رورەننىڭ بايقىلىشى توغرىسىدىكى ماتىرياللارغا ئىزاھ››قا ئىككى كەلىمە سۆز [ئۇلانما كۆچۈرۈش]

<< رورەننىڭ بايقىلىشى توغرىسىدىكى ماتىرياللارغا ئىزاھ >> قا ئىككى كەلىمە سۆز

                                          مۇھەممەت توختى
         لوپنۇردن ئىبارەت بۇ گۆھەر زىمىن ئۇزۇندىن بۇيان تەتقىقات تېمىسىنىڭ كۆپـلۈكى،تۈرىنىڭ خىلمۇ –خىللىقى ، ئالاھىدىلىكىنىڭ ئۆزگىچىلىكى بىلەن تارىخشۇـناس ، تىلشۇناس ، ئارخىلوگلار-نىڭ تەتقىقاتىدىكى بىر قىزىق نۇقتا بولۇپ كەلـمەكتە .
      مەتبۇئاتلاردا كروران قەدىمىي شەھەرىنىڭ بايقىلىشى توغرىسىدا نۇرغۇنلىغان تەتقىقات ماقالىلىرى  ئېلان  قىلىنىپ  ،  ھەر  خىل  تەتقىقات  نەتىجىلىرى  ۋە  پەرەزلەر  ئوتتۇرىغا قويۇلدى . كروران قەدىمىي شەھەرىنى  تۇنجى  قېتىم بايقىغان  كىـشى تەتقىقات ماقالىلىرىدە ئېيتىلغاندەك  لوپنۇر  چارا  مەھەللىسىدىكى  << ئۆردەك >> دېگەن  كىشى  .  بۇ  ھەقتە لوپنۇرلۇقلار  ئارىسىدا  ھازىرغىچە  بەزى ھېكايىلەر تاقىلىپ كەلمەكتە .
      مەن  ماتىريال  كۆرۈۋېتىپ  <<  شىنجاڭ  ياشلىرى  >> ژۇرنىلىنىڭ 1994-يىلى 7-سانىدىكى  قۇربانجان  ئابلىمىتنىڭ  <<  رورەننىڭ  بايقىلىشى توغرىسىدىكى ماتىرياللارغا  ئىزاھ   >>  دېگەن  تېمىدىكى  ماقالىسىنى  ئوقۇپ  چىقتىم  . بۇ  ماقالىدىكى  بېرىلگەن دەلىل  –  ئىسپاتلار  (  سىۋىن  ھېدىننىڭ   بايانى ، مەخسۇت ھېيتنىڭ ماقالىسى ) دىن قۇربانجان ئابلىمىتنىڭ بۇ ھەقتە كۆپ ئىزدەنگەنلىكىنى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ .
        ھەقىقەتەن  بىز   لوپنۇرلۇقلار  (  ياشانغان كىشىلەر ) ئارىسىدا <<  ئۆردەك دېگەن   كىشى بىر  چەتئەللىكنى  كروران  قەدىمىي  شەھەرىگە  باشلاپ  بارغان ...  >> دېگەن  سۆزلەرنى ئۇچراتقىلى بولىدۇ .
       بىراق   ،    قۇربانجان    ئابلىمىت    يازغان   ئىزاھاتنىڭ    ئاخىرقى   قىسمىنى
<<  (ئۆردەك )  ئەمەلىيەتتىن  قارىغاندا ، نوقۇل  ھالدا  ئۇيغۇر  كىشى  ئىسمى ئەمەس ،  بەلكى  ئۇ  بىر  خىل لەقەم بولۇشى مۈمكىن ....  شۇڭا  تۇنجى قېتىم رورەن  ( كروران )   قەدىمىي  شەھەرىنى  تاپقان   لوپنۇرلۇق  ئۇيغۇر  كىشىنىڭ ئىسمىنىڭ لەقەم  ئاساـسىدىكى ئۆردەك   بولۇشى  ئەمەلىيەتكە   يېقىن  تۇرىدۇ  >>  دەپ   ئاخىرلاشتۇرغان   .  ئالدىنقى دەلىللەر    كىشىنى    قايىل   قىلسا  ،  ماقالىنىڭ  ئاخىرقى   قىسمى   كىشىنى  تولىمۇ ئەپسۇسلاندۇرىدۇ .
       قۇربانجان  ئابلىمىتنىڭ   ئىزاھاتى  مېنىڭچە   يۈزەكى  ھالدا  ئوتتۇرىغا قويۇلـغان پەرەزدۇر خالاس . ئېنىق قىلىپ  ئېيتقاندا  ،  لوپنۇرلۇقلارنىڭ  ئىسىم قويۇش  ئادەتلىرىنى  توغرا   تەھلىل   قىلمىغانلىق    ۋە  پىششىق بىلمىگەنلىك .  شۇڭا  مەن  لوپنۇر كىشى  ئىسىملىرى   توغرىسىدىكى   قاراشلىرىمنى  ئوتتۇرىغا  قويۇش  ئارقىلىق تارىخشۇناس  ،  ئارخىلۇگ  ،  تىلشۇناسلار  بىلەن  ئورتاقلىشىش  مەقسىدىدە  ئۇزۇنـدىن  بۇيان  يىغقان  ماتىرياللىرىمنى   رەتلەپ چىقتىم   . يەنى   قۇربانجاننىڭ  پەرىزىگە قارىتا ئىككى ئېغىز تولۇقلىما   بەردىم  .  بۇ  بەلكىم   بۇ   ساھەدە  ئىزدەنگۈچىلەرگە  ياردىمى  بولار  دېگەن ئۈمىتتىمەن .
    ئۇيغۇر   كىشى ئىسىملىرىنىڭ  بىر تەركىبىي قىسمى بولغان لوپنۇر كىشى ئىسىمـلىرىمۇ   ئۆزىنىڭ ئۆزگىچىلىكى، مىللىي ئالاھىدىلىكى ،  تۈرى  جەھەتلەردىن   مۇھىم   تەتقىقات   تېمىسى  بولۇپ  كەلمەكتە  . مەن   بۇ  يەردە  پەقەت  لوپنۇرلۇقـلارنىڭ   ئىسىم   قويۇش   ئادەتلىرىنىڭ  بىر  قانچە  تۈرىنى ئوتتۇرىغا قويىمەن .
    (1) تەبىئەت   ھادىسلىرىگە  ئاساسەن  قويۇلغان  لوپنۇر  كىشى  ئىسىملىرى  : ئاگاز ( ئەگىز)،  ئايخان ...
     (2)  ھەر  خىل نەرسىلەرگە  تەقلىد  قىلىپ  قويۇلغان  لوپنۇ ر  كىشى  ئىسىمـلىرى  :                                                
چارۇق (چو رۇق ) ، كەمىدەك ، مامۇجان (مامۇخان ) ...
   (3)  ھەر  خىل  ئۇچار  قۇشلارغا  تەقلىد  قىلىپ  قويۇلغان   لوپنۇر كىشى ئىسىملىرى :  تۇناجان    (تۇرنا ) ،ئۆردەك ...
   (4)   ھەر  خىل  ھەرىكەتلەرگە  تەقلىد   قىلىپ  قويۇلغان  لوپنۇر  كىشى ئىسىملىرى :  كەلدى ،  تۈگەن ...
   (5)  لەقەمگە  ئوىشاپ  كېتىدىغان  لوپنۇر  كىشى  ئىسىملىرى : ئارۇق ( ئورۇق ) ...
   (6)   ھەر  خىل  ئارزۇ – ئىستەكلەر  ئاساسىدا  قويۇلغان  لوپنۇر  كىشى ئىسىمـلىرى : تىلىۋالدى،ساتىۋالدى(سېتىۋالدى) ، تاپقان ...
  (7) لەقىمىي ئىسىملار : قىلتاق (توزاق ) ، بېلى يوق ...
     يۇقارقىلار  باشقا  ئۇيغۇر  كىشى   ئىسىملىرىدا   ئۇچىرىمايدىغان  خاس  لوپنۇر كىشى ئىسىملىرىدۇر .
     بۇنىڭدىن  شۇنى  كۆرۈۋېلىشقا  بولىدۇكى  ،  كروران قەدىمىي شەھەرىنى تۇنجى قېتىم  بايقىغان  كىشى  لوپنۇرلۇق  <<  ئۆردەك   >>  دېگەن  كىشى   بولۇپ  ،  << ئۆردەك >>  دېگەن  لەقەم  ئاساسىدىكى  << ئۆردەك >>  بولماستىن بەلكى ، ئۇنىڭ ھەقىقىي ئىسمى . بۇ ھەقتە تارىخشۇناس ، تىلشۇناس ، ئارخىلوگلارنىڭ  يەنىمۇ  چوڭقۇر  تەكشۈرۈپ  تەتقىق قىلىشىنى ئۈمىت قىلىمەن .


بۇ ماقالە ‹‹ شىنجاڭ ياشلىرى›› ژۇرنىلىدا  ئېلان قىلىنغان

كروران «قەدىمىي» شەھەر ئەمەس، بەلكى «قەدىمكى» شەھەر. «قەدىمكى» بىلەن «قەدىمىي» دېگەن ئىككى سۆزنى پەرقلەندۈرۈپ ئىشلىتەيلى. «قەدىمكى» دېگىنى ھازىر مەۋجۇت ئەمەس، بۇرۇنقى زامانلاردا مەۋجۇت بولغان دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ؛ «قەدىمىي» دېگىنى بۇرۇنقى زامانلاردىمۇ، ھازىرقى زاماندىمۇ مەۋجۇت، تارىخى ئۇزۇن دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. مەسىلەن: قەشقەرنى قەدىمىي شەھەر دەيمىز، ھەرگىزمۇ قەدىمكى شەھەر دېمەيمىز، چۈنكى ئۇ ھازىرمۇ مەۋجۇت، يوقىلىپ كەتمىدى. كروران، مىرەنلەرنى قەدىمكى شەھەر دەيمىز، چۈنكى ئۇلار ھازىر مەۋجۇت ئەمەس، يەنى يوقىلىپ كەتكەن.

مەن مۇشۇ كىرورەن شەھرىنى تۇنجى بولۇپ ئۆردەك بايقىغان ،دېگەن سۆزنىڭ ھېچ بىر ئاساسى يوقتەك ھېس قىلىمەن.بۇنى نېمە ئۈچۈن دېگەندە،ئۆردەكنىڭ قايسى نۇقتىدىن بولمىسۇن ئىلىم ساھەسىگە «مەن كىرورەن شەھرىنى بايقىدىم ،مۇنداق-مۇنداق بۇيۇملارنى كۆردۈم ...» دېگەندەك بىرەر يازمىسىنىڭ ياكى خاتىرسىنىڭ مەۋجۇت ئىكەنلىگىنى ھېچقانداق بىر ماتىرىيالدىن ياكى ئۇچۇردىن كۆرۈپ باقمىدىم ۋە ئاڭلاپ باقمىدىم.ئۆردەكنى پەقەت كىرورەن شەھرىنى تۇنجى كۆرگۈچى دېسەك مۇۋاپپىق بولامدىكىن دەيمەن.چۈنكى «بايقاش» دېگەن سۆز بىلەن كۆرۈش دېگەن سۆزنىڭ قانداق نەتىجە بىلەن تۈگەنلىنىدىغانلىقىنى ۋە قانداق پەرقىنىڭ بارلىقىنى چۈشەنگىلى بولىدۇ.

دوستلارنىڭ تەكلىپىنى قوبۇل قىلىشقا بولىدۇ . ‹‹ بايقاش›› دېگەن مەسىلىگە كەلگەندە ، يەنىلا ئۇستازىم يولداش مودۇن سايىت بوستانى ئەپەندى يازغان ئىككى توملۇق ‹‹ كروراندىكى ئىزچىلار›› دېگەن روماننى بىر قېتىم ئوقۇپ بېقىشنى تەۋسىيە قىلىمەن . شۇ چاغدا ئاندىن بىر نېمە دېيىشسەكمۇ بولىدۇ . سىلەرگە كۆپتىن - كۆپ رەھمەت .

ئۇنداقتا كولومبونى ئامېرىكا قىتئەسىنى تۇنجى كۆرگۈچى دەيدىكەنمىزدە. بايقاش دېگەن سۆزنىڭ لۇغەت مەنىسى نېمىكىن؟

تورداشلار ‹‹ بايقاش ›› سۆزى ھەققىدە مۇنازىرىلىشىۋاتىدۇ ، بىراق مېنىڭ ئوتتۇرىغا قويماقچى بولغىنىم لوپنۇرلۇقلارنىڭ ئىسىم قويۇش ئادىتىگە مۇناسىۋەتلىك بايان ئىدى .

قولۇمدا لۇغەت يوق ،بولمىغىنىدا «بايقاش»دېگەن سۆزنىڭ لۇغەت مەنىسىنى سىزگە تولۇقى بىلەن ئېيتىپ بەرگەن بولاتتىم.رەنجىمەيسىز!...بولمىسا شىنخۇا كىتابخانىسىغا بېرىپ«ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى ئىزاھلىق لۇغىتى»دىن بىرنى سېتىۋالسىڭىز  ،ھەرقېتىم شۇنداق چۈشەنمەيدىغان سۆز-ئاتالغۇلار ئۇچىرغاندا باشقىلاردىن سوراپ جاپا تارتىپ يۈرمەيتتىڭىز.تەۋسىيەرىم ،شۇ لۇغەتتىن بىرنى سېتىۋىلىڭ.

ن . ھاشىمنىڭ ‹‹ئۆردەكنى پەقەت كىرورەن شەھرىنى تۇنجى كۆرگۈچى دېسەك مۇۋاپپىق بولامدىكىن دەيمەن.›› دېگەن پىكرىگە قوشۇلىمەن .بۇ يەردە مەن پەقەت قۇربانجان ئابلىمىتنىڭ ماقالىسىغا قارىتا لوپنۇرلۇقلارنىڭ ئىسىم قويۇش ئادەتلىرى توغرىسىدا ئۆز پىكرىمنى ئوتتۇرىغا قۇيدۇم .  

كروران «قەدىمىي» شەھەر ئەمەس، بەلكى «قەدىمكى» شەھەر. «قەدىمكى» بىلەن «قەدىمىي» دېگەن ئىككى سۆزنى پەرقلەندۈرۈپ ئىشلىتەيلى. «قەدىمكى» دېگىنى ھازىر مەۋجۇت ئەمەس، بۇرۇنقى زامانلاردا مەۋجۇت بولغان دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ؛ «قەدىمىي» دېگىنى بۇرۇنقى زامانلاردىمۇ، ھازىرقى زاماندىمۇ مەۋجۇت، تارىخى ئۇزۇن دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. مەسىلەن: قەشقەرنى قەدىمىي شەھەر دەيمىز، ھەرگىزمۇ قەدىمكى شەھەر دېمەيمىز، چۈنكى ئۇ ھازىرمۇ مەۋجۇت، يوقىلىپ كەتمىدى. كروران، مىرەنلەرنى قەدىمكى شەھەر دەيمىز، چۈنكى ئۇلار ھازىر مەۋجۇت ئەمەس، يەنى يوقىلىپ كەتكەن.
مەن بۇ باھانىڭ ئىلمىيلىگى بار دەپ قارايمەن. مەن مۇشۇ كىرورەن شەھرىنى تۇنجى بولۇپ ئۆردەك بايقىغان ،دېگەن سۆزنىڭ ھېچ بىر ئاساسى يوقتەك ھېس قىلىمەن.بۇنى نېمە ئۈچۈن دېگەندە،ئۆردەكنىڭ قايسى نۇقتىدىن بولمىسۇن ئىلىم ساھەسىگە «مەن كىرورەن شەھرىنى بايقىدىم ،مۇنداق-مۇنداق بۇيۇملارنى كۆردۈم ...» دېگەندەك بىرەر يازمىسىنىڭ ياكى خاتىرسىنىڭ مەۋجۇت ئىكەنلىگىنى ھېچقانداق بىر ماتىرىيالدىن ياكى ئۇچۇردىن كۆرۈپ باقمىدىم ۋە ئاڭلاپ باقمىدىم.ئۆردەكنى پەقەت كىرورەن شەھرىنى تۇنجى كۆرگۈچى دېسەك مۇۋاپپىق بولامدىكىن دەيمەن.چۈنكى «بايقاش» دېگەن سۆز بىلەن كۆرۈش دېگەن سۆزنىڭ قانداق نەتىجە بىلەن تۈگەنلىنىدىغانلىقىنى ۋە قانداق پەرقىنىڭ بارلىقىنى چۈشەنگىلى بولىدۇ. بۇ ئىنكاسقا كەلسەك ماتېريالدىن كورشۇمچە ئوردەك پەقەت كىرۇران دەرياسى بويىدا ياشىغان بىر بېلىقچى بوۋاي، ئوردەكنىڭ كىروران قەدىمكى شەھرىنى بايقىغىنى توغرۇلۇق يازما ماتېريال قالدۇرمىغىنىغا كەلسەك:تارىخ پۇتۇش ھىچ بولمىغاندا ئالدىن تەپەككۇر قىلىش ئىدراكىغا ئىگە ئوقۇمۇشلۇق ئىنساننىڭ قولىدىن قولىدىن كېلىدىغان ئىش ئوردەكنىڭ كىرۇراننى بايقىغىنى توغرۇلۇق خاتىرە قالدۇرمىغان دىگەن سوزگە كەلسەك مېنىڭچە ئارتۇقچە پاراڭمۇ قانداق......