توتېم؛ھەقسىز ساياھەتكە قىزىقامسىز؟

tutem

ئەسسالامۇ ئەلەيكوم ئەزىز دوستلار،تۇيۇقسىز كاللامغا بىر خىيال كىرىپ قالدى.دوستلارغا بىر تەكلىپ بېرىپ باقسام،مۇنبەرگە ھەر قايسى يۇرتلاردىن دوستلار كىرىدۇ.شۇڭا،ھەر بىرىمىز ئۆزىمىز تۇغۇلۇپ ئۈسكەن يۇرتلارنىڭ جۈغراپىيەلىك ئورنى،ئۆرۇپ-ئادىتى،تۇرمۇش ئۇسولى،فولوكلور مەدەنيەت زاپىسى،ئەپسەنە-رىۋايەتلېرىنى تۇنۇشتۇرۇپ ھەقسىز ساياھەت يىتەكچىسى بۇلۇپ باقساق،ئۆزىمىز دەسسەپ تۇرغان دىيارىنىڭ جۈغراپىيەلىك ئالاھىدىلىكى ۋە ھەر قايسى يۇرتتىكى قېرىنداشلېرىمىزنىڭ مىجەز-خۇلقىنى ئاز-تۇلا چۈشىنىشىمىزگە مەلوم پايدىسى بۇلۇپ قالسا ئەجەپ ئەمەس.تۇنجى قەدەمدە خالىس ساياھەت يىتەكچىسى مەن بۇلاي؛

تۇرپان شەھىرى: تۇرپان شەھىرى تەڭرىتاغنىڭ تارماق تىزمىسى بولغان تۆپەئاتا (بۇغدا) تېغىنىڭ جەنۇبىي ئېتىكىگە، تۇرپان ئويمانلىقىنىڭ ئوتتۇرا قىسمىغا جايلاشقان. ئىدىقۇت تېغى شەرقتىن غەربكە سوزۇلۇپ شەھەر تەۋەسىنى توغرىسىغا كېسىپ ئۆتىدۇ. تۇرپان شەھىرىنىڭ ئومۇمىي كۆلىمى 15 مىڭ 738 كۋادرات كىلومېتىر، دېڭىز يۈزىدىن ئېگىزلىكى 16 مېتىر.

تۇرپان قەدىمكى زاماندا «قوشو (قوش)» دەپ ئاتىلاتتى. خەن دەۋرىدە ئالدىنقى قانقىل (ئۇيغۇرلارنىڭ ئەجدادلىرى) دۆلىتى بولغان. ئالدىنقى قانقىل ئوردىسى مۇشۇ يەردە ئىدى.


تۇرپان — مەملىكىتىمىز بويىچە ھاۋا كىلىماتى قۇرغاق ھەم ئىسسىق، ھۆل – يېغىن مىقدارى ئاز، يەر ئاستى سۇ قاتلىمى تۆۋەن، جۇغراپىيىلىك يەر تۈزۈلۈشى ئەڭ چوڭقۇر جاي بولۇپ، دېڭىز يۈزىدىن 154 مېتىر تىرەنلىكتە تۇرىدۇ. بۇ يەر تەڭرىتېغىنىڭ جەنۇبىي ئېتىكىگە، دۇنياغا مەشھۇر قەدىمكى يىپەك يولىنىڭ ئاساسىي تۈگۈنىگە جايلاشقان. مەشھۇر ئىدىقۇت تاغ تىزمىسى بۇ رايوننىڭ ئوتتۇرىسىدىن كېسىپ ئۆتىدۇ «ئوت يۇرتى» دېگەن نامى بار.

تۇرپان تارىختا ھەر خىل ناملار بىلەن ئاتىلىپ كەلگەن بولۇپ، تۇرپان «تارىخىي خاتىرىلەر. پەرغانە تەزكىرىسى»دە «قوش» دەپ ئاتالغان. «قوش» — ئەسلىي «قۇتىئوش»نىڭ خەنزۇچە ئاھاڭ تەرجىمىسىدۇر.

«قۇتىئوش» — شىمالىي ھون تەڭرىقۇتىنىڭ ئىسمى. خۇددى «ئىدىقۇت» ھەم پادىشاھ نامى ھەم يەر نامى بولغىنىغا ئوخشاش قۇتىئوش ھەم شىمالىي ھون تەڭرىقۇتىنىڭ نامى ھەم يەر نامى ئىدى.


توقسۇن — تۇرپان ئويمانلىقىدىكى ئۈچ ناھىيە ئىچىدە ئەڭ ئويمان يەرگە يەنى دېڭىز يۈزىدىن 154 مېتىر تۆۋەن بولغان ئايدىڭكۆل ياقىسىغا جايلاشقان. توقسۇن ناھىيە بازىرىنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى دېڭىز يۈزىدىن تۆۋەن بولۇپ، ئېلىمىز بويىچە ئەڭ تۆۋەن ناھىيە بازىرى ھېسابلىنىدۇ.

تارىخىي ماتېرىياللاردا خاتىرىلىنىشىچە، بۇنىڭدىن ئىككى مىڭ يىل ئىلگىرىكى خەن سۇلالىسى دەۋرىدە قورىغار (غەربىي رايون)دىكى 36 دۆلەتنىڭ بىرى بولغان تاغ دۆلىتى توقسۇنغا جايلاشقان.

1936– يىلى توقسۇن ناھىيىسى تەسىس قىلىنىپ، ئۈرۈمچىگە قارىغان. 1975– يىلىدىن باشلاپ تۇرپان ۋىلايىتىگە قارايدىغان بولدى.

تۇيۇق – پىچان ناھىيىسىگە قاراشلىق بىر يېزىنىڭ نامى بۇلۇپ، بۇ يېزىنىڭ شىمالى تەرىپىدىكى جىلغا «تۇيۇق چوڭ جىلغىسى»دەپ ئاتىلىدۇ. بۇ جىلغا ھازىر تۇرپان ساياھەتچىلىكىنىڭ يېڭى ئېچىش نۇقتىسى بۇلۇش سۈپىتى بىلەن ساياھەتچىلەرنى بارغانچە جەلپ قىلماقتا.

تۇيۇق چوڭ جىلغىسى شەرقتە پىچان ناھىيە بازىرىغا 46 كىلومېتىر، غەربتە تۇرپان شەھرىگە 47 كىلومېتىر، غەربىي جەنۇبتا قۇجۇ قەدىمكى شەھىرىگە 13 كىلومېتىر كېلىدۇ. ئۇ نەچچە يۈز كىلومېتىرغا سوزۇلغان ئىدىقۇت تېغىدىكى ھەرقايسى جىلغىلار ئىچىدە مەدەنىيەت تارىخى ئەڭ ئۇزۇن، تەبىئىي مەنزىرىسى ئەڭ ھەيۋەتلىك ۋە كۆركەم جىلغىدۇر.

پىچان-ساقىر: بۇ جاي ئەسلىي «سايقىر» دەپ ئاتىلاتتى. كېيىنچە «ي» ھەرىپى تەلەپپۇزدىن چۈشۈپ قېلىپ «ساقىر»غا ئۆزگەرگەن.

سىركىپ: بۇ «سىر بېرىلگەن كۇپ»، «ئىدىش ياسايدىغان يەر» دېگەن مەنىدىكى سۆز بولۇپ، بۇ جاي ئىدىقۇت خانلىقىنىڭ فارفۇر مەركىزى ئىدى. «سىركىپ — فارفۇر قاچا دېمەكتۇر».

تەزە: بۇ «ئېگىز جاي» دېگەنلىك بولىدۇ. «تۈركىي تىللار دىۋانى»دا: «تەزە — ئېگىزلىك دېگەن بولىدۇ»  دەپ كۆرسىتىلگەن.
چىقتىم قەدىمكى شەھىرى خەنزۇچە مەنبەلەردە «达提干»، «达子城»، «赤停» دەپ يېزىلىپ كەلگەن.

تارىخىي كىتابلاردا «چىقتىم» — «齐格塔木»، «七克腾»، «七克台» دېگەن ناملار بىلەن خاتىرىلىنىپ كەلدى.

«يېڭى تاڭنامە. جۇغراپىيىلىك تەزكىرىسى» «新唐书 . 地理志»نىڭ 40– جىلدىدە: «ئېۋىرغول ئايمىقى (قۇمۇل)دىكى لاپچۇقتىن غەربكە 640 يول ماڭسا چىتىڭ (赤停) قورغانىغا كېلىدۇ» دەپ كۆرسىتىلگەن. سې موخو ئەپەندى توپلىغان خەنزۇچە تارىخىي كىتابلاردىمۇ «赤停»، «赤亭镇» دېگەن ناملار بار. مىلادى 980– يىلى سۇڭ سۇلالىسىدىن ئىدىقۇت ئۇلۇغ ئۇيغۇر ئېلىگە كەلگەن ئەلچى ۋاڭ يەندى «ئىدىقۇتقا سەپەر خاتىرىسى»دە: «赤停 بىلەن 泽田 بىر جاي» دەپ كۆرسەتكەن. «泽田» دېگەن سۆز «دەسسىسە پۇت يېتىپ قالىدىغان، پىيادە كېزىپ ئۆتۈپ كەتكىلى بولمايدىغان سازلىق يەر» دېگەن مەنىدە.
ھازىرقى پىچان ناھىيىسى قەدىمدە غەربىي يۇرتتىكى 36 بەگلىكنىڭ بىرى «قۇتخۇر» (狐胡国) بەگلىكىنىڭ تەۋەسىدە ئىدى. «خەننامە. غەربىي يۇرت (قورىغار) تەزكىرىسى»دە: «قۇتخور بەگلىكىنىڭ مەركىزى قوستىكى يوغانتېرەك ئىدى. بۇ يەردىن چاڭئەنگە 8200 يول (4100 كىلومېتىر) كېلىدۇ»  دەپ كۆرسىتىلگەن.
مۇرتۇق: تۇرپاندىكى بىر يۇرتنىڭ نامى بولۇپ، بۇ نامنىڭ كېلىپ چىقىشى توغرىسىدا مۇنداق ئىككى خىل كۆزقاراش مەۋجۈت. بىرى، بۇ يۇرتنىڭ ئەسلىي نامىنى «مۇرتۇغ» دەپ قاراش. مەن «مۇرتۇغ» دېگەن ئىسىمنىڭ لۇغەت مەنىسىنى ئىزدەپ كۆردۈم. «مۇرتۇغ» ئەسلىي «مۇر» (سۆسۈن) ۋە «تۇغ» (بايراق) دېگەن ئىككى سۆزدىن تۈزۈلگەن ئىسىم بولۇپ، مەنىسى «سۆسۈن تۇغ» دېگەنلىك بولىدۇ. بۇنىڭدىن قارىغاندا مۇرتۇغ ئىدىقۇت خانلىقى دەۋرىدە سۆسۈن تۇغلۇق قوشۇن تۇرغۇزۇلغان جاي بولۇشى مۇمكىن.
تۇرپان بۇددا دىنىنىڭ مۇھىم ئوچاقلىرىنىڭ بىر بولۇپ، بېزەكلىك مىڭئۆيى ۋە تۇيۇق مىڭئۆيلىرى جاھانكەشلەر، دىن تارقاتقۇچىلار، راھىبلار توپلىشىدىغان ئاۋات جاي بولۇپ، يەرلىك خەلقلەر بۇ يەرنى ئۇلۇغ بىلىپ، سەيلە – زىيارەت قىلىشاتتى. تۇرپان خەلقى ئىسلام دىنىغا ئېتىقاد قىلىپ، ئىسلام دىنى ئومۇملاشقىچە يەرلىك خەلق بۇ جاينى ئولۇغلاپ كەلگەن.
ئىدىقۇت تېغى: تۇرپان ئويمانلىقىنىڭ شىمالىي قىسمىغا جايلاشقان. ئىدىقۇت تېغىنىڭ تۇپىسى قىزىل بولغاچقا «قىزىلتاغ» دەپ ئاتىلىدۇ. خەنزۇلار ئىدىقۇت تېغىنى «خويەنشەن» (火焰山) دەپ ئاتايدۇ، مەنىسى «يالقۇنتاغ» دېگەنلىك بولىدۇ. ئىدىقۇت تېغى «غەربكە ساياھەت» ناملىق كىتابتا، ئوت يالقۇنلاپ كۆيۈپ تۇرىدىغان، جىن – ئالۋاستىلار ماكانلىنىۋالغان تاغ قىلىپ كۆرسىتىلگەن.
سىڭگىم يېزىسى: سىڭگىم يېزىلىق ھۆكۈمەت جايلاشقان ئورۇننىڭ ئەسلىي نامى «پەيزاۋات» ئىدى.

تەنبۇخۇ (坛布胡): ھازىر «تەنبۇخۇ» دەپ ئاتىلىدىغان بۇ جاينىڭ ئەسلىي نامى «قوش قارىياغاچ» دەپ ئاتىلاتتى.

ساقا: بۇ يەرنىڭ يەر شەكلى تۆۋەن بولۇپ، تەڭرىتاغلىرىدىن سىڭىپ كەلگەن يەر ئاستى سۇلىرى بۇ جايغا كەلگەندە يەر يۈزىگە چىقىپ سازلىقلارنى، بۇلاقلارنى پەيدا قىلغاچقا، «ساقا» دەپ ئاتالغان. «ساقا»نىڭ مەنىسى «ساقىندى سۇ» دېگەنلىكتۇر.
ئاستانە يېزىسى: ھازىرقى ئاستانە يېزىسىنىڭ يېزىلىق ھۆكۈمەت ئورنى ئەسلىي «ئەششا مەھەللىسى» دەپ ئاتىلاتتى. «ئەششا» بولسا «ئەسكى شەھەر» سۆزىنىڭ يىللار – ئەسىرلەر داۋامىدا ئۆزگىرىشىدىن ھاسىل بولغان. «كونا شەھەر» دېگەن مەنىدە. «ئەششا»، «ئەسكى شەھەر» — ئىدىقۇت قەدىمكى شەھىرىنىڭ نامى.
كالىلارنىڭ كارىزى: بۇ يۇرتتىكى كىشىلەرنىڭ لەقىمى «كالا» بولغاچقا، بۇ يۇرت «كالىلارنىڭ كارىزى» دەپ ئاتالغان.

تۇر كارىزى: بۇ كارىزدا تۇر بولغاچقا شۇنداق ئاتالغان.

قۇرۇقلار كارىزى: ئېيتىشلارغا قارىغاندا 200 يىل ئىلگىرى بۇ كارىز ئەتراپىدا ئولتۇرۇشلۇق ئىككى كىشى بېيجىڭغا بېرىپ قۇرۇق قول قايتىپ كەلگەنىكەن. شۇنىڭدىن باشلاپ بۇ كارىز «قۇرۇقلار كارىزى» (قۇرۇق قوللار كارىزى) دەپ ئاتىلىپ قالغانىكەن.
ئۈزۈمچىلىق يېزىسى: بۇ يېزا تۇرپان شەھىرىنىڭ شەرقىدىكى بويلۇققا جايلاشقان. شەرقىي ئىدىقۇت تېغى بىلەن جەنۇبىي چاتقال يېزىسى بىلەن، غەربىي يار يېزىسى بىلەن تۇتىشىدۇ. ئۈزۈمچىلىك يېزىسى يېزىلىق ھۆكۈمەت تۇرۇشلۇق جاينىڭ ئەسلىدىكى نامى «باغرى كەنتى» دەپ ئاتىلاتتى. «باغرى» دېگەن سۆز «يېنى، بۇيى، ياقىسى» دېگەن مەنىدە. باغرى كەنتى ئىدىقۇت تېغىنىڭ ئېتىكىگە جايلاشقانلىقى ئۈچۈن «باغرى» دەپ ئاتالغان. باغرى قەدىمدە «تاغ باغرى» دەپ ئاتالغان. ئەسىرلەر داۋامىدا «تاغ» سۆزى چۈشۈپ قېلىپ «باغرى» بولۇپ قالغان.
ئايدىڭكۆل يېزىسى: ھازىرقى ئايدىڭكۆل يېزىسى دېيىلىۋاتقان يېزىنىڭ ئەسلىي نامى «پاقا بۇلاق» دەپ ئاتىلاتتى. ئەسلىي ئايدىڭكۆل ھازىرقى ئايدىڭكۆل يېزىسىنىڭ ئايىغىدىكى بىر مەشھۇر كۆل (ئايدىڭكۆل)نىڭ نامى ئىدى.

شانىچى كەنتى: «شانىچى» — «شانا» دېگەن ئىسىمغا «چى» دېگەن سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىسىنىڭ قوشۇلۇشىدىن ياسالغان. «شانىچى» دېگەن سۆز «شانا ياسىغۇچى» دېگەن مەنىدە. «شانا» سۆزىگە «ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىزاھلىق لۇغىتى»دە مۇنداق ئىزاھات بېرىلگەن: «شانا — بۆز توقۇيدىغان دەستىگاھنىڭ ئۆرۈش يىپلىرىنى كۆتۈرۈپ – چۈشۈرۈپ تۇرىدىغان قىسمى، بۆزنى بۇزغان شانىسى، قىزىنى بۇزغان ئانىسى (ماقال)».

ئەڭ تۆۋەن ئويمانلىق. تۇرپان ئويمانلىقى مەملىكىتىمىزدىكى ئەڭ تۆۋەن ئويمانلىق بولۇپ، ئەڭ تۆۋەن ئورنى ئويمانلىقنىڭ مەركىزى ئايدىڭكۆلگە جايلاشقان. دېڭىز يۈزىدىن 155 مېتىر تۆۋەن. تۇرپان ئويمانلىقى دېڭىز يۈزىدىن 392 مېتىر تۆۋەن بولغان ئىئوردانىيىدىكى ئۆلۈك دېڭىزدىن قالسىلا، دۇنيا بويىچە 2– ئورۇندىكى تۆۋەن جاي بولۇپ ھېساپلىنىدۇ.

ئۈزۈمى ئەڭ تاتلىق. تۇرپان ئېلىمىزدىكى ئۈزۈم ئۆستۈرۈش تارىخى ئەڭ ئۇزۇن، ئۈزۈم سورتلىرى ئەڭ كۆپ (200خىلدىن ئارتۇق) جاي بولۇپ، كىشمىش ئۈزۈم تۇرپانىنىڭ ئالاھىدە مەھسۇلاتى. ئۇنىڭ قەنت تەركىبى دۇنيا بويىچە 1– ئورۇندا تۇرىدۇ.

تۇرپان قۇشاقلېرىنى يوللاپ قۇياي ئەمسە.

ئالما يەيمەن،ئۆرۈك يەيمەن،
تۆپە شاخلارنى ئىگىپ.
كۈن چىقىشتا بىر يارىم بار،
ئۆلمىسۇن تىلىم تىگىپ.

ھاۋادىكى لاچىنمۇ،
يەردىن ئۇزۇق ئىزدەيدۇ.
بىر جۇگانغا كۈڭۈل بەرسەم،
قىزدىن نوچى بىز دەيدۇ.

ئارشاڭنىڭ قىلۋىسى چالقان،
چالقاندا كىيىك ياتقان.
ئۇ يەردە بىر يارىم بار،
قۇلى گۈل ئۆزى چاققان.

ئاق كۆينەك،قىزىل كۆينەك،
چوكانلارغا يارىشار.
سەن چىرايلىق دەپ قويسا،
بۇلبۇل بۇلۇپ سايرىشار.

ھاگىنىڭ تۇمانلېرى،          (ھاگا--ھاۋا)
ئىگىز دالان پەس كۆرىنەر.
شۇنچە قىزلار ئاراسىدا،
بىزنىڭ يار ئاي كۆرىنەر.

سېرىق چىچەك سايدا بار،
سەندەك جۇگان قايدا بار.  (جۇگان-چوكان)
سىنى بىر سۇيۇپ ئالسام،
قىيامەتتە پايدا بار.

ئىشىك ئالدى جۇپ كۆلچەك،
جۇپ كۆلچەكتە جۇپ ئۆدەك.
يار بولسا سىزدەك بولسا،
لوقماندەك ئۈمۈر سۇرسەك.

شىلدىر-شىلدىر سۇ بىلەن،
ئۈزۈپ كەلدى ئاق ئۆدەك.
يار باققاندا ناز بىلەن،
تىترەپ كەتتى بۇ يۈرەك.

كۇچەت ئىدى لىم بۇپتۇ،
باغدىكى تېرەك.
كىچىك چاغدىن ساڭا ئاشىق،
بىلسەڭ بۇ يۇرەك.

ئەي نادان يار،كەپتىرىمنى،
ئۇچۇردۇڭ تاش ئېتىپ.
شۇندىن بۇيان ھەسرەتتىمەن،
كۆزلېرىمدىن ياش ئېقىپ.

ئۇستەڭ بۇيىدا شاتوت،
غۇنچە بويلۇقنى يار تۇت.
غۇنچە بۇيلۇق يارىڭغا،
قىپقىزىل يۇرەكنى تۇت.

مەلىدىكى سېدىنىڭ،
سايىسى قىلىن ئىكەن.
جۇگاننى قولغا كەلتۇرمەك،
چېگىش يىپتىن قىيىن ئىكەن.

جۇجەم پىشتى ياز بولدى،
شېرىن-شىكەر مىۋىسى.
كۇڭلى يىقىن جۇگاننى،
كەلمەس كىمنىڭ سۆيگۈسى.

يىگلەپ چۇشتى غورىلار،
بۇلالمايدۇ مېغىز قاق.
ئانىسىغا چىدىسا،
مەن ئەپقاچاي،سوراپ باق.

تال چوكىنىم تال چىۋىقتەك،
تاللىۋالدىم مەن سىنى.
شۇنچە خەقنىڭ ئارىسىدىن،
پارلىۋالدىم مەن سىنى.

چەينەكچە دېمە مىنى،
كۆيدۇرىمەن مەن سىنى،
ئۆزەم كىچىك بولساممۇ،
سەكرەپ سۇيىمەن سىنى.

كېچىلەردە ئاي تۇغدى،
تاڭ سەھەردە چولپان قىز.
سىنى دەپ بۇزۇلغانمەن،
ئاچ قوينۇڭنى جۇگان قىز.

قارا قۇش ئېغىر نىمە،
كۇتەرگىلى بىلەك كېرەك.
ئۇسمىسى چارەك جۇگاننى،
سۆيگىلى يۇرەك كېرەك.

ئاق چەينەكتە چاي قويسام،
كۆك چەينەككە دەز كەتتى.
يۇقاينىدىن يار تۇتسام،
تۇۋەينىگە داڭ كەتتى.  (يۇقاينى-تۇۋەينى--------يۇقۇرى ،تۇۋەن مەھەلە دىگەن مەنىدە)

جۇگانمۇ سەن قىزچاقمۇ سەن،
داشەدە تۇرغان.  (داشە--ئاۋۇ يەر دىگەن مەنىدە)
قاشنى ئېتىپ،كۆزنى سۈزۈپ،
جاننى قاقشاتقان.

كېپىلاش دىگەن سوزنى بىز يەنى ئېغىزى توختىمايدىغان ۋاتىلداقلارغىمۇ ئىشلىتىمىز ، خوش ياقمىغان ناخشىلارنىمۇ كېپىلىدى دەپ قويىمىز
  تاغلار بېشىدا ئىرغاي ،
  ئىرغاينىڭ بېشى پىرغاي.  (ئەگرى)
  ئېرىڭنى خۇدا ئۇرغاي،
  سېنى ماڭا بۇيرىغاي.

قايناق(قانداق) قىلاي نۈچۇك قىلاي
بۇھەيرانلىقنى
پىشانەمگە پۈتۈلگەندە
سەرگەردانلىقنى

قارا قۇش قۇشلىغىلى،
ئەرلەر كېرەك، بىلەك كېرەك.
ئوسمىسى چايەك جۇگاننى ( چايەك - باش بارماق بىلەن بىگىز قولنىڭ ئارلىغى)
سويگىلى تاقەت كېرەك

يارى بارللار ئولتۇرۇر،
ئىرمالىشىپ چىرمالىشىپ.
يارى يوقلار ئولتۇرۇر،
كانتو(ئوغرى)مۇشۇكتەك مارىشىپ.
  
ئىشىكىڭدىن تولا ئۆتتۇم،
يوتۇلۇپ گۈل كۆتۈرۈپ.
خاھى(بەزىدە)ئۈمىدلىك ئۆتەي مەن،
خاھى ئۈمبەتنى ئۈزۈپ.

كۆپ ئىزالار قىلدىلا،
بىزمۇ ئاجايىپ پايلىدۇق.
كۆپ ئىزانى ئىشىتىپ،
بىزمۇ سىزدىن جايلىدۇق.(يىراقلاشتۇق)

تەييارلىغۇچى؛توتېم

bardax

مەن بۇ تېمىنى كۆرۈۋېتىپ يانداشقۇم كېلىپ قالدى.چۈنكى بۇ تېما ئۈزۈلمەي داۋاملاشسا ئىشىنىمەنكى قېرىنداشلىرىمغا نۇرغۇن مەنپەئەتلەرنى ئېلىپ كەلگۈسىى!.مېنىڭ يۇرتۇم مەدەنىيەت،دىن،پولىكلور...جەھەتلەردە تۇرپان بىلەن زامانداش ھەم تەقدىرداش قەدىمىي يۇرتلارنىڭ بىرى.ئۇ تارىختا 'كۈسەن' نامى بىلەن مەشھۇردۇر.
  كۇچا:تەڭرىتاغ ئوتتۇرا بۆلىكىنىڭ جەنۇبىي ئېتىكىگە،تارىم ئويمانلىقىنىڭ شىمالىي چېتىگە جايلاشقان.شەرقى بۈگۈر ناھىيىسى،لوپنۇر ناھىيىسى بىلەن،غەربى توقسۇ ناھىيىسى ،باي ناھىيىسى بىلەن،جەنۇبى شايار ناھىيىسى بىلەن،شىمالى خېجىڭ ناھىيىسى بىلەن تۇتىشىدۇ.ئومۇمى يەر كۆلىمى 14مىڭ 522 كۋادىرات كىلومېتىر،ئومۇمى نوپۇسى 460 مىڭ.
  كۇچا ناھىيىسىنىڭ شىمالى ئېگىز،جەنۇبى پەس بولۇپ،شىمالىي قىسمى تەڭرىتاغ تاغلىق رايونى،جەنۇبىي قىسمى ئېقىن تىنما تۈزلەڭلىكى.كۇچا دەرياسى،ئۆگەن دەرياسى،تارىم دەرياسى قاتارلىق سۇ مەنبەلىرى بار.قېزىلما بايلىقلىرى ئىنتايىن مول بولۇپ،نېفىت،تەبىئى گاز زاپىسى زور.باشقا بايقالغان ۋە زاپىسى ئېنىقلانغان قېزىلما بايلىقلاردىن كۆمۈر،كۋارتىس قۇم،تاشتۇز قاتارلىقلار بار.ياۋايى ھايۋانلاردىن يىلپىز،تاغ ئۆچكىسى،ئارقار،ئاق لەيلەك قاتارلىقلار بار.ياۋايى ئۆسۈملۈكلەردىن شىنجاڭ ئارچىسى،مېۋىلىك ئاق تىكەن،تەڭرىتاغ چىتەنى قاتارلىقلار بار.
  كۇچا ناھىيىسى ئىللىق مۆتىدىل بەلباغ ئىنتايىن قۇرغاق ئىقلىم رايونىغا تەۋە بولۇپ،قىش پەسلى قۇرۇق سوغۇق،ياز پەسلى قاتتىق ئىسسىق.يىللىق ئوتتۇرىچە تېمپىراتۇرىسى 11.3 گىرادۇس،يىللىق ئوتتۇرىچە ھۆل-يىغىن مىقدارى 73.6 مىللىمېتىر.يىللىق ئوتتۇرىچە پارغا ئايلىنىش مىقدارى 2339.2مىللىمېتىر،يىللىق ئوتتۇرىچە قىروسىز مەزگىلى 223 كۈن.
  كۇچا ناھىيىسىنىڭ قاتنىشى قولايلىق بولۇپ،جەنۇبىي شىنجاڭ تۆمۈر يولى،دۆلەت يولى 314-،217-لىنىيىسى تەڭرىتاغنىڭ جەنۇب ۋە شىمالىنى كېسىپ ئۆتىدۇ.ئۈرۈمچى ۋە جەنۇبىي شىنجاڭنىڭ ھەرقايسى جايلىرىغا قاتنايدىغان نۆۋەتچى ئايروپىلانى بار.كۇچا ناھىيىسى قەدىمى يىپەك يولىدىكى داڭلىق شەھەرلىكى بىلەن،نەپىس كۈسەن ئۇسۇلى ۋە پارلاق تاش غار مەدەنىيىتى بىلەن دۆلەت ئىچى ۋە سىرتىغا مەشھۇر.مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرىدىن قۇمتۇرا مىڭۆيى،قىزىل مىڭۆيى،قۇمتۇرا مىڭۆيى ،سۇباشى قەدىمىي شەھەر خارابىسى،قەدىمىي تۇرا...قاتارلىقلار بار.داڭلىق مەنزىرە رايونلىرىدىن قىزىليار جىلغىسى،چوڭكۆل ئورمان باغچىسى،تەڭرىتاغ سىرلىق جىلغىسى،تەبىئى توغراقلىق قاتارلىقلار بار.
   كەم قالغان جايلىرىنى باشقا يۇرتداشلارنىڭ تولۇقلاپ قويۇشىنى ئۈمىد قىلىمەن.شۇنداقلا مۇنبەردىكى تورداشلارنىڭ يۇرتىمىزغا كېلىپ،سەيلى-ساياھەت قىلىپ كېتىشىنى ،قولنى-قولغا تۇتۇشۇپ دوستلۇق گۈللىرىنى پورەكلەپ ئېچىلدۇرىشىنى ئارزۇلايمەن.

ئايتۇغ

توتىم،بەرداش،ئەھمىيەتلىك يازمىلىرىڭلارغا تەشەككۈر!يەنىمۇ كۆپلىگەن تورداشلارنىڭ تېماڭلارغا ياندىشىشىنى ئۈمىد قىلىمەن.

yalniz ھەقىي سالاھىيەتلىك ئەزا

مەنمۇ ئاۋاز  قوشمىسام قەتئىيلا  بولمىغۇدەك ،  كىچىككەن , چەتكەن دىمەي  كىلىشىپ  تۇراسىلە  ما  يەرگىما ماخما  ،، ئەمىسە چۈشەندۈرۈشنى باشلاي !
كېرىيە ناھىيىسى تارىم ئويمانلىقىنىڭ جەنۇبىي ئېتىكىگە، كوئىنلۇن تېغىنىڭ شىمالىي ئېتكىگە جايلاشقان. شەرق تەرىپى نىيە ناھىيىسىگە، غەرب تەرىپى چىرا ناھىيىسىگە تۇتىشىدۇ. جەنۇب تەرىپى شىزاڭ ئاپتونوم رايونىغا تۇتىشىدۇ. شىمال تەرىپى شايار ناھىيىسىگە تۇتىشىدۇ. جەنۇبتىن شىمالغىچە بولغان ئۇزۇنلۇقى 471.7 كىلومېتىر. شەرقتىن غەربكىچە بولغان كەڭلىكى  122  كىلومېتىر. ئومۇمىي يەر مەيدانى 39 مىڭ  500 كۋادرات كىلومېتىر. ناھىيىگە ئىككى بازار،  13 يېزا،  168 ئاھالە كومىتېتى قارايدۇ. ناھىيە بازىرىنىڭ ئۈرۈمچى شەھىرى بىلەن بولغان ئارىلىقى  1329 كىلومېتىر.  1995 - يىلىنىڭ ئاخىرىدىكى ئومۇمىي نوپۇسى  191 مىڭ بولۇپ، بۇنىڭ ئىچىدە ئۇيغۇرلار  98.49% نى، خەنزۇلار  1.41%  نى، باشقا مىلللەتلەر 0.1%  نى تەشكىل قىلىدۇ.   كېرىيە خەن سۇلالىسى دەۋرىدە ئۇزۇتقات، كېرىيە دۆلەتلىرىنىڭ يېرى ئىدى. تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدە ۋەيا تۇتۇق مەھكىمىسىگە قارىغان. يۈەن سۇلالىسى دەۋرىدە موڭغۇل خانلىرىنىڭ سۇيۇرغاللىق يېرى بولغان. چىڭ سۇلالىسىنىڭ چيەنلۇڭ 24 - يىلى (1759 - يىلى) تۆتىنچى دەرىجىلىك ھاكىمبەگ تەسىس قىلىنغان. چىڭ سۇلالىسىنىڭ گۇاڭشۈ 8 - يىلى (1882 - يىلى) قاراقاش شەھىرىنى مەركەز قىلىپ كېرىيە ناھىيىسى قۇرۇلغان. گۇاڭشۈ 11 - يىلى (1885 - يىلى) مەركىزىي كېرىيە شەھىرىگە كۆچۈرۈلۈپ، قەشقەر دوتەي مەھكىمىسىگە قارىغان. 1959 - يىلى خەنزۇچە <于> (كېرىيە) دېگەن خەتنى <于田> دەپ ئۆزگەرتىلگەن. خوتەن ۋىلايىتىگە قارىغان.    يەر تۈزۈلۈشى: جەنۇبىي ئېگىز، شىمالىي پەس.  جەنۇبىي كوئىنلون تاغلىق رايونى، ئوتتۇرا، شىمالىي قىسمى تىنما تۈزلەڭلىك ۋە قۇملۇق. بۇنىڭ ئىچىدە تاغلىق رايون 31.3% نى، بوستانلىق 6% نى، چۆل - باياۋان  62.7% نى ئىگىلەيدۇ. كېرىيە دەرياسى  قاتارلىق 11 دەرياسى بار. يەر ئۈستى سۇ بايلىقى بىر مىليارد 114 مىليون كۇب مېتىر. تۈزلەڭلىكتىكى يەر ئاستى سۇ بايلىقى مىقدارى 595 مىليون كۇب مېتىر. ياۋايى ھايۋانات بايلىقىدىن شىمال ئۆچكىسى، تېبەت بۆكىنى، يىلپىز، ياۋا قوتاز، ياۋا تۆگە، قۇلان، سۇغۇر قاتارلىقلار بار. ياۋا ئۆسۈملۈك بايلىقىدىن توغراق، يۇلغۇن، قومۇش، توشقان زەدىكى، چاكاندا، چۈچۈكبۇيا، لوپنۇر، كەندىرى قاتارلىقلار بار. بايقالغان قېزىلما بايلىقىدىن ئالتۇن، تۆمۈر، مىس، خرۇستال، تاش پاختا، قاشتېشى، چىرىمتال، كۆمۈر، گۈڭگۈرت قاتارلىقلار بار.   كېرىيە ناھىيىس مۆتىدىل بەلۋاغ قۇرغاق ئىقلىم رايونىغا كىرىدۇ. يىللىق ئوتتۇرىچە تېمپېراتۇرىسى 11.6℃، ئەڭ يۇقىرى تېمپېراتۇرىسى  41.2℃، ئەڭ تۆۋەن تېمپېراتۇرىسى  - 24.3℃. كۈننىڭ يىللىق ئوتتۇرىچە چۈشۈش ۋاقتى 2759.6 سائەت.  10℃ يىغىندا تېمپېراتۇرىسى  4199.6℃، قىروسىز مەزگىلى  214 كۈن. يىللىق ئوتتۇرىچە ھۆل - يېغىن مىقدارى  44.1  مىللىمېتىر. سۇنىڭ يىللىق ئوتتۇرىچە پارغا ئايلىنىش مىقدارى 2489.6 مىللىمېتىر. يىللىق  ئوتتۇرىچە قاتتىق قۇم ئۇچۇش - بوران چىقىش ۋاقتى 17.8 كۈن.   ناھىيىنىڭ دېھقانچىلىقى بىرقەدەر تەرەققىي قىلغان. ھازىر 23 مىڭ 800 گېكتار (357 مىڭ مو) تېرىلغۇ يەر. 9100 گېكتار (136 مىڭ 500 مو) ئورمانلىق، يەنە 213 مىڭ 300 گېكتار (3 مىليون 200 مىڭ مو) دېھقانچىلىق قىلىشقا باب كېلىدىغان قاقاس يەر 42 مىڭ 700 گېكتار (640 مىڭ مو) ئورمان يېتىشتۈرۈشكە باب كېلىدىغان قاقاس يەر بار. دېھقانچىلىق مەھسۇلاتلىرىدىن بۇغداي، كۆممىقوناق، شال، كېۋەز، مېۋە - چېۋە، كۆكتات قاتارلىقلار بار. چارۋىچىلىقى ئوتلاق چارۋىچىلىقى ۋە دېھقانچىلىق رايونى چارۋىچىلىقى دەپ ئايرىلىدۇ. چارۋىسىدىن كالا، قوي، ئېشەك قاتارلىقلار بار. پىلىچىلىكىمۇ مەلۇم كۆلەمگە ئىگە. سانائىتىدىن ئېلېكتر ئېنېرگىيىسى، دېھقانچىلىق ماشىنلىرىنى رېمونت قىلىش، پاختا چىقىرىش، قاشتېشى ئويمىچىلىقى، ئاشلىق - ماي ۋە يېمەكلىكلەرنى پىششىقلاپ ئىشلەش قاتارلىقلار بار.   كېرىيە ناھىيىسىنىڭ ئاساسىي مۇئەسسەسەلىرى تەدرىجىي ياخشىلانماقتا. دۆلەت تاشيولىنىڭ 315 - لىنىيىسى ناھىيىنى كېسىپ ئۆتىدۇ. ناھىيە، يېزا يوللىرى گىرەلىشىپ كەتكەن 0002 پروگراممىلىق تېلېفون پۈتۈن مەملىكەت تورىغا كىرگۈزۈلدى.   مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرىدىن قارا دۆڭ خارابىلىقى، قازناق مەسچىت خارابىسى، ئىمامزار خارابىسى قاتارلىق تەبىئىي مەنزىرىلىك جايلىرى تەكلىماكان قۇملۇقىنىڭ ئوتتۇرىسىغا جايلاشقان. دەريا بويى  يېزىسى ئۆزىنىڭ ئاجايىپ مەنزىرىسى بىلەن نۇرغۇن جۇڭگولۇق ۋە چەت ئەللىك ساياھەتچىلەرنى جەلپ قىلماقتا

.

كېرىيە ئاياللىرىنىڭ ئەنئەنىۋى باش كىيىمى-كىچىك تەلپەك

كىچىك تەلپەك -كېرىيە ئاياللىرىنىڭ ئەنئەنىۋە باش كىيىمى بولۇپ ، ئۇ «دۇنيا بويىچە ئەڭ كىچىك باش كىيىمى » دېگەن نام بىلەن دۇنيا جىنىس رىكورتى قامۇسىغا كىرگۈزۈلگەن ، بۇخىل باش كىيىمىنى كىيىش خوتەن ۋىلايىتىنىڭ كېرىيە ، نىيە ناھىيىلىرى ، چىرا ياھىيىسىنىڭ بىر قىسمى ، بايىنغۇلىن مۇڭغۇل ئاپتونۇم ئوبلاستىنىڭ چەرچەن چارقىلىق ناھىيىلىرىدە كەڭ ئۇمۇملاشقان ، ئۇنداقتا بۇ خىل باش كىيىمى زادى قانداق پەيدا بولغان ؟ بۇ فولىكلورتەتقىقاتچىلىرى ئۇزۇندىن بىرى تەتقىق قىلىپ كەلگەن بىر مەسىلە ، مەن بۇيەردە ئۆزەمنىڭ كىچىك تەلپەك ئۇستىدە ئېلىپ بارغان تەتقىقاتلىرىم ،ئىگەللىگەن ئەھۋالىم ئاساسىدا بارلىققا كەلگەن يۈزەكى ئوتتۇرىغا قويۇپ ئۆتمەكچىمەن .
«تەلپەك »سۆزى قەدىمكى دەۋىر تۈرۈك تىلىدا ياسالغان ئىسىم بولۇپ ،«تېرە بۆك»دېگەن سۆزدىن فونتىكىلىق ئۆزگىرىپ ياساپ ھاسىل بولغان ، خوتەنلىكلەرنىڭئەنئەنىۋە باش كىيىمى تەلپەك قۇياش ئىتقاتچىلىقى دەۋرىنىڭ مەھسولى بولۇپ ، كىچىك تەلپەكتىمۇ ئوخشاش قۇياش ئېتقاتچىلىقىنىڭ ئەنئەنىسى ساقلانغان ، شۇنداقلا بۇددا دىنى ئەقىدىسىدىن ھازىرقى كىچىك ھالەتكە ئۆزگەرگەن .
كىچىك تەلپەكنىڭ ئۇمۇمىي گەۋدىسى كېسىك كونۇس شەكلىدە بولۇپ ، ئۇستىنىڭ دىئامىتىرى 4-5 سانتىمىتېر ، ئاستىنىڭ دىئامېتىرى 8-9سانتىمىتېر، ئېگىزلىكى 7-8سانتىمىتېر ئەتراپىدا بولىدۇ ، ئىچىلىك ، تاشلىق ، تۆپىلىكتىن ئىبارەت ئۇچ قىسىمدىن تەركىپ تاپىدۇ ، ئاشلانغان ئۆچكە تىرىسىنىڭ چۇپۇرى قىقىۋېتىلىپ ئۈچ بولۇڭ شەكلىدە تۆت پارچە تېرىدىن تەلپەكنىڭ ئۇمۇمىي گەۋدىسى تىكىلىدۇ بۇ <<ئىچىلىك>>دھپ ئاتىلىدۇ.سىرتى قارارەختكەقارايۇڭ يىپ بىلەن بۈدرە شەكىل چىقىرىپ توقۇلغان «توقۇما » بىلەن قاپلىنىدۇ ، بۇ «تاشلىق » دەپ ئاتىلىدۇ . ئۈستى سېرىق ، يېشىل ، كۆك، ئاق رەڭلىك رەخىتلەردىن پىچىلغان ئۈچ بۇلۇڭ شەكىللىك تۆت پارچە رەخىت ئۆز-ئارا تېچىپ تىكىلىپ قاپلىنىدۇ . بۇ «تۆپىلىك'»دەپ ئاتىلىدۇ . ئاستى ئېغىزىنىڭ گىرۋىكىگە قارا قوي تېرىسىدىن پەۋاز تۇتۇلۇپ ، موي چىقىرىلىدۇ

كېرىيە مەشرەپلىرىدىن " تاغ مەشرىپى"

تاغ مەشرىپى --- تاغلىق رايونلاردا كەڭ تارالغان مەشرەپ بولۇپ، ھازىر ئاتچان يېزىسىنىڭ پۇلۇ ۋە لۈش كەنتىدە نىسبەتەن مۇكەممەل ساقلىنىپ قالغان. تاغ مەشرىپىنىڭ تەرتىپى ۋە شەكلى باشقا مەشرەپ تۈرلىرىدىن ئالاھىدە پەرىقلىنىدۇ. تاغ مەشرىپىنىڭ جەريانى مۇنداق بولىدى:

   يۇرت چوڭلىرىدىن بىرى مەشرەپكە رىياسەتچىلىك قىلىدۇ. مەشرەپتە ئەر- ئاياللا بىر سورۇندا ئولتۇرىدۇ. تاماقتىن كېيىن سازنىڭ چېلىنىشى مەشرەپ باشلانغانلىقىنى بىلدۈرىدۇ. مەھەللىدىكى پۈتۈن سازەندىلەر بىر يەردە ئولتۇرۇپ، نەغمە قىلشنى باشلىسا، نەغمە 2 ،3 سائەتتە ئاندىن توختايدۇ. نەغمە باشلىنىپ، قىز- يىگىت، ئەر- ئاياللار تەشەببۇسكار ھالدا بىر- بىرسىنى ئۇسسۇلغا تارتىپ ئۇسسۇل ئوينايدۇ. مەشرەپ ئەھلى ئۇسسۇلدىن ھارغاندا، قىزىقچى مەيدانغا چىقىدۇ. تاغ مەشرىپىدىكى قىزىقچى --- مەشرەپنىڭ پاششاپلىق رولىنى ئۆتەيدۇ. قىزىقچى ئويۇننى "تاز بولدى" ئويۇنىدىن باشلايدۇ. ئۇ بېشىغا سالۋا تەلپەك كىيىپ، جۇۋىسىنى تەتۈر كىيىپ، بېلىنى يىپ بىلەن باغلاپ، ئىشتىنىنى تۈرۈپ قويۇپ، پۇتىغا چورۇق كىيىپ، قولىغا ھاسا تاياق ئېلىپ، تولىمۇ ھەجۋىي قىياپەتتە گىرىم قىلىپ ۋە تاسىنىپ، تازنى دوراپ، بېشىنى قاشلاپ مەيدانغا كىرىدۇ. بىرەيلەن دەرھال ئۇنىڭ ئالدىغا بېرىپ، ھال- ئەھۋال سورايدۇ ۋە بىر قەپەس پاراڭلىشىدۇ. پاراڭ پۈتۈنلەي يۇمۇرىستىك تۈستە بولۇپ، بىر نەچچە سۆز ئويۇنلىرى ئورۇندىلىدۇ. ئاندىن ئۇلار ھەجۋىي ئۇسسۇلغا چۈشۈپ، ئۇسسۇل ئوينىغاچ پۇتىنى ساڭگىلىتىپ ئولتۇرغانلار، سۇنۇپ ئولتۇرغانلارنىڭ، ئۆز ئارا پاراڭلاشقانلارنىڭ پۇتىغا ھاسسىسى بىلەن ئۇرۇپ ياكى نوقۇپ، مەشرەپ ئىنتىزامىنى تەرتىپكە سالىدۇ. ئاندىن ھەممە كىشىنىڭ ئالدىغا بېرىپ، "پۇل تىلەيدۇ". پۇلى بارلار پۇل بېرىدۇ، پۇلى يوقلار قەغەز بېرىدۇ. ئۇ "پۇل تىلەپ" بولغاندىن كېيىن، يەنە بىر قېتىم مەشرەپ ئەھلىنىڭ ئالدىغا كېلىپ، بەرگەن پۇللىرىنى شۇ كىشىگە قايتۇرىدۇ. پۇل ئىگىسى پۇلنى ئېلىپ، كۆزىگە سۈركۈۋېتىپ بەرگەندىن كېيىن قوينىغا سالىدۇ. بۇ جەريان پۈتۈنلەي ھەجۋىي ئۇسسۇل بىلەن بىرلەشتۈرۈپ ئېلىپ بېرىلىدۇ. قىزىقچى مەشرەپ مەيدانىدىن چىقىپ كەتكەندىن كېيىن، مەشرەپ ئەھلى يەنە ئۆز ئارا ئۇسسۇلغا چۈشىدۇ. ئۇسسۇل بىر ھازا قىزىغاندىن كېيىن، قىزىقچى "غاز بولدى" ئويۇنىنى باشلايدۇ. ئۇ تەتۈر ئۆرۈلگەن جۇۋىسىنىڭ بىر يېڭىنىڭ ئۇچىنى غازنىڭ شەكلىدە ياساپ، غازنىڭ تۇمشۇقىغا ئوخشىتىپ بىر تال ياغاچ قاداپ، "غاز" نى ئوڭ قولىغا كىيىپ كىرىدۇ. سازەندىلەر دەرھال پەدىنى "شەرۋازىم" غا يۆتكەيدۇ. قىزىقچى قول ھەرىكىتىدە غازنى دوراپ بىر پەدە ئۇسسۇل ئوينىغاندىن كېيىن، ھەر بىر ئادەمنىڭ ئالدىغا بېرىپ، "غازنىڭ تۇمشۇقى" بىلەن چوقۇلاپ، ھەر بىر كىشىنى بىر كۇپلېت بېيىت ياكى قوشاق ئوقۇشقا سالىدۇ. بېيىت ياكى قوشاقنى دەرھال باشلىيالمىسا داۋاملىق چوقۇلايدۇ. ئوقۇيالمىسا جازاغا تارتىلىدۇ. "غاز بولدى" ئويۇنى تاماملانغاندىن كېيىن، قىزىقچى مەيدانغا كىرىپ، "يولۋاس كۆندۈرۈش"، "مۇرەببىم"، "بۇدۇشقاق"، "ھايۋانلار مەجلىسى"، "تۆگىگە مىنىش" قاتارلىق ئويۇنلارنى كۆرسىتىدۇ. ئويۇن جەريانىدا نەغمىچىلەر ناخشا- مۇزىكىنى زادى توختاتمايدۇ. قىزىقچى ھەر قېتىملىق ئويۇندا مەشرەپ تەرتىپىنى ئۇدا بۇزغانلارنى جازاغا تارتىپ تۇرىدۇ. جازانى رىياسەتچى بەلگىلەيدۇ. رىياسەتچىگە ئايرىم ئىسىم قويۇلماي، شۇ كىشىنىڭ ئىسمى ئاتىلىدۇ. جازالاش ئويۇنلىرىدا "جۇۋاز قوشۇش"، "توخۇغا مىنىش"، "ئېشەككە مىنىش"، "توپاق كۆندۈرۈش"، "تەخسە چىشلەش"، "چىش تارتىش"، "چاچ چۈشۈرۈش" قاتارلىق ئويۇنلار ئوينىلىدۇ.

تاغ مەشرىپىدە، بىر قىسىم ناخشىلارنىڭ ئايرىم ئۇسسۇلى بولىدۇ. شۇ ناخشا چىققاندا شۇ ئۇسسۇلنى ئوينىيالايدىغانلار ئۇسسۇلغا چۈشىدۇ. بىر ناخشىنىڭ ئۇسسۇلى باشقا ناخشىدا ئوينالمايدۇ.

چارۋىچىلار ياز پەسىلىدە چارۋا ماللىرىنى چېقىل ئارىسىدا باقىدۇ. قىش پەسلىدە كەنتكە يېقىن جايلاردىكى يايلاقلاردا باقىدۇ. بۇ چاغلاردا ئاساسەن ئائىلىسىدە تۇرىدۇ. شۇڭا "تاغ مەشرىپى" قىش پەسلىدە كۆپ ئوينىلىدۇ. تاغلىق رايونلاردا توي- تۆكۈن مەشرەپسىز ۋە ئوغلاق تارتىشسىز ئېلىپ بېرىلمايدۇ

كېرىيە خەلق قوشاقلىرى

ئاتچان تاغلىرى ئىگىز،
باغرىدا كەڭ يايلىقى.
ۋەدە بەرگەن يايرىمنىڭ،
چىن تەخسىدە قايمىقى.

لۇش تېغىدىن چىقىدۇ،
ئاپئاق سۈزۈك قاشتېشى.
بىزنى كۆيدۈرگەن يارنىڭ ،
ئۇلىما قارا قېشى.

پۇلۇ تاغنىڭ ئاتلىرى ،
چەبدەس ئىكەن، شاش ئىكەن.
ۋاپا قىلمىغان يارنىڭ ،
باغرى قاتتىق تاش ئىكەن.

ئويتوغراق كۆك شاپتۇلىنىڭ،
تەمى تاتلىق ئۆزگىچە.
يار بىلەن ۋەدە قىلدۇق،
توي قىلىشقا كۈزگىچە.

ئارال دىگەن گۈزەل جاي،
قىزىل گۈلنىڭ بازىسى.
نىم بولغاندۇ يايرىمغا ،
كۆرۈنمەيدۇ قارىسى.

تۈگمەن كۇچا كەنتىنىڭ،
يىگىتلىرى مەرد سېخىي.
قۇيىۋاپتۇ ئوسمىنى،
قىزلىرىمۇ بەك تېخى.

قارلۇق ئۆستەڭ بويىدا،
نان ياقار ناۋاي ئۇستام.
ئەجەپمۇ ئوبدان چىقتى،
ھېيتكاھتىن بىر يار تۇتسام.

تاختا كۆۋرۈك بويىدا،
قايماق ساتقان چوكان قىز.
باشقا يەردىن يار تۇتماڭ،
كۆيۈپ يۈرگەن سىزگە بىز.

تانايبېشى دىگەن يەرنىڭ،
كوچىلىرى كۆپ ئىكەن.
نادانلىق قىلىپ قويۇپ،
مەن ياردىن تاياق يىگەن.

يېڭىباغنىڭ قىزلىرى ،
ئات ئوينىتار بەيگىدە.
ئەمدى تۇتقان يايرىمنىڭ،
ئەسلى يۇرتى ئەگلىدە.

بوستان شاللىق دىگەن يەر،
گۈرۈچ ،بېلىق ماكانى.
يارنى بىر كۆرۈش ئۈچۈن،
تارتسام مەيلى جاپانى.

لەڭگەر ئۈزۈمى تاتلىق ،
تەمى تىلدىن كەتمەيدۇ.
بالدۇر تۇتقان يايرىمغا،
ھازىرقىسى يەتمەيدۇ.

شەنبازارنىڭ مىۋىسى،
تەمى تاتلىق سەرخىلكەن.
سىنالمىغان شۇ يارنىڭ،
ھۈنىرى كۆپ ھەرخىلكەن.

ئاق ناۋاتتەك ئاق سۈزۈك،
سەيۋاغنىڭ ئاق ئۈرىكى.
بىزنى تاشلىغان يارنىڭ ،
قانداق چىدار يۈرىكى.

شىۋول دىگەن ئوبدان جاي،
بېلىق تۇتسا كۆلى بار.
گۈل بىغىمدا يايرىمنىڭ ،
قىسىدىغان گۈلى بار.

لايسۇدىن ئالما ئالدىم،
قارقىدىن قۇرۇق ئوتۇن.
بېشىمغا بالا بولدى،
بىسىناق ئالغان خوتۇن.

دەريا بويىنىڭ توغرىقى،
قۇملۇققا خوجايىنكەن.
كۆڭلى نازۇك شۇ يارنىڭ ،
گەپ سۈزى مۇلايىمكەن.



كېرىيەلىك بالا ئېيتقان ناخشا



تېخىمۇ كۆپ رەسىملەر بۇ يەردە
http://photo.renren.com/photo/ap/Qg1jpQEAIN

tutem

قېنى باشقا يۇرتنىڭ ساياھەت يىتەكچىلېرى...

bulbulgoya

ئىسىل تېما بوپتۇ بۇ.
مۇشۇ باھانە بىلەن تۇرپانلىقتىن بىرنى تۇنۇۋالدىم.
ئاۋۇ  بىزنىڭ يەرلىك شىۋىلىرىمىزكەن ھە..........مەن بىلمەيدىغان سۆزلۈكلەرمۇ خېلى كۆپكىنا.(نازىركومنىمۇ يوللاپ قويماي)

aynuri888

ياخشى باشلىنىش بولۇپتۇ.بي تېنا ئارقىلىق دىيارىمىزنى ئىلگىرلىگەن ئاساستا چۈشۈنىشىمىزگە ياردىمى كۆپ ئىكەن.مەنمۇ ماتىرىيال تەييارلاۋاتىمەن...............

sahra

ئىككى توتېمنىڭ مەنبەسى بىرمىكەن شۇنداق قىلىپ   
بۇ تىما ياخشى تىما بوپتۇ ،مەنمۇ  دىيارىمىزنىڭ گۈزەل ساياھەت ئورۇنلىرىنى يېزىپ قوياي دىسەم ، كۈز بۇلۇپ كەتتى  ،بىكار ئارماندا قالماڭلار ،شۇڭا كېلەر يىلى ئەتىيازدا  يېزىپ قۇياي ، چۇقۇم كېلىپ ساياھەت قىلىپ كېتىڭلار .

tutem

بۇ 7قەۋەتتىكىsahra يوللىغان 2010-09-07 08:52 غا قارتىلغان  :
ئىككى توتېمنىڭ مەنبەسى بىرمىكەن شۇنداق قىلىپ    
بۇ تىما ياخشى تىما بوپتۇ ،مەنمۇ  دىيارىمىزنىڭ گۈزەل ساياھەت ئورۇنلىرىنى يېزىپ قوياي دىسەم ، كۈز بۇلۇپ كەتتى  ،بىكار ئارماندا قالماڭلار ،شۇڭا كېلەر يىلى ئەتىيازدا  يېزىپ قۇياي ، چۇقۇم كېلىپ ساياھەت قىلىپ كېتىڭلار .

ئۆزەممۇ گاڭگىراپ كەتتىم. كېلۇنلانغان نۇسخامدىن.
تەكلىماكان ئەتراپىدىكى يېزا-قىشلاق،شەھەرلەرنىڭ 4 پەسىلنىڭ ھەممىسى سۈيۈملۈك تۇيۇلمامدا سىزگە؟

urdek

تۇرپان كۇرۇنۇشلىرىدىن ئازىراق نەمۇنلەر


تۇرپاندىكى بىرقىسىم ئىمارەتلەردىن كۇرۇنۇش

بۇ تۇرپان مۇقام يۇرتى

بۇ يەر داڭلىق ساياھەت ئورنى بويلۇق