كۇچا ئات ئۇيۇنى توغرىسىدا دەسلەپكى ئىزدىنىش [ئۇلانما كۆچۈرۈش]

                                       كۇچا ئات ئۇيۇنى توغرىسىدا دەسلەپكى ئىزدىنىش
                                              قۇربانجان ئابلىكىم ئىمىن(كۈسەمىش)

     كۇچا خەلقى قەدىمقى كۈسەن دەۋرلىرىدىن تارتىپلا ئۇيۇن تاماشىغا ئامراق خەلق بۇلۇپ ، ئۇلار خەنزۇ تارىخنامىلىرىدە، مىڭئۆي تام سۆرەتلىرىدە ،شارىرا قۇتىلىرىدىكى (جەسەت كۈلى قۇتىلىرىدىكى) تەسۋىرى سۆرەتلەردە تەسۋىرلەنگەن سۇمۇز ئۇيۇنى، شىر ئۇيۇنى ۋە ئەجدىھا ئۇيۇنى قاتارلىق نىقاپلىق ئۇيۇنلارنى ئويناپ كەلگەنلىكى مەلۇم .
      ئات ئۇيۇنى دەل سۇمۇز ئۇيۇنى ۋە شىر ئۇيۇنلىرىغا ئوخشاش دىرامماتىك خۇسۇسىيەتكە ئىگە قەدىمكى ئۇيۇن تۈرى بۇلۇپ ، بۇ ئۇيۇنلار ئورتاق ھالدا ھەرخىل مەشرەپ ،بەزمە سۇرۇنلىرىدا ئوينىلىدۇ.
      ئارخېئولوگىيىلىك تەكشۈرۈشلەرگە ئاساسلانغاندا شىنجاڭدا مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 2000～1000-يىللار ئارلىقىدا ئات كۆندۈرۈلۈپ بېقىلغان.
      ئات كۆندۈرۈلگەندىن كىيىن ئۇيغۇر ئەجدادلىرىنىڭ يايلاق تۇرمۇشىدا ئاسانلىق يارالدى.نە-نەلەردە ئوۋ ئوۋلىسىمۇ، ئاتنى مىنىپ قوي-پادىلارنى خالىغان يەردە باقسىمۇ ھېرىپ قالمايتى.بەلكى ئاجايىپ روھلىنىپ ھەيۋەتلىك بۇلۇپ كىتەتتى.  قەبىلىلەر ئارا ئۇرۇش –جەڭلەردە ئات ئۇلارغا قانات بولدى. ئات جەڭ مەيدانىدىكى جاپالارنى ئادەم بىلەن تەڭ تارتتى ، ئىگىسىگە ئوخشاش قورقماس روھقا ئىگە بولۇپ، ئالدىدىكى خەۋپنى كۆرۈپ تۇرۇپمۇ مەردانىلىك بىلەن ئېتىلدى. قاتناش ئالاقىلىرىنى ئىلگىرى سۈرۈپ ،سودا-سېتىق ئىشلىرى ئۈچۈن غايەت زور ئىلگىرلەش ئېلىپ كەلدى. بۇ خىل ھالەت ئۇلارنىڭ ئاتقا بولغان ھېرىسمەنلىكىنى ئاشۇرۇشقا باشلىدى. بارا-بارا بۇ ھېرىسمەنلىك ئۇيغۇر ئەجدادلىرىنىڭ ئاتنى ئۇلۇغلاش قارىشىنى شەكىللەندۈردى.
     ئۇلار بۇخىل ئۇلۇغلاش قارىشىنى ئەڭ دەسلەپتە قىيا تاشلارغا  ھەيۋەتلىك ،كۆركەم ئاتلارنىڭ ھەرخىل ھالەتلىرىنى ئىلاھلاشقان سۈپەت بىلەن ئويغان.
     يۇرتىمىز كۇچانىڭ تارىخىغا نەزەر سالىدىغان بولساق قىزىل مىڭئۆينىڭ  تەخمىنەن 7-ئەسىرگە تەۋە 81-غارىدا چوڭ ياغاچ چاقلىق ھارۋىغا بىر ئاق ئات قۇشۇلغان كۈرۈنۈش سىزىلغان بۇلۇپ،  بۇ ماھىيەتتە بۇددىزىمنىڭ ماھايانا تەلىماتىدىكى  كىشىلەرنى ئازاپ دۇنياسىدىن قۇتقۇزۇپ چىقىپ كىتىدىغان ھارۋىنىڭ تەقلىدى.
     كۈسەننىڭ بۈيۈك بۇددىزم مۇتەپەككۇرى كۇمراجىۋا لۈگۇاڭ تەرىپىدىن چاڭئەنگە ئېلىپ مېڭىلغاندا ئاق ئاتقا مىنىپ يولغا چىققان بۇلۇپ،  دۇنخۇاڭغا كەلگەندە  ئاق ئات كېسەل بىلەن ئۆلۈپ كىتىدۇ.ئات مۇشۇ جايغا دەپنە قىلىنغاندىن كىيىن ،كۇمراجىۋا  بۇ ئاق ئاتنىڭ خاتىرىسى ئۈچۈن توققۇز قەۋەتلىك خاتىرە مۇنارى سالغۇزىدۇ.
     كۇچا رەسساملىرى نىمە ئۈچۈن ھارۋىغا ئاق ئات  قۇشىدۇ ؟ كۇمراجىۋا نىمەئۈچۈن سەپەرگە ئاق ئات مىنپ چىقىدۇ ۋە ئۇنىڭغا ئالاھىدە ھەيۋەتلىك خاتىرە مۇنار سالغۇزىدۇ ؟ بىزنىڭچە بۇلار سەۋەپسىز بولماستىن بەلكى  قەدىمقى تارىملىقلارنىڭ جۈملىدىن كۇچالىقلارنىڭ ئاق ئاتنى مۇقەددەس بىلىش قارىشى بىلەن مۇناسىۋەتلىك .
     ئۇنىڭدىن باشقا يەنە قىزىل مىڭئۆي 76-غارىدا ۋە 110-غارىدا ئات ئوبرازى گەۋدىلىك ئىپادىلەنگەن بۇلۇپ، ئۇلاردا بۇددا دىنىدىكى كۇچالىقلارنىڭ ئاتنى مۇقەددەس بىلىش قاراشلىرى نوقتىلىق  ئەكىس ئەتكەن.
     كىيىنچە ئات ئوبرازى تېخىمۇ ئىلاھلىشىپ ئات ئىلاھىغا ئاتاپ قۇربانلىق قىلىپ ،ئۇنىڭدىن شەپقەت،ياردەم تىلەشتەك پائالىيەتلەرنى ئېلىپ بارغان. شۇ جەرياندا ئۇلار ئۆزلىرىگە ئالاھىدە ۋە يۈكسەك بۇلۇپ كۆرۈنگەن ئاتقا تەقلىد قىلىپ ،ئات سىياقىدا نىقاپلىنىپ ئۇسۇللۇق مۇراسىملارنى ئۆتكۈزگەن. بۇ ئېتقاد ئاساسىدىكى پائالىيەت ئاستا –ئاستا سەنئەت تۈسىنى ئالغان پائالىيەتكە ئۆزگىرىپ ئەۋلادتىن –ئەۋلادقا داۋاملىشىپ كەلگەن.  بۇ ئۇيۇنلار  ئاساسىداشەكىللەنگەن نىقاپلىق  ئات ئۇيۇنى بۇددىزم مەزگىلىگە كەلگەندە شۆھرەت تېپىپ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك رايۇنلىرىدا ھەتتا ياپۇنىيە سەھنىلىرىدە ئوينالغان.
ئات ئۇيۇنىنىڭ  تارىخى مەنبەسىنى يۇقىرىدا ئېيتىپ ئۆتكىنىمىزدەك ئەجدادلىرىمىز ياراتقان ئات مەدەنىيىتى بىلەن باغلاش مۇمكىن . چۈنكى ئەجدادلىرىمىز يايلاق مەدەنىيىتى مەزگىلىدە ئات ئۇلارنىڭ قۇلىغا قول، پۇتىغا پۇت بولغان. شۇنداقلا ئۇنىڭ قەيسەر، باتۇر روھى ئەجدادلىرىمىزغا تەسىر قىلغان ،شۇ سەۋەپتىن ئەجدادلىرىمىز پائالىيەتلەردە ئاتنى ئۇلۇغلاپ ،ھەرخىل نەرسىلەردىن ئات ياساپ ،ئاتنىڭ جەڭگىۋار ھالىتىنى ناخشا –مۇزىكا بىلەن ئۆز-ئارا زىچ گىرەلەشتۈرۈپ ئەتراپتىكىلەرگە جەڭگىۋارلىق روھىنى سىڭدۈرۈشكە تىرىشقان.
    كىشىلەرنىڭ مەنىۋى تەشنالىقىنى قاندۇرۇپ كەلگەن ئات ئۇيۇنى  ئىسلامىيەتتىن كىيىمۇ داۋاملىشىپ مەشرەپ ،بەزمىلەردە ئوينايدىغان كۈڭۈل ئېچىش پائالىيىتى بۇلۇپ كەلدى .

     ئات ئۇيۇنى ئويناشتىن بۇرۇن چۇقۇم ئات تەييارلىنىدۇ. ئالدى بىلەن ئاتنىڭ جازىسىنى ياغاچتىن ،پاتتاڭ (گەژگە)  قىسمىنى قەلەيدىن ياسىۋېلىپ ئاتنىڭ بېشىنى تۈمۈردىن ياسايمىز. بۇلارنى ياساپ بولغاندىن كىيىن ئەتراپى رەختتە ئورىلىدۇ ، ئاتنىڭ قۇيرىقى چىقىرىلىدۇ ، كۆز، قۇلاق، بۇرۇن،ئېغىزلىرى ياسىلىدۇ ، ئاندىن يۈگەن،قۇڭغۇراق سېلىنىدۇ ، بۇنىڭ بىلەن بىر ئات پۈتىدۇ.
ئات ئۇيۇنىنىڭ جەريانى :
     مەشرەپ ياكى بەزمە سۇرۇنى جانلانغان مەزگىلدە ئات ئۇيۇنى ئوينىلىدۇ. سۇرۇننىڭ ئۈستۈن تەرىپىدە دۇتار ، تەمبۇر ،غىجەك ،ئىسكىرىپكا ، چاڭ ، داپنى تۇتقان سازەندىلەر ئولتۇرۇپ  ‹‹ئۆگەن دەريا سۇلىرى›› دىگەن خەلق ناخشىسىنى شوخ ھالەتتە ئېيتىدۇ.
     شۇ ئەسنادا ئىككى ئات ئىككى ياقتىن چىقىپ  بىر –بىرىگە سالام بېرىپ بولغاندىن كىيىن  بەزمە ئەھلىگە سالام بېرىدۇ ۋە مۇزىكا رېتىمىگە خاس ھەركەتلەرنى قىلىپ ئات مىنىدۇ . مۇزىكا ئەۋجىگە چىققاندا  ئات كىشنەپ تىپچەكلىگەن ھەركەتلەرنى قىلىدۇ  ، شۇ يۇسۇندا مۇزىكا رېتىمىگە ماس ھالەتتە ئات ھەركەتلىرى ئوينىلىدۇ. ئاخىرىدا مۇزىكا تۈگىگەندىن كىيىن ئىككى ئات بەزمە ئەھلىگە سالام بېرىپ  تىپچەكلىگەن پېتى  سەھنىدىن ئايرىلىدۇ.
      نۆۋەتتە ، زامانىۋى كىنۇ –تېلۋىزىيە سەنئىتىنىڭ ئەنئەنىۋى دىرامما تىياتىرلار غا بولغان خىرىسىنىڭ ئېشىپ بېرىشى ۋە بۇ ئۇيۇننى داۋاملاشتۇرىدىغان كىشىلەرنىڭ ئازلاپ كىتىشى شۇنداقلا بۇ ئۇيۇننى ئۆگۈنىدىغان ۋارىسلارنىڭ بولماسلىقى سەۋەبىدىن بۇ ئۇيۇن يوقاپ كىتىشكە يۈزلەنمەكتە.
پايدىلانغان مەنبەلەر:
     1.ئابلىز مۇھەممەت سايرامى : ئات ئۇسسۇلى  شىنجاڭ تارىخ مەدەنىيىتى ژۇرنىلى 2004-يىللىق سانى(ئۇمۇمى 38-سان)
    2. ئاپتۇرنىڭ ئادىرسى:كۇچا ناھىيە دۆڭقوتان بازارلىق ئوتتۇرا مەكتەپ
    3. يان تېلفۇن: 13139868209  ،13239849725   



بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   bagyar تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2013-3-11 14:56  

سىزنىڭ كۇچا  تەتقىقاتى  توغىرىسىدىكى تەتقىقاتىڭىز بەك ئەتىراپلىق ئېلىپ بېرىلىۋاتىدۇ، داۋاملىق ئىزدىنىشىڭىزنى  ئۈمۈد قىلىمەن

‹‹ئۆگەن دەريا سۇلىرى›› ئەمەس ، « كۇچا سەنىمى » ...

81-، 76-، 110- غارلارنىڭ  تام سۈرەتىلىرىنى مۇشۇ تېما ئىنكاس كۆزنىكىگە چىقىرىپ قويسىڭىز بولاتتى. بىزمۇ كۆرۈۋالساق.

داۋاملىق ئىزدىنىشىڭىزنى  ئۈمۈد قىلىمەن.

ئەھەت مۇئەللىمنىڭ  پىكرى بەرگىنىگە رەخمەت!

81-، 76-، 110- غارلارنىڭ  تام سۈرەتىلىرىنى ا

81-، 76-، 110- غارلارنىڭ  تام سۈرەتىلىرىنى ا

مەنمۇ ئەسلەپ قالىمەن گاھىدا ئات چاپتۇرۇپ يۈرگەن ئۆسمۈرلۈكۈمنى ....بولمىسا يەنە بىر قىش كەلگەندە  بىزنىڭ تەرەپكە ئۈتۈڭ مۇئەللىم  . ئوغلاق تارتىشىش ئۇيۇنى ئالامەت  قىزىيدۇ .