«دەريا بويى-قەدىمكى مەدەنىيەت ئارىلى» دەرس لايىھەسى

alahidin

8-يىللىقلار تىل-ئەدەبىيات دەرسلىكى(1-قىسىم):
«دەريا بويى-قەدىمكى مەدەنىيەت ئارىلى»نى ئۆگىنىشكە يېتەكچىلىك قىلىش لايىھەسى
ئۆگىنىش نىشانى:
1. تېكىستنىڭ ئاپتورى، ژانېرى، مەركىزىي ئىدىيىسى قاتارلىقلارنى بىلىۋېلىش؛
2. تېكىستنىڭ ئىپادىلەش ئۇسۇلىنى ۋە تېكىستتە قوللىنىلغان ئاساسلىق سىتىلىستىكىلىق ۋاستىلەرنى ھەم ئۇلارنىڭ مەزمۇننى ئىپادىلەشتىكى رولىنى ئايدىڭلاشتۇرۇۋېلىش؛
3. ئادەم بىلەن تەبىئەت، تەرەققىيات بىلەن مۇھىت ۋە ئەنئەنە بىلەن زامانىۋىيلىقنىڭ دىئالېكتىكىلىق مۇناسىۋىتى ھەققىدە ئىزدىنىش.
ئالدىن ئۆگىنىش كۆرسەتمىسى
دەريا بويى-خوتەن ۋىلايىتىنىڭ كېرىيە ناھىيىسىگە تەۋە كەنت بولۇپ، ناھىيە مەركىزىدىن 160كىلومېتىر يىراقلىققا، سىرلىق ماكان تەكلىماكان قۇملۇقىنىڭ ئوتتۇرىغا جايلاشقان، تۆت ئەتراپى چەكسىز كەتكەن قۇملۇق بىلەن قورشالغان. بىز جۇغراپىيە دەرسىدە ئۆگەنگەن «ئارال»نىڭ تۆت ئەتراپى سۇ بىلەن قورشالغان بولىدۇ. لېكىن، ئاپتور دەريا بويى كەنتىنى« ئارال»، يەنە بىر قەدەم ئىلگىرلەپ «مەدەنىيەت ئارىلى» دەپ ئاتىغان. سىزنىڭچە، بۇنداق ئاتاشنىڭ سەۋەبى نېمە؟
1. تېكىستنى ئەستايىدىل ئوقۇپ، تۆۋەندىكى سۇئاللارغا جاۋاپ بېرىڭلار:
1) تېكىستنىڭ ژانېرى نېمە؟
2) تېكىستنىڭ ئاپتورى ھەققىدە نېمىلەرنى بىلىسىز؟
3) تېكىستتە ئاساسلىقى نېمىلەر بايان قىلىنغان؟
4) تېكىستتە قوللىنىلغان ئاساسلىق ئىپادىلەش ئۇسۇلى قايسى؟
2. تېكىستنى ئەستايىدىل ئوقۇپ، تېكىست مەزمۇنىغا ئاساسەن تۆۋەندىكى بوش ئورۇنلارنى تولدۇرۇڭلار:
1. بۇنىڭدىن 400يىللار ئىلگىرى تەكلىماكان قۇملۇقىنىڭ جەنۇبىي گىرۋىكىدىكى كېرىيە بوستانلىقىدا (ئاھالىلەرنىڭ نىسبىتى) بىلەن (بوستانلىقلار سىغىمچانلىقى) ئوتتۇرىسىدا تەڭپۇڭسىزلىق كۆرۈلگەنىدى. بۇنىڭ بىلەن بىر قىسىم (ئاھالىلەر يېڭى ھاياتلىق ماكانى) ئىزدەپ كېرىيە دەرياسىنىڭ تۆۋەن ئېقىنىغا قاراپ سۈرۈلۈشكە باشلىغان.
2. ئۇلار توختىماي ئالغا قاراپ مېڭىشتى، غايەت زور قۇم دېڭىزىنى كېچىپ بارخانلارنى ئاتلىدى. قەدىمكى خوتەنلىكلەرگەخاس جاھىللىق ۋە ئۆزىنى پىدا قىلىشتەك پىداكىرانە روھ بىلەن ئالغا ئىلگىرلىدى. تەجرىبىلىك ئاقساقاللىرى بىلەن ماھىر پادىچىلىرىنىڭ (قۇمغا سىڭىپ كەتكەن دەريا سۈيى ھامان بىر جايدىن سىرغىپ چىقىدۇ) دېگەن قىياسلىرىغا شەكسىز ئىشەندى.
3. ئۇلار ھايات-ماماتلىق سىناقلاردىن ئۆتۈپ، ئاخىرى تەكلىماكان قوينىدىكى بۇ يېشىل ئارالنى بايقاشتى، مۇشەققەتلىك ئۇزۇن سەپەر ئاخىرلاشتى. بۇ يەردىكى( تېنچ، پىنھان ۋە خاتىرجەم) ھايات ئۇلارغا قۇچاق ئاچتى. ئۇلار بۇ يەرگە («دەريا بويى») دەپ نام بەردى.
4. ئۇلار تەكلىماكاندىكى بۇ تەنھا ۋەتەندە ناھايتى تېزلا ئۆزلىرىنىڭ ئىجتىمائىي بىرلىكىنى قۇرۇپ چىقتى. بۇ ئىجتىمائىي بىرلىكتە (ئىنساپ، ئىمان، ئەخلاق ۋە قېرىنداشلىق) ئادەملەر ئوتتۇرىسىدىكى كىشىلىك مۇناسىۋەتنىڭ ئاساسى قىلىنغانىدى. ئۇلار ئۈچۈن( ئەمگەك قىلىش، ماددىي بايلىق يارىتىش ۋە ئەۋلاد قالدۇرۇش) تىنمۇ بۈيۈك بۇرچ يوق ئىدى.
3. تېكىستنى ئەستايىدىل ئوقۇپ، تېكىست مەزمۇنىغا ئاساسەن توغرا جاۋاپ تاللاڭلار:
1. «شۇنداق كۈنلەرنىڭ بىرىدە يېلىنجاپ تۇرغان قۇياش بارخانلار ئۈستىگە باش قويغان، زېمىن شەپەق نۇرىغا چۆمۈلگەن بىر دەقىقىدە ئۈمىد تۇغۇلدى! بىر قۇش غاقىلدىغىنىچە ئۇلارنىڭ ئۈستىدىن ئۇچۇپ، ئالدى تەرەپتىكى بارخانلار كەينىگە ئۆتۈپ كەتتى. ئۇلار خۇشاللىقىدىن ۋاقىرۋەتتى:
-سۇ، بوستانلىق، ھاياتلىق!» (1) بۇ پارچىدا قوللىنىلغان سىتىلىستىكلىق ۋاستە: (     )
ئوخشىتىش، جانلاندۇرۇش. .C مۇبالىغە، جانلاندۇرۇش؛ .B   سۈپەتلەش، جانلاندۇرۇش؛ . A
(2) ئۇلارنىڭ خوشاللىقىدىن ۋاقىرىۋېتىشىنىڭ سەۋەبى: (  ) .A قۇشنى كۆرۈپ ئولجىغا ئېرىشدىغان بولدۇق دەپ قارىغانلىقىدىن؛ .B قۇشنىڭ، جۈملىدىن بارلىق ھاياتلىقنىڭ سۇنى مەنبە قىلىدىغانلىقىنى، قۇشقا ئەگەشسە يېڭى ھاياتلىق ماكانىغا ئېرىشدىغانلىقىنى چۈشەنگەنلىكتىن، يەنى ھاياتلىق زەنجىرىنى چۈشەنگەنلىكىدىن؛  C. دەريا بويى كىشىلىرىنىڭ قۇشقا ئېتىقاد قىلدىغانلىقىدىن.
2.  ئۇلار ھايات-ماماتلىق سىناقلاردىن ئۆتۈپ، ئاخىرى تەكلىماكان قوينىدىكى بۇ يېشىل ئارالنى بايقاشتى، مۇشەققەتلىك ئۇزۇن سەپەر ئاخىرلاشتى. بۇ يەردىكى تېنچ، پىنھان ۋە خاتىرجەم ھايات ئۇلارغا قۇچاق ئاچتى. ئۇلار بۇ يەرگە «دەريا بويى» دەپ نام بەردى.(1) «پىنھان »دېگەن سۆزنىڭ ئەسلى ۋە تېكىستىكى كۆچمە مەنىسى ھەققىدە ئېيتىلغانلاردىن توغرىسى : (   ) .A جىمجىت، ئاشكارا؛  B. يۇشۇرۇن؛ سىرتقى تەسىرگە ئۇچىرىمىغان؛  C . ئاشكارا، سىرتقى تەسىرنى قوبۇل قىلغان.
(2) يۇقارقى پارچىدىكى «تېنچ، پىنھان ۋە خاتىرجەم» دېگەن سۆزلەرنىڭ تەڭداش مۇناسىۋەتتە ئىشلىتىلىشنىڭ سەۋەبى: (    ) .A تېنچلىق ۋە خاتىرجەملىكنىڭ سىرتقى مۇھىتنىڭ سەلبى تەسىرىگە ئۇچرىمىغان شەرت ئاستىدا مەۋجۇد بولىدىغانلىقىدىن؛ B. تېنچلىق ۋە خاتىرجەملىكنىڭ پەقەت سىرتقى مۇھىتنىڭ تەسىرىگە باغلىق بولىدىغانلىقىدىن؛ C . تېنىچلىق ۋە خاتىرجەملىكنىڭ پەقەت بېكىنمە مۇھىتتا مەۋجۇد بولىدىغانلىقىدىن.
3.«تونۇر ئوتىدەك ئاپتاب، قۇرغاق ھاۋا، سۈرلۈك قۇملۇق، پايانسىز چۆل ئۇلارنى جىسمانىي جەھەتتىنلا خورۇتۇپ قالماستىن، بەلكى يەنە روھىي جەھەتتىنمۇ سولدۇردى». بۇ جۈملىدە: (    ) مۇناسىۋىتى بايان قىلىنغان. .A ئادەمنىڭ جىسمانىيتى بىلەن تەبىئەتنىڭ؛ B. ئادەمنىڭ جىسمانىيتى بىلەن مەنىۋىيتىنىڭ؛ C . ئادەمنىڭ جىسمانىيتى ۋە مەنىۋىيتى بىلەن تەبىئەتنىڭ.
4. «زامانىۋىي جەمئىيەتتىكى باش-ئاخىرى يوق زىدىيەتلەر، باش قېتىنچىلىقلار، ئادەملەر ئارا ساختا  مۇناسىۋەتلەر بۇ يەردە زادىلا مەۋجۇد ئەمەس ئىدى».«بۇ يەر» (   ) نى كۆرسىتىدۇ. .A ھازىرقى دەريا بويى كەنتى؛ B. 400 يىللار بۇرۇنقى دەريا بويى كەنتى؛ C . ھازىرقى زامانىۋىي شەھەرلەر.
دەرسخانا مەشقى:
1. «ئۇلار زىمىننى سۆيەتتى، تەبىئەتكە ھۆرمەت قىلاتتى، سۇ مەنبەلىرىنى قەدىرلەيتتى، ھەر بىر تامچە سۇنىڭ ئۇلار ئۈچۈن قانچىلىك قىممەتكە ئىگە ئىكەنلىكىنى ئوبدان  چۈشىنەتتى. ھەر بىر تۈپ توغراقنىڭ قانچىلىك قۇمنى تىزگىنلەپ تۇردىغانلىقىنىمۇ ياخشى بىلەتتى. ئۇلار بۇ زېمننىڭ يارىلىشىدىنلا بىر خىل ئىچكى تەڭپۇڭلۇققا ئىگە ئىكەنلىكىنى، ئالەمدىكى جىمى شەيئىلەرنىڭ بىر-بىرى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتتە تۇردىغانلىقىنى، تاغ-دەريا، قۇملۇق، بوستانلىق ۋە گۈل-گىياھلارنىڭ ئۆز ئارا ئورگانىك بىرلىكتە  مەۋجۇت بولۇپ تۇردىغانلىقىنى چوڭقۇر ھېس قىلغانىدى. شۇڭلاشقا ئۇلار ئۆزلىرىنى تەبىئەتنىڭ بىرقىسمى، زېمىننىڭ قوغدىغۇچىسى، بوستانلىقلارنىڭ خوجايىنى دەپ قارايتتى». دەريا بويى كەنتىدىكىلەرنىڭ تەبىئەت بىلەن ھاياتلىق ھەققىدىكى يۇقارقى كۆز قاراشلىرى بىلەن ھازىرقى زامانىۋىي جەمئىيەت كىشىلىرىنىڭ تەبىئەت بىلەن ھاياتلىق ھەققىدىكى كۆز قاراشلىرىدا قانداق ئوخشاشلىق بار دەپ قارايسىز؟ بۇ خىل قاراشنىڭ ھازىرمۇ قىممىتى بارمۇ؟
2. «ئۇلارنىڭ تۇرمۇشىدا زامانىۋىي جەمئيەتتىكى ئەۋزەل ئىمكانىيەتلەر تېپىلمىسىمۇ، روھى دۇنياسىدا زامانىۋىي جەمىئيەتتىن ئاسان تاپقىلى بولمايدىغان گۈزەل نەرسىلەر بارئىدى.» بۇ گۈزەل نەرسىلەر قايسى؟
3. «بۇ جاي تەكلىماكاندىكى تەبئىي فولكلور موزېي ئىدى.»بۇ يەردىكى «فولكلور، موزېي»دېگەن سۆزلەرنىڭ لېكسىكىلىق مەنىسى نېمە؟بۇ جۈملىدە قانداق سىتىلىستىكىلىق ۋاستە قوللىنىلغان؟
4.« شۇنداق قىلىپ تەكلىماكاندىكى قەدىمكى ھاياتلىق ئارىلى-دەريا بويى ئاخىر ‹بايقالدى›. مەدەنىيەتلىك جەمىئيەتنىڭ ئادەملىرى بۇ يەرگە يوپۇرۇلۇپ كېلىشتى. بۇ  جاينىڭ خىلۋەتلىكىگە، ئادەملەرنىڭ ئاق كۆڭۈللىكىگە ھەيران بولۇشتى.»  «بايقالدى»دېگەن سۆز نېمە ئۈچۈن قوش تىرناق ئىچىگە ئېلىنغان؟ مەدەنىيەتلىك جەمىئيەتنىڭ ئادەملىرى نېمە ئۈچۈن دەريا بويى كەنتىدىكى ئادەملەرنىڭ ئاق كۆڭۈللىكىگە ھەيران بولىدۇ؟
5. «ئادەملەر ئۆزلىرى بىلەن بىللە مەدەنىيەتلىك دۇنيانىڭ خىلمۇ-خىل زامانىۋىي باكتىريەلىرىنى بۇ يەرگە ئېلىپ كېلىشتى». بۇ يەردىكى «زامانىۋىي باكتىريەلەر» نېمىلەرنى كۆرسىتىدۇ؟
6. «ئايتىماتۇف توغرا ئېيتىدۇ: ‹بۈگۈنكى كۈندە يۈز بېرىش ئېھتىمالى بولغان قىيامەت ۋە ئېكولوگىيە تىراگېدىيلىرى دىنىي كىتابلاردا ئېيتىلغاندەك خۇدانىڭ غەزىپىدىن ئەمەس، بەلكى ئادەملەرنىڭ ئۆزلىرى تەرپىدىن كەلتۈرۈپ چىقىرىلىدۇ!›». بۇ پارچىدىكى «قىيامەت»نىڭ مەنىسى نېمە؟ ئېكولۇگىيە تىراگېدىيەلىرى  نېمىنى كۆرسىتىدۇ؟ ئاپتۇر نېمە ئۈچۈن ئايتىماتۇفنىڭ قارشىنى قوللايدۇ؟بۇ جۇملىنىڭ ئاخىرىغا نېمە ئۈچۈن« !»  بەلگىسى قويۇلغان؟
7. ئەمدىلىكتە دەريا بويىدىكى بۇ ئاق كۆڭۈل كىشىلەرنىڭ قىممەت قارشىدا جىددى ئۆزگۈرۈش يۇز بېرىشكە باشلىدى... تەكلىماكاندىكى تەبىئي ئېتنوگرافىيە موزېيى بۇزۇلۇشقا باشلىدى». تەبىئي ئېتنوگىرافىيە نېمىنى كۆرسىتىدۇ؟ دەريا بويىدىكلەرنىڭ قىممەت قارشىدا نېمە سەۋەپتىن جىددى ئۆزگىرىش يۇز بېرىدۇ؟ بۇ ئۆزگىرىش قايسى جەھەتلەردە ئىپادىلىنىدۇ؟
مۇستەھكەملەش، كېڭەيتىش:
1. ئادەم بىلەن تەبىئەتنىڭ مۇناسىۋىتىنى قانداق چۈشىنىسىز؟
2. سىزنىڭچە،  تەرەققىيات بىلەن مۇھىتنىڭ مۇناسىۋىتىنى قانداق تەڭشەش كېرەك؟
3. «تەرەققىيات چوقۇم ئىنسانىيەتنىڭ ياشاش مۇھىتىغا ئىجابىي تەسىر كۆرسىتىدۇ، ئۇ ئىنسانىيەتنىڭ بىردىن-بىر چىقىش يولى.» دېىيىش توغرىمۇ؟
4. مىللىي ئەنئەنە  بىلەن زامانىۋىي مەدەنىيەتنىڭ مۇناسىۋىتىنى قانداق چۈشىنىسىز؟
ئاخىرلاشتۇرۇش سۆزى: شۇنداق، تارىم بىزنىڭ ئانىمىز، بىز بۇ مېھرىبان ئانىدىن تۇغۇلغان، ئۇنىڭ كۆكسىدىن ئاق  سۈت ئېمىپ چوڭ بولغان،  ئۇنىڭ ئەللەي ناخشىسىنى ئاڭلاپ ھايات گۈزەللىكىنى ھېس قىلغان، ئۇنىڭ باغرىغا تىنىپ كەتكەن مەدەنىيەت تىندۇرمىسىدىن ئۇزۇق ئالغان. بۈگۈنكى كۈنگە كەلگەندە، بۇ مېھرىبان ئانا زامان رىيازەتلىرىدىن چارچىدى، جىسمى خورىدى، ئۇ ھەقىقەتەنمۇ كۆپ مۇشاقەتلەرنى چەكتى. ئۇ يېڭى ھاياتىي كۈچكە مۇھتاج! بىز ئۇنى پەرزەنتلىك مۇھەببىتىمىز بىلەن ئاسرايلى ۋە مەڭگۈ سۆيەيلى!
5.«ئاىماتۇف توغرا ئېيتىدۇ: بۈگۈنكى كۈندە يۈز بېرىش ئېھتىمالى بولغان قىيامەت ۋە ئېكولوگىيە تىراگېدىيلىرى دىنىي كىتابلاردا ئېيتىلغاندەك خۇدانىڭ غەزىپىدىن ئەمەس، بەلكى ئادەملەرنىڭ ئۆزلىرى تەرپىدىن كەلتۈرۈپ چىقىرىلىدۇ!»
«تونۇر ئوتىدەك ئاپتاب، قۇرغاق ھاۋا، سۈرلۈك قۇملۇق، پايانسىز چۆل ئۇلارنى جىسمانىي جەھەتتىنلا خورۇتۇپ قالماستىن، بەلكى يەنە روھىي جەھەتتىنمۇ سولدۇردى». تېكىستتە بۇ خىل «...لا قالماستىن، بەلكى...»شەكلىدىكى يات تىللاردىن تەرجىمە ئارقىلىق كىرگەن جۈملە شەكلى خېلى كۆپ ئۇچرايدۇ. سىزنىڭچە بۇجۈملىلەردىكى «بەلكى» دېگەن سۆزنى ئىشلىتىشنىڭ زۆرۈرۈيىتى بارمۇ؟بۇ سۆزنى ئېلىۋەتسەك يۇقارقى جۈملىلەرنىڭ مەزمۇنى ۋە ئىپادىلەش ئۈنۈمىگە تەسىر يېتەمدۇ؟
ئەسكەرتىش: بۇ لايىھەنى يېڭىسار ناھىيىلىك 3-ئوتتۇرا مەكتەپتىن ئالاھىدىن ئابدۇرېشىت بىلەن مۇتەللىپ مەنسۇر تۈزگەن.

asrar

ئورا كولاپ پۇتلاش، كۆرەلمەسلىك ...لەر  قەدىمكى مەەنىيەت ئارىلىدا يوق ئىدى.«زامانىۋىي باكتىريەلەر»بۇ يەرگە «قىيامەت »نى ئىلىپ كەلدى...لەر ھەققىدىكى بۇ دەرسنىڭ   يېتەكچىلىك لاھىھەسىنى ياخشى تۈزۈپسىز .
  « قەدىمكى مەدەنىيەت ئارىلى » دەرسىنىڭ ئۆگۈنىش لايىھەسىنى ياخشى تەييارلىغان دوستلارغا كۆپتىن -كۆپ رەخمەت .

火山

ناھايىتى ياخشى بوپتۇ   جاپا چىكىپسىز  

زەپەر

ياخشى بولغان دەرىس تەييارلىقى يوللاپسىز رەخمەت سىزگە . بولسا تۇلۇق يوللىسىڭىز ئۇقۇتقۇچىلارمۇ پايدىلانسا دەيمەن.