكىن ، مەسىلەن : ــ دادا نېمىكەن ئۇ ؟ ــ پۇل . ــ پۇل ؟ 3. ئۈندەش جۈملە
3 X# r, J. N- A: W***********
+ d0 ]; }. S( p. L4 \2 ` تۈرلۇك ھېسىياتلىق پىكىرلەرنى ئىپادىلەيدىغان جۈملىلەر ــ ئۈندەش جۈملە دېيىلىدۇ . مەسىلەن : مەن ئۇنىڭ ئوچۇق چىرايىغا ، كۈلۈمسىرىشىگە قانچىلىك تەشنا ئىدىم – ھە ! 4 n4 N# w1 O) N* W' x1 j( V/ z1 I; vبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
4-. بۇيرۇق جۈملە5 ^, Q; f. U0 ~( O& e2 R% Wبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
بۇيرۇق ، ئۆتۈنۈش ، تىلەك ، شوئار ، چاقىرىق ، ئۈمىد ، مەسلىھەت مەزمۇندىكى ئوي – پىكىرلەرنى ئىپادىلەيدىغان جۈملىلەر ــ بۇيرۇق جۈملە دېيىلىدۇ . بۇيرۇق جۈملىلەر ئىپادىلەيدىغان مەنىسىگە قاراپ، تۆۋەندىكى تۈرلەرگە بۆلۈندۇ: ئېنىق بۇيرۇق جۈملەئېنىق بۇيرۇق جۈملە سۆزلىگۈچىنىڭ مەلۇم ئىشىنى ئىشلەش ياكى ئىشلىمەسلىك توغرىسىدا تەلەپ قويغانلىقىنى ئىپادىلەيدۇ . مەسىلەن: ساڭا دەپ قوياي ، مەن بۇنداق تېتقسىز ئىشنى ھەرگىز قىلمايمەن ! ئۆتۈنۈش ،تىلەك مەنىسىدىكى بۇيرۇق جۈملەمۇنداق بۇيرۇق جۈملىلەر سۆزلىگۈچىنىڭ مەلۇم ئىشنى قىلىش ياكى قىلماسلىق توغرىسىدا باشقىلارغا ئۆتۈنۈش قىلغانلىقىنى ئىپادىلەيدۇ.مەسىلەن: ياخشىراق ئويلۇنۇپ، ئاندىن بىر نېمە دەرسىز . ئېغىر كۆرمەي ،بۇ نەرسىنى ئالغاچ كەتسىڭىز . شوئار –چاقىرىق مەنىسىدىكى بۇيرۇق جۈملە مۇنداق جۈملىلەر سۆزلىگۈچىنىڭ مەلۇم ئىشنى باشقىلاربىلەن ئورتاق ئىشلەش ياكى ئىشلىمەسلىك ھەققىدىكى مۇراجىئىتىنى ئىپادىلەيدۇ. مەسىلەن: پۈتۈن دۇنيا پرولېتارلىرى ،بىرلىشىڭلار! مەسلىھەت مەنىسىدىكى بۇيرۇق جۈملەمۇنداق بۇيرۇق جۈملىلەر سۆزلىگۈچىنىڭ مەلۇم ئىشنى قىلىش ياكى قىلماسلىق ھەققىدىكى مەسلىھىتىنى ئىپادىلەيدۇ .مەسىلەن: ئۆزىڭىز ياخشىراق ئويلىنىپ بېقىڭ! / Y! f g$ T% g4 r O( h2 s+ @بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
4 __ ئاددى جۈملە1 m a) `: _& y0 n6 L8 Lبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
جۈملە مەنە جەھەتتىن ھەرخىل بولۇپلا قالماستىن ، بەلكى تۈزۈلىشى جەھەتتىنمۇ ھەرخىل بولىدۇ . بەزى جۈملىلەر يەككە ئوي – پىكىرنى ئىپادىلىسە ، يەنە بەزى جۈملىلەر ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن پىكىرنى ئىپادىلەيدۇ. بۇ ئەھۋالغا ئاساسەن، تىلىمىزدىكى جۈملىلەر ئاددىي ۋە قوشما جۈملە دېگەن ئىككى چوڭ تۈرگە بۆلىنىدۇ. سۆز ۋە سۆز بىرىكمىلىرىدىن تۈزۈلۈپ ، ئاياغلاشقان يەككە ئوي – پىكىرنى ئىپادىلەيدىغان جۈملە __ ئاددىي جۈملە دېيىلىدۇ. مەسىلەن : ئوقۇتقۇچى __ ئادەم روھىنىڭ ئىنژېنېرى . ئۆزۈمنى كۈندە ئۈچ قېتىم تەكشۈرىمەن . ئاددىي جۈملىنىڭ ئەڭ مۇھىم خۇسۇسىيىتى شۇكى ، ئۇ بىر مەركەزلىك بولىدۇ. يەنى ئىگە- خەۋەرلىك مۇناسىۋەت ئىپادىلەنگەن بىر مەركەزدىن تەشكىل تاپقان بولىدۇ. شۇڭا مۇشۇ خۇسۇسىيەتكە ئىگە بولغان يەككە سۆز ياكى سۆز بىرىكمىسىمۇ ئاددىي جۈملە بولالايدۇ . مەسىلەن : كوچىغا چىقىشىم بىلەن چوڭ – كىچىك ، قېرى- ياش ھەممىسى مېنى ئورىۋېلىشتى. ھېلى ئو ، ھېلى بۇ: نېمە بوپتۇ؟ساقايغىدەكمۇ؟ نېمە قىلدىڭىز ئۇنى؟ تۇغقىدەكمۇ ؟ __ دېگەندەك سوئاللارنى ياغدۇرىۋەتتى ، بۇ مىسالدىكى‹‹نېمە بوپتۇ؟›› ، ‹‹ساقايغىدەكمۇ؟ ›› ، ‹‹نېمەقىلدىڭىزئۇنى؟›› ، ‹‹ تۇغقىدەكمۇ؟›› دېگەنلەرنىڭ ھەربىرى بىر ئاددىي جۈملىدۇر. چۈنكى، ئۇلار‹‹ ئۇ نېمە بوپتۇ؟››،‹‹ئۇساقايغىدەكمۇ؟›› ،‹‹ سىزئۇنى نېمە قىلدىڭىز؟››، ‹‹ئۇ تۇغقىدەكمۇ؟›› دېگەن ئىگە- خەۋەرلىك مۇناسىۋەتنى ئىپادىلەيدىغان بىر مەركەزدىن تەشكىل تاپقان.مۇنداق ئاددىي جۈملىلەرئەدەبىي ئەسەرلەردە كۆپ ئۇچرايدۇ. ئاددىي جۈملە__ نۇتۇقنىڭ ئەڭ كىچىك تەركىبىي قىسمى. ئۇ پىكىرشەكىللىرىنى ئاددىي ۋە چۈشىنىشلىك ئىپادىلەش ئارقىلىق ئۆز ئارا چۈشىنىش ، پىكىر ئالماشتۇرۇش ۋە ئۆز ئارا ئالاقە باغلاشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ. ئاددىي جۈملە قوشما جۈملىنىڭ تۈزۈلىشىدە بىردىنبىر ئاساستۇر . ھە ر قانداقبىر ئاددىي جۈملە ئېغىزدا جۈملە ئىنتوناتسىيىسىگە ئىگە؛ يىزىقتا بولسا ، ھەربىر ئاددىي جۈملىنىڭ مەنە ئالاھىدىلىكىكەقاراپ ، ئاخرىغا تېگىشلىك تىنىش بەلگىلىرى قويۇلىدۇ.
) ]+ f) N3 r4 Y* u4 d: Y8 m
7 u- z3 j4 W$ C: A 5-جۈملىدىكى سۆزلەرنىڭ باغلىنىشى
2 E5 U% {- w6 ?# u 1- سىنتاكسىسلىق باغلىنىش : تىلىمىزدىكى سۆزلەر مەلۇم سىنتاكسىسلىق باغلىنىشتا كېلىپ، سۆزبىركمىسى ھەم جۈملىنى ھاسىل قىلىدۇ. جۈملىدە سۆزلەرنىڭ ئەنە شۇنداق باغلىنىشى سىنتاكسىسلىق باغلىنىش دېيىلىدۇ. سۆزلەرنىڭ سىنتاكسىسلىق باغلىنىشى ئۈچ خىل بولىدۇ: 1) قاتارى باغلىنىش : بۇنىڭدا جۈملە ۋە سۆز بىرىكمىسى تەركىبىدىكى سۆزلەرئۆز ئارا قاتار باغلىنىپ كېلىدۇ. بۇنداق باغلىنىش دەرىجىلىك باغلىنىش دەپمۇ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن: زىمىستان كۆرمىگەن بۇلبۇل ،باھارنىڭ قەدىرىنى بىلمەس. جاپانى چەكمىگەن ئاشىق ، ۋاپانىڭ قەدىرىنى بىلمەس. 2- سۆزبىرىكمىسى ۋەجۈملە بىرقانچە سۆز (ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق سۆز) بىر سۆزگە ئورتاق باغلىنىپ كېلىدۇ.بۇنىڭدائورتاق باغلىنىدىغان بىر قانچە سۆز ياكى سۆز بىرىكمىسى بەزىدە بىرخىل ،بەزىدە ھەرخىل گرامماتىكىلىق شەكىلدە كېلىدۇ . مەسىلەن: ئۆسۈملۈكلەرباھار كېلىپ، ھاۋا ئىسىش بىلەنلا بىخ چىقىرىشقا، ئۆسۈشكە، غۇنچىلاشقا باشلايدۇ. بىخچىقىرىش، ئۆسۈش،غۇنچىلاش، چېچەكلەش ، مېۋىلەش، پىشىش ، يوپۇرماق تاشلاش، ئۇيقا ھالىتىگە ئۆتۈشتەك بۇخىل ئۆسۈش يېتىلىش رېتىمى ئىقلىم رېتىمى دەپ ئاتىلىدۇ. يۇقۇرىقى مىسالدىكى‹‹ بىخ چىقىرىشقا، ئۆسۈشكە، غۇنچىلاشقان ›› دېگەن سۆز ۋەسۆزبىرىكمىسى ‹‹باشلايدۇ›› دېگەن سۆزگە ھەر خىل گرامماتىكىلىق شەكىلدە ئورتاق باغلىنىپ كەلگەن . ‹‹ بىخ چىقىرىش،ئۆسۈش،غۇنچىلاش، چېۋەكلەش، مېۋىلەش، پىشىش ، يۇپۇرماق تاشلاش ، ئۇيقاھالىتىگە ئۆتۈش ›› دېگەنسۆز ۋە سۆز بىرىكمىلىرى ‹‹ ئۆسۈپ يېتىلىش رېتىمى ›› دېگەن مۇرەككەپ بىرىكمىگە ھەرخىل گرامماتىكىلىق شەكىلدە ئورتاق باغلىنىپ كەلگەن.-1 جۈملە ۋە سۆزبىرىكمىسىدە بىرسۆز بىرقانچە سۆزگە ئورتاق باغلىنىپ كېلىدۇ. مەسىلەن: بىزنىڭ ئارمىيىمىز بىلەن خەلقىمىز بىلىق بىلەن سۇدەك يېقىن. بۇجۈملىدىكى‹‹بىزنىڭ›› دېگەن سۆز‹‹ ئارمىيىمىز›› ، ‹‹ خەلقىمىز›› دېگەن ئىككى سۆزگە ئورتاق باغلىنىپ كەلگەن.
& Z2 K# U* U% u
4 _3 q1 `: b; B! \% ^+ O% ~ 2- سىنتاكسىسلىق مۇناسىۋەت
5 C* N! ~$ P- i( W, ]+ o4 L سۆزلەر جۈملە ۋە سۆزبىركمىلىرى تەركىبىدە ئۆز ئارا مەلۇم سىنتاكسىسلىق مۇناسىۋەتتە كېلىدۇ. مۇنداق مۇناسىۋەت ئىككى خىل بولىدۇ . / k0 w0 x1 ]- u/ dبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
1) تەڭداش مۇناسىۋەت
4 m4 F: |% r6 `! _+ p/ n p **************" w/ J _, v; H+ Vبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
تەڭداش مۇناسىۋەتتىكى سۆزلەر ئارىسىدا بېقىنىش ۋە بېقىندۇرۇش خۇسۇسىيىتى بولمايدۇ . شۇڭا بۇ خىل مۇ ناسىۋەتتىكى سۆزلەر بىر – بىرىنى ئېنىقلىمايدۇ ياكى تولۇقلىمايدۇ ، بەلكى جۈملىدىكى باشقا سۆزلەر بىلەن ئېنىقلىنىپ ياكى تولۇقلىنىپ كېلىدۇ ۋە ياكى جۈملىدىكى باشقا سۆزلەرنى تەڭ دەرىجىدە ئېنىقلاپ ياكى تولۇقلاپ كېلىدۇ. مەسىلەن : ئۇ ئاسانلىقچە مىننەتدار بولمايدۇ ھەم خاپىمۇ بولمايدۇ. . T& s/ t! Q4 y" Pبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
2) بېقىندىلىق مۇناسىۋەت :
- S; \. U" t6 Z; v: k6 G3 K0 ?" o Q جۈملە ۋە سۆز بىرىكمىلىرىدىكى ئېنىقلىغۇچى بىلەن ئېنىقلانغۇچىنىڭ ، تولۇقلىغۇچى بىلەن تولۇقلانغۇچىنىڭ مۇناسىۋىتى ھەمدە جۈملىدىكى ئىگە بىلەن خەۋەرنىڭ مۇناسىۋىتى بېقىندىلىق مۇناسىۋەت ھېساپلىنىدۇ. مۇنداق مۇناسىۋەتتە مۇناسىۋەتلەشكۈچى تەركىپلەرنىڭ بىرى بېقىندۇرغۇچى ( يېتەكچى ) ، يەنى بىرى بېقىنغۇچى ( ئەگەشكۈچى ) ھالىتىدە بولىدۇ. مەسىلەن : ئىلى دەريا ئۆركەشلەپ ئاقماقتا .
- ^; p9 n9 F6 \9 K/ ^( d بۇ جۈملىدە ئۈچ سىنتاكسىسلىق سۆز بىرىكمىسى بار.
6 z. b+ N8 X& A w5 t% U ‹‹ ئىلى دەريا ›› ( ئېنىقلىغۇچى _ ئېنىقلانغۇچى ۋەزىپىسىدە كەلگەن)؛ ‹‹ ئۆركەشلەپ ئاقماقتا ›› ( ھالەت،خەۋەر ۋەزىپىسىدە كەلگەن ؛ ‹‹ دەريا ئاقماقتا ›› ( ئىگە ، خەۋەرلىك ۋەزىپىسىدە كەلگەن. 1 _/ m H; F9 l) y$ G4 Eبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
3- سىنتاكسىسلىق يول % X: P4 |; Y7 b$ S* | ^9 Xبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
ئۇيغۇر تىلىدا جۈملە تەركىبىتكى سۆزلەرئۈچ خىل يول بىلەن ئۆزئارا سىنتا كسىسلىق باغلىنىش ۋە سىنتاكسىسلىق مۇناسىۋەتتە بولۇپ كېلىدۇ. & e. C( v: u: Y8 vبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
1) كېلىشىش ( ماسلىشىش ) يولى # P6 U7 r3 W; J0 A& `بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
جۈملىدە سۆز ياكى سۆز بىرىكمىلىرى ئۆز ئارا سان ۋە شەخس جەھە تتە كېلىشىش يولى بىلەن باغلىنىپ كېلىدۇ. ئىگىلىك كېلىشتە كەلگەن ئېنىقلىغۇچى بىلەن ئېنىقلانغۇچىنىڭ ، ئىگە بىلەن خەۋەرنىڭ سىنتاكسىسلىق باغلىنىشى مۇشۇ يول بىلەن بولىدۇ . مەسىلەن : مېنىڭ دادام ياخشى . سېنىڭ كىتا بىڭ پاكىز. ئۇنىڭ بىلىمى كۆپ. 8 d$ g8 ?+ b# I iبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
يۇقۇرقى مىساللاردىكى ‹‹ دادام›› ، ‹‹ كىتابىڭ ›› ، ‹‹ بىلىمى ›› دېگەن ئىنىقلانغۇچى سۆزلەر 1 - ، 2 - ، 3 – سەخس قوشۇمچىلىرىدا ، ‹‹ مېنىڭ ›› ، ‹‹ سېنىڭ ›› ، ‹‹ ئۇنىڭ›› دېگەن ئېنىقلىغۇچى سۆزلەر ئىگلىك كېلىشتە كېلىپ ، ئۆز ئارا كېلىشىش يولى بىلەن باغلانغان .
* U, k# R# A9 r L6 S3 v* x, u: l بىز دەرىس ئوقۇيمىز ، سىلەر مۇزاكىرە قىلىسىلەر ، ئۇلار ئەمگەك قىلىدۇ. 8 \# @9 Z, N$ R8 v, | ^6 [بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
يۇقۇرقى جۈملىلەردىكى ئىگەبىلەن خەۋەرمۇ سەخس ۋە سان جەھەتتە ئۆز ئارا ماسلىشىپ ، كېلىشىش يولى بىلەن باغلانغان . : P/ j4 W( B; r, d+ y. Mبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
2) باشقۇرۇش يولى
4 U; c( g2 [! e' W! _ باشقۇرۇش يولى بىلەن باغلانغان سۆزلەرنى ئۇلارنىڭ تۈزۈلۈش شەكلىگە قاراپ ئاجىرىتىشقا بولىدۇ . چۈنكى بۇخىل يول بىلەن باغلانغان بېقىندى ( تولۇقلىغۇچى ) سۆزچۈشۈم كېلىش، چىقىش كېلىش ، يۆلىنىش كېلىش ، ئورۇن كېلىش قوشۇمچىلىرى ياكى تىركەلمىلەر قوشۇلغان شەكىلدە بولىدۇ. بېقىندۇرغۇچى ( تولۇقلانغۇچى ) سۆز مەزكۇر قوشۇمچە ۋە تىركەلمىلەر قوشۇلغان شەكىلدىكى سۆزنى تەلەپ قىلىدىغان ( باشقۇرۇپ كېلىدىغان ) پېئىللاردىن ئىبارەت بولىدۇ. باشقۇرۇش يولى بىلەن باغلانغان بىرىكمىلەرنى ھاسىل قىلىشتا، پېئىللارنىڭ رولى ناھايىتى زور . مەسىلەن : ئۇ سىرتتىن كىردى( f# ~9 P2 s- O" w/ iبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
. مەن مەكتەپكە ماڭدىم .' ?5 Z; f; Y7 |; N! H+ tبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
) `& b1 t; t5 d3 Z9 H8 p/ Iبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
مۇئەللىم سىنىپتا قالدى . سەن ئاپتوبۇس بىلەنكەلدىڭ؟ ; ~, h+ x. n3 C1 x) |بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
___________ _________________
. y/ Q/ o: x0 V' _! k- }7 ~* m باشقۇرۇش يولى بىلەن باغلانغان بىر قىسىم بىرىكمىلەرنىڭ بېقىندۇرغۇچى ( باشقۇرغۇچى) سۆزىئىسىم خارەكتېرلىك سۆزلەربولۇشىمۇ مۈمكىن، مەسىلەن: ئاچ نېمە يېمەس، توق نېمە دېمەس . ئاتتىن ئېگىز ، ئىتتىن پەس., }1 B4 z% ^- C; P; F9 Z7 [بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
_________ _________ _________ ________2 e2 j% J3 h$ a; t& x5 p- cبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
3) ياندىشىش يولى
/ B. l1 b7 V3 Q5 L! k" ~ جۈملىدە بېقىنغۇچى سۆز بېقىندۇرغۇچى سۆزگە مورپولوگىيىلىك قوشۇمچىلارسىز ۋەتىركەلمىلەرسىز لا باغلىنىپ كېلىدۇ .بۇخىل باغلىنىش يولى _ ياندىشىش يولى دېيىلىدۇ.ياندىشىش يولى بىلەن باغلانغان بىرىكمىلەر پەقەت قاتار كېلىش ئارقىلىقلا ئۆز ئارا مۇناسىۋەتلىشىدۇ .
- h8 M6 F; J. N4 W1 t بېقىندى سۆزى ئىسىم، سۈپەت، سان ، ئالماش ، رەۋىش ، سۈپەتداش بولۇپ ، بېقىندۇرغۇچى سۆز ئىسىم بولۇپ كېلىدىغان ياندىشىش باغلىنىشتىكى بىرىكمىلەرنىڭ شەكلى مۇنداق بولىدۇ.! M; q8 W9 j$ ]3 Hبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
ياغاچقوشۇق ، ئوقۇغۇچى بالا ( ئىسىم + ئىسىم )
* K/ b8 W7 E& L5 \9 o8 A) u j جىمغۇر ئادەم، يېپىق يول ( سۈپەت+ ئىسىم )
! H5 ?9 l1 h7 I5 y: S! P ئىككىيول ، يۈز يىل ( سان+ ئىسىم )
$ w6 K& z+ X+ a' o a! c5 T5 X; @* Bئۇكىشى ، مۇنۇ كىتاپ( ئالماش+ ئىسىم ) 2 h" k' q8 G; _/ `) Nبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
ئاز ۋاقىت ، نۇرغۇن پۇرسەت ( رەۋىش + ئىسىم )
3 D* T+ o5 ~. L: _0 s تۇرار جاي ، سارغايغان ياپراق ( سۈپەتداش + ئىسىم )
$ i3 [* z* f& S6 W7 Q1 p/ g% c بېقىندى سۆز رەۋىش ، تەقلىدىي سۆز ، رەۋىشداش ، سۈپەت ، سان بېقىندۇرغۇچى سۆز پېئىل بولۇپ كېلىدىغان ياندىشىش باغلىنىشتىكى بىرىكمىلەرنىڭ شەكلى مۇنداق بولىدۇ .
- ~9 o r+ i- C يازىچە ئىشلەش ، قارىسىغا سۆزلەش ، ( رەۋىش + پېئىل )
2 d( @! M# f5 N9 Z7 f ۋاراڭ - چۇرۇڭ قىلماق ، ئارۋاڭ - سارۋاڭ دەسسەش ( تەقلىدې سۆز + پېئىل )
' z# I3 M+ G# D( s& V! I0 y سۆزلەتكۈزۈپ ئاڭلاش ، چاينىماي يۆتۈش ( رەۋىشداش + پېئىل ) 5 R: g" Q, T. r8 w+ ~2 X# Tبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
رەتلىك كىيىنىش ، ئەدەپلىك بولۇش ( سۈپەت + پېئىل ) ! P( h( O d) i$ ?( C |بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
ئىككى مېڭىش ، يەتتە ئۆلچەپ ، بىر كېسىش ( سان+ پېئىل ) ( i1 d7 a( ` `' dبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
يۇقىرىقى مىساللاردىن شۇنداق خۇلاسىگە كېلىمىزكى ، ياندىشىش باغلىنىشتىكى بېقىنغۇچى سۆز ئىسىم ، پەت ، سان، ئالماش ، رەۋىش ، سۈپەتداش ، رەۋىشداش ، تەقلىدى سۆزلەردىن كەلسە بېقىندۇرغۇچى سۆز ياكى ئىسىم ياكى پېئىلدىن كېلىدۇ.
: u' ~8 p' V. w3 r6 - جۈملە بۆلەكلىرى
2 h7 F, q2 S4 g* j; P5 F$ M7 w7 lجۈملە ئۆزىنىڭ لېكسىكىلىق ھەم گرامماتىكىلىق ئالاھىدىلىكلىرى بويىچە ئۆز ئارا پەرىقلىنىدىغان قىسىملاردىن تەركىپ تاپىدۇ .
* ]8 r- V9 M) I* l- d Oجۈملىدە مەلۇم سىنتاكسىسلىق ۋەزىپىدە كېلىپ ، ئاددىي جۈملىنى شەكىللەندۇرىدىغان سۆز ۋە سۆز بىرىكمىسى جۈملە بۆلەكلىرى دەپ ئاتىلىدۇ . مەسىلەن: جۇڭگو خەلق ئازادلىق ئارمىيىسى خەلقنى قىزغىن سۆيىدۇ. / t+ V/ M" ?3 r. Aبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
بۇ جۈملىدە ‹‹جۇڭگو خەلق ئازادلىق ئارمىيىسى ›› __ ئىگە ، << خەلقنى›› __تولدۇرغۇچى ، ‹‹ قىزغىن›› __ ھالەت، ‹‹ سۆيىدۇ›› __ خەۋەر ۋزىپىسىنى ئۆتەپ ، مۇستەقىل جۈملە بۆلىكى بولۇپ كەلگەن . شۇنىڭدەك، ئۇ سۆز ۋە سۆز بىرىكمىلىرى جۈملىگەۋەجۈملە تەركىبىدىكى بىرىكمىگە نىسبەتەن ئۆزئالدىغا بىردىن بۆلەك ھېساپلىنىدۇ.
, a/ e* Z1 N, ^4 v) }: U/ M; l جۈملە بۆلەكلىرى جۈملىدىكى رولىغا قاراپ، باش ۋە ئەگەشمە بۆلەكلەر دەپ ئىككىگە بۆلىنىدۇ . باش بۆلەككە ئىگە ، خەۋەر ؛ئەگەشمە بۆلەكلەرگە ئېنىقلىغۇچى ، تولدۇرغۇچى ، ھالەت كىرىدۇ. $ A1 V' l3 c$ z8 G% o, yبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
ئىگە بىلەن خەۋەر جۈملىنىڭ ئۇيۇشتۇرغۇچى مەركىزىي ھېساپلىنىدۇ. ئۇلار مەنە ۋە گرامماتىكىلىق جەھەتتە ئۆز ئارا زىچ مۇناسىۋەتتە بولىدۇ. ھەم شۇ ئارقىلىق بىر ئاددىي جۈملە قۇرۇلمىسىنى __ ئاياغلاشقان بىر يەككە ئوي – پىكىرنى ۋۇجۇدقا كەلتۈرىدۇ. ; ~( n4 e" n+ u4 _8 ]% \/ Jبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
ئەگەشمە بۆلەكلەر بولسا ، باش بۆلەكلەرنىڭ ئەتىراپىغا توپلىنىپ ، ئۇلارنى ياكى بىر- بىرىنى ئېنىقلايدۇ ، تولۇقلايدۇ ، ئىزاھلايدۇ . ئەگەشمە بۆلەكلەر مەنە ۋە تۈزۈلۈش جەھەتتە ئىگە بىلەن خەۋەرگە باغلىنىپ ، يېيىق ئاددى جۈملە قۇرۇلمىسىنى ھاسىل
; R5 G4 s, o5 D7 jقىلىدۇ ئىگە بىلەن خەۋەر ياكى خەۋەر ئۆز ئالدىغا ئا ياغلاشقان ئوي-پىكىرنى ئىپادىلەيدىغان بىرئاددىي جۈملىنى ھاسىل قىلىدۇ. لېكىن ئەگەشمە بۆلەكلەر ئۇنداق قىلالمايدۇ. ئۇلار ئۆزلىرى ئېنىقلاپ ، تولۇقلاپ ، ئىزاھلاپ كەلگەن مەزمۇننىلا ساخلاپ قالىدۇ.0 w0 e2 A! |7 i$ E5 a0 O `7 M0 [بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
جۈملە بۆلەكلىرى تۆۋەندىكى شەرتلىك بەلگىلەر ئارقىلىق كۆرسىتىلىدۇ : ئىگە ( _____ ) ، خەۋەر (======) ، تولدۇرغۇچى ( ----); U, @6 F% l- A/ @) ^# @" q3 m7 T% jبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
1 Y9 G* H' d) l" {) d: G ئېنىقلىغۇچى (^^^^^^^) ، ھالەت ( ########)
. K3 D6 n O% F4 ]9 A. P( W7- جۈملىنىڭ باش بۆلەكلىرى2 w+ r: ]2 w* ?" W! n {بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
جۈملىنىڭ تـۈزۈلۈشىگە ئاساس بولىدىغان ، ئوي- پىكىرنى ئىپادىلەشتە باش رول ئوينايدىغان بۆلەكلەر باش بۆلەك دېيىلىدۇ. ( c# S; e+ M% K& U% ]بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
باش بۆلەكلەر ئىگە بىلەن خەۋەردىن ئىبارەت . * r. {: P* |$ m( [( ]! c1 p `6 Y2 fبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
1- ئىگە
' l: D( H# |# \* {$ {جۈملىدە ئىپادىلەنگەن ئوي- پىكىرگە ئاساس بولىدىغان ، خەۋەر ئارقىلىق بايان قىلىنغان ئىش-ھەركەت ياكى باشقا بەلگىلەرنىڭ كىم، نېمىگە باغلىق ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىدىغان جۈملىنىڭ باش بۆلىكىئىگە دەپ ئاتىلىدۇ.0 T# m. p- j, o0 |0 b: k# jبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
ئىگە كىم؟ كىملەر؟ ، نېمە؟نېمىلەر ؟ دېگەن سوئاللارغا جۇۋاپ بولۇپ كېلىدۇ. مەسىلەن : ئەخمەت ياخشى ئوقۇغۇچى . ( ئىسىم) ، ئۇنىڭ سەمىمىلىكى مېنى تەسىرلەندۈردى . ( سۈپەت) نۆل ئونمىڭ قېتىم قوشۇلسىمۇ ، بىرگە تەڭ بولالمايدۇ.( سان ) ياخشى ئۆگەنگەنلەر نەتىجە يارىتالايدۇ . ( سۈپەت) ئۆگىنىش بىزنىڭ ئاساسىي ۋەزىپىمىز. ( ھەركەتنامە )
6 B& V+ p2 e2 }; P ئىگە تۈزۈلۈشى جەھەتتىن ئاددىي ۋە مۇرەككەپ شەكىلدە كېلىدۇ. مەسىلەن: تۇرپان ئۈزۈمى دۇنياغا داڭلىق ." ]3 q- ?' v. U5 |% D6 sبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
__________ 3 q$ c- p; X6 `) o6 I2 X% A0 t9 kبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
كىتاپ ئوقۇشمۇ بىر خىل ئۆگىنىش .
1 x( N( I- Y) V; w+ p$ W% o& i ____________
% Y5 F# T( o& P3 \- p بىز ئىككىمىز ئاكا - ئۇكا .
G6 ?; e; R1 Q- ` m ________
$ H7 ^6 ~( E" ^6 e 2- خەۋەر 4 w: E2 Z5 C6 p$ M0 Vبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
جۈملىدە ئىگىنىڭ ھەركىتى ،ھالىتى، سۈپىتى ۋە باشقا خۇسۇسىيەتلىرىنى ئىپادىلەپ ، جۈملىدە بايان قىلىنغان ئوي - پىكىرنىڭ ئاياغلاشقانلىقىنى بىلدۈرۈپ كېلىدىغان باش بۆلەك _ خەۋەر دېيىلىدۇ. مەسىلەن : ئەسئەت تېلىپۇننى ئېچىپ تەكشۈردى.
; D* |& q& K- Z9 g9 S2 J5 T ________. N1 h* o" j3 H/ B8 ?2 Cبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
8- جۈملىنىڭ ئەگەشمە بۆلەكلىرى
" z: ~+ V5 K1 }2 Y# j& p" ~; e باش بۆلەكلەرنىڭ ئەتراپىغا توپلىنىپ ، توغرىدىن - توغرا باش بۆلەكلەرنى ياكى بىر- بىرىنى ئېنىقلاپ ، تولۇقلاپ كېلىدىغان بۆلەكلەر - ئەگەشمە بۆلەكلەر دەپ ئاتىلىدۇ .
' \' G$ O `0 Q; Y ئەگەشمە بۆلەكلەر ئۆزلىرىنىڭ جۈملىدىكى ۋەزىپىسىگە ۋە ئوينايدىغان رولىغا قاراپ ، تولدۇرغۇچى ، ئېنىقلىغۇچى ، ھالەت دېگەن ئۈچ تۈرگە بۆلىنىدۇ. 1 U# @! E8 }/ P/ p% Zبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
1) تولدۇرغۇچى l% C* n/ i9 q8 Zبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
جۈملىدە باش كېلىش ۋە ئىگىلىك كېلىشتىن باشقا كېلىشلەرنىڭبىرىدە كېلىپ ۋەئۇنىڭ سوئالىغا جاۋاپ بولۇپ پېئىللارغا باغلىنىدىغا ن ئەگەشمە بۆلەك تولدۇرغۇچى دەپ ئا تىلىدۇ . مەسىلەن : بىز ۋەتەننى قىزغىن سۆيىمىز .
8 T" X' I- Q; p' M* J ______ % k4 a$ l2 ]" O' `3 O; _* E4 {بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
( ئىسىم) ئىنسان گۆزەللىكنى سۆيىدۇ، گۆزەللىككە تەلپىنىدۇ. ( سۈپەت ) ______ ________1 _0 O: j8 n. h0 }! @6 h- U/ }بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
ماڭا يىگىرمە پۇڭلۇق ماركىدىن ئوننى ئالغاچ كېلىڭ ( ئىسىم ، سان ) سەن ئۇنى ماڭا قويۇپ بەر ! ( ئالماش ) / j0 U9 S4 h& ]بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
___ ____
2 Z2 c: W: D! Z8 l' V مۇشۇ ۋاراڭ _ چۇرۇڭدىن ھەجەپ تويدۇم . ( ـەقلىد سۆز ) 8 n7 P. v3 j+ M9 P! l4 Uبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
---------
+ D, R7 ^1 j$ n9 F0 S; wسىز مېنىڭ بارىدغانلىغىمنى بىلمەمتىڭىز ؟ ( سۈپەتداش )
8 L4 i0 }9 t: z -------
: _% }8 I3 z+ gسىزنىڭ كېلىشىڭىزنى پەقەت ئويلىماپتىمەن . ( ئىسىمداش )
+ T) G3 C1 w: C4 Y9 a/ K ------
: u- E& L# E0 z1 C9 t4 J چۈشۈم كېلىشتە كەلگەن ھەر قانداق سۆز جۈملىدە تولدۇرغۇچى بولالايدۇ. يۆلۈنىش كېلىش ، چىقىش كېلىش ۋەئورۇن كېلىشلەردە كەلگەن سۆزلەردىن پەقەت ئادەم ۋە نەرسىلەرنى بىلدۈرىدىغانلىرىلا تولدۇرغۇچى بولالايدۇ؛ ئورۇن جاي، ، ۋاقىت ,پەسىلنى بىلدۈرىدىغانلىرى بولسا ، ھالەت بولۇپ كېلىدۇ. مەسىلەن : مەن 1934 – يىلى ئىسلاميۈزىدە تۇغۇلغان . (ھالەت ) بىز تۇغۇلغان ئانا يۇرتنى مەڭگۈ قەدىرلەيمىز. ( تولدۇرغۇچى )
# S4 v) N1 [ d5 G3 U; V3 P تولدۇرغۇچى سىنتاكسىسلىق رولى ۋە تۈزۈلۈش شەكلىگە قاراپ ئىككى خىلغا بۆلىنىدۇ.
3 W6 I, y# x( P6 I8 x1 c/ g 1) ئۆتۈملۈك ( بىۋاستە) تولدۇرغۇچى 0 T% e: k) r0 h" M) aبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
جۈملىدە چۈشۈم كېلىشتە كەلگەن تولدۇرغۇچى ئۆتۈملۈك تولدۇرغۇچى دەپ ئاتىلىدۇ. $ l3 y5 A8 q4 Kبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
ئۆتۈملۈك تولدۇرغۇچىنىڭ گرامماتىكىلىق ئېلېمېنتى چۈشۈم كېلىش قوشۇمچىسى ‹‹ نى ›› كۆپ ھاللاردا ئاشكارە بولىدۇ. بەزىدە چۈشۈپ قالىدۇ. بۇنداق ئاھۋالدىمۇ يەنىلا ئۆتۈملۈك تولدۇرغۇچى بولىدۇ. مەسىلەن : مەن ئاتا- ئانامغا خەت ( نى ) يازدىم .
U A7 a" {7 [: Q9 ?- u3 B# c 2) ئۆتۈمسىز ( ۋاستىلىك ) تولدۇرغۇچى 1 L1 L' O+ c5 r" @$ ?8 m9 hبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
جۈملىدە يۆلىنىش كېلىش ، چىقىش كېلىش ، ئورۇنكېلىشھەمدە تىركەلمىلەر بىلەن تۈرلىنىپ كەلگەن تولدۇرغۇچى __ ئۆتۈمسىز تولدۇرغۇچى دەپ ئاتىلىدۇ.
( e9 {4 z* L# S0 r0 ] 1- يۆ نىلىش كېلىشتە كەلگەن ئۆتۈمسىز تولدۇرغۇچى ھەركەتنىڭ كىمگە ، نېمىگە ۋە قەيەرگە قارىتىلغانلىقىنى بىلدۈرىدۇ . مەسىلەن: بىزمەسىلىگە ئەتىراپلىق قاراشنى ئۆگىنىۋېلىشىمىز كېرەك .! g5 K9 Y* K Cبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
كۆڭۈلنىڭ كەينىگە كىرمىگىن !
7 ?" ^) i3 @2 X0 s" c6 `6 J 2- چىقىش كېلىشتە كەلگەن ئۆتۈمسىز تولدۇرغۇچى ئىش- ھەركەتكە مۇناسىۋەتلىك شەيئىنىڭ چىقىش مەنبە سىنى ، ئىش- ھەركەتنىڭ چىقىش ئورنىنى ھەم ۋاقتىنى ، بىر نەرسىنىڭ يەنە بىرنەرسىدىن ئارتۇق ياكى كەملىكىنى ، سېلىشتۇرمىسىنى ئىپادىلەيدۇ. مەسىلەن : قۇش چاڭگىسى تال- تال ئوت- چۆپتىن پۈتەر.8 E& z2 [4 l" ?; E7 e2 {- \بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
3- ئورۇن كېلىشتە كەلگەن ئۆتۈمسىز تولدۇرغۇچى ھەركەت ياكى ھالەتنىڭ ئورنى ھەم ۋاقتىنى بىلدۈرىدۇ. مەسىلەن : تۆمۈر ئوتتا تاۋلىنار ، ئادەم مېھنەتتە تاۋلىنار. بازارغا بارىشىڭدا مېنى چاقىرىۋالغىن .
v- ~% o" t+ v+ U0 z2 D- u( U% g 4- تىركەلمىلەربىلەن كەلگەن ئۆتۈمسىز تولدۇرغۇچى ئىش- ھەركەت ۋەخۇسۇسىيەتكە ۋاستەبولغان ئوبيېكتنى ئىپادىلەيدۇ. مەسىلەن : مۇئەللىم شېئىرىيەت توغۇرسىدا ئىلمى دوكىلات بەردى.
$ t6 e0 d6 j1 n( n+ H) w8 {0 J5 l ئۇ چىداملىقلىقى بىلەن مېنى تەسىرلەندۈردى.
* e: ^5 F+ r" E5 M: U 2- ئېنىقلىغۇچى ) o/ i5 e0 ]3 w( W9 ]$ O0 J. Q% Q4 Dبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
جۈملىدە ئىسىم ۋە ئىسىم خاراكتېرلىك سۆزلەرگە بېقىنىپ ، ئۇلارنىڭتۈرلۈك ئالاھىدىلىكلىرىنى كۆرسىتىدىغان ئەگەشمە بۆلەك ___ ئېنىقلىغۇچى دەپ ئاتىلىدۇ. 8 V3 n$ W8 ^7 C2 t( [; Y( |; Wبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
ئېنىقلىغۇچى جۈملىدە ئىسىم ۋە ئىسىم رولىدا كەلگەن ئېنىقلانغۇچى بۆلەكنىڭ ئالدىدا كېلىپ ، ئۇنىڭ بىلەن سىنتاكسىسلىق بىرىكمە ھاسىل قىلىدۇ . تىلىمىزدا باغلىغۇچى ، تىركەلمە ، يۈكلىمە ۋە ئىملىق سۆزلەردىن باشقا ھەر قانداق سۆز جۈملىدە ئېنىقلىغۇچى بولۇپ كېلىدۇ. شۇنىڭدەك ئېنىقلىغۇچىغا ياندىشىش ۋە كېلىشىش يولى ئارقىلىق باغلىنىپ كېلىدۇ. ئېنىقلىغۇچى ئېنىقلانغۇچىغا بېقىندىلىق مۇناسىۋەت ئاساسىدا زىچ باغلىنىپ ، ئېنىقلانغۇچىنىڭ بىر- بىرىدىن پەرىقلىنىدىغان تۈرلۈك خۇسۇسىيەت ۋە ئالاھىدىلىكلىرىنى ئېنىقلاش بىلەن، جۈملىدە ئىپادىلەنگەن ئوي- پىكىرگە گۈزەل ۋە نەپىس تۈس بېرىدۇ.
2 @+ s0 `# g- _7 t& D0 B& \: }/ q ئېنىقلانغۇچى بىر ياكى بىر نەچچە سۆزنىڭ بىرىكىشىدىن تۈزۈلىشىگە قاراپ، ئاددى ۋە مۇرەككەپ ئېنىقلىغۇچى دېگەنئىككى تۈرگە بۆلىنىدۇ. مەسىلەن كەسىپ ھاياتلىقنىڭ _ تۇزى . 5 g( r0 K! M" J) ?# ~بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
7 `. X: |' X. V) F/ }$ ] يا تقان ئۆكۈزنىڭ قورسىقى تويماس.$ \% `% q. ?* Q/ u) y7 x! \7 j/ \3 Pبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
==========
5 f. ]; y9 K! d3 Y7 { ئېنىقلىغۇچى ئېنىقلانغۇچىغا قانداق سىتاكسىسلىق يول بىلەن باغلىنىپ كەلگەنلىكىگە قاراپ ، ىشىش مۇناسىۋىتىدىكى ئېنىقلىغۇچى ۋە كېلىشىش مۇناسىۋىتىدىكى ئېنىقلىغۇچى دېگەن ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ. , g, q& q7 J9 j2 u* Jبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
باش كېلىش (قوشۇمچىسىز ) تە كېلىپ ، ئورۇن تەرتىپى جەھەتتە ياندىشىش ئارقىلىق ئېنىقلانغۇچىغا باغلىنىدىغان ، سۈپەت ، سان ، ئالماش ، ئىسىم ، تەقلىدىي سۆز ۋە سۈپەتداش قاتارلىقلار ئارقىلىق ئىپا دىلىنىدىغان ئېنىقلىغۇچىلار ياندىشىش مۇناسىۋىتىدىكى ئېنىقلىغۇچى دېيىلىدۇ. مەسىلەن : سەمىمى تۈلكە بولماس .
2 C( _3 ?+ ~9 y. W* y *****
. ?, W& E5 v$ i7 y بىر يىلاننى ئۆلتۈرگىنىڭ ، مىڭ پاقىنى قۇتۇلدۇرغىنىڭ .6 l/ O3 r, d& p) u; U8 G+ K3 c# dبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
*** ***
, c0 v4 J. G, c ئىگىلىك كېلىشتە كېلىپ ، شەخس قوشۇمچىلىرى ئۇلىنىپ كەلگەن ئېنىقلانغۇچىغا شەخس ۋە سان ئارقىلىق كېلىشىش يولى بىلەن باغلىنىدىغان ئېنىقلىغۇچىلار __ كېلىشىش مۇناسىۋىتىدىكى ئېنىقلىغۇچى دەپ ئاتىلىدۇ.
/ \4 x5 z7 O$ ]* Z0 T6 r$ H+ sمەسىلەن : سىلەرنىڭ مەكتىپىڭلارنى كۆرۈپ چىقتۇق $ h: X5 z2 }8 b$ m; m( }بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
^^^^^^ 3 H2 s- c6 z# ]بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
يېزىنىڭ چارۋىسى خېلى چېقىمغا ئۇچرىدى .
4 u8 h) |; ^% Z^^^^
- e7 r% d1 I+ J4 y 3- ھالەت . a! Y8 w( O9 {9 h1 r. jبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
جۈملىدە ئۆزى بېقىنىپ كەلگەن بۆلەكنىڭ تۈرلۈك ھالەتلىرىنى بىلدۈرۈپ كېلىدىغان ئەگەشمە بۆلەك___ ھالەت دەپ ئاتىلىدۇ.5 W" l& [+ P: ]' U7 V( a4 Dبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
مەسىلەن : قادىر ئىشنى پۇختا قىلىدۇ. باھارگۈل ھودۇقۇپ كېتىپ سۆزلىيەلمىدى .
Q6 y5 h7 H J &&& &&&&&&&
+ b. e. ^- a4 C0 K" { جۈملىدە ئاساسەن رەۋىش ۋە رەۋىشداشلار ھالەت بولۇپ كېلىدۇ .بۇنىڭدىن باشقا سۆز تۈكۈملىرىمۇ رەۋىشنىڭ رولىدا كېلىپ ، جۈملىدە ھالەت ۋەزىپىسىنى ئۆتەيدۇ .شۇنداقلا يەنە ئورۇن - جاي ۋاقىت ، پەسىلنى بىلدۈرىدىغان ئىسىملارمۇ ئورۇن كېلىش ، چىقىش كېلىش ۋە يۆلىنىش كېلىشلەردە كەلگەندە جۈملىدە ھالەت ۋەزىپىسىنى ئۆتەيدۇ. مەسىلەن :
7 Z+ Y) V9 F$ \# K/ V7 bئۇ ئۈلۈشكۈن كېلىپ كەتتى . مەن سېنى كۆرگىلى كەلدىم . ئۇ مۇڭلۇق ، خىيالچان كۆرۈنەتتى . 3 m: v- _5 v2 D" t$ s4 \4 h5 g9 i( `بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
@@@@ @@@ @@@@@@@@
# d+ c7 Z ]/ Y: T6 Q; g, m& kھالەتلەر ئىپادىلىگەن مەنىسىگە قاراپ، بەش تۈرگە بۆلىنىدۇ.
4 g: e4 g+ _$ j) _) Q 1) سۈپەت ھالىتى 0 }9 u: }8 }% V9 b0 tبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
ئىش –ھەركەتنىڭ 1 @0 b5 R" S% k$ Aبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
قانداق يول ۋە ئۇسۇل بىلەن ئورۇنلىنىش ھالىتىنى بىلدۈردىغان ھالەت __ سۈپەت ھالىتى دېيىلىدۇ .
4 N* h5 U2 G) o b& ? مەسىلەن :
; L0 s5 Y; ^- P/ c+ a1 `2 J ئۇ ئالدىراپ-تېنەپلا كېتىپ قالدى .
1 G. C7 G A8 U1 L 2) سەۋەب ھالىتى
* ~8 S" |4 w( y0 E ئىش- ھەركەتنىڭ ئورۇنلىنىش ياكى ئورۇنلانماسلىق سەۋەبنى بىلدۈرۈپ كېلىدىغان ھالەت __ سەۋەب ھالىتى دېيىلىدۇ . ) w* r4 b) C5 A, j, aبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
مەسلەن :
2 S( S: P& {9 b! E ئابدۇكېرىم ئاغرىپ قالغانلىق سەۋەبىدىن (مەكتەپكە ) كېلەلمىدى .
) X( l! v6 l! A" c; j( v1 V 3) مەقسەت ھالىتى
! Q* v+ z# q9 W2 W! Y ئىش- ھەركەتنىڭ ئورۇنلىنىش مەقسىتىنى بىلدۈرۈپ كېلىدىغان ھالەت __ مەقسەت ھالىتى دېيىلىدۇ . 2 m+ _/ t P7 s' @. Q7 }; G+ fبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
مەسىلەن :! |6 D* D+ j# d" w9 Tبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
ئۇ مېنى قەستەن بوزەك قىلدى . ( k9 \5 e0 R6 m0 Y6 D# @% j) Eبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
4) ئورۇن ھالىتى ! B+ Y# T( k) B, aبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
ئىش- ھەركەتنىڭ ئورنىنى بىلدۈرۈپ كېلىدىغان ھالەت __ ئورۇن ھالىتى دېيىلىدۇ . 3 N, U, Z- W9 A& g q) eبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
مەسىلەن :
- F* V: P( w' y; |& m4 { ئىسكەندەر باغدا كىتاب ئوقۇپ قالدى . ' Y% x# t2 b t2 a, J+ P3 fبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
5) ۋاقىت ھالىتى
+ f7 v3 Y( G+ w. t ?$ ~ ئىش- ھەركەتنىڭ ئورۇنلىنىش ۋاقتىنى بىلدۈرۈپ كېلىدىغان ھالەت __ ۋاقىت ھالىتى دېيىلىدۇ . ; ^. E. J# }, Q C& A5 bبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
مەسىلەن : % T$ }( {' w1 H/ D6 Xبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
ماڭا ئىشىنىڭ، سىزنى ئۆلگىچە ئۇنتۇمايمەن .
: Y( p' g3 n' J% t; e ئىزاھلىغۇچى & A3 ?, n4 u! U3 Wبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
جۈملىدە جۈملە بۆلەكلىرىدىن باشقاتەركىپلەرمۇ بولىدۇ. ئۇلارنىڭ بىرى ئىزاھلىغۇچى . ئىزاھلىغۇچى بىلەن ئېنىقلىغۇچى بىرچۈشەچە ئەمەس ، ئۇلارنىڭ ئوتتۇر ىسىدىكى پەرىق تۆۋەدىكىچە :
: D, A4 Z/ ~# I( f+ o+ N 1) ئېنىقلىغۇچى ئۆزى ئېنىقلاپ كەلگەن بۆلەك ( ئېنىقلانغۇچى ) نىڭ ئالدىدا كېلىدۇ ؛ ئەمما ئىزاھلىغۇچى ئىزاھلانغۇچىدىن كېيىن كېلىپ ، ئېغىزدا ئالاھىدە ئىنتوناتسىيە ، يېزىقتا مەلۇم تىنىش بەلگە ئارقىلىق ئايرىلىپ تۇرىدۇ.
( x/ ^4 ]2 _" T9 d% c 2) ئېنىقلىغۇچى بىلەن ئېنىقلانغۇچى مەنە جەھەتتىن تەڭ ئەمەس؛ ئىزاھلىغۇچى بىلەن ئىزاھلانغۇچى مەنە جەھەتتىن تەڭ بولىدۇ.0 A$ e/ r* S+ V6 ^0 {بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
3) ئېنىقلىغۇچى بىلەن ئېنىقلانغۇچى ( كېلىشىش مۇناسىۋىتىدىكى ئېنىقلىغۇچى كۆزدە تۇتۇلىدۇ) بىر خىل گرامماتىكىلىق شەكىلدە بولمايدۇ؛ ئىزاھلىغۇچى بىلەن ئىزاھلانغۇچى بىرخىل گرامماتىكىلىق شەكىلدە كېلىدۇ. 1 Q7 i, o' h+ B% H: Y) o. S1 w! {بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
4 ) جۈملىدە ئېنىقلانغۇچى چۈشۈپ قالسا ، ئېنىقلىغۇچى ئۇنىڭ ۋەزىپىسىنى ئاتقۇرالايدۇ، لېكىن ئىزاھلانغۇچى چۈشۈپ قالمىغان شارائىتتا ئىزاھلىغۇچى جۈملىنىڭ رەسمىي بۆلىكى بولالمايدۇ .1 [# J0 Z: j( T1 Y0 o$ Jبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
جۈملىنىڭ مەلۈم بىر بۆلىكىنى ئىزاھلاپ - ئېنىقلاپ كېلىدىغان تەركىبىي قىسىم __ ئىزاھلىغۇچى دېيىلىدۇ.# f. D9 |0 O# i) l6 h+ c% ^بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
ئىزاھلىغۇچى ئۆزى ئىزاھلايدىغان نەرسە ياكى شەخسىنى باشقا بىر نام بېرىش ياكى باشقىچە چۈشەندۈرۈش يولى بىلەن ئىزاھلايدۇ، ئىزاھلىغۇچى سۆز ياكى سۆز بىرىكمىلىرىدىن تۈزۈلگەنئىزاھلانغۇچىغا ( جۈملە بۆلىكىگە ) باغلىنىدۇ . مەسىلەن : بەختلىك بالىلار ۋاقىتنى قەدىرلەڭلار . s; K& G. I5 k% mبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
=========
/ g3 V) P- r5 J7 f* g0 D7 _ياشلىق باھارىمنى دۇنيادىكى ئەڭ ئۇلۇغ ، ئەڭ گۈزەل ئىش ___ ئىنسانىيەتنىڭ ئازادلىقى ئۈچۈن بېغىشلايمەن .% W/ t% D3 b: Q" q% ?0 Kبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
=================
2 |; `1 c# ?1 [* {2 T! p6 S ئىزاھلىغۇچى سۆز ، سۆز بىرىكمىسى ، ھەتتا جۈملىدىنمۇ تۈزۈلىدۇ. ئىزاھلىغۇچى ‹‹ يەنى ›› ، ‹‹ ئىكىنچى تۈرلۈك قىلىپ ئىتقاندا ›› ،‹‹ باشقىچە ئېيتقاندا ›› دېگەنگە ئوخشاش سۆزۋەسۆز بىرىكمىلىرى ئارقىلىق ئىزاھلانغۇچىغا باغلىنىپ كەلگەندە تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ.مەسىلەن : 9 T4 o3 W/ a4 |! q: U" J% A: W1 ^بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
سىزنى 2015-يىل11- ئاينىڭ 12- كۈنى ( يەكشەنبە) سائەت 2دە چايغا تەكلىپ قىلىمىز. 4 ^$ T; f ]1 |, y3 m* ]( ?) u, U2 Tبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
ئادەم ئاخىرغىچە جىددىي ئەمگەك قىلمىسا ، يەنى ئۆزى يەيدىغان ھەربىر پارچە ناننى ئۆزى ئىشلەپ تاپمىسا ، ئۇ بەختلىك بولالمايدۇ ." n Z; l! @. O. i* cبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
___________________________________________
% W8 ], G( ^" {4 X2 ? ئىزاھلىغۇچى تىرناق ئىچىگە ئېلىنمىسا ، ئىزاھلىغۇچى بىلەن ئىزاھلانغۇچى ئوتتۇرسىغا سىزىق قويۇلىدۇ . مەسىلەن: بىزئۇيەردە__باغدادەرس تەكرارلىدۇق . * s7 k K/ B( e5 z/ R% o- M3 ]بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
9- جۈملىنىڭ تەڭداش بۆلەكلىرى 8 ^# J1 a! j; zبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
. m/ D; a3 c' ^* p( G! Qجۈملىدە بىر-بىرىگە بېقىنماي ، ئوخشاش سىنتاكسىسلىق ۋەزىپە ۋە ئوخشاش سىنتاكسىسلىق تۈزلۈشتە كەلگەن بۆلەكلەر ____
# ^( o( I7 W+ cجۈملىنىڭ تەڭداش بۆلەكلىرى دېيىلىدۇ. مەسىلەن : چوڭلارنىمۇ ، كىچىكلەرنىمۇ ئوخشاشلا قەدىرلەش كېرەك .
- E8 P3 ]( }3 A) ^ U5 h) O6 x5 j جۈملىنىڭ تەڭداش بۆلەكلىرى بىر- بىرىگە بېقىنماي ، تەڭداش مۇناسىۋەتتە كېلىپ ، ئورتاق ھالدا باشقا بىر بۆلەك بىلەن سىنتاكسىسلىق باغلىنىشتا بولىدۇ . بىر خىل سوئالغا جاۋاپ بولۇپ كېلىدۇ . ئېغىزدا ئىنتۇناتسىيە ، يېزىقتا پەش ياكى باغلىغۇچىلار ئارقىلىق ئۆزئارا باغلىنىدۇ .
- B1 J. \* s6 W9 Z7 M( d% h( x/ ] جۈملىنىڭ ھەر قانداق بۆلىكى تەڭداشلىق مۇناسىۋەتتە كېلىپ، تەڭداش بۆلەكنى ھاسىل قىلىدۇ. ! A0 r. W2 Y9 y4 Oبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
مەسىلەن 0 i6 V- b; O; nبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
كەمتەرلىك ۋە كەمۆزلۈك سۆھبەتتە غايەت زورپايدىلىق پەزىلەت . ياشلىقتا باشلانغان دوستلۇق ئاجرالماس ۋە لەززەتلىكتۇر .
& y& u8 d$ v0 o8 Z" P, G) H7 i4 |. V====== ====== ======= =======
: r0 M1 H, m# I( C) F7 K ساپ ۋىجدان بۆھتاننىمۇ ، مىشمىشنىمۇ پىسەنت قىلمايدۇ.
( f I1 l3 Z& b$ F. s. z& d B, \ ======= ======. K0 L3 \- R) f0 }8 Jبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
10 — ___ جۈملە بىلەن گرامماتىكىلىق باغلىنىشى يوق سۆزلەر
3 A8 h6 R% `$ x" q# R Hجۈملە بۆلەكلىرى بىلىەن سىنتاكسىسلىق مۇناسىۋەت ۋەباغلىنىشتا بولمايدىغان ، ئۆزئالدىغا مەلۇم سىنتاكسىسلىق ۋەزىپە ئاتقۇرالمايدىغان ياكى جۈملىنىڭ رەسمى بۆلىكى بولالمايدىغان سۆز ياكى سۆز بىرىكمىلىرى __ جۈملە بىلەن گرامماتىكىلىق باغلىنىشى يوق سۆزلەر دېيىلىدۇ .
0 a: D- a5 R5 Z' l. ` جۈملە بىلەن گرامماتىكىلىق باغلىنىشى يوق سۆزلەر جانلىق تىلدا ئىنتوناتسىيە ۋە پائۇزا ئارقىلىق ، يېزىقتا پەش ئارقىلىق جۈملىنىڭ باشقا بۆلەكلىرىدىن ئايرىلىپ تۇرىدۇ . ئۇ سۆزلەر جۈملىدە ئىپادىلەنگەن مەنىسىگە ۋە مورفولوگىيىلىك تۈزۈلىشىگە قاراپ ، قاراتما سۆز ،قىستۇرما سۆز ۋە ئىملىق سۆز دەپ ئۈچ تۈرگە بۆلىنىدۇ . & g s$ l, k1 D5 v7 s6 j" Pبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
1) قاراتما سۆز
3 ^; t8 @ A8 e1 p) Tجۈملىدىكى ئوي- پىكىرنىڭ كىمگە ، نېمىگە قارتىلغانلىقىنى ئېنىق كۆرسۈتىش ۋە ئۇنىڭغا باشقىلارنىڭ دىققىتىنى جەلىپ قىلىش ئۈچۈن قوللىنىلغان سۆزلەر __ قاراتما سۆز دەپ ئاتىلىدۇ . مەسىلەن :
. x4 o8 l7 Z5 w2 Y2 Kسۆيۈملۈك ئانا ، مەن سېنى ھەر ۋاقىت ئەسلەپ تۇرۇۋاتىمەن ., j0 b9 b! x. W& f6 zبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
^^^^^^^^^- Y1 m" b- Y" L# Y4 Qبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
قەمەر ، يۈرۈڭ يېتەيلى .
' ` w! |* c P/ \2 T, Z0 _% j7 }- Y^^^^/ ^2 f6 X d( z& N# Iبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
جۈملىدە ، ئاساسەن ، ئادەم ئىسىملىرى ۋە ئۇنى بىلدۈرىدىغان سۆزلەر قاراتما سۆز بولۇپ كېلىدۇ . ئەدەبىي ئەسەرلەردە جانسىز نەرسىلەرنىڭ ئىسىملىرىمۇ قاراتما سۆز سۈپىتىدە قوللىنىدۇ . قاراتما سۆز باش كېلىشتە كېلىپ ، ئىگىگە ئوخشاپ قالىدۇ. ئەمما جۈملە بىلەن سىنتاكسىسلىق باغلىنىشتا بولمايدىغانلىقى ۋە ئۆزىگە خاس ئۈندەش ئىنتۇناتسىيىسى بىلەن ئېيتىلىدىغانلىقى جەھەتتىن ئىگىدىن پەرىقلىنىدۇ. قاراتما سۆزلەر يەككە سۆز ، سۆزبىرىكمىسى ياكى تەڭداش مۇناسىۋەتتىكى سۆزلەردىن كېلىۋېرىدۇ . ئۇلار جۈملە بىلەن گرامماتىكىلىق باغلىنىشتا بولمىغانلىقى ئۈچۈن، جۈملىدىكى ئورنى تۇراقسىز بولىدۇ. مەسىلەن: ; O, F' ~0 G( {7 \بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
بولىدۇ، ئەپەندى ، نەتىجىسىنىڭ قانداق بولىدىغانلىقىنى قېنى كۆرەرمىز .ماڭا نېمە سوۋغات ئېلىپ كەلدىڭ ، دادا ، * h9 p$ o& r" E3 {بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
قىستۇ ر ما ســۆ ز
/ {6 y @6 I% o% Yجـــۈمــــلـــــىدە ئىپا دىلەنگەن ئوي- پىكىرگە قارىتا سۆزلىگۈچىنىڭ تۈرلۈك كۆزقارىش ۋە پوزۇتسىيىسىنى بىلدۈرۈپ كېلىدىغان سۆزلەر __ قىستۇرما سۆز دېيىلىدۇ. تۆۋەندىكىدەك سۆزلەرجۈملىدە قىستۇرما سۆز بولۇپ كېلىدۇ. & @/ S& E0 n. O; \بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
ئەلۋەتتە، ھەقىقەتەن، ئېھتىمال دەر ۋەقە ، ئەكسىچە مېنىڭچە ، سېنىڭچە ، ئومۇمەن قىلىپ ئېيتقانا ، شۇنداق قىلىپ ، قەتئىينەزەر ، بەختكە يارىشا ، بەختكە قارشى ، خەيرىيەت ، دېمەك ، ھېچ بولمىغاندا ،تېگى – تەكتىدىن ئېيتقاندا ، خۇلاسە قىلغاندا ، بەلكىم ، خالاس ، بەرىبىر ، سۆزسىز ، شۈبىھىسىز ، ئىش قىلىپ ، دېگەن بىلەن ، ھېلى بىكار ، جۇمۇ ، زادى ، خۇدايىم بۇيرۇسا ، بىرىنچىدىن ، ئىككىنچىدىن .........
0 l! z8 z: U7 {. D قىستۇرما سۆزلە ر ئۆزىگە خاس ئىتىۇناتسىيىگە ئىگە بولۇپ ، يېزىقتا پەش ئارقىلىق باشقا سۆزلەردىن ئايرىلىپ تۇرىدۇ، مەسىلەن: بەختىمگە يارىشا ئانام ئامان تۇرۇپتۇ ^^^^^^^^^^^" _0 `6 `, |: Q6 L0 M4 Rبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
بۇ گەپنى ئېسىڭدە چىڭ تۇت ، جۇمۇ ؟" w6 B7 L. O0 B" z" A1 F8 B4 X4 eبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
6 o0 |5 U- S7 j+ U4 w 3_ ئىملىق سۆز' O! ^5 e6 O! F& u5 `% b; D( B" `& Cبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
جۈملىدە بايان قىلىنغان ئوي- پىكىرگە قارىتا سۆزلىگۈچىنىڭ تۈرلۈك ھېس – تۇيغۇلىرىنى ئىپادىلەيدىغان سۆزلەر __ ئىملىق سۆز دېيىلىدۇ .0 \) n" |+ y& ?7 i; \بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
ئىملىق سۆزلەر جۈملىنىڭ باشقا بۆلەكلىرى بىلەن گرامماتىكىلىق باغلىنىشدا بولمايدۇ ، ئۇلار ئۆزىگە خاس ئىنتوناتسىيە ۋە ئۈندەش، پەش قاتارلىق تىنىش بەلگىلىرى ئارقىلىق جۈملىدىكى باشقا سۆزلەردىن ئايرىلىپ تۇرىدۇ . ئىملىق سۆزلەر بىر سۆز ياكى ئاجرالمايدىغان بىرىكمە شەكىلدە ئىپادىلىنىپ ، جۈملىگە تۈرلۈك ھېس - تۇيغۇلارنى قوشۇدۇ ، ئوي - پىكىرنىڭ ھېسياتلىق، تەسىرلىكئىپادىلىنىشىدە مۇھىم رول ئوينايدۇ. مەسىلەن : ئېھ ، تاغ شامىلى نېمىدېگەن ئىللىق! پاھ، مۇنۇ ئۆزگۈرۈشلەرگە قاراڭ ! ئۇھ، ھەجەپ ھېرىپ كەتتىما ؟ ھە! گېپىڭ بولسا دېمەمسەن؟! ۋاي- ۋۇي، نېمانچەتولا گەپ بۇ؟
6 k6 [5 _$ a( U* p! g 11__ ئاددىي جۈملىنىڭ تۈزۈلۈش شەكلىگە قاراپ بۆلۈنىشى _
. W3 u9 l7 ^4 i" I' w' y
# J$ Y) }2 J# W8 v/ }; d2 g8 R1 [7 Uدى جۈملىلەر ئىگىنىڭ بولۇش __ بولماسلىقىغا ئاساسەن ، ئىگىلىك جۈملە ۋە ئىگىسىز جۈملە دەپ ئىككى تۈرگە بۆلىنىدۇ : 5 ?4 ]7 Q, O& K5 f0 L" q5 Z1 g) _( bبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
1__ ئىگىلىك جــــۈمـــــلە
! w4 ^" u# \8 e9 o2 B6 A ئىگىسى بار ياكى ئىگىسى ئېنىق ئېيتىلمىسىمۇ ، خەۋرىدىن ئىپادىلىنىپ تۇرىدىغان جۈملە ___ ئىگىلىىك جۈمە دېيىلىدۇ .مەسىلەن : 3 w. p+ H& Q' Gبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
مەن ئانامغا كۈندە سۇ ئەكىرىپ بېرىمەن. مەيداننى پاكىز تازىلاپ قويدۇق . ( بىز دېگەن ئىگىسى يۇشۇرۇن كەلگەن .)
$ R* q7 D2 Z& D6 T4 L* M ئىگە تۆۋەندىكىدەك ئەھۋال ئاستىدا ئېنىق ئېيتىلماي ، يوشۇرۇن ئىپادىلىنىدۇ :
2 P9 b9 Q( O; t( a 1) قوشما جۈملىلەرنىڭ بەزىلىرىدە ئىگە باشتىكى ئاددى جۈملىدە ئېنىق ئېيتىلىپ ، كېيىنكىلەردە ئېيتىلمايدۇ . بۇخىل ئەھۋالدا باشتىكى ئاددىي جۈملىدىكى ئىگە بۈتۈن قوشما جۈملىدە ئورتاق ۋەزىپە ئۆتەيدۇ. مەسىلەن : قادىر دېھقانچىلىق قىلاتتى ، باقمىچىلىق بىلەن شۇغۇللىناتتى ، شۇنداقلا باغۋەنچىلىك بىلەنمۇ مەشخۇل بولاتتى .0 d% K$ J. g: }' W! Q. Q+ p* {بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
____
5 Z" O2 A* ]9 z6 h7 w3 s; p/ l _ 2) ئىگىسى خەۋەردىكى شەخس قوشۇمچىلىرىدىن ئىپادىلىنىپ تۇرىدىغان جۈملىلەردە ئىگە ئېنىق ئېيتىلمايدۇ . مەسىلەن: ۋەتەن ، خەلقنىڭ ئۈمىدىنى ھەرگىز يەردە قويماسلىقىڭلاركېرەك . ( ‹‹ سىلەر›› دېگەن ئىگە خەۋەردىكى ئىكىنچى شخس ۋەكۆپلۈك قوشۇمچىلىرىدىن مەلۇم ) قەيەرگە ماڭدىڭلار ؟ مەكتەپكە ماڭدۇق . 7 M `+ ^: G3 a$ y) ?% |بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
2 __ ئىگىسىز جۈملە3 L+ q! }: e) v9 f5 M( p& F, Yبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
گرامماتىلىلىق ئىگىسى بولمىغان جۈملىلەر __ ئىگىسىز جۈملىلەر دەپ ئاتىلىدۇ . مەسىلەن : ۋەتەن ، خەلق مەنپەئەتىنى ھەممىدىن ئەلا بىلىش لازىم .; e. L6 P" G5 d" d' b4 [. U; Tبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
ئۇنىڭ كۆڭلىدىكىنى بىلىپ بولمايدۇ.
+ }% i9 a4 D( I1 V: Wئاددىي جۈملىلەر جۈملىدە بۆلەكلىرىنىڭ تولۇق ياكى تولۇق ئەمەسلىكىگە ئاساسەن ، تولۇق جۈملە ۋە تولۇقسىز جۈملە دەپ ئىككىگە بۆلىنىدۇ.
& M8 l; u" G+ ?; s5 _ 1) تـــــو لـــــــۇق جـــــۈمــــــلە
9 q5 h h1 W6 s! j مۇناسىۋەتلىك بۆلەكلىرى تولۇق ئېيتىلغان جۈملىلەر __ تــــولـــــۇ ق جــــۈمــــلە دېيىلىدۇ. مەسىلەن : بىز بۇ قىسقىغىنە ھاياتىمىزنى مەنىلىك ئۆتكۈزۈشىمىز لازىم. ئىرادىسىز ئادەم ھېچ ئىشنى باشقا ئېلىپ چىقالمايدۇ .
4 a" M8 l% h2 l 2) تـــــو لـــــــۇقــــــــســـــــىــــــز جــــــۈمـــــلە
& S4 H1 t* b+ ~* f مۇناسىۋەتلىك بۆلەكلىرى تولۇق ئېيتىلمىغان جۈملىلەر ___ تـــــولـــــۇقســــــز جــــۈملە دېيىلىدۇ . تولۇقسىز جۈملىلەر ئەدەبىي ئەسەرلەردىكى دىئالوگلاردا ۋەجانلىق تىلدىكى سوئال __ جاۋابلاردا كۆپقوللۇنىلىدۇ . مەسىلەن : ; G& H) P3 [6 [4 B' ~, R. I( Qبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
ئاڭلدىڭلارمۇ ؟ توختىنىڭ ئۆيى كۆيۈۋېتىپيۇ، & ]% S N' ?* m3 V B# S) O# gبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
توختىنىڭ ئۆيى؟
) n' O& O* F6 }4 ]6 H- C: a ئەجەبمۇ ئۆيتى__دە ... توختىنىڭ ئۆيىقانچە تەڭگىگە پۈتكەندۇ؟
$ p3 X+ q; ?1 t ____ 10 مىڭ سوم،7 P+ w7 e$ q- o* ~! J. K/ sبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
_____20مىڭ سوم،6 r! n; Y Z6 z3 a7 E: G2 Tبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
_____ 30مىڭ سوم
6 y' z. R, y; F) C* F3 R نەگە ماڭدىڭلار ؟ 3 m4 z N% ^/ I1 ~9 B* \. Iبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
___ ئۈرۈمچىگە،6 @. A4 j. f9 }+ Q! G3 A( c. H1 Mبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
نېمە ئىش قىلغىلى ؟
2 U- N. n) }( n8 i4 M ____ يىغىنغا قاتناشقىلى . # K) C3 p9 }: i# Y8 _/ V+ Gبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
16__ باپ . قوشما جۈملە
4 \% @% L# X% P; i 1__ قوشما جۈملە توغۇرسىدا ئومۇمىي چۈشەنچە
4 E+ B# T: P& J0 C- K2 j8 A4 `, n بىز ئوي – پىكرىمىزنى ئاددىي جۈملە ئارقىلىقمۇ ئىپادىلەيمىز " h1 [( e3 U, _3 d8 c+ ?1 yبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
1 r; @% d/ G( w' kبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
شۇنداقلا مەزمۇنى ئۆز ئارا مۇناسىۋەتلىك بولغان ، بىر قانچە ئاددى جۈملىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ، تۈزۈلىشى جەھەتتىن بىر پۈتۈنلۈكنى تەشكىل قىلغان قوشما جۈملىلەر ئارقىلىقمۇ ئىپادىلەيمىز . مەسىلەن : ئاتا بولۇش ئاسان ، ئەكسىچە ئاتىلىق قىلىش قىيىن. ئېغىر كۈنلەردە دوستۇڭنى تاشلاپ 9 \5 Q1 q+ [1 z$ yبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
كەتسەڭ ، ئۆزۈڭمۇكۈلپەتكە يولۇقسەن.
7 ?$ i; K% [) i/ X& R" J مەنە ، قۇرۇلما ۋە ئىنتوناتسىيە جەھەتتىن بىر پۈتۈنلۈكنى تەشكىل قىلغان ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق ئاددىي جۈملىلەردىن تۈزۈلگەن جــــۈمـــــلە ___ قوشما جۈملە دەپ ئاتىلىدۇ .
) x- b5 I8 |1 N7 {! w قوشما جۈملىلەر تۆۋەندىكىدەك خۇسۇسىيەتلەرگە ئىگە : # r& }1 H0 N. Y6 pبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
1) قوشما جۈملە تۈزۈلۈش جەھەتتىن ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق ئاددىي جۈملىنىڭ مەلۇم گرامماتىكىلىق ۋاستىلەر ئارقىلىق بىركىشىدىن تۈزۈلۈپ ، مەزمۇن جەھەتتىن يەككە ئوي __ پىكىرنى ئەمەس ، بەلكى مۇرەككەپ ئوي __پىكىرنى ئىپادىلەيدۇ.
/ K# a6 I$ D+ u( z* A 2) قوشما جۈملە تەركىبىدىكى ھەر بىر تارماق جۈملىدە ئوي_ پىكىر مۇستەقىللىكى بۇلىدۇ، شۇنداقلا ئۇلار مەنە جەھەتتىن ئۆز ئارا مەنتىقىي باغلىنىشقا ئىگە بۇلىدۇ.
( H/ h: ?3 ]' \0 C" o; l 3) قوشما جۈملە تەركىبىدىكى تارماق جۈملىلەر نىڭ گرامماتىكىلىق ئىگىسى ۋە خەۋىرى بولىدۇ ، ياكى ھەر بىر تارماق جۈملىگە نىسبەتەن بىر ئورتاق ئىگە بولىدۇ
: u0 e( p' W! p0 W% L4 a 4) قوشما جۈملە تەركىبىدىكى تارماق جۈملىلەر جانلىق تىلدا ئىنتوناتسىيە ، يېزىقتا تىنش بەلگىلىرى ئارقىلىق بىر - بىرىدىن ئايرىلىپ تۇرىدۇ.# J0 P w' o/ w+ g2 eبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
قوشما جۈملىلەر ___ تەڭداش قوشما جۈملە ، بېقىندىلىق قوشماجۈملە ۋە ئارىلاش قوشماجۈملە دەپ 3 تۈرگە بۆلىنىدۇ .
/ b: ?8 i6 x3 S7 e# W) |" o% i 1____ تەڭداش قوشما جۈملە : u( Z. h1 y$ Zبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
مەزمۇنى بىر _بىرىگە مۇناسىۋەتلىك ئاددىي جۈملىلەرنىڭ تەڭداشلىق مۇناسىۋەتتە باغلىنىپ كېلىشىدىن تۈزۈلگەن قوشما جۈملە ___ تەڭداش قوشما جۈملە دېيىلىدۇ .
1 v! ~& K( @7 a: w تەڭداش قوشما جۈملە تۆۋەندىكىدەك خۇسۇسىيەتلەرگە ئىگە : ( O; v' q8 \: D9 u- A5 F uبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
1) تەڭداش قوشما جۈملە تەركىبىدىكى تارماق جۈملىلەرنىڭ مەزمۇن ۋەتۈزۈلۈش جەھەتتە ئورنى تەڭ ھوقۇقلۇق بولىدۇ." F! H+ L2 d# C- M9 C, O+ }* Nبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
2) تەڭداش قوشما جۈملە تەركىبىدىكى تارماق جۈملىلەر ئېغىزدا بىر تۇتاش ئىنتوناتسىيە ، يېزىقتا تىنىش بەلگىلىرى ياكىباغلىغۇچىلار ئارقىلىق ئۆز ئارا باغلىنىپ كېلىدۇ .
: U6 K" b; i6 [0 P# @! F$ y 3) تەڭداش قوشما جۈملە تەركىبىدىكى تارماق جۈملىلەرنىڭ خەۋىرىگە خاس گرامماتىكىلىق ئامىللار ( خەۋەرلىك قوشۇمچە ۋە سۆزلەر ) بەزىدە ھەر بىر تارماق جۈملىنىڭ خەۋىرىگە ئايرىم __ ئايرىمئۇلىنىشى ، بەزىدە تارماق جۈملىلەرنىڭ ھەممىسىگە ئورتاق ھالدا ئاخىرقى تارماق جۈملىگە ئۇلىنىشى مۇمكىن مەسىلەن : ئەمگەك __ بەختنىڭ ئوڭ قولى. تىجەش __ بەخجتنىڭ سول قولى. مۆھتاجلىق چاغلارنى ئۇنۇت ، لېكىن ئۇلار ئۆگەتكەن ساۋاقنى ئەستىن چىقارما . 5 A, X/ |- @4 Yبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
تەڭداش قوشما جۈملە تەركىبىدىكى تارماق جۈملىلەرنىڭ قانداق سىنتاكسىسلىق ۋاستە ئارقىلىق باغلىنىپ كەلگەنلىگىگە قاراپ، باغلىغۇچىلىق تەڭداش قوشما جۈملە ۋە باغلىغۇچىسىز تەڭداش قوشما جۈملە دەپ ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ.
6 F6 x: q( ^2 i4 H* z9 v5 s) N& q 1) باغلىغۇچىلىق تەڭداش قوشما جۈملە
7 ]6 V5 @( F) R/ t j تەركىبىدىكى ئاددىي جۈملىلەر باغلىغۇچىلار ئارقىلىق باغلىنىپ كەلگەن تەڭداش قوشما جۈملە __ باغلىغۇچىلق تەڭداش قوشما جۈملە دەپ ئاتىلىدۇ. ! _) x `! ?- o$ dبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
مۇنداق قوشما جۈملىلەرنىڭ تۈزۈلىشىدە تۈرلۈك باغلىغۇچىلار ( بىرىكتۈرگۈچى ، قارىمۇ قارشى ، سەۋەپ _ نەتىجە ، تاللانما ۋە كۈچەيتمە باغلىغۇچىلىرى ) سىنتاكسىسلىق ۋاستە بولىدۇ. مەسىلەن : ئاسمان بىردىنلا تۇمانلاشتى ھەم يامغۇرنىڭ شەپىسى كەلدى. ئىنسان جىمى مەخلۇقاتنىڭ گۈلتاجىسى ،لېكىن مېنىڭ نەزىرىمدە لايدىن ياسالغان بۇجان ئىگىسى قانچىلىك نېمە ؟ دۈشمەندىن يوشۇرغىنىڭنى دوستۇڭغىمۇ ئېيتما ، چۈنكى، دوستلۇقنىڭ ئەبەدىلىكىگە كاپالەت يــــو ق . كەمچىلىك ۋە نۇقسانلىرىڭنى كۆرۈپ ، بىلىپ تۇرۇپمۇ ، ئۇلارنى ئاقلايدىغان ، ھەتتا ماقۇللايدىغانلارغا يېقىن يولىما، بۇنداق ئادەملەر خۇشامەتچى ياكى قورقانچاق، ياكى ئەخمەق .
# [9 T& {. d/ Y2 c, E1 A9 p يۇقىرىقىلاردىن باشقا ، ‹‹ ئۇ، يۇ ، دە ›› قاتارلىق يۈكلىمىلەرمۇ باغلىغۇچى ۋەزىپىسىدە كېلىپ ، تەڭداش قوشما جۈملە تەركىبىدىكى تارماق جۈملىلەرنى ئۆز ئارا باغلايدۇ . مەسىلەن: ئۇ ئويناپ يۈرسۈنۇ ، مەن ئىش قىلامدىمەن ؟ مەن ئوغۇل بالىمەن _ يۇ ، خۇددى تارتىنىپ ، يەرگە قاراپ تۇرغان نا زۇك قىزغا ئوخشايتتىم؛ سىز قىزبالا ئىدىڭىز _ يۇ ، گويا مەغرۇر ، غالىپ ، ئازادە ھالەتتە تۇرغان ھۆكۈمران ئوغۇلغا ئوخشايتتىڭىز. مەن قاتتىق غەزەپكە كەلدىم __ دە ، ئۆزۈمنى باسالماي سۆزلەپ كەتتىم. , m' N E0 O% z) ~8 H6 lبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
2) باغلىغۇچىسىز تەڭداش قوشما جۈملە V, Y; u9 u3 L( \بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
تەركىبىدىكى ئاددىي جۈملىلەر باغلىغۇچىلارسىز ( ئورۇن _ تەرتىپى ، ئىنتوناتسىيە ۋە تىنىش بەلگىسى ئارقىلىق ) باغلىنىپ كەلگەن تەڭداش قوشما جۈملە __ باغلىغۇچىسىز تەڭداش قوشما جۈملە دېيىلىدۇ . 4 B! w) c) A, D9 wبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
مۇنداق قوشما جۈمە تەركىبىدىكى تارماق جۈملىلەر مەزمۇن جەھەتتە ناھايىتى يېقىن بولىدۇ. مەسىلەن : دوسىت ئاغرىتىپ ئېتار ، دۆشمەن كۈلدۈرۈپ . بىلىكى كۈچلۈك بىرنى يېڭەر ، بىلىمى كۈچلۈك مىڭنى يېڭەر . سىز ئۆيگە قارايسىز ، مەن بازارغا بارىمەن .9 O' V; T9 H- X1 nبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
' R6 v0 r, s# S7 p3 X2 w, w' pبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
3_ بېقىندىلىق قوشما جۈملە
: }/ }' Q y0 \ w q4 e1 X6 Z" [1 W7 j$ [) {3 H. eبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
تەركىبىدىكى ئاددىي جۈملىلەر بېقىنىش ۋە بېقىندۇرۇش مۇناسىۋىتىدە ئۆزئارا باغلىنىپ كەلگەن قوشما جۈملىلەر __ بېقىندىلىق قوشما جۈملە دەپ ئاتىلىدۇ .
2 T9 k, d; @1 |3 |% zبېقىندىلىق قوشما جۈملە ئىككى تەركىبتىن يۈزۈلىدۇ. يەنىھەر قانداق بېقىندىلىق قوشما جۈملە تەركىبىدە بېقىندۇرغۇچى تارماق جۈملە بىلەن بېقىندى تارماق جۈملە بولىدۇ ، بېقىندۇرغۇچى تارماقجۈملەمەزمۇن ۋە تۈزۈلۈش جەھەتتىن مۇستەقىللىكىنى ساخلاپ قالىدۇ .شۇڭا ئۇ بېقىندىلىق قوشما جۈملىدە ئەگەشتۈرگۈچى ۋە تەشكۈللۈگۈچىلىك رولىنى ئوينايدۇ. ؛ بېقىندى تارماق جۈملە بولسا ، مەزمۇن ۋە تۈزۈلۈش جەھەتتىنمۇستەقىللىكىنى يوقىتىپ ، بېقىندۇرغۇچى تارماق جۈملىگەئەگىشىپ ، ئۇنىڭ بىرەر بۆلىگىنى ياكى بۈتۈن جۈملىنى تولۇقلاش، ئېنىقلاش رولىنى ئوينايدۇ .
* d5 |4 A x# N/ ` بېقىندىلىق قوشما جۈملە تەركىبىدىكى تارماق جۈملىلەر بېقىندۇرۇش ۋە بېقىنىش مۇناسىۋىتىدە كەلگەنلىكتىن ، ئۇلارنىڭ بىرى باش جۈملە ، يەنە بىرى بېقىندى جۈملە بولۇپ كېلىدۇ. 6 O# q6 ^1 [+ h. lبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
بېقىندىلىق قوشما جۈملە تەركىبىدىكى ئىككىنچى بىر ئاددىي جۈملىنى ئۆزىگە بېقىندۇرۇپ كەلگەن جۈملە ____ باش جۈملە دېيىلىدۇ.( s* i9 ?4 E" V4 d- ^( g( `بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
بېقىندىلىق قوشما جۈملە تەركىبىدىكى باش جۈملىگەبېقىنىپ ، ئۇنى ئىزاھلاپ كەلگەن جۈملە ___ بېقىندى جۈملە دېيىلىدۇ. مەسىلەن : ئادەم قانچىكى ئاجىز بولسا، ( بېقىندى جۈملە ) شۇنچە ئوڭاي خىيالغا يەم بولىدۇ . سىزگە شۇنداق جاۋاپ بېرىمىزكى ، ( باش جۈملە ) بۇنداق تەلىمات روسىيىدە يېڭىلىق بولماي قالغىنىغا خېلى ۋاقىت بولدى ( بېقىندى جۈملە ) 3 O& a+ e7 H: J5 \* M4 }بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
بېقىندىلىق قوشما جۈملىلەر تەركىبىدىكى ئاددىي جۈملىلەرنىڭ بېقىنىش ۋە بېقىندۇرۇشتىن ئىبارەت سىنتاكسىسلىق مۇناسىۋەتنى شەكىللەندۇرىدىغان ھەم بېقىندى جۈملەبىلەن باش جۈملىنى ئۆز ئارا باغلايدىغان سىنتاكسىسلىق ۋاستىگە قاراپ ، ئۈچ تۈرگە بۆلىنىدۇ .
/ Z! \" U0 E8 B0 y) U7 o3 h 1) مورفولوگىيىلىك قوشۇمچە ئارقىلىق باغلىنىپ كەلگەن بېقىندىلىق قوشما جۈملە , `3 T `* {5 K" |. ~بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
بۇنداق بېقىندىلىق قوشما جۈملىنىڭ بېقىندى جۈملىسى ئالدىدا ، باش جۈملىسى ئاخىرىدا كېلىدۇ . تۈزۈلۈش شەكلىمۇ ھەرخىل بولىدۇ. مەسىلەن : ئەگەر دوستلىرىم مايماق بولسا ، ( بېقىندى جۈملە ) مەن ئۇلارغا يان تەرەپتىن قارايمەن . ( باش جۈملە )
* C7 [' t) j) n1 I" x4 i 2) ‹‹كى›› باغلىغوچىسى ئارقىلىق باغلىنىپ كەلگەن بېقىندىلىق قوشما جۈملە 2 ?4 e) V9 v) B. uبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
بۇنداق بېقىندىلىق قوشما جۈملە تەركىبىدىكى باش جۈملە بېقىندىلىق قوشما جۈملىنىڭ بېشىدا، بېقىندى جۈملە ئاياغلاشقان شەكىلدە بولىدۇ، بېقىنىش ۋە بېقىندۇرۇش مۇناسىۋەت مەزمۇن جەھەتتە كۆرۈلىدۇ . مەسىلەن : 2 W( }2 k7 [1 R8 aبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
تالانت شۇنداق نەرسىكى ، ( باش جۈملە ) ئۇ ئۆمۈر بويى مېھنەت سىڭدۇرۇشنى تەلەپ قىلىدۇ . ( بېقىندى جۈملە )
/ o- E( e1 V' U _( t3) ھەم قوشۇمچە ، ھەم باغلىغۇچى ، ھەم ئۇلانمىلار ئارقىلىق باغلىنىپ كەلگەن بېقىندىلىق قوشما جۈملە 5 i2 E9 e6 i& \7 {بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
بۇنداق بېقىندىلىق قوشما جۈملىدە بېقىندى جۈملە ئالدىدا باش جۈملە ئاخىرىدا كېلىدۇ. بېقىندى جۈملە ئا سا سەن ئاياغلاشقان شەكىلدە بولىدۇ. مەسىلەن : رەھمەتلىك ئاتام بۈگۈنكى باياشات تۇرمۇشىمىزنى كۆرەلىگەن بولسا ئىدى، ( بېقىندى جۈملە ) قانچىلىك سۆيۈنۈپ كېتەتتى _ ھە ؟ ( باش جۈملە ) $ l# Z& J8 v. rبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
4__ ئارىلاش قوشما جۈملە
6 x/ I7 j; B A+ n* K3 K% Rتەركىبىدىكى ئاددىي جۈملىلەرنىڭ بەزىلىرى تەڭداش مۇناسىۋەتتە ، بەزىلىرى بېقىندىلىق مۇناسىۋەتتە ئۆز ئارا باغلىنىپ كېلىدىغان قوشما جۈملە ___ / ئارىلاش قوشما جۈملە دەپ ئاتىلىدۇ.
# H& ?3 o X+ C c2 cئارىلاش قوشما جۈملە قوشما جۈملىلەرنىڭ ئەڭ مۇرەككەپ بىر تۈرى بولۇپ ، ئۇ تۆۋەندىكىدەك خۇسۇسىيەتلەرگە ئىگە :
( X% u! z1 X$ \6 o 1) ئارىلاش قوشما جۈملە تەركىبىدىكى ئاددى جۈملىلىەرنىڭ بەزىلىرى تەڭداشلىق مۇناسىۋەتتە ،بەزىلىرى بېقىندىلىق مۇناسىۋەتتە كەلگەنلىفى ئۈچۈن ، بەزى تارماق جۈملىلەر ئاياغلاشقان شەكىلدە ، بەزىلىرى ئاياغلاشمىغان شەكەلدە كېلىدۇ.
7 p$ |6 f+ ~2 i5 q9 T$ q- Z8 N0 k+ T f 2) ئارىلاش قوشماجۈملە ئاز دېگەندە ئۈچ ئاددىي جۈملىدىن تۈزۈلگەن بولىدۇ. شۇڭا ئۇنىڭتەركىبى تۈزۈلىشى تەڭداش قوشما جۈملە بىلەن بېقىندىلىق قوشما جۈملىگە قارىغاندا مۇرەككەپرەك بولىدۇ .
B0 l' f( ^) x3 O2 v; K ئارىلاش قوشما جۈملىنىڭ شەكىللىرى ھەر خىل بولۇپ ئۇنىڭ ئاساسلىق شەكىللىرى ئۈچ خىلدىن ئىبارەت : F$ I& ^( }) p2 Y. Z0 ~: Uبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
1 ___ بىر بېقىندە جۈملىنىڭ تەڭداش مۇناسىۋەتتىكى بىر قانچە باش جۈملىگە ئورتاق باغلىنىشتىدىن تۈزۈلگەن ئارىلاش قوشما جۈملە . بۇ خىل قوشما جۈملىدە كەم دېگەندە ئۈچ ئاددىجۈملە بولىدۇ . مسىلەن : ئەگەر ھەقىقەت بىزگە نامەلۇم بىر ئىشنى قىلىشىمىزنىڭ زۆرۈريىتى يوخلىقىنى بىلدۈرسە ، ( بېقىندى جۈملە ) ئۇ ھالدا ئۇ ئىنى قىلماسلىقىمىز (باش جۈملە ) ياكى ئۇ ئىشتىن ئۆزىمىزنى تارتىشىمىز لازىم. ( باش جۈملە ) ! z1 i, R+ o8 m3 ^بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
2___ ئۆزىگە خاس بېقىندى جۈملىسى بار باش جۈملىلەرنىڭ تەڭداش مۇناسىۋەتتە باغلىنىپ كېلىشىدىن تۈزۈلگەن ئارىلاش قوشما جۈملە . مۇنداق قوشما جۈملىدە كەم دېگەندە تۆت ئاددى جۈملە بولىدۇ مەسىلەن : بىر ئادەمنىڭ خاراكتېرى ئومۇمەن ياخشى بولسا ، ( بېقىندى جۈملە ) ئۇنىڭ قىسمەن كامچىلىكلىرى كۆرۈنمەيدۇ ؛ ( باش جۈملە) كېچىسى گەپقىلساڭ ، ( بېقىندى جۈملە ) قۇلاقنى قۇلاققا ياق .( باش جۈملە )
' P. v0 K; u9 _3__بېقىندى جۈملىسى بار باش جۈملىنىڭ بېقىندى جۈملىسى يوق باش جۈملە بىلەن تەڭداشلىق مۇناسىۋەتتە باغلىنىپ كېلىشىدىن تۈزۈلگەن ئارلاشما قوشما جۈملە ، مۇنداق قوشما جۈملىدە كەم دېگەندە ئۈچ ئاددىي جۈملە بولىدۇ . مەسىلەن : سېنىڭ قولغا كەلتۈرگەن نەتىجىلىرىڭ كۆپ ، ( باش جۈملە ) لېكىن شۇنى ئېسىڭدە چىڭ تۇتۇشىڭ لازىمكى ( باش جۈملە ) مەغرۇر لىنىشىڭغا بولمايدۇ .( بېقىندى جۈملە) 2 b9 |: [2 ~9 h4 X) c! B$ Xبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
5___ كۆچۈرمە جۈملە ۋە ئۆزلەشتۈرمە جۈملە ~ Q2 N+ m$ n! U' xبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
2 D+ J& b3 L7 y( L* Y. D
z/ o, {+ V* B9 d. A7 Pكىشىلەر ئاغزاكى ۋە يازما نۇتۇقلىرىدا ئۆز ئوي _ پىكىرلىرىنى ئىپادىلەشتە باشلىلارنىڭ گەپ - سۆزلىرىنى ئەينەن قوللۇنىدۇ . بەزىدە ئاساسىي مەزمۇنىنى ساخلاپقالغان ھالدا قىسمەن ئۆزگەرتىپ قوللىنىدۇ.
/ J0 J! f9 t0 R, _" A 1- كۆ چۈرمە جۈملە
9 @9 L7 j$ X0 F$ v& jكۆچۈرمە جۈملە ئومۇمەن ئاپتورنىڭ ئوي – پىكىرىنى تېخىمۇ روشەن ، تېخىمۇ ئېنىق ۋە ئىسپاتلىق ئىپادىلەش ئۈچۈن قوللۇنىدۇ . شۇڭا كىشىلەر قاراشلىرىنى ، ئوي- پىكىرلىرىنى ئىسپاتلاش زۆرۈرىيىتى بىلەن ئۆزىنىڭ يازما ۋە ئاغزاكى نۇقتىدا كۆچۈرمە جۈملىلەرنى ئىشلىتىدۇ .& E% W& i% k: \& jبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
باشقا بىر شەخسىنىڭ ئاپتور سۆزى ئىچىدە ھېچقانداق ئۆزگىرىشسىز ئەينەن قوللىنىلغان گەپلىرى ___ كۆچۈرمە جۈملە دېيىلىدۇ.
: g* N4 e" ]- s! o7 Q& n$ N كۆۋۈرمە جۈملە تۆۋەندىكىدەك خۇسۇسىيەتلەرگە ئىگە : " c( H @* g7 \- U: yبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
1) كۆچۈرمە جۈملە ئەسلى سۆزلىگۈچى ياكى يازغۇچى قانداق ئېيتقان ياكى يازغان بولسا ، ئاپتور تەرىپىدىن مەزمۇن ۋە شەكىل جەھەتتە ھېچقانداق ئۆزگەرتمەي ، ئۆز ئەينى بويىچە قوللىنىلغان بولىدۇ.
( s1 M) d! P: O1 H3 Y 2) كۆچۈرمە جۈملە ئاپتۇر سۆزى ئىچىدە خۇددىجۈملىنىڭ بىر بۆلىكىدەك سىنتاكسىسلىق رول ئوينايدۇ شۇڭا كۆچۈرمە جۈملىلەر ئاپتۇر غۆزى ئىچىدىكى كېڭەيتىلگەن بۆلەك دەپ ئاتىلىدۇ .
7 G, }6 c; A1 P! O 3 ) كۆچۈرمە جۈملە ئېغىزدا ئۆزىگە خاس ئىنتوناتسىيە ، يېزىقىداتېگىشلىك تىنىش بەلگىلىرى ئارقىلىق ئاپتور سۆزىدىنپەرىقلىنىپ تۇرىدۇ . كۆچۈرمە جۈملىلەر ئاپتۇر سۆزىدىن ئاۋۋال ، ئوتتۇرسىدا ، ئاخرىدا كېلىدۇ . مەسىلەن:
. j$ h- q e, w4 } A) R# @ ‹‹ مەن ئۈچۈن ئېيقاندا ، ھاياتنىڭ ئەھمىيىتى باشقىلارنىڭ غېمىنى يېيىش ، غەم - قايغۇدا ۋە شاتلىقتا ئۇلار بىلەن بىللە بولۇشتا›› دېگەنىدى ئالىم ئېينىشتېيىن . 9 L8 N5 v3 [- k; C; J5 u* hبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
پاۋلېنكو : .. قايسى ئائىلىدە كىتاپ ئوقۇلمىسا ____ ئۇ مەزمۇنەن ، مۇكەممەل ئائىلە بولالمايدۇ ›› كىشىلەر ئاغزاكى ۋە يازما نۇتۇقلىرىدا ئۆز ئوي _ پىكىرلىرىنى ئىپادىلەشتە باشلىلارنىڭ گەپ - سۆزلىرىنى ئەينەن قوللۇنىدۇ . بەزىدە ئاساسىي مەزمۇنىنى ساخلاپقالغان ھالدا قىسمەن ئۆزگەرتىپ قوللىنىدۇ.3 v' E- k/ X7 p; J" Nبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
1 K5 Y) M8 y2 @ 2- ئۆزلەشتۈرمە جۈملە
4 U- S5 t' n' } ئاپتور ئۆز پىكىرىنى تولۇق ئىپا دىلەش مەقسىتىدە مەزمۇنىنى ساقلاپ قېلىپ ، گرامماتىكىلىق شەكلى ئۆزگەرتىلگەن ھالدا قوللىنىلغان باشقىلارنىڭ سۆزلىرى ___ ئۆزلەشتۈرمە جۈملە دېيىلىدۇ.گوركى ياشلىقنىڭ چەكلىك بولىدىغانلىقىنى ، بىلىمنىڭ چەكسىز بولىدىغانلىقىنى ، قىسقىغىنا ياشلىق دەۋردە چەكسىز بىلىم ئېلىشنىڭ لازىملىقىنى كۆرسەتكەنىدى .+ f( z6 ~0 S% u5 Uبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
ئۆزلەشتۈرمە جۈملە تۆۋەندىكىدەك خۇسۇسىيەتلەرگە ئىگە :
9 i& n4 O! j1 G, k9 G3 a( N 1) ئۆزلەشتۈرمە جۈملە ئۆزىنىڭ ئەسلىدىكى گرامماتىكىلىق تۈزۈلۈش شەكلىنى ساقلاپ قالالمايدۇ ، بەلكى ئۇ ئاپتورسۆزىگە ئۆزلىشىپ ، ئۇنىڭ بىر قىسمىغا ئايلىنىدۇ ،لېكىن ئۇنىڭدا سۆزلىگۈچى ياكى يازغۇچى پىكىرىنىڭ ئەسلىدىكى مەزمۇنى ساقلاپ قېلىنىدۇ.
& |+ E, v4 z) y% ~$ U1 ~6 w 2) ئۆزلەشتۈرمە جۈملە ئەسلىدىكى ئىنتوناتسىيە مۇستەقىللىكىنى ساقلاپ قالالمىغاچقا ، يېزىقتا تىنىش بەلگىلىرى ئارقىلىق پەرىقلەنمەيدۇ . مەسىلەن : قەدىمكى زاماندا ئۆتكەن يۇنان مۇتەپەككۇرى سېنكا مۇنداق دېگەنىدى ؛ ‹‹ كىتاپلارنىڭ ھەددىدىن تاشقىرى كۆپلۈكى پىكىرلەرنى چېچىۋېتىدۇ ›› . ( كۆچۈرمە جۈملە ) قەدىكى زاماندا ئۆتكەن يۇنان مۇتەپەككۇرى سېنكا كىتاپلارنىڭ ھەددىدىن تاشقىرى كۆپلۈكى پىكىرلەرنى چېچىۋېتىدىغانلىقىنى ئېيتقانىدى . ( ئۆزلەشتۈرمە جۈملە )
+ w4 i3 J, ^* g) c4 l7 e! l سوئال ۋە ئۈندەش جۈملىلەردىن تۈزۈلگەن كۆچۈرمە جۈملىلەر ، ئادەتتە ، ئۆزلەشتۈرمە جۈملىگە ئايلاندۇرۇلمايدۇ ، ئۇلارنى ئۆزلەشتۈرمە جۈملىگە ئايلاندۇرۇشقا توغرا كەلسە ، تۆۋەندىكى ئۇسۇللار قوللىنىلىدۇ : : p: m0 H* L/ a6 [$ Nبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
(1 ) كۆچۈرمە جۈملىنىڭ خەۋرى سوئال سوئال ئۇلانمىلىرى ئارقىلىق ئىپادىلەنگەن بولسا، ئۇلانمىنى چۈشۈرۈپ قويۇپ ، خەۋەرنى بولۇشلۇق ۋە بولۇشسىز سۈپەت پېئىلغا ئايلاندۇرۇپ ، تەكرارلاش ئۇسۇلى قوللىنىلىدۇ . مەسىلەن : ___ ئاتام بۈگۈن قايتىپ كېلەرمۇ؟ __ دەپ سورىدى قىزچاق مېنىڭدىن ( كۆچۈرمە جۈملە ) قىزچاق مېنىڭدىن ئاتىسىنىڭ بۈگۈن كېلىدىغان _ كەلمەيدىغانلىقنى سورىدى ( ئۆزلەشتۈرمە جۈملە ./ t5 M7 B F4 Y9 j% S5 y0 F+ `' x( lبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
(2) كۆچۈرمە جۈملىنىڭ خەۋىرى سوئال سۆزلىرى بىلەن تۈگىسە ، خەۋىرى چۈشۈم كېلىشتىكى ئىسىملاشقان سۈپەت پېئىلىغا ئۆزگەرتىلىدۇ . ئۇنىڭدا سوراق مەنىسى يەنىلا ساقلىنىپ قالىدۇ. مەسىلەن : ئۇ ئالىي جاناپ نېمە دەپ بۇيرۇق قىلدى؟- دەپ سورىدى ياسىن (ۆچۈرمە جۈملە ) ياسىن ئۇ ئالىيجاناپنىڭ نېمە دەپ بۇيرۇق قىلغانلىقىنى سورىدى . ( ئۆزلەشتۈرمە جۈملە ) ! C) d8 B V2 }* Lبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
1 E8 q, p! _, P. d1 @) X5 | تىنىش بەلگىلىرى ۋە ئۇلارنىڭ ئىشلىتىلىشىدىكى ئاساسىي قائىدىلەر 3 x7 N; O3 C: v, r c% hبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
# [! T& E$ s* Y. i4 i21 چېكىت ( . ) ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى ! ]- l/ H$ _& c6 R Jبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
چېكت __ جۈملىنىڭ مەنە ئالاھىدىلىكىنى ئىپادىلەيدىغان جۈملە ئاخىرى تىنىش بەلگىلىرىدىن بىرى بولۇپ ، ئۇ ئوي- پىكىرنىڭ بايان تەرىقىسىدە تولۇق ئاياغلاشقانلىقىنى بىلدۈرىدۇ. ئۇنىڭ ئىشلىتىلىش ئورنى تۆۋەندىكىچە :
: Q6 B) K+ N' s: q# N; w& R 1. ئاددىي ۋە قوشما جۈملە شەكىلىدىكى خەۋەرجۈملىلەردىن كېيىن ھەم بۇيرۇق ۋە ئۈندەش ئاھاڭدا ئېيتىلماي ، بايان ئاھاڭىدا ئېيتىلغان بۇيرۇق ، ئۈندەش جۈملىلەردىن كېيىن چىكىت قۇيۇلىدۇ . مەسىلە ن : # P6 v9 o+ Z* p1 ?5 _) zبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
بۇرۇن تېرىلغان .
& |8 f b. R/ _5 Dئۇنىڭ كۆزلىرى ئۇيقۇسىراپ پات- پات يۇمۇلۇپ قالسىمۇ ، خىيالىنى ئورىۋالغان پۇشايمان ۋە ئېغىرھەسىرەتلەر ، بۇنى ئاز دەپ چىۋىنلارنىڭ گىژىلداپ غىدىغلاشلىرى ئۇنىڭ ئۇيقۇسىغائارام بەرمەيتتى . بىز بۇئۇلۇغ كۈننى كۈتۈۋالايلى.
# i3 _3 S: B% ~& \" u
. i, f8 q3 S0 T) a+ o% o& w 2. قىسقارتىپ يېزىلغان ئىسىم بىلەن فامىلە ئارىسىغا چېكىت قويۇلىدۇ .ئەمما بۇنىڭدىن باشقا قىسقارتىلغان خاس ئىسىملار ۋە خاس ئىسىمسۆز بىرىكمىلىرىنىڭ ئوتتۇرسىغا ھېچقانداق بەلگە قويۇلمايدۇ . مەسىلەن: م. گوركى( ماكسىمگوركى) ز. قادىر ( زۇنۇن قادىر ) ب د ت ( بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى )
( Y# `" h2 \( A 3. رەقەم بىلەن يېزىلغان رەت تەرتىپىنى بىلدۈىدىغان سانلار ياكى باش ماۋزۇ بىلەن تارماق ماۋزۇنىڭ رېتىنى بىلدۈرىدىغان سانلاردىن كېيىن چېكىت قويۇلىدۇ . مەسىلەن : 1.ئەخلاقىيجەھەتتە ! q+ n) |; p$ t3 j' z7 Iبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
2. ئەقلى جەھەتتە 1 W- b- X: C" t+ F* h' N+ eبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
3.يوقسۇللار مۆلكى: m+ |) n' B3 Z) Rبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
4. يىل ، ئاي ، كۈنلەر رەقەم بىلەن ئىپدىلەنگەندە ئۇلارنىڭ ئارسىغا چېكىت قويۇلىدۇ . مەسىلەن : 2015.8.26 3 T _9 a9 F& n- ~6 H* oبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
5.ئونلۇق كەسىردىكى بۈتۈن سان بىلەن كەسىر سان ئارىسىغا ، جۈملىدىنسائەت بىلەن مىنۇت تەڭ كۆرسۈتۈلگەندە سائەت بىلەن مىنۇت ئارسىغا چېكىت قويۇلىدۇ . مەسىلەن: 2.5( ئىككىپۈتۈن ئوندىن بەش ) سائەت 8.20 دە ( سائەت سەككىزدىن يىگىرمەمىنۇت ئۆتكەندە ) ! X; z$ C' V$ W! F8 D& m* |; K" ]7 Nبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
سوئال ( ؟ ) ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى
- |! Q/ C r8 E) H8 O3 p7 l* _0 Y" G5 O( tسوئال بەلگىسى ___ جۈنلىنىڭ مەنە ئالاھىدىلىكىنى ئىپادىلەيدىغان جۈملە ئاخىرى تىنىش بەلگىلىرىدىن بىرى بولۇپ ، ئۇ ئوي - پىكىرنىڭ سوراق تەرىقىسىدە ئاياغلاشقانلىقىنى بىلدۇرىدۇ . ئنڭ ئىشلىتىلىش ئورنى تۆۋەندىكىچە : " Q1 j% E! Z& u! c+ jبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
1) ئاددى ۋە مۇرەككەپ شەكىلدىكى ھەر خىل سوئال جۈملىلەردىن كېيىن سوئال بەلگىسى قويۇلىدۇ . مەسىلەن : سەگدەپ ئولتۇرامسەن ؟ مەن ساڭا ئىچ ئاغتېتسام ، ماڭا كىم ئىچ ئاغرىتىدۇ ؟
4 C1 Q6 Q. z4 ?: C 2) مۇرەككەپ شەكىلدىكى سوئال قۈملىلەردە ، ئەەەر ئۇلار بىر بىرىگە مۇناسىۋەتلىك بىر ئومۇمىي ئوي – پىكىرنى ئىپادىلىسە ، سوئال بەلگىسى ئۇلارنىڭ كەينىدىكىسىەىلا قويۇلىدۇ . ئالدىنقكىسىغا پەش قويۇلىدۇ ؛ ئەگە ر بۇلار مەزمۇن جەھەتتە مۇستەقىل بولسا ياكى بۇلارنىڭ ھەر بىرى ئالاھىدە تەكىتلەپ ئېيتىلسا ، بۇنداق جۈملىلەرنىڭ ھەر بىرىدىن كېيىن سوئال بەلگىسى قويۇلىدۇ . مەسىلەن : ئۇنى ئاران بىر ئۇچراتقاندا ، نېمىشقا ئۇنىڭ ئالدىغا يۈگۈرۈپ بارمىغاندىمەن ؛ بوينىغا ئېسىلمىغاندىمەن ، دەردىمنى تۆكۈپ يىغلىمىغاندىمەن ؟ /ئاھ ، ئىسىت .. ، ئۇ مېنى كۆرمىدىغۇ ، مېنى كۆر مەستىن كېتىپ قالدىغۇ ؟
2 E0 x2 [2 N4 ^/ t: b2 S ئۈندەش ( ! ) ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى
, i' }1 y5 O9 x# d& C ئۈندەش بەلگىسىمۇ __ جۈملىنىڭ مەنە ئالاھىدىلىكىنى ئىپادىلەيدىغان جۈملە ئاخىرى تىنىش بەلگىلىرىدىن بىرى بولۇپ ، ئۇ ئوي - پىكىرنىڭ ئۈندەش ۋە بۇيرۇق تەرىقىسىدە ئاياغلاشقانلىقىنى بىلدۈرىدۇ . ئۇنىڭ ئىشلىتىلىش ئورنى تۆۋەدىكىچە :
[3 B5 {3 F$ P b9 e: O3 R, m 1. كۆتۈرەڭگۈ ئاھا ڭ بىلەن ئېيتىلىدىغان ھەر خىل شەكىلدىكى ئۈندەش ۋە بۇيرۇق جۈملىلەردىن كېيىن ئۈندەش بەلگىسى قويۇلىدۇ . مەسىلەن : : E8 z* _8 J: Z5 m( ~2 Sبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
ئازادلىق ئۈچۈن مالال يەتكۈزگەن 100 يىللىق ئاسارەت يوقالسۇن ! چېتىقلار بىكار قىلىنسۇن ! كىشەنلەر ئۈزۈلسۇن ! ئەي ، بۈيۈك شىر ! سەن كۆرەش بىلەن ئۆزۈڭنى تونۇتتۇڭ ! ... ، ساڭا شان شەرەپلەر بولسۇن ! يەنىمۇ زور غەيرەت ، سۈرئەت بىلەن نومۇسۇڭنى ئاقلا ! ( ل . مۇتەللىپ . ‹‹ ئۇنىڭ كەلگۈسى زور ھەم پارلاق ›› تىن ) ۋاي – ۋۇي ، بۇ جايلار نېمىدىگەن گۆزەل بولۇپ كەتكەن ! پاھ ، بۇ ئەنجۈر لەر تازىمۇ ئوخشاپتۇ _ دە ! يوقال ، كۆ زۈمدىن ! . E4 G3 C& I* |7 H) R& S2 _$ J U/ \بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
2. ئۈندەش ئاھاڭىدا ئېيتىلغان ئىملىق سۆز ۋە قاراتما سۆزلەردىن كېيىن قويۇلىدۇ . مەسىلەن . ھەي ! بۇ ياققا كەلگىنە . جېنىم بالام ! ساڭا ئاق - يول بولسۇن . يولداشلار ! غەيرەت قىلىڭلار ! 7 @& S. L6 Z Dبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
ئەسلەتمە :
+ C8 s8 l$ v+ {6 i5 f% F o ھەم ئۈندەش ، ھەم سوئال مەنىسىنى ئاڭلاتقان جۈملىلەردىن كېيىن ئۈندەش بەلگىسى سوئال بەلگىسى تەڭ قويۇلىدۇ .قايسى بەلگىنىڭ ئالدىغا قويۇلىشى جۈملىدە ئىپادىلەنگەن ئۈندەش مەنىسى بىلەن سوراق مەنىسىنىڭ كۈچلۈك - ئاجىزلىقىغا باغلىق . مەسىلەن : ھە ، ئۇ ئەسلىدە بۇ ئىشلارنىڭ ھەممىسىدىن خەۋەر تېپىپ بولغانىكەن - دە ! ؟ ئەجەپ ھە ،يا قامغاق ، يا توغراق ئەمەس ، نەق يۇلغۇن ئۆسكىنى قەبرە بېشىدا ! نە قىسمەت بار ئىكىن بىر جۈپ مەرھۇمنىڭ بىمەھەل خاك بولغان يۈرەك قېنىدا ؟ !
8 |- L* l1 J2 z+ u. \. Y پەش ( ، ) ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى
. i2 [! ~% h3 k; ]5 W4 h$ E بۇ بەلگە ئاساسەن جۈملىدىكى تەڭداش بۆلەكلەرنىڭ ھەم قوشما جۈملە تەركىبىدىكى ئاددىي جۈملىلەرنىڭ ئۆز ئارا مۇناسىۋىتىنى ھەمدە جۈملىدىكى قاراتما سۆز ۋە قىستۇرما سۆزلەرنىڭ جۈملە بۆلەكلىرىدىن پەرقىنى ئىپادىلەيدۇ . ئۇنىڭ ئىشلىتىلىش ئورنى تۆۋەندىكىچە : $ r# T6 D3 k. O% aبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
1 . جۈملىدىكى تەڭداش بۆلەكلەرنىڭ ئارسىغا قويۇلىدۇ . مەسىلەن : بىزنىڭ يۇرتتىن ئالما ، ئۈزۈم ، نەشپۈت ، ئۆرۈك ، ئەنجۈر ۋە ياڭاق چىقىدۇ . ھېلى ئۇ ئىشقا ، ھېلى بۇ ئىشقا ئۇرۇنۇش _ ئۆز _ ئۆزىگە زىيانكەشلىك قىلىش دېمەكتۇر ( ش . گۇنو ) 6 w& T+ O7 T" _% Mبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
2. قوشما جۈملە تەركىبىدىكى ئاددىي جۈملىلەر باغلىغۇچىسىز باغلىنىپ كەلسە ، ئۇلارنىڭ ئوتتۇرىسىغا قويۇلىدۇ مەسىلەن : + V( d& R" x4 Q% J( eبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
قەيەردە ئەقىل بولىدىكەن ، قۇدرەتمۇ شۇ يەردە . ( ۋ . گىيونى ) چاقماق چاقماقتا ، ھاۋا گۈلدۈلىمەكتە ، شامال ئارىلاش يامغۇر ياغماقتا .
% b( M1 _+ o8 t" b# q& ^; B9 v3 - قوشما جۈملە تەركىبىدىكى ئاددىي جۈملىلەر نى بىر - بىرىگە باغلايدىغان بىر قىسىم باغلىغۇچىلارنىڭ ئالدىغا پەش قپيۇلىدۇ . مەسىلەن : ۋاقىت بار چاغدا شاھانە ئەسەرلىرىنى ئوقۇۋېلىڭ ، ئەكسىچە كېيىن بۇنىڭغا ئۈلگۈرەلمەيسىز ! ( گ . تورا )
- U# ~8 U$ L* \) W9 n3 L; ?! } 4. جۈمە بىلەن گرامماتىكىلىق باغلىنىشى يوق سۆزلەرنى جۈملىدىن ئاجرىتىش ئۈچۈن پەش قويۇلىدۇ مەسىلەن : ئەي ، ئوقۇغۇچىلار ، مېنىڭ ئۈمىدىمنى ئاشۇنداق ئاقلىماقچىمۇ ؟ ۋاي _ ۋۇي ، سېنىڭ مۇشۇ لايىغەزەللىكىڭدىن ھەجەپمۇ زېرىكتىم !$ q1 X H9 [) ?& V0 F7 n& oبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
5. دىئالوگلاردا پېرسۇناژ سۆزى ( بايان جۈملە شەكلىدىكىسى ) بىلەن ئاپتۇر سۆزىنى گرامماتىكىلىق جەھەتتە پەرىقلەندۈرۈش ئۈچۈن سىزىقچە بىلەن پەش بىرلىكتە قويۇلىدۇ . مەسىلەن : ئەجەپ خەقكەنسىلەر ، ___ دەپ تېرىكتى سايىم ، _ ئۆزۈڭلار بىرەر ئىشنى قاملاشتۇرۇپ قىلالمايدىكەنسىلەر ، خەق قىلسا كۆرەلمەيدىكە نسىلەر .....
; F. D3 x Q# G. n8 T ئەسلەتمە:0 x8 k+ W0 Z, ]7 Q7 qبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
1.تەڭداش بۆلەكلەر ۋە قوشما جۈملە تەكىبىدىكى ئاددىي جۈملىلەر ئـــە گـــە ر ‹‹ ۋە ، ھەم ، ھەمدە ،يا ( يا كى ) ›› ەېگەن باغلىغۇچىلار بىلەن باغلىنىپ كەلسە ، ئۇلارنىڭ ئارسىغا پەش قويۇلمايدۇ . مەسىلەن : مەكتەپ دارۋازىسىدىن ئوقۇتقۇچىلار ۋە ئوقۇغۇچىلار كېرىپچىقىپ تۇراتتى . مەن ھېچكىم بىلەن دۈشمەنلەشمەيتتىم ھەم ھېچكىم بىلەن يامانلاشمايتتىم . 3 l1 z4 O9 |4 B+ m; a; t* U5 lبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
2. ‹.ھەم ،يا ، گاھ ، خاھ ، نە ›› باغلىغۇچىلىرى ئەگەر تەڭداش بۆلەكلەرنىڭ ياكى قوشما جۈملە تەركىبىدىكى ئاددىي جۈملىلەرنىڭ ئا لدىدا تەكرارلىنىپ كەلسە ، ئۇ ھالدا بۇ باغلىغۇچىلارنىڭ ئالدىغا پەش قويۇلىدۇ . مەسىلەن : بىز ھەم سانغا ، ھەم سۈپەتكە ئېتبار بېرىشىمىز زۆرۈر . سەن ئۇنى يا ئۇنىڭغا ، يا ماڭا بەر ! بۈگۈن بىدەم كۈن چىقىدۇ ، بىردەم يامغۇر ياغىدۇ ، ئاجايىپ بىر كۈن بولدى . خاھى كەل ، خاھى كەلمە ، بۇ .ۆزەڭنىڭ ئىشى . مېنىڭ نە ئانام ، نە ئايالىم ، نە پەرزەنتىم ...بىرمۇ سۆيۈملۈك ئادىمىم قالمىغانىدى .
" h7 g$ O$ s# L4 I چېكىتلىك پەش (؛) ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى
2 e; G' J8 v2 u o. B5 iبۇبەلگە تەڭداش تەركىپلەرنى ئايرىش ئۈچۈن قوللۇنىلىدىغان ، تەڭداش تەركىبلەرنى ئايرىشتىكى رولى پەشكە نىسبەتەن ئۈستۈن تۇرىدىغان تىنىش بەلگىسى .# q& } k! T' f7 ~$ F0 _3 G% aبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
تەڭداش تەركىبلەرنىڭ ھەر قايسى ياكى ئۇلارنىڭ بىرى يەنە بىرقانچە تەڭداش تەركىبلەرنى ئېلىپ كەلگەن بولسا ، ئۇلارنىڭ قاتلاملىق مۇناسىۋىتىنى ئېنىق ئايرىش ئۈچۈن ئۈستۈنكى قاتلامدىكى تەڭداش تەركىبلەر ئارىسىغا چىكىتلىك پەش قويۇلىدۇ . مەسىلەن : مېۋىلىك دەرەخ ئېگىلىپ تۇرىدۇ كىشىلەر ئاڭا تىرەك قويۇدۇ ؛ مېۋىسىز دەرەخ غادىيىپ تۇرىدۇ ، كىشىلەر ئۇنى پۇتاپ تۇرىدۇ . ھاياتلىق بولمىسا ، ئۆلۈم بولمايدۇ ؛ ئۆلۈم بولمىسا ، ھاياتلىق بولمايدۇ ؛ يۇقىرى بولمىسا ، تۆۋەن بولمايدۇ ؛ تۆۋەن بولمىسا ، يۇقىرىمۇ بولمايدۇ ؛ بالايىئاپەت بولمىسا ، بەخت بولمايدۇ ؛ بەخت بولمىسا ، بالايىئاپەتمۇ بولمايدۇ
+ v; I, K# a/ \9 r' xقــــوش چىـــــكىــــــت ( : ) ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى 0 W( G7 B6 P; b$ hبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
قوش چىكىت ئاساسەن بايان بەلگىسىدۇر . ئۇنىڭ كونكىرېت ئىشلىتىلىش ئورنىڭ تۆۋەندىكىچە : 5 B* P5 P. K. J6 Yبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
1. ئاددىي جۈملىلەردىكى ئومۇملاشتۇرغۇچى سۆز ۋە قوشما جۈملىدىكى ئومۇملاشتۇرغۇچى جۈملىدىن كېيىن قويۇلىدۇ . مەسىلەن : x" a7 G7 W! n! L3 \بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
ئىككى خىل ئادە : بىرى ، مەككار دوست ، يەنە بىرى ، ياۋۇز دۈشمەن ئەڭ قورقۇنچلۇق .! l2 ?' a! F- j* f: P$ ^1 Sبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
2. كۆچۈرمە جۈملە بىلەن دىئالوگلارنىڭ ئالدىدا كەلگەن ئاپتۇر سۆزىدىن كېيىن قويۇلىدۇ ، مەسىلەن : ( 1 ) يادىكار مۇنداق دېگەن ئىدى : ‹‹ مەن يولۇقتۇرغان ئادەملەرنىڭ ھەممىسى مەلۇم جەھەتتە مەندىن قابىلراق شۇ جەھەتتە مەن ئۇلاردىن ئۈگىنىشىم كېرەك .›› - A( R @) D8 N4 R8 s3 G# |3 ~4 qبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
3.ھۆرمەت تەرىقىسىدە ئېيتىلغان قاراتما سۆزدىن كېيىن قوش چىكىت قويۇلىدۇ .بۇنداق قاراتما سۆز لەر كۆپۈنچە خەت - ئالاقىلاردا ، تەكلىپ قەغەزلەردە ئۇچرايدۇ .مەسىلەن : ئاپتونوم رايۇنلۇق ئەدىلىيە نازارىتىگە : ( r1 j, G2 g& }. a5 w1 T; J) I5 }بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
ھۆرمەتلىك قادىر توختىغا :
5 D: x& O3 w& U سىزنى ئەتە كەچتە بىزنىڭ ئۆيگە چايغا تەكلىپ قىلىمىز . ھۆرمەت بىلەن : xxxxx ( چىسلا ) 9 p+ h0 F$ H. A. d6 s! Aبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
$ Z0 f' Y- W( Eبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
4. بىرەر مەسىلىنى ئىسپاتلاش زۆرۈرىيىتى بىلەن ئىشلىتىلگەن ‹‹ مەسىلەن ›› سۆزىدىن كېيىن قوش چېكىت قويۇلىدۇ .
% F' u$ G7 C3 j8 t+ L
% G, Q7 n( a* r! B6 { قوش تىرناق ( ‹‹ ›› ) ، يالاڭ تىرناق ( ‹ › ) ۋە ئۇلارنىڭ ئىشلىتىلىشى ) _1 N( o" y7 t8 ?+ U! n7 o* Fبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
قوش تىرناق بىلەن يالاڭ تىرناق جۈملىدە كۆچۈرمە جۈملە بىلەن كۆچۈرمە تەركىبلەرنى گرامماتىكىلىق جەھەتتىن ئىپادىلەش رولىنى ئوينايدىغان تىنىش بەلگىلىرى بولۇپ ، ئۇلار كۆچۈرمە تەركىبلەرنى ئاپتۇر سۆزىدىن ئايرىپ كۆرسىتىدۇ . قوش تىرناقنىڭ رولى يالاڭ تىر ناققا نىسبەتەن چوڭراق ، ئۇلارنىڭ ئىشلىتىلىش ئورنى تۆۋەندىكىچە : * t8 V9 _5 u0 W5 {+ kبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
1. جۈملە تەركىبىدىكى كىتاپ ، گېزىت ، ژۇرنال ، ماقالە ۋە ئەسەرلەرنىڭ ناملىرى قوش تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ . مەسىلەن : مەن بۇ يىل ‹‹ دۇنيا ئەدەبىياتى ›› ، ‹‹ تارىم ›› ، شىنجاڭ گېزىتى ›› گە مۇشتىرى بولدۇم . مەن ‹‹ زۇنۇن قادىر ى ئىجادىيىتىنىڭ بەزى خۇسۇسىيەتلىرى توغرىسىدا ›› دېگەن ماقالىنى ئوقۇپ چىقتىم .- E/ O1 G. u. [3 h5 Sبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
2. جۈملە ئىچىدە كەلگەن كۆچۈرمە جۈملە ۋە كۆچۈرمە تەركىبلەر قوش تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ . مەسىلەن : پادىشاھنىڭ سۆزىنى ئاڭلاپ ‹‹ خوپ ! ›› دەپتۇ ۋەزىر . ف . بېكون : ‹‹ ئۇياتتىن قىزىرىش _ ياخشىلىق زىننىتى ›› دېگەن ئىدى .
* K% O2 w1 g& g/ \3. جۈملىدە ئاتاپ كۆرسىتىلگەن ۋە ئەسلى مەنىسىدە ئىشلىتىلمىگە ن تەركىبلەر قوش تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ . مەسىلەن :
" Y7 B5 m2 y; J7 E( f) D3 P" w! u پەقەت ‹‹ سۇ ›› سۆزىگىلا ئۈچىنچى شەخستە ‹‹سى ›› ئۇلانماي ‹‹ يى ›› ئۇلىنىدۇ .% E- r3 \" ?+ C6 V0 B/ A' nبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
قادىر كىشىلەرنى ئانچە - مۇنچە قاقتى – سوقتى قىلىدىغانلىقى ئۈچۈن ئۇنىڭغا ‹‹ ئوۋچى ›› دەپ لەقەم قويۇلۇپ قالغانىدى . $ a# ^& P$ m, [6 P4 O' Pبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
4. ئىدارە ، جەمئىيەت ، مەكتەپ ، زاۋۇت ، كان ، كارخانا ، سودا دۇكانلىرى ، تاۋار ماركىلىرى قاتارلىقلاردا ئاتاپ قويۇلغان ناملار كۆچۈرمە تەركىب ھېسابلىنىپ ، قوش تىناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ . مەسىلەن : ‹‹ ئالغا ›› كوپىراتىپى ، ‹‹ ئاۋانگارت ›› ئاياغ – كىيىم فابرىكىسى ، ‹‹ يېڭىنۇر ››باش كىيىم زاۋۇتى .. V R; Y4 r, F5 U" C) y9 A6 lبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
ئاخىرىدىكى تەركىبلەرگە نىسبەتەن ئېنىقلىغۇچىلىقى ئېنىق بولغان تەركىبلەر قوش تىناق ئىچىگە ئېلىنمايدۇ . مەسىلەن : نەنمېن بېكىتى ، يەر ئاستى سودا سارىيى ، سۇ ئۈستى ساياھەت باغچىسى ....1 R9 A2 I; Z3 }: iبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
5. تارىخىي ۋەقە ، بايرام ، مۇھىم يېغىن ياكى يىغىلىشلارغا قويۇلغان ناملار قوش تىناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ . مەسىلەن : ‹‹ 1-ماي ›› خەلقئارا ئەمگەكچىلەر بايرىمى . ‹‹زۇنيى ›› يىغىنى ....
- `* k2 |# M7 a; i- e9 Q6 d/ q 6. قوش تىرناق ئىچىدە كەلگەن كىتاب ، گېزىت ، ژۇرنال ناملىرى ، ماۋزۇلار ، ئەسەر ناملىرى ھەم كۆچۈرمە جۈملە ئىچىدە كەلگەن كۆچۈرمە سۆز ۋە كۆچۈرمە جۈملىلەر يالاڭ تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ . مەسىلەن : ئاقىللار مۇنداق دەيدۇ : ‹‹ ياخشى بىلەن دوست بولساڭ ، نەپ تېگىدۇ ، ئۆزۈڭمۇ ياخشى ئادەم بولۇپ قالىسەن ، (ياخشى بىلەن دوست بولساڭ يېتىسەن مۇرادقا ) دېگەن شۇ ؛ يامان بىلەن دوست بولساڭ ، يامان ئادىتى يۇقىدۇ ، ئۆزۈڭمۇ بۇزۇلۇپ كېتىسەن ، ( يامان بىلەن دوست بولساڭ ، قالىسەن ئۇياتقا ) دېگەن ئەنە شۇ .شۇڭا بىز (دوست تۇتۇش ) تا ( ياخشى دوست ) تۇتۇشىمىز ، ( يامان دوست ) تۇتماسلىقىمىزلازىم . ›› ( P( Q9 [7 k0 }; F H0 |بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
تىرناق ( ‹ › ) ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى
0 D p( V/ D2 Y/ U# l8 `9 `' X( ~تىرناق ___ ئىزاھ مەنىسىنى بىلدۈرىدىغان بەلگە بولۇپ ، ئۇنىڭ ئىتىلىش ئورنى تۆۋەندىكىچە : / i8 P& T+ d& ]2 C( y! V. ~& Xبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
1. جۈملىدە مەلۇم بۆلەكنى تولۇقلاش ، ئىزاھلاش ياكى شەرھلەش مەنىسىدە كەلگەن تەركىبلەر تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ .مەسىلەن : بۈگۈن سىزنىڭ ئالدىڭىزغا بىر كىشى چىقىدۇ ، ( ئۆزى ئەر ئىشچان ، ئوتتۇز ياشلار ئەتراپدا ) بىزنىڭ شىركەتنىڭ خىزمەتچىسى . دوپ دەرىخى 00___ 150 يىلغىچە ئۆمۈر كۆرىدۇ ، بۇ جەرياندا ئۇنىڭ قۋزىقىنى ئون نەچچە قېتىم ئالغىلى بولىدۇ . ( بىرىنچى قىتىمقى قوۋزاقنى 20 ياشقا كىرگەندە ئېلىشقا بولىدۇ ) . 6 O8 o9 W$ K8 ]بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
2. كۆچۈرۈلگەن ياكى نەقىل ئېلىنغان جۈملىلەرنىڭ ئاپتۇرى ياكى ئورنىنى ئىزاھلاش ئۈچۈن تىرناق قوللىنىدۇ . مەسىلەن :بىز ھامان ئۆزىمىزنىڭ نەتىجىسىنى ، ئېھتىياجىنىلا ئويلاۋەرمەيلى ، بىز ئىمكان قەدەر باشقىلارنىڭ ئارتۇقچىلىقلىرىنى بايقايلى ، ئاندىن كېيىن خۇشامەت قىلماستىن ، بەلكى ئۇلارنى سەمىمىي - ساداقەت بىلەن ماختايلى . ( دالىي كارنىگ ‹‹ جاھاندارچىلىق سەنئىتى ›› 117-بەت ) / _. L6 z6 I2 I$ fبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
3. سەھنە ئەسەرلىرىدە ئاپتۇرنىڭ پېرسوناژلارنىڭ ھەركىتى ، كەيپىياتى توغۇرسىدا بەرگەن ئىلاۋىلىرى تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ . مەسىلەن : سىيىت : ( قەپەزدە كەكلىك كۆتۈرۈپ كىرىپ ) مەشرەپ ، ھاي مەشىرەپ ، لېنى سەن ، چاپسان ماڭ ! " b2 G6 D" a V; k; K; @1 fبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
مەشىرەپ : ( قولىدا ئاتنىڭ نۇختىسىنى كۆتۈرۈپ باغ تەرەپتىن كىرىدۇ ) نېمە بولدى ، ئالتۇن توشقان تۇتۇۋالغاندەك ۋارقىراپ كەتتىڭغۇ ؟
7 {$ x& r- U. P H$ @* f% ]# Hسىيىت : خۇش خەۋەر ، ( قەپەسنى ئېگىز كۆتۈرىدۇ ) بۈگۈن مېنىڭ كەكلىكىم باراتنىڭ كەكلىكىنى قاچۇردى . ( ‹‹ غۇنچەمدىن ›› دىن ) * r% b+ S4 v' Q9 y) mبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
سىزىق ( __ ) ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى6 @- S7 ?4 X( [& Iبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
سىزىق رولى ئاساسەن تىرناققا ئوخشاپ كېتىدىغان بىرخىل ئىزاھ بەلگىسى ، ئۇ كۆپۈنچە ئىزاھ ، بايان ، چەك مەنىلىرىنى ئىپادىلەش ئۈچۈن قوللىنىلىدۇ : 8 O3 |1 _1 l0 H. `بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
1. ئنگىمۇ ، خەۋەرمۇ باش كېلىشتىكى ئىسىم ياكى ئسىم ۋەزىپىسىدە كەلگەن باشقا سۆزلەردىن بولسا ، ئۇلارنىڭ ئارىسىغا سىزىق قويۇلىدۇ . مەسىلەن نومۇس __ بۇ تاشقىي ۋىجدان ، ۋىجدان بولسا ___ ئىچكى نومۇس . قوپاللىق ___ روھىي گادايلىق .2 p7 {5 N+ z% X; u2 dبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
2. ئەگەر ئىگە ئىگىلىك ( تەۋەلىك ) قوشۇمچىسى بىلەن تۈرلىنىپ كەلگەن ئىسىم ياكى ئىسىم ۋەزىپىسىدىكى باشقا سۆزلەردىن بولۇپ ، خەۋەر باش كېلىشتىكى ئسىم ياكى ئىسىم ۋەزىپىسىدىكى باشقا سۆزلەردىن بولسا ۋە ياكى ئۇنىڭ ئەكسىچە بولسا ، ئىگە بىلەن خەۋەرنىڭ ئوتتۇرسىغا لويۇلىدۇ ؛ ئىگىمۇ ، خەۋەرمۇ ئىگىلىك ( تەۋەلىك ) قوشۇمچىسى بىلەن تۈرلەنگەن ئىسىم ياكى ئىسىم ئورنىدىكى باشقا سۆزلەردىن بولسا ، ئۇلارنىڭ ئوتتۇرسىغىمۇ قويۇلىدۇ . مەسىلەن : 4 s1 g- w6 R1 `' K7 Mبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
بىر دۆشـــــمىنىڭ __ كۆپ ، دوستلىرىڭ مىڭلاپ بولسىمۇ ___ ئاز ياخشى كۈلكە ____ روھىي ساغلاملىقنىڭ ئەڭ ئېنىق بەلگىسى .
_4 J. y, m( ]3 W: V! ]+ Y2 X 3. دىئالوگلاردا سۆزلىگۆچىلەرنىڭ سۆزى يېڭى قۇردىن باشلانغاندا ،ئۇلارنىڭ ئالدىغا قويۇلىدۇ . مەسىلەن : # a' W! J E: \( V4 Q, lبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
___ ئانامنى سېغىنىپ قالدىم .
1 k4 h' K. a, i6 |$ t; U4 X/ {___ ئانىڭىز قەيەردە ؟ / u9 ]9 O( U+ g' p0 n2 Rبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
____ يىراقتا ، بەك يىراقتا قالدى . : P* k7 V# v e. C$ R3 h% d8 xبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
4. ئاپتور سۆزى بىلەن پېرسوناژ سۆزى ئارىلاش كەلگەندە ، ئۇلارنى پەرىقلەندۈرۈش ئۈچۈن قويۇلىدۇ . مەسىلەن : 5 b' K8 P' y2 h0 }+ cبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
__ ئنىڭ پۇت - قولىنى ئەمەس ، تىلىنى دەڭ ، تىلىنى ، ۋاي- ۋۇي ، - سۇلتانمۇرات يەنە تەنىلىك كۈلۈمسىردى، ___ يەرگە قاراپ شۇنداق گەپلەرنى قىلۇدىكى ، ھەتتا چاياننىمۇ چىرقىرىتىۋېتىدۇ ، بىلىسىزغۇ ." ]& v8 v& o" u, R" kبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
5. تەڭداش بۆلەكلەر دىن كېيىن كەلگەن ئومۇملاشتۇرغۇچى سۆزلەرنىڭ ئالدىغا قويۇلىدۇ . مەسىلەن : بىزنىڭ دۆلىتىمىزدە يەر ، سۇ ، ئورمان ، يەر ئاستى بايلىقلىرى ___ ھەممىسى ئەمگەكچى خەلققە مەنسۈپ .
9 ]+ w( l; i. ]# v2 Y 6. زامان ، ماكان مەنىلىرىنى ئىپادىلەيدىغان ئىككى سۆز ( ياكى سان ) نىڭ ئارىسىغا قويۇلىدۇ ، بۇنداق سىزىق << ۋە ،ھەم >> مەنىلىرىنى ، شۇنىڭدەك ، ‹‹ ...دىن ...غىچە ›› مەنىلىرىنى ئىپادىلەيدۇ . مەسىلەن : لەنجۇ - شىنجاڭ تاشيولىنىڭ تۇرپان تەۋەسىدىكى بۆلىكىنى ئۆزگەرتىپ ياساش قۇرۇلىشىدا ئىش باشلاندى . ئۇ 2015___ 2016- ئوقۇش مەۋسۇمىدا ئەلاچى .
6 F! k) E2 w" C$ [* K سىزىقچە ( - ) ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى
& ?* z& M Z1 G4 I$ i' Qسىزىقچە __ ئاساسەن يېرىم قوشۇپ يېزىش بەلگىسى بولۇپ ، سۆزلەرنىڭ مەنە جەھەتتىكى بىر پۈتۈنلىكنى ئىپادىلەيدۇ . ئۇنىڭ ئىشلىتىلىش ئورنى تۆۋەندىكىچە :
' A0 P, D1 q# v: W3 }: g 1. جۈپ سۆزلەرنىڭ ئارىسىغا قويۇلىدۇ . مەسىلەن : ھۆل –يېغىن ، ئىس – تۈتەك ، ئوت-چۆپ ، پال – پۇل ، ...6 g; Z! H" e% C3 Uبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
2. سۆزلەرگە قوشۇلۇپ يېزىلمايدىغان ئۇلانمىلارنىڭ ئالدىغا قويۇلىدۇ . مەسىلەن : ئۇ كارىۋاتقا ئۆزىنى تاشلىدى – دە ، بۇقۇلداپ يىغلاشقا باشلىدى . بىز ئۈچۈن بۇ تۇنجى قېتىم كۆرۈشۈش -تە ؟ بۇ ئىشنى سەنلا يالغۇز بىجىرىۋېتەمسەن –يە ؟ 9 |. l" l: R( C$ g3 z& q- h: }. oبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
3. ئېنىقلىغۇچى ۋەزىپىسىدە كەلگەن دەرىجە سانلارنى رەقەم بىلەن يازغاندا ، ئۇلاردىن كېيىن قويۇلىدۇ . مەسىلەن : 2015-يىلى 9- ئاينىڭ 5- كۈنى ، 2- ئوتتۇرا مەكتەپ ، 12-بىنا 4- قەۋەت 45- ئۆي .....2 g7 C4 b4 E" j& w) [2 t& g$ U6 P [بۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
4. سۆزلەر قۇردىن قۇرغا بوغۇمدىن ئايرىپ كۆچۈرۈلگەندە ، ئايرىلغان بوغۇمدىن كېيىن قويۇلىدۇ . مەسىلەن : مەكتەپ- ئوقۇغۇچىلار -" o8 O' {8 k% t! K& dبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
لەرگە دىن
) I7 i# T! T8 \/ k0 E/ w كۆپ چېكىت (....) ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى ( c; c$ y5 |$ F) s9 Rبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
كۆپ چېكىت ___ ئاساسەن قىسقارتىش بەلگىسى بولۇپ ، يېزىقتا پىكىرنىڭ تولۇق ئاياغلاشمىغانلىقىنى ، قىسمەن ئوي – پىكىرنىڭ قالدۇرۇپ قويۇلغانلىقىنى ئىپادىلەيدۇ ، ئۇنىڭ ئىشلىتىلىش ئورنى تۆۋەندىكىچە :
! ^/ N6 w8 J+ X. k4 l4 {8 H, K# U1. پىكىرنىڭ تولۇق ئاياغلاشمىغانلىقىنى ، داۋامىنىڭ بارلىقىنى بىلدۈرۈش ئۆچۈن قويۇلىدۇ . مەسىلەن : باھار كەپتۇ ، سوپسۇپىياڭ كېچە – كۈندۈز بەكمۇ چىرايلىق بەكمۇ يېقىملىق سايراشقا باشلاپتۇ .... ھەي گۈل ،.... دېھقانلار ناخشامنى ئاڭلىغاندا ، ھېرىش – چارچاشنى ئۇنتۇپ قالىدۇ ، سەنمۇ ناخشا سادايىم ئىچىدە ئېچىلىسەن .....% Z) Q6 W# R8 S% o: W" x/ pبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
2. ئىش – ھەركەتنىڭ بىر خىلدا تەكرارلىنىۋاتقانلىقىنى بىلدۈرۈش ئۈچۈ ن جۈملە ئاخىرىغا كۆپ چېكىت قويۇلىدۇ . مەسىلەن : ئەنە ، جەنۇپنىڭ تاشلىق يوللىرى ..... ئۇ ئوغۇرلىقچە چۈشۈۋالغان ماشىنا ...... ئۈرۈمچىدە ئۇنىڭغا بىر نەچچە گۈن ئاتدارچىلىق قىلغان ئاشپەز .....
0 o1 h4 L: Y9 d* N! k0 s% Q 3. سۆزلىگۈچىنىڭ سۆزىدىكى قورقۇش ،دۇدۇقلاش ، جىددىيلىشىش سەۋەبىدىن بولىدىغان ئۆزگۈرۈشلەرنى ئىپادىلەش ئۈچۈن قويۇلىدۇ . مەسىلەن :
. d0 ?' ]. s- } __ زاھىر ، ئانام .....__ دېدىم مەن قورقۇپ ۋە تىترەپ تۇرۇپ ، تېز ئۆيگە ....ئانام ....__ مەن سۆزلىيەلمەي قالدىم ، يۈرىكىم ئەنسىز سوقۇپ تۇراتتى .- p; i0 |3 J) C0 H4 j% Q% p/ nبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
4. دىئالوگلاردا جاۋاپسىز قالدۇرۇلغان ئورۇنغا قويۇلىدۇ . مەسىلەن : __ ئېتىڭ نېمە ؟ ( p9 ?% O3 h3 C/ w8 S$ y# T+ D5 Eبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
__........
7 C( U" P4 C% L& Y/ b* i ___ بۇ يەرگە نېمە ئۈچۈن كەلدىڭ ؟
5 o) H" {' b- ?, z5 m% B4 `6 P 5. نۇتۇقتا سۆزنىڭ ئۈزۈلۈپ – ئۈزۈلۈپ تەلەپپۇز قىلىنغانلىقىنى ياكى مەلۇم سوزۇق تاۋۇشنىڭ ئادەتتىكىدىن سوزۇپراق تەلەپپۇز قىلىغانلىقىنى ئىپادىلەش ئۈچۈن قويۇلىدۇ . مەسىلەن : ئاتام بىر تېرە ،بىر سۆڭەك بولۇپ قالغان قولىنى سۇنۇپ : __ئاپاڭغا .... ياخ ...شى ... قارا ... ئۇكىلىرىڭغا ...ھەم ....دەم __ دېدى-دە ، كۆزىنى يۇمدى . گۈلشە ...ن ، ھەي ، گۈلشە ... ن ، مەيەرگە كېلىڭ ، مەيەرگە ' i8 w* s& L$ rبۇ مەزمۇنلار روھلان مۇنبىرىدىن كۆچۈرۈلگەن()
خاتايەرلىرىنى تۈزۈتۈپ قويارسىزلەر ؟ 2015-9-4-كۈنى . ( ئابدىغۇپۇر ئەبەيدۇللام ) |
باھالاش
-
باھا خاتىرىسى
| |
ياقتۇرىشىڭىز مۇمكىن؟ مۇناسىۋەتلىك تېمىلار |
بۇ تېمىلارغىمۇ ئىنكاس يېزىلغان ئاپتورنىڭ نادىر تېمىلىرى - تېخىچە نادىر تېما يازمىغان ئوخشايدۇ ...
مۇناسىۋەتلىك نادىر تېمىلار ئاپتورنىڭ بارلىق تېمىلىرى ئاتامان تەۋسىيە قىلغان تېمىلار |
| |
|
روھلان android تېرمىنالىدا يوللانغان
ئىناۋەت
تەڭگە
بايلىق
تۆھپە
IP كارتىسى
ۋاقتى: 2015-9-4 17:54:36
كۆتۈرۈش كارتىسى
چوققىلاش كارتىسى
变色卡
ۋاقتى: 2015-9-5 01:08:42
ۋاقتى: 2015-9-5 18:19:57
