مەۋلانا بابۇر غەزەللىرىدىن [ئۇلانما كۆچۈرۈش]

   
    مەۋلانا زەھىرۇددىن مۇھەممەد بابۇر ئۇيغۇر ئەدەبىياتى تارىخىدىكى بۈيۈك نامايەندىلەرنىڭ بىرى، بولۇپمۇ شېئىرىيەت نەزەرىيەسى ۋە ئۇلارنى ئۆز ئەمەلىيىتىدە ماھىرانە ئىشلىتىش جەھەتتە پۈتۈن تۈركىي تىللىق ئەدەبىياتنىڭ پىر كامىللىرىدىن ھېسابلىنىدۇ. بابۇر ئۇيغۇر ئارۇزى تارىخىدا دەۋر بۆلگۈچ ئەسەرلىرى بىلەن ھەزرىتى مىر ئەلىشىر نەۋايىدىن كېيىنكىلا ئورۇندا تۇرىدۇ. بۇ يازمىنى يوللاشتىكى مەقسەتمۇ دەل بابۇر غەزەللىرىدىكى ئۆزگىچىلىكنى ئاز-تولا كۆرسىتىشتىن ئىبارەت.




              غافىل ئولما ئەي ساقى گۇل چاغىن غەنىمەت تۇت
             ۋەقتى ئەيش ئېمەس باقى ئال چاغىر كېتۈر بات تۇت

                بۇ نەسىھەتىم تىڭلا نە بولۇر كىشى ياڭلا
              نە بولۇر ئېكىن تاڭلا سەن بۇ كۈن غەنىمەت تۇت

               غافىل ئولما دەۋلەتتە ئۆزنى سالما مېھنەتگە
              تەڭرى بېرۈر ئەلبەتتە دەۋلەت ئىستە ھىممەت تۇت

               خۇشتۇرۇر ۋىسالى يار ئاندا بولماسا دەييار
               بولسا ۋەسل بى ئەغيار دەۋلەتۇ سەئادەت تۇت

                غەم چېرىكى بىھەددۇر چارەسى بۇدۇر بابۇر
                بادەنى كۆمەك كەلتۈر جامنى ھىمايەت تۇت

مەنبە: «دىۋانى بابۇر»(بىلال يۈجەل تەييارلىغان)، ئەنقەرە، 1995-يىل نەشرى؛  تاشكەنت نەشرى.

بابۇربۇ غەزىلى بىلەن ئۇيغۇر شېئىرىيىتىگە رەمەلى مۇسەممەنى مۇشەئئەس، ھەزەجى مۇسەممەنى ئەشتەر، مۇقتەزەبى مۇسەممەنى مەتۋىيى مەقتۇئدىن ئىبارەت ئۈچ ۋەزننى ئېلىپ كىردى، ھەم بېيىت ئارلىقلىرىدا ئالاھىدە ئۇزۇن بوغۇملۇق رۇكنلارنى ئىشلىتىش نەزەرىيەسىنى ئۆز ئەمەلىيىتىدە كۆرسەتتى. قاپىيە جەھەتتىن مەقتەئدە تەجزىيە قاپىيە سەنئىتىنى، قالغان بېيىتلاردا سەجئلىك قاپىيە سەنئىتىنى ماھىرانە ئىشلەتتى.
بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئەرافات.م تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-8-21 16:02  

ئاراپات مەنبەنى ئەسكەرىتكىنڭىز ياخشى بوپتۇ . لىكىن بەك بېخىللىق قىپسىز بىراقلا يوللىغاندىن كىين ئاز دىگەندە بەش ئوبنى يوللىمامسىز دەيمەن . ئىڭەكنى تۇتۇپ ئاخىرىنى قاچانغىچە ساقلارمىز . ئىمكان بولسا غەزەلنىڭ سانىدىن ئۇچۇر بىرىۋەتكەن بولسڭىز ماڭا بەك كىرەك ئىدى . بولسا يەنى رۇبائىلىرى بولسا تىخى ياخشى .   

بابۇرغا «مەۋلانا» نامىنى ئىنئام قىلىپ ياخشى قىپسەن.            بابۇر مىرزىنىڭ  ھۆكۈمدارلىقى دۇنيادا قانچىلىك شۆھرەت قازانغان بولسا، ئۇنىڭ شائىرلىقىمۇ ئاجايىپ شۆھرەتكە سازاۋەردۇر. گويا ئۇ ھۆكۈمدار بولمىغان بولسا نەۋايىدىنمۇ ئىشىپ كېتەتتىمىكىن دەپ ئويلايمەن.
             بابۇر مىرزىنىڭ «ياخشىلىق» رادىفلىق بىر غەزىلى بولۇدىغان، مۇمكىن بولسا يوللاپ قويغان بولساڭ... بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   بەگزات تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-8-21 19:04  

مەنچۇمۇ بەك ئاز بولاپ قالغاندەك ....

    بابۇرنىڭ دىۋانى سەنئەت خەزىنىسى، شېئىرىي ماھارەت مەكتىپى. كىشى ھەر قېتىم ئوقۇغىنىدا يېڭى بىر ماھارەتنى ھېس قىلىدۇ. بابۇر ھەزرىتى مىر ئەلىشىر نەۋايى بىلەن ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىنىڭ كىلاسسىك دەۋرىنى ياراتقان بۈيۈك سەنئەتكار. ئارۇز ۋەزنىنى تۈركىي تىلدا ئەڭ ياخشى شەرھلىگەن ھەم ئەڭ ياخشى چۈشەنگەن شائىر.

بابۇر دىۋانىغا يۈزدىن ئارتۇق غەزەل، ئىككى يۈزدىن ئارتۇق رۇبائىي، ئاندىن تۇيۇق، قىتئە، مەسنەۋى، فەرد ۋە تۆتلۈكلەر كىرگۈزۈلگەن. ئابدۇسالام، تەلىپىڭنى ئورۇنداي:

كىم كۆرۈپتۇر ئەي كۆڭۈل ئەھلى جەھاندىن ياخشىلىغ

كىمكى ئاندىن ياخشى يوق كۆز تۇتما ئاندىن ياخشىلىغ

گەر زەماننى نەفي قىلسام ئەيب قىلما ئەي رەفىق

كۆرمەدىم ھەرگىز نېتەيىن بۇ زەماندىن ياخشىلىغ

دىلرەبالاردىن يامانلىق كەلدى مەھزۇن كۆڭلۈمە

كەلمەدى جانىمغا ھىچ ئارامى جاندىن ياخشىلىغ

ئەي كۆڭۈل چۇن ياخشىدىن كۆردۈڭ يامانلىق ئاسرۇ كۆپ

ئەمدى كۆز تۇتماق نە يەئنى ھەر ياماندىن ياخشىلىغ

بارى ئەلگە ياخشىلىغ قىلغىلكى مۇندىن ياخشى يوق

كىم دېگەيلەر دەھر ئارا قالدى فەلاندىن ياخشىلىغ

ياخشىلىغ ئەھلى جەھاندا ئىستەمە بابۇر كەبى

كىم كۆرۈپتۇر ئەي كۆڭۈل ئەھلى جەھاندىن ياخشىلىغ

− ∨ − −／− ∨ − −／− ∨ − −／− ∨ −

بۇ غەزەلدىمۇ بىر سەنئەت، يەنى رەددى مەتلەئ سەنئىتى ماھىرانە قوللىنىلغان.

ئۆزھال ئەپەندىمنىڭ تەلىپى بويىچە رۇبائىيدىن بىرنى تەپسىلىي ۋەزن كۆرسەتكۈچى بويىچە كۆرسىتىشنى لايىق تاپتىم. كونكرېت ئەھۋالى تۆۋەندىكىچە:

ئاۋارەلىغ ئاسرۇ خانۇماندىن ياخشى

− − ∨／∨ − ∨ −／∨ − − −／  −  −

بىر گۇشە ماڭا ئىككى جەھاندىن ياخشى

− − ∨／∨ − − ∨／∨ − − −／−

ئاۋارە بولۇرنى ياخشى ئەرمەس دېمەگىل

− − ∨／∨ − ∨ −／∨− −∨／∨−

بولسام ئەگەر ئاۋارە نە ئاندىن ياخشى

− − ∨／∨ − − ∨／∨ − − −／−

بابۇرنىڭ ئۇشبۇ رۇبائىيى ئەخرەب تارمىقىنىڭ ئۈچ ۋەزنىدە يېزىلغان، يەنى بىرىنچى مىسرا «ئەخرەبى مەقبۇزى سالىمى ئەبتەر»، ئىككىنچى، تۆتىنچى مىسرالىرى «ئەخرەبى مەكفۇفى سالىمى ئەبتەر»، ئۈچىنچى مىسراسى «ئەخرەبى مەقبۇزى مەكفۇفى مەجبۇب» ۋەزنىدە يېزىلغان.

دىققەت قىلىشقا تېگىشلىك يەنە بىر مەسىلە، بابۇر دىۋانىدا تۆتلىكلەرمۇ بار بولۇپ، ئۇلاردىنمۇ ئۆرنەك كۆرسىتىپ، بەزى مەسىلىلەرنى ئوتتۇرىغا قويۇشنى لايىق تاپتىم.

تۆتلىكلەرگە مىسال:

خەيال ئەتسەم ئول بەلنى ھال ئېلتەدۈر

مېنى بېلى سارى خەيال ئېلتەدۈر

قەدىنىڭ خەيالىن كۆز ئاسراپ مەگەر

كۆڭۈل رەۋزەسىغە نىھال ئېلتەدۈر

∨− −／∨ − −／∨ − −／∨−

يەنە:

ئەي خۇش ئولكىم قىلسا غەمدىن كۆڭلىنى ئاگاھ ئىشق

ئەيلەسە بىغەملىغىنىڭ قىسسەسىن كۇتاھ ئىشق

ۋەھ نې كۈن بولغايكى قاۋلاپ ئەقلۇ دانىش خەيلىنى

بولسا جان بىرلە كۆڭۈلنىڭ كىشۋەرىدە شاھ ئىشق

− ∨ − −／− ∨ − −／− ∨ − −／− ∨ ～

مانا يۇقىرىقىلار تۆتلىك نامى بىلەن دىۋاندىن ئورۇن ئالغان، ئەمدىكى مەسىلە بابۇر نېمىشقا مۇشۇنچە ياخشى تۆتلىكلەرنى رۇبائىي نامىدا بەرمىگەندۇ؟؟ دىۋاندا تېخى بۇنداق تۆتلىكلەر خېلى بار. بىرىنچى تۆتلىك «مۇتەقارىبى مۇسەممەنى مەھزۇف»، ئىككىنچىسى «رەمەلى مۇسەممەنى مەقسۇر» ۋەزنىدە يېزىلغان، مەزمۇن، قاپىيە جەھەتتىن رۇبائىيدا بولۇشقا تېگىشلىك قايسى شەرت ئورۇندالماپتۇ؟ ئەكسىچە تېخى ھەر ئىككى تۆتلىك رەدىفلىك بولۇپ، شېئىرنىڭ ئاھاڭدارلىقىنى تېخىمۇ كۈچەيتكەن. تۆتلىك ئاتىلىشىدىكى سەبەب پەقەت ۋە پەقەت بىرلا!! ئۇ بولسىمۇ بۇلار رۇبائىينىڭ خاس ۋەزنىدە يېزىلمىغان! شۇ سەبەب بابۇر بۇلارنى رۇبائىي ئاتىماي، تۆتلىك دەپ ئايرىم قويغان! مەرھۇم ئۆتكۈر ئەپەندىمنىڭمۇ رۇبائىي نامىدا ئاتالغان، ئەمەلىيەتتە يۇقىرىقىدەك تۆتلىكلىرى بەك بەك كۆپ! لېكىن نېمىشقىكىن رۇبائىي دەپ قوبۇل قىلىپ، «قۇتادغۇبىلىك»تە ئەڭ ياخشى ئىپادىسىنى تاپقان ئارۇز ۋەزنلىك «تۈركىي تۆتلىك»لىرىمىزنى دەپنە قىلىۋەتتۇق.

بىزنىڭ ئىلىمدىكى پوزىتسىيەمىز نېمىشقا بۇنداق بولۇپ قالدىكىن... توغرىسىنى كۆرۈپ تۇرساقمۇ، كۆز يۇمۇپ، بىلگەننى قىلىۋېرىدىكەنمىز...

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئەرافات.م تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-8-22 01:59  

  ئارافات ئەپەندى، كىلاسسكلارنىڭ غەزەللىرىنى تورغا ئۇزۇتۇپ جاپا چەكتىڭىز... ئاللاھ ئەجرىڭىزنى بەرسۇن...

ئاراپات سىزگە كۆپ تەشەككۈر. ئەگەر قولىڭىزدا توپلام تولۇق بولسا ماڭا يوللاپ بەرگەن بولسىڭىز . مەن ناۋائىي . مەشرەپ. بابۇر غەزەللىرىدىن تۈزۈلگەن ئۈچ قېسىملىق پىلاستىنكا ئىشلەي دىگەن . بۇ بىباھا ئەسەرلەرنى قولومغا ئىلىپ ئاھاڭ ئىشلەشنى باشلاي دەپ نىيەت قىلغان ئىدىم . بابۇرنىڭ ياخشى ئەسىردىن 12 نى تاللاپ بىر پىلاستىنكا قىلغۇم بار ئىدى لىكىن شئېرلىرىنى ھازىرغىچە تاپالماي كىلىۋاتقان . بۇ ئىش رۇياپقا چىقىپ قالسا سىزدىن كۆپ مىننەتدار بولغان بۇلاتتىم .

   
      بابۇر شېئىرىيىتىدە ئۇنىڭدىن كېيىنكى ئۇيغۇر كىلاسسىكلىرى ئىجادىدا ئۇچرىمايدىغان ۋەزن ئۆرنەكلىرى، قاپىيە سەنئەتلىرى ۋە قاپىيە شەكىللىرى بار. ئۇيغۇر كىلاسسىك شېئىرىيىتىنى، بولۇپمۇ چاغاتاي شېئىرىيىتىنى ئۆگىنىشتە ۋە تەتقىق قىلىشتا بابۇر ئىجادىيىتىدىن ئاتلاپ ئۆتۈش مۇمكىن ئەمەس! بابۇرمۇ خۇددى نەۋايىغا ئوخشاشلا مۇھىم. بولۇپمۇ بۇ خاقاننىڭ كىلاسسىك شېئىرىيەت نەزەرىيەسىگە پۇختىلىقى كىشىنى تاڭ قالدۇرىدۇ. ئەسلى بابۇر ئەسەرلىرى بىزگە ناھايىتىمۇ ياخشى دەرسلىك ۋە ماھارەت مەكتىپى ئىدى، لېكىن نېمىشقىكىن ئۇيغۇر ئەدەبىياتى تارىخى كىتابلىرىغا بابۇرغا ئائىت  مەزمۇنلار ئاساسەن كىرگۈزۈلمىگەن، كىرگۈزۈلگەنلىرىدە پەقەت بابۇرنامە توغرىسىدا سۆزلەيدۇ، ئاندىن دىۋانى مەۋجۇد دەيدۇيۇ تۈگەيدۇ.


             رەمەل

                 نە كۆرەي تۇبىنى قەددى خۇشخىرامىڭ بارىدا
                 نە قىلاي سۇنبۇلنى خەتتى مۇشكفامىڭ بارىدا

                كىم خىزر سۈيىن ئاغىزلاغاي لەبىڭنىڭ قاشىدا
                كىم مەسىھ ئەلفازىدىن دېگەي كەلامىڭ بارىدا

                ئاشىقىڭنى دەۋلەتى ۋەسلىڭ بىلە قىل مۇھتەرەم
                ھۇسن ئەھلى ئىچرە مۇنچا ئىھتىرامىڭ بارىدا

                بىزدىن ئايرۇ دايىم ئەل بىرلە ئىچەرسەن بادەنى
                 بىزنى ھەم گاھى ساغىن شۇربى مۇدامىڭ بارىدا

               ئەي كۆڭۈل گەر غەير سۆزى زەھرى قاتىلدۇر نە غەم
               لەبلەرىدىن شەربەتى يۇھيىل ئىزامىڭ بارىدا

               تەركى نامۇس ئەيلەبان بەدنام بولغىل ئىشق ئارا
               كىم سېنى ئاشىق دېگەي نامۇسۇ نامىڭ بارىدا

                بابۇر ئول گۇل كۇيىدا بۇلبۇل كەبى تاپتىڭ مەقام
                بىر نەۋايى راست قىل مۇنداق مەقامىڭ بارىدا

2

                مۇزارېئ

                 كەلتۈرسە يۈز بەلانى ئوشال بىۋەفا ماڭا
                كەلسۈن ئەگەر يۈزۈمنى ئېۋۈرسەم بەلا ماڭا

                 نېتگەيمەن ئول رەفىق بىلەكىم قىلۇر بەسى
                 مىھرۇ ۋەفا رەقىبقە جەۋرۇ جەفا ماڭا

                بىگانە بولسا ئەقل مەنى تەلبەدىن نە تاڭ
                 چۇن بولدى ئول پەرى سىفەتىم ئاشنا ماڭا

                 ئاھۇ ياشىمدىن ئارتادۇرۇر زەئف ئەي تەبىب
                بىلدىم ياراشماس ئەمدى بۇ ئابۇ ھەۋا ماڭا

               دەردىم كۆرۈپ مۇئالەجەدە زايىئ ئەتمە ئۇمر
               كىم جاندا دەردى ئىشقدۇرۇر بىدەۋا ماڭا

                تا يار كىمنى ئىستەرۇ كۆڭلىگە كىم ياقار
                تەشۋىش بىجىھەتدۇرۇر ئاخىر ساڭا ماڭا

                بابۇر بولۇپتۇرۇر ئىكى كۆزۈم يولىدا تۆرت
                كەلسە نە بولدى قاشىما بىر بىر ماڭا ماڭا


3
                مۇتەقارىب

                 ئەي يۈزى نەسرىن قامەتى شەمشاد
                 نېچە قىلۇرسەن جانىما بىداد

                 سەن كەبى پۇركار شىۋەسى بىسيار
                  بىلمەدى ئەي يار ھىچ كىشى ياد

                  جەۋردە نادىر زۇلمدا ماھىر
                  ئىشۋەدە قادىر غەمزەدە ئۇستاد

                  يار غەمىدىن ھەجر ئەلەمىدىن
                 سەبر كەمىدىن نالەۋۇ فەرياد

                 بابۇرى بىدىل ئەي بۇتى قاتىل
                 جەۋرۈڭە مايىل زۇلمۇڭا مۇئتاد

ئەرافات ئەجرىڭىزگە بارىكاللا. بۇ تېمىدىكى ئىنكاس پىكىرلەرمۇ بەك ياخشى بولىۋېتىپتۇ. ئەمدى مەۋلانا بابۇرنى ئۇيغۇرمۇ-ئۆزبېكمۇ ەدەپ تالاش-تارتىش قىلىپ كەتمىسەكلا بولاتتى.

       ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم بەگياركا، بابۇرغا ھەر ئىككى مىللەت تەڭ ۋارىسلىق قىلساق بولىدۇ دەپ قارايمەن، تالىشىشنىڭ ئورنى يوق.

    ئاندىن يوللىغان تېمىدىكى بابۇرنىڭ شۇ غەزەل ئارقىلىق ئۇيغۇر شېئىرىيىتىگە ئېلىپ كىرگەن ۋەزنلىرى دېگەندىكى «رەمەلى مۇسەممەنى مۇشەئئەس» ئەمەس، بەلكى «رەمەلى مۇسەممەنى مەكفۇفى مۇشەئئەس»، «مەقتەئدە تەجزىيە قاپىيە سەنئىتى قوللىنىلغان» ئەمەس، بەلكى «مەتلەئدە تەجزىيە قاپىيە سەنئىتى قوللىنىلغان» بولىدۇ. ئېھتىياتسىزلىقتىن خاتا يېزىپ ساپتىمەن، ئۆزرىلىكمەن!

     يەنە بىر مۇھىم مەسىلە، بىر قىسىم تورداشلار بابۇرنى «مەۋلانا» دەپ ئاتاشقا بولمايدىغانلىقىنى دېيىشتى، ھەم پىكىرلىرىنى ئېيتىشتى. بۇلارنى قوبۇل قىلدىم، شۇڭا تېمىدىكى نامنى «غازى زەھىرۇددىن مۇھەممەد بابۇر مىرزا» دەپ ئېلىشىڭلارنى سورايمەن. يەنە باشقىچە پىكىر بولسا ئورتاقلاشساق بولىدۇ.

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئەرافات.م تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-8-23 13:48  

    بۇ يەردە زەھرۇددىن مۇھەممەد بابۇرنىڭ ئەدەبىي مىراسلىرى قەدىرلىنىۋاتقان ئىكەن، ئۇنىڭغا «مەۋلانا»دېگەن نامنى بېرىش يەنىلا مۇئاپىق ئىدى. سەۋەپ بۇلا ئەمەس. «مەۋلانا»سۆزى مەۋلانا جالالىددىن رۇمىينىڭ نامى بىلەن مەشھۇر بولۇپلا قالماستىن، بۇ سۆز مۇسۇلمان شەرقىدىكى تۈركىي مۇتەپەككۇرلانىڭ ئىلمىي كامالىتى ئۈچۈن بېرىلىدىغان ئۇنۋان سىياقىدىكى كىلاسسىك، ئىلمىي ھۆرمەت ئاتالغۇسى. شۇڭا ئۇنى نۆۋىتى كەلگەندە «مەۋلانا»دېگەن پاساھەتلىك نام بىلەن ئاتىغىنىمىزمۇ دۇرۇس. ئەمدى، ئەلۋەتتە، زەھرۇددىن مۇھەممەد بابۇرنىڭ سىياسىي پائالىيىتى ئەدەبىي پائالىيىتىدىن گەۋدىلىكرەك كۆرۈنىدۇ. ئەمما بۇيەردە بەگزادنىڭ:«بابۇرغا «مەۋلانا» نامىنى ئىنئام قىلىپ ياخشى قىپسەن.  بابۇر مىرزىنىڭ  ھۆكۈمدارلىقى دۇنيادا قانچىلىك شۆھرەت قازانغان بولسا، ئۇنىڭ شائىرلىقىمۇ ئاجايىپ شۆھرەتكە سازاۋەردۇر. گويا ئۇ ھۆكۈمدار بولمىغان بولسا نەۋايىدىنمۇ ئىشىپ كېتەتتىمىكىن دەپ ئويلايمە»دېگەن پىكىرى ئورۇنلۇقكى، بابۇر ھەتتا ناۋايى ئەسەرلىرىگىمۇ باھا بېرەلىگەن. ھەم بابۇر شۇنچە شەۋكەتلىك سىياسىي پائالىيىتى جەرىيانىدا كۆپلىگەن ئىلمىي شاگىردلارنى تەربىيلىگەن، ئۇنىڭ ئوغۇللىرى-ئەكبەر ۋە ھۇمايۈنلەرمۇ توشقان ئىلىم ئەھلىلىرى ئىدى.

   
     راست دەيسىز بەگياركا، بابۇرنىڭ شېئىرىيەت، ئارۇزدىكى كامالىتى كىشىنى ھەيرانۇ ھەس قالدۇرىدۇ. «مۇختەسەر»دە تېخى نەۋايىنى بىر قانچە قېتىم تەنقىدلەپمۇ ئۆتىدۇ. پارس-تاجىك ۋە تۈركىي تىللىق ئەدەبىياتنى ناھايىتى پۇختا، ھەتتا نەزەرىيەلىرىنىڭ ئەڭ نازۇك جايلىرىغىچە ئۆگەنگەنلىكى مانا مەن دەپ چىقىپ تۇرىدۇ.

«بابۇرنامە»دە بابۇر ئۆزىنى تۈرك دەپ ئاتىغان ئەزىزلەر...