ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ تەلەپپۇز قايدىسى

بۇلغۇن

ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ تەلەپپۇز قائىدىسى ھەققىدە چۈشەنچە     
            
0 y1 d- n: K7 q0 ~1 h1. تەلەپپۇز قائىدىسى ۋە ئۇنىڭ رولى                 
+ [1 ~& {7 X) _% Y7 k  A- T/ q  تەلەپپۇز قائىدىسى توغرا سۆزلەش قائىدىسى دېگەنلىكتۇر. ئېنىقراق
قىلىپ ئېيتقاندا، تەلەپپۇز قائىدىسى مەلۇم بىر ئەدەبىي تىلدا سۆزلىشىدىغان ۋە ئالاقە قىلىشىدىغان كىشىلەرنىڭ سۆزلەرنى توغرا تەلەپپۇز قىلىشىنى تەمىن ئېتىدىغان ۋە ئۇلارنىڭ نوتۇقتا ئورتاق     ئەمەل قىلىشى زۆرۈر بولغان قائىدىلەر سېستىمىسىدۇر.              
   ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ تەلەپپۇز قائىدىسى ئۇيغۇر  تىلىنى توغرا سۆزلەش،توغرا تەلەپپۇز قىلىش قائىدىسى دېگەنلىكتۇر.
4 J2 ^- ?8 x# |   ئەدەبىي تىلنىڭ ئىملاسى بىلەن تەلەپپۇزى ئۇنىڭ مۇھىم ئىككى  تەركىبىي قىسمى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ. ئەدەبىي تىلنى قېلىپلاشتۇرۇش  دېگەنلىك ،   ئەمەلىيەتتە  ئىملا بىلەن تەلەپپۇزنى  قېلىپلاشتۇرۇش  دېگەنلىك.  ئىملانىلا قېلىپلاشتۇرۇپ، تەلەپپۇز تاشلاپ قۇيۇلسا، ئەدەبىي تىلنى قېلىپلاشتۇرۇش ئۆلچىمىگە يەتكىلى بولمايدۇ.                                                      
: p) H1 ?- p/ B3 y# [$ `   تەلەپپۇز قائىدىسىنى ئومۇملاشتۇرۇش ئەدەبىي تىلىمىزنى قېلىپ-لاشتۇرۇپ، مىللىتىمىزنىڭ  مەدەنىيەت سەۋىيىسىنى  ئۆستۈرۈشتە،    كىشىلەرنىڭ توغرا، چۈشىنىشلىك سۆزلەش ئادىتىنى يېتلدۈرۈشتە     
مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.
# X) t% ]( U. S. c* Z9 t        2.تەلەپپۇز قائىدىسىنى تۈزۈشتە ئاساس قىلىنغان پىرىنسىپلار                                       
. H: M0 D4 x: u& G6 \" y' |  1) ئەدەبىي تەلەپپۇزدا ئومۇمەن يېزىق تىل نورمىلىرىنى ئۆلچەم   قىلىش، يەنى يېزىق تىلى بىلەن بىردەك بولۇشنى تەكىتلەش.
2 [, [; |9 x3 D2 Y2)ئايرىم ئەھۋالدا يېزىق تىلنى قوغلاشماسلىق.                  
      
3.ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ يېتەكچى دىئالېكتى ۋە ئۆلچەملىك تەلەپپۇزى      
بىر مىللىي ئورتاق تىلنىڭ ئوخشاش بولمىغان رايونلاردا قوللىنىلىدىغان،مەلۇم جەھەتتىن ئۆزئارا پەرقلىنىپ تۇرىدىغان رايون خاراكتىرلىك تارمىقى دىئالېكت دەپ ئاتىلىدۇ.
«دىئالىكت» دېگەن بۇ ئاتالغۇ قەدىمكى گرىكلەرنىڭ «dealctos» دېگەن سۆزىدىن كېلىپ چىققان بولۇپ،ھازىر تىلىمىزدا «بىر مەھەللىلىكلەرنىڭ گېپى» ياكى«يەرلىك تىل» دېگەن مەنىلەردە قوللىنىلىدۇ.
ھازىرقى زامان ئۇيغۇرتىلى مانا شۇ ئۆلچەمگە ئاساسەن مەركىزىي دىئالېكت،خوتەن دىئالېكتى،لوپنۇر دىئالېكتى دەپ ئۈچ دىئالىكتقا بۆلۈنگەن.
! G6 Z8 F3 n- O# a# Aھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ يېتەكچى دىئالېكتى دېگەندە ئۈرۈمچى، ئىلى، تۇرپان، قۇمۇل، ئاقسۇ، قەشقەر ۋە مۇشۇ رايونلارغا قاراشلىق بىر قىسىم ناھىيىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان مەركىزى دېئالېكت رايونىدا ياشاپ، شۇ دىئالېكت بىلەن سۆزلىشىدىغان خەلىقلەر تىلى كۆزدە تۇتۇلىدۇ.
3 {5 i. u# x8 d8 R; L* ?1 z3 zئەدەبىي تىل يېتەكچى دىئالېكتىنى مەنبە قىلىدۇ ۋە ئۇنىڭغا تايىنىدۇ، شۇنىڭدەك ئۇ يېتەكچى دىئالېكتىنىڭ بىر بالداق يۇقىرى كۆتۈرۈلۈشى ياكى پىششىقلاپ ئىشلىنىشى ھېسابلىنىدۇ.
1 X" g9 C1 _/ F4 l. Yمەلۇم بىر ئەدەبىي تىلدا سۆزلىشىدىغان ۋە شۇ تىل ئارقىلىق ئالاقە قىلىدىغان كىشىلەرنىڭ سىياسىي، ئىقتىسادىي، مەدەنىيەت مەركىزى بولغان ھەمدە شۇ مىللەتنىڭ ئەدەبىي تەلەپپۇزىدا ئۈلگىلىك رول ئوينىيالايدىغان رايوننىڭ تەلەپپۇزى ئۆلچەملىك تەلەپپۇز دېيىلىدۇ. ئۆلچەملىك تەلەپپۇز ئەدەبىي تىل تەلەپپۇزىنىڭ ئاساسىي بولۇپ، ئەدەبىي تىل تەلەپپۇزىنىڭ شەكىللىنىشىدە ھەل قىلغۇچ رول ئوينايدۇ. شۇڭلاشقا ئۆلچەملىك تەلەپپۇز رايۇنىنى بىكىتىش ناھايىتى مۇھىم. ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلنىڭ ئۆلچەملىك تەلەپپۇزى ئۈرۈمچى تەلەپپۇزى ھېسابلىنىدۇ.
% s' S9 N2 m: x
, X9 o" a; o% {: c7 j- n3 |
4.ئەدەبىي تەلەپپۇز بىلەن يەرلىك شېۋىنىڭ  مۇناسىۋىتى
ئەدەبىي تەلەپپۇز دېگىنىمىز، ئۆلچەملىك تەلەپپۇز ئاساسىدا شەكىللەنگەن، ھەممە بىردەك ئېتىراپ قىلىدىغان ھەمدە دىئالېكت ۋە شېۋىلەردىن ئۈستۈن تۇرىدىغان تەلەپپۇزدۇر.
ئەدەبىي تەلەپپۇز مەلۇم دىئالېكت ۋە شېۋىلەر ئاساسىدا بارلىققا كېلىدۇ. دىئالېكت ۋە شېۋىلەر بولمايدىكەن، ئەدەبىي تەلەپپۇزنىڭ بولۇشى مۇمكىن ئەمەس. ئەدەبىي تەلەپپۇز دىئالېكت ۋە شېۋىلەرنى ئۆزىنىڭ تەرەققىيات ئاساسى قىلىدۇ، يەنى دىئالېكت ۋە شېۋىلەرنىڭ ئالاھىدىلىكلىرىدىن ئىجابىي ئامىللارنى قوبۇل قىلىپ ئۆزىنى تېخىمۇ مۇكەممەللەشتۈرىدۇ. ئەدەبىي تەلەپپۇز ئۆز نۆۋىتىدە دىئالېكت ۋە شېۋىلەر تەلەپپۇزىغا ئۆزىنىڭ تەسىرىنى كۆرسىتىپ، ئۇلارنى چەكلەش، توغرا يۆنىلىشكە باشلاش رولىنى ئويناپ، دىئالېكت ۋە شېۋىلەر بىلەن ئەدەبىي تەلەپپۇزنىڭ پەرقىنى بارا-بارا ئازايتىپ تىلنى قېلىپلاشتۇرۇشتا تۈرتكىلىك رول ئوينايدۇ.
% i9 A3 h4 l( `2 M7 Y* F; ?

7 l; y' L: V6 G
5.سوزۇق تاۋۇش فونېمىلىرىنىڭ تەلەپپۇزى
; T7 K8 @8 Q0 z: ?6 d1)بىرىنچى تەركىبىنىڭ ئاخىرىدا ‹‹ئا›› ۋە ‹‹ئە›› تاۋۇشلىرى كېلىدىغان بىرىككەن سۆزلەر، يەر-جاي ناملىرى، جۈپ سۆ زلەر، بىرىكمىلەر ۋە سۆز بىرىكمىلىرىدىكى ‹‹ئا،ئە›› تاۋۇشلىرى ئۇرغۇنىڭ كېينىكى بوغۇمغا يۆتكەلگەنلىكى سەۋەبىدىن تەلەپپۇزدا ‹‹ئى›› غا ئاجىزلىشىدۇ. مەسىلەن:
7 M. R$ n* F# [; w( }/ ~! ~ئىملاسى        تەلەپپۇزى           ئىملاسى          تەلەپپۇزى      
ئاراساي         ئارىساي            قاراماي           قارىماي
* b5 L+ V" w. }5 xتۆگەدۆڭ        تۆگىدۆڭ          جىگدەمازار       جىگدىمازار
ئالمامۇرابباسى   ئالمىمۇرابباسى     ئانا-بالا         ئانى-بالا
قورۇما كاۋاپ    قورۇمىكاۋاپ        

لېكىن قۇرۇلما جەھەتتىن يۇقىرىدىكىلەرگە ئوخشاپ كېتىدىغان بىر قىسىم سۆزلەردە تۇراقلىق ئۇرغۇ چۈشكەن بوغۇملاردىكى‹‹ئا››ۋە‹‹ئە›› تاۋۇشلىرى ئەسلىدىنلا ئۇزۇن سوزۇق تاۋۇش بولغاچقا ئۇرغۇسىنى يوقاتماي، تەلەپپۇزدا ئاجىزلاشمايدۇ.مەسىلەن:
ئىملاسى                     تەلەپپۇزى
ھاۋا ئانا                    ھاۋا:ئانا
/ I' J3 J' ?# U, s: Mبالا-قازا                    بالا:قازا

2)يەر-جاي ناملىرىنىڭ بىرىنچى تەركىبىنىڭ ئاخىرىدا كەلگەن ‹‹ئا،ئە›› تاۋۇشلىرى ئىككىنچى تەركىبىنىڭ بېشىدىكى سوزۇق تاۋۇش بىلەن يانداش كەلسە ئۇرغۇ كېيىنىكى بوغۇمغا يۆتكەلگەنلىكى ئۈچۈن تەلەپپۇزدا ‹‹ئى›› غا ئاجىزلىشىدۇ. مەسىلەن:
ئىملاسى        تەلەپپۇزى           ئىملاسى          تەلەپپۇزى  
ئارائاۋۇت       ئارىئاۋۇت           ئارائۆستەڭ        ئارىئۆستەڭ
بۇغائۆلدى      بۇغىئۆلدى          ياقائۆستەڭ        ياقىئۆستەڭ

1 x- T6 x& b1 S5 a3)جۈملە تەركىبىدىكى ‹‹ئا››ياكى‹‹ئە›› بىلەن ئاياغلاشقان سۆزلەر كېيىنكى تەركىبىگە ئۇلىنىپ ئېيتقاندا،‹‹ئا،ئە›› تاۋۇشلىرى ‹‹ئى›› غا ئاجىزلىشىدۇ. مەسىلەن:
ئىملاسى                           تەلەپپۇزى
مەن بازارغا بارىمەن.               مەن بازارغى بارىمەن.
ئېگىزدە تۇرۇپ، يىراققا قاراش        ئېگىزدى تۇرۇپ، يىراققى قاراش


6 O; x  \* n# A5 |" u( D6. سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ سوزۇپ تەلەپپۇز قىلىنىشى
  f4 J7 i% s3 U, Z& @ئۇيغۇرتىلىدا تۆۋەندىكى ئەھۋاللاردا ئايرىم سوزۇق تاۋۇشلار سوزۇپراق تەلەپپۇز قىلىنىدۇ.
1)بىر قىسىم سۆزلەرنىڭ بىرىنچى بوغۇمىدىكى سوزۇق تاۋۇشنىڭ كەينىدىكى ئۈزۈك تاۋۇش تارىخىي فونتىكىلىق ئۆزگىرىشلەر           سەۋەبىدىن چۈشۈپ قېلىپ، يېپىق بوغۇم ئوچۇق بوغۇمغا ئايلانغان بولسا چۈشۈپ قالغان ئۈزۈك تاۋۇشنىڭ ئالدىدىكى سوزۇق تاۋۇش سوزۇپراق تەلەپپۇز قىلىنىدۇ.مەسىلەن:
ئە:تە (ئەرتە)؛    با:غاق (بارغاق)؛    چۇ:قان (چۇرقان)

, |% X. O) |& K% H2)ئەرەب،پارىس تىللىرىدىن قوبۇل قىلىنغان بىر قىسىم سۆزلەردىكى ‹‹ئا››،‹‹ئە›› تاۋۇشىنىڭ سوزۇلمىلىقى تىلىمىزدا ساقلىنىپ سوزۇپراق تەلەپپۇز قىلىنىدۇ.مەسىلەن:
" ~# J% `) U! J4 w% e$ nئادەم-ئا:دەم،  نالە-نا:لە،  ئىئانە-ئىئا:نە.
' @  l0 Z# A! y3)ئۇيغۇر تىلىغا خاس بىر بوغۇملۇق بىر قىسىم سۆزلەرنىڭ تەركىبىدىكى ‹‹ئا›› تاۋۇشى ئەسلىدە سەل ئۇزۇنراق تەلەپپۇز قىلىنىدۇ، مۇنداق سۆزلەرگە قوشۇمچە قوشۇلغاندىمۇ، مەركۇز ‹‹ئا›› تاۋۇشى ئاجىزلاشمايدۇ،ئۇرغۇسىنى يوقاتمايدۇ. تەلەپپۇزدا سەل ئۇزۇن تەلەپپۇز قىلىنىدۇ.مەسىلەن:
سان-سا:نى،    قار-قا:رى،     يار-يا:رى،
3 R+ r6 z: _$ g& n) q
4)‹‹ئىدى،ئىكەن،ئىمىش›› ياردەمچى پېئىللىرى ‹‹ئى›› تاۋۇشى بىلەن ئاياغلاشقان سۆزلەرگە شۇنداقلا، نۇتۇقتا ‹‹ئا،ئە›› تاۋۇشلىرىنىڭ ئاجىزلىشىشىدىن ھاسىل بولغان ‹‹ئى››تاۋۇشىغا قوشۇلۇپ ئوقۇلغاندا، مەركۇز ياردەمچى پېئىللارنىڭ بېشىدىكى ‹‹ئى››تاۋۇشى ئۆزىنىڭ ئالدىدىكى ‹‹ئى››تاۋۇشى بىلەن بىرىكىپ، سەل سوزۇپ ئوقۇلىدۇ.مەسىلەن:
ئىملاسى                            تەلەپپۇزى
ئالتە ئىدى                          ئالتى: دى  
  ئالما ئىكەن                          ئالمى:كەن
  توختى(كىشى ئىسمى)ئىمىش          توختى:مىش
1 L7 W3 o) G! d# ~% t% [+ D8 g
; l, M4 M9 F& P* m
$ F% A6 U7 V  Q/ P: x, e$ }* A7.بوغۇملارنىڭ تەلەپپۇزى
$ x# f" J. `& Q9 ~5 w6 K/ gئۇيغۇر تىلىدىكى بىرىككەن سۆزلەردىن باشقا قوشما سۆزلەر نۇتۇقتا ئايرىپ تەلەپپۇز قىلىنىپ، تاۋۇشلاردا بولىدىغان فونتىكىلىق ئۆزگىرىشلەر ئىپادە قىلىنىدۇ. مەسىلەن:
8 J9 x; D6 T$ {8 L- v) Sئىملاسى        تەلەپپۇزى           ئىملاسى          تەلەپپۇزى   
ئۈنئالغۇ        ئۈنالغۇ              كۆزئەينەك        كۆزەينەك
ئانا يۇرت      ئانى يۇرت           تۆپە تاش        تۆپى تاش
8 d: J: j, Q$ c0 _! v

" W& ?+ \9 H7 g6 ~. Z8.كىشى ئىسىملىرىنىڭ تەلەپپۇزى
( b" n* ]* b& G* n5 C! G4 d' R‹‹ئاخۇن،ئاكا،ئاچا›› سۆزلەر كىشى ئىسىملىرىگە قوشۇلۇپ كەلگەندە،تاۋۇشلاردا بولىدىغان فونتىكىلىق ئۆزگىرىشلەر تەلەپپۇزدا ئىپادىلىنىدۇ.مەسىلەن:
. s7 R' Q$ c) K$ q* e( S* j$ o ئىملاسى                   تەلەپپۇزى   
يۈسۈپ ئاخۇن               يۈسۈۋاكا
تالىپ ئاخۇن                تا:لىۋا:خۇن
0 ^4 Y9 H7 C9 ^( t5 X0 X6 I
( f1 g9 @: J5 V0 X9 R. E ئەسكەرتىش:‹‹ئاي››سۆزى ئايال كىشى ئىسىملىرىنىڭ ئارقىسىغا قوشۇلۇپ كەلگەندە،تاۋۇشلاردا ۋە بوغۇم تەۋەلىكىدە بولىدىغان فونتىكىلىق ئۆزگىرىشلەر تەلەپپۇز ئىپادە قىلىنىدۇ.مەسىلەن:
        ئىملاسى                   تەلەپپۇزى
5 M7 o+ Z* U. \& o7 e        ئەركىنئاي                 ئەركىناي
        تۇرسۇنئاي                 تۇرسۇناي
! U) c8 i( j/ G" i/ K  x

6 X: c  c4 o7 m; W) U* p* x9. چەت تىللاردىن قوبۇل قىلىنغان سۆزلەرنىڭ تەلەپپۇزى
5 t5 m  r1 Y3 i5 g$ q2 q( Q! ]" ]1)خەنزۇ تىلىدىن قوبۇل قىلىنغان سۆزلەرنىڭ تەلەپپۇزى
4 C  r5 t( M/ A$ l2 G* K(1)قوشما يۈنمۇلار تەركىبىدىكى ئۆتكۈنچى سوزۇق تاۋۇشلار ئاساسىي سوزۇق تاۋۇش بىلەن بىر بوغۇم قىلىپ تەلەپپۇز قىلىنىدۇ.مەسىلەن:
3 d) H( m# `2 r0 p$ y# P9 Eئىملاسى                                         تەلەپپۇزى
جۇڭخۇا (جۇڭ-خۇ-ا ئەمەس)                   جۇڭ-خۇا
; F2 v8 X. Z: J" zتيەنئەنمېن (تى-يەن-ئەن-مېن ئەمەس)         تيەن-ئەن-مېن
0 f' @* `- q9 C& `: C# x% V# m
(2)سۆز ئاخىرىدا كەلگەن تاق يۈنمۇ ‹‹i,u››لەر ئۆزىنىڭ ئەسلى مىقدارىنى ساقلايدۇ ۋە شۇ بويىچە تەلەپپۇز قىلىنىدۇ.مەسىلەن:
ئىملاسى                          تەلەپپۇزى
0 G. M6 w5 J# p% Y0 U0 N8 gجۇڭيى،جۇڭيىسى،جۇڭيىغا         جۇڭيى،جۇڭيىسى،جۇڭيىغا
$ K" v: b, f. k6 i# f6 K# Gگەنسۇ، گەنسۇلۇق                 گەنسۇ، گەنسۇلۇق

. Y0 m: c: [0 E0 @2)رۇس تىلى ۋە رۇس تىلى ئارقىلىق قوبۇل قىلىنغان سۆزلەرنىڭ تەلەپپۇزى
(1)ئالدىنقىسى ‹‹خ،ب،پ،ت،د،ك،گ›› قاتارلىق ئۈزۈك تاۋۇشلاردىن، كېيىنكىسى ‹‹ر،ل،م›› تاۋۇشلىرىدىن تۈزۈلۈپ باشلانغان سۆزلەردە مەزكۇر ئىككى ئۈزۈك تاۋۇش ئارىسىغا سوزۇق تاۋۇش ‹‹ى››قوشۇلماي يېزىلىدۇ. ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئاكۇستىكىلق تەتقىقات نەتىجىسىدىن قارىغاندا مۇنداق قاتار كېلىدىغان ئىككى ئۈزۈك تاۋۇشنىڭ ئارىلىقىدا ناھايىتى قىسقا ئاڭلىنىدىغان بىر ئۆتكۈنچى تاۋۇش‹‹ى›› باردەك قىلسىمۇ، لېكىن نۇتۇقتا ‹‹ى››قوشۇلماي ئىملاسى بويىچە تەلەپپۇز قىلىنىدۇ.مەسىلەن: ئىملاسى        تەلەپپۇزى           ئىملاسى          تەلەپپۇزى
/ ~1 z, [9 d. M- C: x" lبرىليانت       برىليانت            كلاسسىك         كلاسسىك
تراكتور         تراكتور             گرام               گرام
* {! ]2 e( P9 _9 G, n- {دراما           دراما               گرامماتىكا         گرامماتىكا
) O5 Z$ [7 K/ u5 o2 _# U5 `
3 j+ d8 B8 y9 t* Y  U1 R+ B  z(2)ئالدىنقىسى ‹‹س،ش›› تاۋۇشلىرى، كېيىنكىسى ‹‹ت،پ،ك،ف›› تاۋۇشلىرى بىلەن باشلانغان سۆزلەرنىڭ ئالدىغا ئىملادا بىر ‹‹ى››تاۋۇشى قوشۇلىدۇ،نۇتۇقتا بۇ قوشۇلغان ‹‹ى››تاۋۇشى قىسقا ھەم جاراڭسىز تەلەپپۇز قىلىنىدۇ.مەسىلەن:
ئىملاسى        تەلەپپۇزى           ئىملاسى          تەلەپپۇزى
ئىستىل          ئىستىل             ئىستاكان         ئىستاكان
- y5 c4 T. r& [/ K2 q' Xئىشتات          ئىشتات             ئىشكاپ          ئىشكاپ
9 h; d1 i# j) B- e+ {$ o) e- y
›› دىكى ۋە سۆز  ow,yew(3)رۇس تىلىدىكى فامىلە قوشۇمچىسى‹‹  يېزىلىدۇ ۋە تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. <> تاۋۇشى<> ئاخىرىدىكى
مەسىلەن:
ئىملاسى                          تەلەپپۇزى
   نىكراسوف- نىكراسوفقا      نىكراسوف- نىكراسوفقا
   تۇرگېنېف – تۇرگېنېفقا      تۇرگېنېف – تۇرگېنېفقا
, i; T0 k, U2 y
; K' p/ r, @- T! a2 p5 l- ~(4)ئالدىنقىسى ‹‹ى››،كېيىنكىسى‹‹ا،و›› تاۋۇشلىرىدىن تۈزۈلگەن سۆزلەردە، مەزكۇر ئىككى سوزۇق تاۋۇش ئارىسىغا ‹‹ي›› قوشۇپ تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. مەسىلەن:
& k/ X1 f. K( @+ i) {; I( Iئىملاسى        تەلەپپۇزى           ئىملاسى          تەلەپپۇزى
رادىئو          رادىيو               پىئونېر           پىيونېر
پىئانىنو         پىيانىنو             دىئالېكت        دىيالېكت
* I7 a6 d7 ~: I( N; |' ?! r" b
(5)ئالدىنقىسى ‹‹ې››،كېيىنكىسى ‹‹ا،و›› قاتار كەلگەن سۆزلەرنىڭ تەلەپپۇز ئىملاسى بىلەن ئوخشاش بولىدۇ. مەسىلەن:
# i! W& B8 z, \3 mئىملاسى        تەلەپپۇزى           ئىملاسى          تەلەپپۇزى
  V, f% C9 K& gرېئاكسىيە       رېئاكسىيە           نېئون            نېئون


6 ]8 x1 @, C6 q- P10.قىسقارتىلما سۆزلەرنىڭ تەلەپپۇزى
1)ئۇيغۇر تىلىدىكى باش ھەرپ بويىچە قىسقارتىلغان سۆزلەر شۇ ھەرپلەرنىڭ ئۇيغۇر ئېلىپبەسىدىكى نامى بويىچە تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. مەسىلەن:
8 O7 s- T. f' Y- r* q; p! T) uئىملاسى                                      تەلەپپۇزى
% @- r' j5 q6 X3 lج ك پ (جۇڭگو كوممۇنىستىك پارتىيىسى)      جې كې پې
ش ئۇ ئا ر (شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى)     شې ئۇ ئا رې

2)خەلىقئارا ھەرپ بويىچە قىسقارتىلغان، ئۇيغۇر تىلىغا ئاتالغۇ شەكلىدە قوبۇل قىلىنغان سۆزلەر ئىچىدە بوغۇم قىلىپ قوشۇپ ئوقۇشقا بولىدىغانلىرى شۇ بويىچە تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. مەسىلەن:
( n- Y; h# @' I3 g3 q, ^- W3 `7 Jئەيدىز (ئەيدىز كېسىلى) ،    سارىس (تىپىك بولمىغان ئۆپكە ياللۇغى)
- H5 l5 x6 n. m" q" C' i
% l. F6 U* q! _; @3)خەلىقئارادىن قوبۇل قىلىنىۋاتقان پەن-تېخنىكا ئاتالغۇلىرى، بەلگىلەر، ماركا ۋە ھەرخىل تەشكىلات، ئورگانلارنىڭ ناملىرى قاتارلىقلار خەلىقئارادىكى ئوقۇلۇشى بويىچە تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. مەسىلەن:
' I% l! H( x" |, z6 yئىملاسى                                          تەلەپپۇزى
IBM (خەلىقئارا سودا كومپيۇتېر شىركىتى)          ئاي بى ئېم
2 I: G$ ^( y3 Z1 [WTO(دۇنيا سودا تەشكىلاتى)                     دابليۇ تى ئو
4 q5 q! j( O' B( f. kVCD(ۋېدىئولۇق ئوپتىكلىق دىسكا)                ۋى سى دى
CD (ئوپتىكلىق دىسكا)                           سى دى

- i4 j1 ]  k# ~% C; g- @9 x4)بوغۇمنى ئاساس قىلىپ قىسقارتىلغان سۆزلەر بىر سۆز تەرىقىسىدە تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. مەسىلەن:
پارتكوم         ئوبكوم           رايكوم           ۋىلكوم

5) قىسقارتىپ يېزىلغان ئۆلچەم بىرلىكلىرى، فورمۇلا، ئېلمېنت ناملىرى، باشقا ھەرخىل بەلگىلەر تولۇق نامى بويىچە تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. مەسىلەن:
; K% k! ]: t9 N7 F1 b, Y& } ئىملاسى        تەلەپپۇزى           ئىملاسى          تەلەپپۇزى
km          كىلومېتىر            ml            مىللىمىتىر
kg             كىلوگرام            mg              مىللىگرام
: }$ B, h& @6 n* ?0 V( HAu           ئالتۇن               Ag              كۈمۈش

            
  V5 D! u% {* M; k, O              VI باب
3 s- |2 z# C, x2 p2 E7 J0 [/ _
7 Y0 h1 N* H% C+ Vئۇرغۇ   
7 ^* Z2 S% {8 t; W+ B% ~" {4 U
      1.ئۇرغۇ توغرىسىدا ئومۇمىي چۈشەنچە
تىلىمىزدىكى سۆزلەر تەلەپپۇز قىلىنغاندا ئۇنىڭ ھەممە بوغۇمى ئوخشاش بىر خىل ئاۋازدا ئېيتىلماي، ئايرىم بىرەر بوغۇمى كۆتۈرەڭگۈ، كۈچلۈك ھەم سوزۇپراق ئېيتىلىدۇ. مۇشۇنداق فونېتىكىلق ھادىسە ئۇرغۇ دەپ ئاتىلىدۇ.
4 C, a5 \& Y# [" g; X, L+ O تىلىمىزدا سۆز ئۇرغۇسى، جۈملە ئۇرغۇسىدىن ئىبارەت ئىككى خىل ئۇرغۇ بار. تۆۋەندە بۇلارنىڭ خۇسۇسىيەتلىرى ئۈستىدە ئايرىم-ئايرىم توخىتىلىمىز:

* }9 y- u- _, T& U1)سۆز ئۇرغۇسى:
3 k  P+ R3 T; K4 j+ ^/ l) q3 F! z7 kئۇيغۇر تىلىدا سۆز ئۇرغۇسى تاۋۇش كۈچى، تاۋۇش ئۇزۇنلۇقى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك. ئۇرغۇلۇق بوغۇمنىڭ ئىچىدە يەنە ئەڭ كۈچلۈك ئېيتىلىش ئىمكانىيىتىگە ئىگە بولغىنى ئاساسەن سوزۇق تاۋۇشتۇر.
ئۇرغۇ ئۇرغۇلۇق بوغۇم تەركىبىدىكى سوزۇق تاۋۇشقا چۈشىدۇ. ئۇرغۇنىڭ جايلىشىشىدا مۇنداق بىر قانچە تۈرلۈك فونېتىكىلىق ھادىسىنى ئۇچرىتىمىز:
5 b( N+ f& _0 g: ~8 X9 o5 {(1) ئۇرغۇ ئومۇمەن سۆزنىڭ ئاخىرقى بوغۇمىدا بولىدۇ، سۆزلەرگە سۆز ياسىغۇچى ياكى سۆز تۈرلىگۈچى قوشۇمچىلار ئۇلانغاندا ئۇرغۇ قوشۇمچىلارنىڭ ئاخىرقى بوغۇمىغا كۆچىدۇ.مەسىلەن:
; t8 E7 m& ]  {. |) ]/ h( @           يولدا(/)ش                      يولداشلا(/)ر

2 e" c/ Z6 |/ y3 w4 ~           يولداشلىرىم(/)                  يولداشلىرىمغا(/)
  r3 S! x( z4 `
(2)بىر قىسىم سۆزلەردە ئۇرغۇ سۆز بېشىدىكى بوغۇمدا بولىدۇ.مەسىلەن:
2 P& H# T5 X5 M/ ~0 p‹‹ئادەت››، ‹‹پاكىز›› دېگەن سۆزلەردە ئۇرغۇ ‹‹ئا››،‹‹پا›› بوغۇملىرىغا چۈشكەن.
$ o1 s; K  F# L5 Q6 C
(3)قىسمەن سۆزلەرگە قوشۇمچىلىرى ئۇلانغاندىمۇ، ئۇرغۇ تۆۋەنگە قاراپ كۆچمەي، يەنىلا تۈپ سۆزلەردىكى ئەسلى ئورۇندا ساقلىنىپ قېلىۋېرىدۇ، مۇنداق ئۇرغۇ-تۇراقلىق ئۇرغۇ دېيىلىدۇ. مەسىلەن:‹‹زامان›› دېگەن سۆزدە ئۇرغۇ ‹‹زا›› بوغۇمىدا بولىدۇ، بۇ سۆزلەرنىڭ تومۇرىغا قوشۇمچە ئۇلاپ ‹‹زامانىۋى››،‹‹زامانىۋىلاشتۇرۇش›› دېگەندىمۇ ئۇرغۇ كۆچمەي، يەنىلا ‹‹زا›› بوغۇمىدا قېلىۋېرىدۇ.
(4)بىر قىسىم كۆپ بوغۇملۇق سۆزلەردە ئىككى ئۇرغۇ مەۋجۇت، ئەمما مۇنداق ئىككى ئۇرغۇنىڭ تەلەپپۇزى بىردەك بولماي، بىرى يەنە بىرىگە قارىغاندا كۆتۈرەڭگۈرەك تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. كۆتۈرەڭگۈرەك تەلەپپۇز قىلىنغىنى ئاساسىي ئۇرغۇ، ئۇنىڭغا نىسبەتەن ئاجىزراق تەلەپپۇز قىلىنغىنى قوشۇمچە ئۇرغۇ دېيىلىدۇ. مەسىلەن:
‹‹نا ئىنساپ››،‹‹نامەرد››،‹‹نا ئەھلى›› دېگەن سۆزلەردە ئاساسىي ئۇرغۇ بىرىنچى بوغۇمدا، قوشۇمچە ئۇرغۇ ئاخىرقى بوغۇمدا كەلگەن.

& Z  m# H! p: p, g2)جۈملە ئۇرغۇسى:
5 Q3 O" u* _+ N9 Y, m- jجۈملە ئادەتتە بىر ياكى بىر قانچە سۆزدىن تەركىب تاپىدۇ.نۇتۇقتا ھەم سۆز ئۇرغۇسى، ھەم جۈملە ئۇرغۇسى بولىدۇ. مۇستەقىل سۆزلەرنىڭ ھەرقاندىقى نۇتۇق ئېقىمىدا مەلۇم ئۇرغۇغا ئىگە بولىدۇ، ئەمما جۈملە تەركىبىدىكى ھەربىر سۆزنىڭ ئۇرغۇسى ئوپئوخشاش بولمايدۇ. جۈملىنىڭ ئاساسلىق مەزمۇنىنى ئىپادىلىگۈچى سۆزنىڭ ئۇرغۇسى باشقا سۆزلەرنىڭ ئۇرغۇسىغا قارىغاندا گەۋدىلىكرەك، كۈچلۈكرەك ئېيتىلىدۇ.پۈتۈن بىر جۈملىنىڭ مەزكىزىي مەزمۇنىنى ئىپادىلەيدىغان ئۇرغۇ جۈملە ئۇرغۇسى دېيىلىدۇ.كونكرېت نۇتۇق شارائىتىدا ئېغىزتىلى ئالاقىسىدىكى ئەمەلىي ئېھتىياجقا ئاساسەن دېمەكچى بولغان ئوي-پىكىرنىڭ ئاساسلىق مەركىزىي مەزمۇنىنى تەكىتلىمەكچى بولغاندا، جۈملە ئۇرغۇسىدىن جايىدا، توغرا پايدىلىنىش نۇتۇقنىڭ جەلىپ قىلىش كۈچىنى ئاشۇرۇشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ. جۈملە ئۇرغۇسى شۇ جۈملە ئىپادىلىگەن مەنتىقىي پىكىر بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك بولغاچقا،ئادەتتە لوگىكىلق ئۇرغۇ دەپمۇ ئاتىلىدۇ. لوگىكىلق ئۇرغۇ جۈملە تەركىبىدىكى ئوي-پىكىرنى ئىپادىلىگۈچى بەلگىلىك بىر سۆزگە مۇقىم، تۇراقلىق بېكىتىلىپ قالماستىن، بەلكى سۆزلىگۈچىنىڭ نۇتۇق شارائىتى، مۇددىئاسىغا مۇناسىۋەتلىك ھالدا ئۆزگىرىپ تۇرىدۇ. بۇ خىل جۈملىلەردە قويۇلىدىغان تىنىش بەلگىسى، شۇ جۈملىنىڭ قانداق ھېسىياتتا، قايسى تەرىقىدە ئاياغلىشىشىغا قاراپ قويۇلىدۇ.مەسىلەن:
5 r% k7 O7 n! m/ k6 Gبۇ گەپنى كىم دېگەن؟
بۇ گەپنى كىم دېگەن؟

مەن كەتسەم ئۇنىڭغا كىم قارايدۇ؟  
* r: f  m$ ?& ]  g- w مەن كەتسەم ئۇنىڭغا كىم قارايدۇ؟
- ]  k* g5 z& x7 E مەن كەتسەم ئۇنىڭغا كىم قارايدۇ؟

8 z8 {. I$ @8 _9 Iمەجلىسنىڭ ۋاقتى بۈگۈن ئەمەس.
مەجلىسنىڭ ۋاقتى بۈگۈن ئەمەس.
  W+ Z; ^- p9 X5 L
0 L% s* S5 ~0 A2 i8 B, d: |. U$ e2.ئۇرغۇنىڭ رولى
! x5 Y% n8 q0 Y7 c. ^6 c1 p7 g* \% y( _سۆز ئۇرغۇسى تاۋۇش كۈچى ۋە تاۋۇش ئۇزۇنلۇقى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك بولۇپ، كۆپ ھاللاردا ئاۋاز كۈچىنىڭ كۈچەيتىلىشى ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشىدۇ. ئۇرغۇ تىلىنىڭ رېتىم، نۇتۇق گۈزەللىكىنى ئىپادىلەپ سۆزلىگۈچىنىڭ سۆزىنىڭ راۋان، چۈشىنىشلىك، تەسىرلىك، يېقىملىق ئاڭلىنىشىغا ئالاھىدە ياردەم بېرىدۇ ھەم ئاغزاكى تەشۋىقاتتا، ئوقۇش-ئوقۇتۇشتا، رادىئو-تېلۋىزىيە نۇتقىدا، دېكلاماتسىيە، كىنو،تىياتىرلاردا مۇھىم رول ئوينايدۇ.
  ئۇرغۇنىڭ سۆز مەنىلىرىنى پەرقلەندۈرۈش رولى بولمايدۇ.مەسىلەن:
‹‹ئاچا(/)›› بىلەن ‹‹ئ(/)ا چا››(ھەدە)
+ y8 T$ y, o& c‹‹بالا(/)›› بىلەن ‹‹با(/) لا›› (بالا-قازا)
. K8 M6 D& q( ~! mقاتارلىق بىر قىسىم شەكىلداش سۆزلەرنى يالغۇز ئېيتقاندا، ئۇرغۇ ئارقىلىق سۆز مەنىلىرىنى پەرقلەندۈرىدىغاندەك قىلسىمۇ، لېكىن تېكىست ئىچىدە ئۇرغۇ تەبئىي توغرا چىقىپ، ھېچقانداق مەنە قالايمىقانچىلىقى كۆرۈلمەيدۇ.
4 a: h, `# W4 b' `+ T7 P5 K

  g! r) ^0 s4 I
. V# N* ?% o+ {% b6 ]& d5 T

, V- K, K# y4 @; l6 j- Y2 u0 Q
1 f3 J3 \9 Z# y- \9 v/ N               VII باب
         
ئىنتوناتسىيە
& g) o7 C, ]. B  a2 r+ f( q
ئىنتوناتسىيە دېگىنىمىز-جۈملىنىڭ بىر پۈتۈن ئاھاڭىنىڭ قانداق
- T# z7 n' o9 D, z3 {بولۇشىغا،يەنى تىنىش،توختاش                  ئەھۋالىغا،كۈچلۈك-ئاجىزلىقىغا،يۇقىرى-تۆۋەنلىكىگە، تېز-ئاستىلىقىغا ۋە سوزۇلۇش-قىسقىرىشىغا قارىتىلغان.
. ~3 K# C) s, ^8 H+ [. o( D تىلدا ئىنتوناتسىيە پۈتۈن جۈملىگە خاس ھادىسە. ھەر قانداق تىلدا جۈملە ئىنتوناتسىيىسى خېلى مۇرەككەپ بولىدۇ. چۈنكى جۈملىدە ئىپادىلنىدىغان ئىدىيىۋى مەزمۇن ھەرخىل بولىدۇ. كىشىلەر جۈملە ئارقىلىق ئىپادىلەيدىغان ھېسىياتلارمۇ ھەر خىل بولىدۇ. جۈملە ئىنتوناتسىيسى تۈرلۈك مەنىدىكى جۈملىلەرنى پەرقلىق ئىپادىلەشكە ياردەم بېرىدۇ. يەنى ئوخشاش بىر  قۇرۇلمىدىكى جۈملىنى سىنتاكىسلىق مەنە جەھەتتىن ھەرخىل تىپتىكى جۈملە قىلىپ بايان قىلىش مۇمكىن. مەسىلەن:
ئۇ كەتتى.(بايان جۈملە)
ئۇ كەتتى؟(سوئال جۈملە)      
            ئۇ كەتتى!(ئۈندەش جۈملە)
: P3 d0 i# B4 b* {0 ^
            ئۇ كەتسۇن!(بۇيرۇق جۈملە)
& _! c- T0 g( I" D    قىسقىسى،ئىنتوناتسىيە سىنتاكىسلىق رولغا ۋە مۇرەككەپ ھېسىياتنى ئىپادىلەش رولىغا ئىگە بولۇپ، تىلىمىزدىكى سان-ساناقسىز جۈملىلەرنى تېخىمۇ كۆپ، رەڭگارەڭ شەكىل ۋە ھېسىيات بىلەن ئىپادىلەشكە ئىمكانىيەت يارىتىپ، تىلىمىزنىڭ ئاھاڭدارلىقى ۋە ئىپادىلەش كۈچىنى ئاشۇرىدۇ.  
: b3 P' f% `% P" \1 v- f
   
5 D& A- i+ }  m% R  J3 d* }   

               
. }4 g0 B! b8 e+ Vتىنىش بەلگىلىرى ۋە ئۇلارنىڭ ئىشلىتىش قائىدىسى
) @. P6 m& ^, Q
4 h. b8 V# b3 rيېزىق تىلدا ئوي-پىكىرنى توغرا،ئېنىق، چۈشىنىشلىك ئىپادىلەش، سۆز-جۈملىلەر ۋە جۈملە بۆلەكلىرى ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتلەرنى ئايدىڭلاشتۇرۇش ئۈچۈن خىزمەت قىلىدىغان شەرتلىك بەلگىلەر تىنىش بەلگىلىرى دەپ ئاتىلىدۇ.
/ \- T9 n1 G% U3 G0 d1 c/ q( z
تىنىش بەلگىلىرىنى قوللىنىش قائىدىلىرى
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر يېزىق تىلىمىزدا تۆۋەندىكى تىنىش بەلگىلىرى ئىشلىتىلىدۇ:
" `8 F- k% }  N. ]5 N5 }% |5 F! }0 r1. چېكىت (.)؛ 2.سوئال بەلگىسى (؟)؛ 3.ئۈندەش بەلگىسى (!)؛ 4.پەش (،) 5. چېكىتلىك پەش (؛)؛ 6.قوش چېكىت (:)؛ 7.قوش تىرناق («»)؛ 8. يالاڭ تىرناق (‹›)؛ 9. تىرناق  ( ( ) ) ؛ 10.سىزىقچە (-)؛ 11. سىزىق (ـــ)؛ 12. كۆپ چېكىت(...)
1) چېكىت ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى  
① ئاددىي ۋە مۇرەككەپ شەكىلدىكى بايان جۈملىلەرنىڭ ئاخىرىغا چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن: مەمتىلى تەۋپىق ئاتاقلىق مائارىپچى .
/ U) `7 m( b: ?② ئۆتۈنۈش،تىلەك، مەسلىھەت مەنىسىدىكى بۇيرۇق جۈملىلەرنىڭ ئاخىرىغا چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن: مىجەزىڭىز يوق بولسا،دوختۇرخانىغا بېرىپ كۆرۈنۈپ بېقىڭ.
6 R9 I! e; x. }! Z/ H. e ③ قىسقارتىپ يېزىلغان ئادەم ئىسىملىرىدىن كېيىن چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن:
ئا.ئۇيغۇر (ئابدۇخالىق ئۇيغۇر) ، ت.سامساق (تۇردى سامساق).
④پىكىرنىڭ رەت-تەرتىپىنى بىلدۈرىدىغان قاتار سانلاردىن كېيىن چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن:
1 `" ?* e( X0 e5 A; D$ j7 \: Eجۈملىنىڭ ئەگەشمە بۆلەكلىرى:
1.تولدۇرغۇچى
2.ئېنىقلىغۇچى
3.ھالەت
⑤ يىل،ئاي ۋە كۈنلەر رەقەم بىلەنلا ئىپادىلەنگەندە، ئۇلارنىڭ ئارىسىغا چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن: 1949.10.1    1971.1.11    1994.5.9    2001.9.11  
⑥ ئونلۇق كەسىرلەردىكى پۈتۈن سان بىلەن كەسىر سانلار ئارىسىغا چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن: 1.25 (بىر پۈتۈن يۈزدە يىگىرمە بەش)
⑦ كىتابلاردىكى باب، پاراگراف بەلگىسىدىن كېيىن چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن:
8.باب تىنىش بەلگىلەر
1§ . تىنىش بەلگىلەر توغرىسىدا چۈشەنچە
; a" s4 X' K$ E; p6 D
; q/ v+ p1 y% b4 |6 t" s3 s2) سوئال بەلگىسى(؟) ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى
① بىرلا ئوي-پىكىرنى بىلدۈرىدىغان سوئال جۈملىلەردىن كېيىن سوئال بەلگىسى قويۇلىدۇ. مەسىلەن: سىز قايسى ئالىي مەكتەپتە ئوقۇشنى ئارزۇ قىلىسىز؟
② تەڭداش مۇرەككەپ جۈملىلەردىن تۈزۈلگەن سوئال جۈملىلەردە ھەر بىر جۈملىدىن كېيىن سوئال بەلگىسى قويۇلىدۇ. ئالاھىدە تەكىتلەنگەن ئەھۋال ئاستىدا سوئال بەلگىسى ئەڭ ئاخىرقى جۈملىدىن كېيىن قويۇلىدۇ. مەسىلەن: شۇنداق تۇرۇقلۇق بىزدە قۇربان قىلغىلى بولمايدىغان يەنە قانداق شەخسىي مەنپەئەت بولسۇن، ۋاز كەچكىلى بولمايدىغان يەنە قانداق خاتالىقلار بولسۇن؟
$ t  A; i4 i3 [- \* ~  @! n' X③ جۇملىدە ئاپتۇرغا نامەلۇم بولغان ياكى ئاپتۇر گۇمان بىلەن قارىغان تەركىبلەردىن كېيىن سوئال بەلگىسى قويولىدۇ.مەسىلەن؛شۇ چاغدا ئۇلار پېتىنىپ (تىترىشىپ ؟) ئۇنىڭ يېنىغا يېقىن باردى.
3) ئۈندەش بەلگىسى (!) ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى
' M: r/ I! K( c6 E  p  g" J# B5 a① ئۈندەش جۈملىلەرنىڭ ۋە شوئار،چاقىرىق مەنىسىدىكى بۇيرۇق جۈملىلەرنىڭ ئاخىرىغا  ئۈندەش جۈملە قويۇلىدۇ. مەسىلەن: ئاھ! بۇ ئاخىرقى دەرسنى مەن ھەرگىز ئۇنتۇمايمەن!
② ئۈندەش ئاھاڭىدا ئېيتىلغان ئۈندەش سۆزلەر ۋە قاراتما سۆزلەردىن كېيىن ئۈندەش بەلگىسى قويۇلىدۇ. مەسىلەن: خەپ ! سېنىڭ ئەدىپىڭنى بىر بەرمىسەم !
) l- F/ E, ]: Q$ z' B- }بالام !خۇداغا ئامانەت !
ھەې ئىسىت،نېمىشقا بالدۇرراق دېمىگەنسەن ! ؟
4)پەش(،) ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى
$ t6 V' M, I# p0 U8 e  p① باغلىغۇچىلارسىز باغلانغان مۇرەككەپ جۈملىلەر تەركىبىدىكى ئاددىي جۈملىلەرنى بىر-بىرىدىن پەرقلەندۈرۈش،ئاجرىتىش ئۈچۈن ھەر بىر ئاددي جۈملىدىن كېيىن پەش قويۇلىدۇ. مەسىلەن: تىرىشىپ ئۆگىنىپ،مول بىلىم ئىگىلەپ، ۋەتەن، خەلق ئۈچۈن شان – شەرەپ كەلتۈرۈشىمىز كېرەك.
② جۈملىنىڭ تەڭداش بۆلەكلىرى ئارىسىغا پەش قويۇلىدۇ. مەسىلەن: ئەدەبىيات نەزەرىيىسى ئەدەبىياتنىڭ ئىجتىمائىي ئەھمىيىتى، رولى،خاراكتىرى، ماھىيىتى ۋە ئەدەبىياتنىڭ تەرەققىيات قانۇنىيىتى قاتارلىقلارنى ئۆزىنىڭ تەتقىقات ئوبىيكتى قىلىدۇ.
: M  w7 V# R' E+ h③ تەركىبىدىكى ئاددي جۈملىلەر قارىمۇ-قارشى باغلىغۇچىلار، سەۋەب باغلىغۇچىلار ۋە كۈچەيتكۈچى باغلىغۇچىلار ئارقىلىق باغلىنىپ كەلگەن مۇرەككەپ جۈملىلەردە شۇ باغلىغۇچىلارنىڭ  ئالدىدىن پەش قويۇلىدۇ. مەسىلەن: مەن ئۇنىڭ بىلەن كۆرۈشتۈم ،بىراق گەپ سۆز قىلمىدىم.
+ S* ]9 a0 K$ i& {( e④ «يا، ياكى» ئايرىغۇچى باغلىغۇچى، «ھەم» بىرىكتۈرگۈچى باغلىغۇچىسى جۈملىلەردە باغلىغۇچى ۋە ئايرىغۇچى رولىدا كېلىپ ئىككى قېتىم تەكرارلانسا،ئىكىنچى قېتىم تەكرارلانغاندا، شۇ باغلىغۇچىنىڭ ئالدىغا پەش قويۇلىدۇ. مەسىلەن:بۇ ئىشنى يا سىلەر قىلىڭلار،ياكى بىز قىلايلى.
& d# S4 M8 s* q; x⑤ جۈملە تەركىبىدىكى جۈملە بىلەن گرامماتىكىلىق باغلىنىشى يوق سۆزلەر جۈملىنىڭ بېشىدا كەلسە ئاخىرىدىن، ئوتتۇرىسىدا كەلسە ،ئىككى تەرەپتىن، ئاخىرىدا كەلسە ئالدىدىن پەش قويۇلىدۇ. مەسىلەن: ئوغلۇم، ئېسىڭدە بولسۇن، پەرزەنت ئاتا-ئانىنىڭ ئەڭ چوڭ بەختى.
تاللاپ ئال،خېرىدار،دانىسى بىر يۇەن!
& n9 z( E! H" q* }مەنمۇ ئوينىيالايمەن،جۇمۇ.
⑥تەركىبىدىكى ئاددىي جۈملىلەر «دە» ئۇلانمىسى بىلەن باغلانغان مۇرەككەپ  جۈملىلەردە «دە»  ئۇلانمىسىدىن كېيىن پەش قويۇلىدۇ. مەسىلەن: قوڭغۇراق چېلىندى-دە، ئوقۇغۇچىلار سىنىپقا كىردى.
ا⑦ جۈملىلەر تەركىبىدىكى سىلىق، ئاستا ئاھاڭدا ئېيتىلغان قاراتما، قىستۇرما ۋە ئۈندەش سۆزلەر پەش ئارقىلىق ئايرىلىپ يېزىلىدۇ. مەسىلەن: ئاپلا،بۇ گەپنى ئۇنىڭغا ئېيتمىسام بوپتىكەن.
5) چېكىتلىك پەش(؛) ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى
& R; N* C1 B5 ~2 Iئارىلاش مۇرەككەپ جۈملە تەركىبىدىكى مۇرەككەپ جۈملە بىلەن ئاددىي جۈملىنى ياكى مۇرەككەپ جۈملىلەرنى بىر-بىرىدىن ئايرىش ئۈچۈن چېكىتلىك پەش قويۇلىدۇ. مەسىلەن:
- N% N$ u* B2 \! k6 P& ~/ {ئۇنى ھەر كۈنى كۆرسەم، سېنى ئەسلەيمەن؛سېنى ھەر كۈنى كۆرسەم، ئۇنى ئەسلەيمەن.

$ {% d. w8 y2 p6 q' g' T( `; J! ]$ r6) قوش چېكىت (:) ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى
① جۈملىنىڭ بېشىدا كەلگەن ئومۇملاشتۇرغۇچى سۆز ياكى ئومۇملاشتۇرغۇچى جۈملىلەردىن كېيىن قوش چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن:
بۇ يېزىدا تېرىلىدىغان زىرائەتلەر: بۇغداي، قوناق، كېۋەز، زىغىر،تېرىق،شال،قوغۇن،تاۋۇز.
② كۆچۈرمە جۈملىنىڭ بېشىدا كەلگەن ئاپتور سۆزىدىن كېيىن قوش چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن: ئەھمەد يۈكنەكى مۇنداق دېگەن ئىدى :« ولسا، شۇ يەردە بىگۇناھلار خارلىنىدۇ.»
3 Y% ]/ M# P) N7 f3 J- w③ قائىدە-قانۇنىيەتلەرنى ئىسپاتلاش ئۈچۈن كەلتۈرگەن مىساللارنىڭ بېشىدا كەلگەن «مەسىلەن» دېگەن سۆزلەردىن كېيىن قوش چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن: ... ...
% g$ L) e% {: h/ ~8 S. X" d④ ھۆرمەت تەرىقىسىدە ئېيتىلغان قاراتما سۆزلەردىن كېيىن قوش چېكىت قويۇلىدۇ.مەسىلەن:
ئىلتىماس
  `& B9 V: ~* pناھىيىلىك خەلق ھۆكۈمىتىگە:
. . . . . . . . . . . . . . . . . .(مەزمۇن قىسقارتىلدى)
⑤ سائەت بىلەن مىنۇتنى تەڭ كۆرسىتىشكە توغرا كەلگەندە، سائەت بىلەن مىنۇتنى بىلدۈرىدىغان سانلار ئارىسىغا قوش چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن: ئەتىگەنلىك دەرس 7:30 دە باشلىنىدۇ.
5 z& h" f% |6 S& k. \⑥ ئەدەبىي ئەسەرلەرنىڭ دىئالوگدىن بۇرۇن كەلگەن ئاپتور سۆزىدىن كېيىن قوش چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن:
ئۆيىڭىز بۇ يەردىن قانچىلىك يىراق ؟-دەپ سورىدىم.
ئۇماڭا قاراپ:
! A1 B# u/ ?/ d$ `( S8 h, f+ m. ?ـــ تاغ قاپتىلىدىكى ئاۋۇ چوڭ بانان دەرىخىنىڭ تۈۋىدە،بىردەمدىلا يېتىپ بارغىلى بولىدۇ،دېدى.

7) قوش تىرناق («») ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى
5 T6 U  A1 `5 q& r9 _7 ^① ماقالە ئىچىدە كەلگەن كۆچۈرمە سۆز ۋە كۆچۈرمە جۈملىلەردە ھەم كىتاب، گېزىت، ژۇرنال، ماقالە-ئەسەرلەرنىڭ ناملىرى قوش تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ. مەسىلەن:
بۆرە ئوغۇز خاقانغا : «ئەمدى قوشۇن بىلەن بۇيەردىن قوزغال ئوغۇز! ئادەملىرىڭنى، بەگلىرىڭنى ئاتلاندۇرۇپ بۇ يەرگە كەلتۈر، مەن سىلەرنى باشلاپ يولنى كۆرسىتىمەن»دېدى.
② بىرەر سۆزنى ئاتاپ كۆرسەتكەندە ياكى بىرەر سۆز ئەسلىي مەنىسىدە ئىشلىمەي كۆچمە مەنىدە ئىشلىتىلگەندە،بۇ سۆز قوش تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ. مەسىلەن:
3 `& m+ _" G, C* f* f6 rپەقەت «سۇ» سۆزىگىلا 3-شەخستە «سى»قوشۇمچىسى قوشۇلماي،«يى»قوشۇمچىسى قوشۇلىدۇ.
$ y/ A; {7 x1 P③ تەشكىلاتلار، تارىخي ۋەقەلەر، تارىخىي خاتىرە كۈنلەر قىسقارتىلغان ئاتالغۇلار قوش تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ. مەسىلەن: «توققۇزىنچى دېكابىر»ئوقۇغۇچىلار ھەرىكىتى خاتىرىلەندى.

8) يالاڭ تىرناق(‹›) ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى
قوش تىرناق ئىچىدە كەلگەن كىتاب،گېزىت،ژۇرنال ۋە ئەسەرلەرنىڭ ناملىرى ھەمدە كۆچۈرمە جۈملە ئىچىدە كەلگەن كۆچۈرمە سۆز ۋە جۈملىلەر يالاڭ تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ. مەسىلەن: مەن «‹ئانا يۇرت›رومانى ۋە يۇرت سۆيگۈسى » دېگەن بۇماقالىنى قىزغىن ئىشتىياق بىلەن ئوقۇدۇم.
6 D+ L  I& j3 a9 v* N- {! Y
6 r' ^! }: m& C/ `$ }9) تىرناق ( ( ) ) ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى
① جۈملە ئىچىدە ئىزاھلاش، تولۇقلاش مەنىسىدە ۋە خاتىمە خاراكتىرىدە كەلگەن تەركىبلەر تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ. مەسىلەن: مەن شۇ يىلى (1986-يىلى) ئۈرۈمچىگە تۇنجى قېتىم بارغانىدىم.
② كۆچۈرۈلگەن ،نەقىل ئېلىنغان جۈملىلەرنىڭ ئورنى ياكى ئاپتورىنى ئىزاھلاش ئۈچۈن تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ. مەسىلەن:
; d! W" `: c0 i$ ^: l$ x, Oغايىبتىن بىر قۇدرەت گەر پۈتسە ماڭا،
  l& E  \5 w% {# gئالەمنى ئالما قىلىپ تۇتقۇزسام ساڭا.
) I5 E+ e7 X; B) O9 Gتاڭ پەيتى بىر مەررە ئېمىتكىنىڭنىڭ،
8 _2 y  O# U. Y1 y/ Rبەدىلى تۆلىنىپ تۈگەرمۇ ئانا؟         («تارىم» 1982-يىلى5-سان)
③ ئادەملەرنىڭ ۋاپات بولغان ۋاقتىنى،بىرەر تارىخي ۋەقەنىڭ يۈز بەرگەن،باشلانغان ۋاقتى بىلەن تاماملانغان، ئاخىرلاشقان ۋاقتىنى بىلدۈرىدىغان سانلار تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ. مەسىلەن:
- U! I! E3 D5 Z& l0 D0 H8 _6 Fل.مۇتەللىپ (1922-1945) ئۇيغۇر خەلقىنىڭ تالانتلىق ئوت يۈرەك شائىرى.
  `/ w9 f$ C$ d6 J9 ?④ ھەر قانداق شەكىلدىكى ئىزاھات،چۈشەندۈرۈش ۋە تولۇقلىمىلار تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ. مەسىلەن: جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ۋارىسلىق قانۇنى (1985-يىلى 4-ئاينىڭ 10-كۈنى 6-نۈۋەتلىك  مەملىكەتلىك خەلق قۇرۇلتىيىنىڭ 3-يىغىنىدا ماقۇللانغان)
10) سىزىق(ـــ) ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى
" H9 I9 i3 H0 ]① جۈملىنىڭ ئىگىسىمۇ، خەۋىرىمۇ باش كېلىشتىكى ئىسىم ۋە ئىسىم خاراكتىرلىك سۆزلەردىن بولسا ، ئىگە بىلەن خەۋەرنىڭ ئوتتۇرىسىغا سىزىق قويۇلىدۇ. مەسىلەن: بىلىم ــ ئەقىل چىرىغى.
دادام ــ ئوقۇتقۇچى.
② دېئالوگلاردا ھەر بىر سۆزلىگۈچىنىڭ سۆزى يېڭى بىر قۇردىن باشلانغاندا، ئۇنىڭ ئالدىغا سىزىق قويۇلىدۇ. مەسىلەن:
ـــ ھە «بۇزغۇنچى»، ئاپاڭنى قاقشاتماي ئوبدان ئويناپ كەلدىڭمۇ؟  دەپ ـــ ئەسئەتنى ئەركىلەتتى.
) {. A/ K; U; r% ~1 c③ تەڭداش بۆلەكلەردىن كېيىن كەلگەن ئومۇملاشتۇرغۇچى سۆزلەرنىڭ ئالدىغا سىزىق قويۇلىدۇ. مەسىلەن:  دەپتەر،قەلەم،كىتاب ـــ ئوقۇش قوراللىرى.
④ جۈملە تەركىبىدىكى ئىزاھلىغۇچى بۆلەك تىرناق ئىچىگە ئېلىنمىسا، ئىزاھلىغۇچى بىلەن ئىزاھلانغۇچىنىڭ ئوتتۇرىغا سىزىق قويۇلىدۇ. مەسىلەن: سىلەر ـــ ياشلار كەلگۈسىنىڭ ئىگىلىرى.
# X9 e) v. u+ `( Y: E, \# e# d⑤ ئاپتور سۆزى بىلەن پېرسوناژ سۆزى ئارىلاش كەلگەندە،ئۇلارنى ئايرىپ ئىپادىلەش ئۈچۈن سىزىق قويۇلىدۇ. مەسىلەن:
  g+ h4 n; e- o, `% {4 p« بىزنىڭ نۆۋەتتىكى مۇھىم ۋەزىپىمىز، ـــ دېدى ئۇ قولىنى ئېگىز كۆتۈرۈپ، ـــ تىرىشىپ ئۆگىنىپ ، مول بىلىم ئىگىلەش،ئىلىم پەننىڭ چوققىسىغا ئۆرلەش! »

" _8 P% T% w$ X* J/ A11) سىزىقچە (-) ۋە ئۇنى ئىشلىتىلىشى
① جۈپ سۆزلەرنىڭ ئوتتۇرىغا سىزىقچە قويۇلىدۇ. مەسىلەن: ھايات –مامات، دوست- دۈشمەن، تىل-يېزىق...
5 ~. q; c: ^! ~② دەرىجە سانلار رەقەم بىلەن يېزىلغاندا دەرىجە سانلاردىن كېيىن سىزىقچە قويۇلىدۇ. مەسىلەن: 5-سىنىپ، 4-كۈنى...
③ «ھە،دە،يا» ئۇلانمىلىرى ئۆزى ئۇلىنىپ كەلگەن سۆزلەردىن سىزىقچە ئارقىلىق ئايرىپ يېزىلىدۇ. مەسىلەن: ئەسلىدە مۇنداق ئىكەن-دە.
④ كۆپ بوغۇملۇق سۆزلەرنىڭ قۇر ئاخىرىغا سىغماي قالغان قىسمىنى كېيىنكى قۇرغا بوغۇم بويىچە كۆچۈرۈپ يازىمىز،بوغۇم ئايرىلغان جايغا سىزىقچە قويىمىز. مەسىلەن:
مەم-                مەملى-
* s$ {2 ^/ n$ N+ C$ k7 K9 w4 nلىكەت               كەت
" T9 j3 J* o( j  w6 G12) كۆپ چېكىت (...) ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى
6 o* Q8 e$ n# J$ l1 x' Y① پىكىرنىڭ تولۇق ئاياغلاشمىغانلىقىنى بىلدۈرۈش ئۈچۈن كۆپ چېكىت قويۇلىدۇ. (ئادەتتە كۆپ چېكىت ئۈچ چېكىت ئارقىلىق ئىپادىلىنىدۇ) مەسىلەن :ئىككىسى چاي ئىچىشىپ ئولتۇرۇپ، ئۆتكەن-كەچكەنلەر ھەققىدە ئۇزاق پاراڭغا چۈشۈپ كەتتى …
5 I7 M1 o; E4 H; r② جۈملىدىكى تەكرار ۋە سوزۇپ ئېيتىلغان سۆزلەرنىڭ (ئاساسەن ئىملىق ۋە ئۈندەش سۆزلەرنىڭ) ئارىسىغا كۆپ چېكىت قويۇلىدۇ.مەسىلەن: گۈلقىز…ھەي…گۈلقىز…مەيەرگە كېلىڭ.
    ③ ئەدەبىي ئەسەرلەردە دودۇقلاش، ھودۇقۇش، كېكەچلەش مەنىلىرىنى بىلدۈرۈش ئۈچۈن كۆپ چېكىت ئىشلىتىلىدۇ.
مەسىلەن: ئامانقۇل تۆمۈر خەلپىگە قاراپ : «را…  زى… بول… ئاكا!» دېدى-دە ، كۆز يۇمدى.
④ كۆپ چېكىت كىتاب،ژۇرناللارنىڭ مۇندەرىجىلىرىدە،ماۋزۇ بىلەن بەت نومۇرىنىڭ ئارىسىغا قويۇلىدۇ. مەسىلەن:
1 H! l" _; U+ P& Y1 Q0 D/ {  @(1)          ئىملا ۋە ئېلىپبە................................1
(2)          ئىملا ۋە ئۇنىڭ رولى............................2
⑤ دىئالوگلاردا سوئال جاۋبسىز قالدۇرۇلغان ئورۇنغا قويۇلىدۇ. مەسىلەن: دۈشمەن ئەسكەرلىرى بالىنى سوراق قىلىشقا باشلىدى:
− ئېتىڭ نىمە؟
− …
− بۇ يەرگە نېمىگە كەلدىڭ؟
0 R, L3 A% L4 @- i− …
% F8 H  C$ E7 @+ S+ d' P
! j& R" `% H- n0 D) s

ئونسۇ

بولسا مۇشۇ مەزمۇنلارنى چۈشۈرگلى بۇلدىغان قىلىپ ئ‍ۆزگەرتىپ قويسڭىز !

ALQINIM

ئىسل يازما ئىكەن! رەھمەت !
5 X+ D2 A3 d/ Z9 N( Z

جام

مانا مۇشۇنداق تېمىلار مۇنبەردە كۆپرەك بولۇشى كېرەك. چۈنكى، بۇ ھەممىگە مەلۇمكى ئوقۇ- ئوقۇتۇشتىن ئىبارەت مائارىپ بايلىقى ئاساس قىلىنغان ئۇنىۋېرىسال تور بەت بولغانلىقى ئۈچۈن، باشقا پەنلەرگە ئوخشاشلا ئانا تىل- يېزىق ئوقۇتۇشىمۇ مانا مۇشۇنداق قېلىپلاشقان ھالەتتە چىڭ تۇتۇلۇشى كېرەك. بىلىشىمچە بىر مەزگىلدە بىزنىڭ مىللىي مائارىپ ساھەسىدە ئۇيغۇر تىل- يېزىق ئوقۇتۇشىغا سەل قارالغان، بولۇپمۇ باشلانغۇچ مەكتەپ مائارىپىدا بىر قىسىم ئوقۇتقۇچىلار ئارىسىدا مەلۇم سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن مانا مۇشۇنداق خاھىشلار ئەۋج ئالغانلىقتىن ئۇيغۇر تىلى ئوقۇتۇشىغا ھەقىقىي كۆڭۈل بۆلۈنمەي كەلدى. ئەشۇ بىر قىسىم ئوقۇتقۇچىلىرىمىز ھەتتاكى ‹‹ئوقۇغۇچىلارغا 32 ھەرپنى بىلدۈرسەك، كىتاب ئوقۇيالىسا- خەت يازالىسا مانا شۇنىڭ ئۆزى كۇپايە›› دەيدىغان قاراش شەكىللەنگەن. دەل مۇشۇ سەۋەبتىن ھە دېسىلا ئوقۇ- ئوقۇتۇش ئىشلىرىدا ئىملا خاتالىقى قەدەمدە بىر كۆرۈلۈپ، ئاخىرىدا بولسا خاتا سۆز- جۈملىلەرنىڭ مەنبەسىگە لىق تولغان مۇھىت شەكىللىنىپ قالغان ئىدى. ھېلىمۇ ياخشى بىزنىڭ زور كۆپ ساندىكى بىر قىسىم ئوت يۈرەك پىشقەدەم مائارىپچىلىرىمىز مۇشۇ ئەھۋالنى كۆزدە تۇتۇپ، تۈرلۈك نەشرىيات- تاراتقۇلاردا مانا يوقۇرقىدەك ماقالىلارنى ئارقا- ئارقىدىن ئېلان قىلىپ، بىر مەھەل نەزەردىن ساقىت قىلىنغان، سەل قارالغان تىل- ئەدەبىيات ئوقۇتۇشىدىكى ئىملاغا ئەھمىيەت بەرمەسلىكتەك خاھىش پەيدىنپەي تۈزىتىلىشكە باشلىدى. مەن مۇنبەرگە ئەزا بولغاندىن بويان مانا بۇ تېما ئۇيغۇر تىلىمىزنىڭ ئىملا- تەلەپپۇز قائىدىسى بىرقەدەر سىستېمىلىق شەرھىيلەنگەن ماقالە دەپ قارايمەن.
مۇشۇنداق ئىسىل تېمىنى مۇنبەرگە سۇنغان بۇ ئوت يۈرەك مائارىپچى ئۇستاز ‹بۇلغۇن› ئەپەندىمگە كۆپتىن كۆپ تەشەككۈرلەر ئېيتىمەن! مۇمكىن بولسا، ئىمكانىيىتىڭىز يەنىمۇ يار بەرسە، مۇشۇنداق تېمىلارنى- پىكىرلەرنى ئايانماي سونۇپ تۇرۇشىڭىزنى ئۈمىد قىلىش بىلەن بىرگە كەڭ مائارىپچى باغۋەنلەرنىڭ ئۆزىنىڭ ئەمەلىي ئوقۇتۇش ئىشلىرىدا بىزنىڭ ئانا تىل- يېزىق ئىشلىتىشىمىز ھەققىدىكى مانا مۇشۇنداق ئۆرنەك- پرىنسىپلارغا ئەستايىدىل مۇئامىلىدە بولۇپ، ئەۋلادلارغا ئانا تىل- يېزىقىمىزدا توغرا يېزىش- سۆزلەشنى ئۆگىتىشىنى سەمىمىي ئىلتىجا قىلىمەن.

بۈركۈت11

دىمىسىمۇ بۇ بىر مەسلە ئىكەن ، يەنە تېخى جىق يەرلەرنىڭ تەلەپپۇزىمۇ ئوخشىمايدۇ دە ..

قۇتزات

تەلەپپۇز قائىدىسى توغرۇلۇق ناھايىتى ياخشى يازما تەييارلاپسىز لېكىن تېما ماۋزۇسىدىكى ئەڭ ئاخىرقى سۆزنى خاتا يېزىپ قويۇپسىز .