دۇنخۇئاڭ (دەشتىئاتا)خاتىرەلىرى [ئۇلانما كۆچۈرۈش]

ئەسكەرتىش:
     بۇ خاتىرە پەقەت سەپەر جەريانىدا ئويلىغانلىرىم.بىر قىسىم جايلىرى مۇناسىۋەتلىك ماتىرياللارنى كۆرۈپ ئاندىن تولۇقلاپ يېزىلىدۇ.كۆپچىلىكنىڭ كۆرۈپ تەنقىد بېرىشى ۋە مۇناسىۋەتلىك ماتىرياللار بولسا ياردەم قىلىشى ئۈچۈن يوللاپ قويدۇم.
. دۇنخۇئاڭ ھەققىدە قىسقا چۈشەنچە
2012-يىلى 7-ئاينىڭ 16-كۈنى دۈشەنبە
     بۈگۈن سەپەرگە چىقىدىغان كۈنۈم.سەپەرگە تولا چىقىپ كەتكەنلىكىمدىنمۇ ياكى 40 ياشقا كىرىپ ئەنسىرىمەس بولۇپ قالدىممۇ قانداق كاللامدا سەپەر ئالدىدىكى جىددىيلىكتىن ئەسەر يوق ئىدى.نىمىشقىدۇر نەچچە يىلدىن بۇيان سەپەرگە چىقىش ئالدىدا جىددىيلەشمەس بولۇپ قالغان ئىدىم.بەزىدە مەن تولا سەپەرگە چىققانلىقتىن شۇنداق بولۇپ قالغان بولسام كېرەك دەپ ئويلايتتىم.لېكىن مەندىنمۇ كۆپ سەپەرگە چىقىدىغان ،ھەريىلىنىڭ يېرىمىدىن ئارتۇق ۋاقتى سەپەردە ئۆتىدىغان ، لېكىن سەپەرگە چىقىش ئالدىدا ۋە سەپەر جەريانىدا جىددىيلىشىپ ھېرىپ كېتىدىغان ئادەملەرنى جىق ئۇچراتقان ئىدىم. ھاياتىمدا تۇنجى قېتىم چىققان ئۇزۇن سەپەر ئالى مەكتەپ ئىنتىھانىدىن ئۆتۈپ ئۈرۈمچىگە كېلىش سەپىرىم ھازىرمۇ ئېسىمدە.ئەينى چاغدا بەكمۇ جىددىيلەشكەن،كاللامنى بىر خىل جىددىيلىك قاپلىۋالغان ئىدى.مېھمانخانىلاردا ئۇخلاشقا جۈرئەت قىلالمايتتىم.ئۇخلاپ قالساملا ئەتىگەندە ۋاقتىدا ئويغىنالماي ماشىنىدىن چۈشۈپ قالارمەنمۇ دەپ ئەنسىرەيتتىم.ئاپتوبۇس شوپىرى تاماق يىيىش ئۈچۈن بىر سائەت ۋاقىت بەرسە شۇ ھامان جىددىيلىشىشكە باشلايتتىم.خاتىرجەم تاماق يىيەلمەيتتىم.پات-پات سائىتىمگە قاراپ جىددىيلىشەتتىم.ھەريىلى قىشلىق ۋە يازلىق تەتىلدا ئۈرۈمچى بىلەن خوتەن ئارىلىقىدا قاتناپ ئالى مەكتەپنىڭ بەش يىللىق ھاياتىنى ئاخىرلاشتۇردۇم،قېرىشقاندەك خىزمەت ئورنۇم ئۈرۈمچىدە بولۇپ قېلىپ ،مەندەك سەپەردىن قورقۇدىغان ئادەمگە سەپەر مەڭگۈلۈك ھەمراھ بولۇپ قالدى.كورلىدىن ئۆيلىنىشىم سەپەر جەريانىدا كۈن ئۆتكۈزۈش نىسبىتىمنى تېخىمۇ غولدىتىپ قويدى.ئىككى يۇرتتىكى ئاتا-ئانىلار بىلەن كۆرۈشۈش ،ئۇرۇق-تۇققانلار بىلەن مۇلاقەتتە بولۇش ئۈچۈن داۋاملىق سەپەر زۆرۈرىيىتى چىقىپ تۇراتتى.خوتەنلىكلەرنىڭ ئوبرازلاشتۇرۇپ ئېيتىشى بويىچە تاپقان –تەرگىنىمنى توختىماي ماشىنا چاقىغا يۆگەيتتىم.
     لېكىن سەپەر ئادەم مېڭىسىنىڭ سەگەكلىكىگە تۈرتكە بولاتتى.سەپەر جەريانىدا ھۇشيار بولمىساڭ قەدەمدە بىر مەسىلە چىقاتتى.سەپەر جەريانىدا دائىم ئۆزۈڭنى تەۋەككۈل دەرياسىغا تاشلاپ ، تەقدىرىڭنى ئاللاغا تاپشۇرۇپ ماڭغاندىلا خاتىرجەملىك تۇيغۇسىنىڭ تەمىنى تېتىش مۈمكىن ئىدى.ئايرۇپىلان يەردىن كۆتۈرۈلۈپ ، بۇلۇتلارنى بۆسۈپ ئۆتۈپ بىپايان ئاسمانغا پەرۋاز قىلغاندا،مەن ئولتۇراۋاتقان بۇ نەرسە ئەسلى بىر دۆۋە تۆمۈرغۇ دېگەن تۇيغۇ ئېسىڭگە كەلسە ياراتقۇچىنىڭ سىرو-ھىكمەتلىرى بىلەن تەبىئەتنىڭ ئۇلۇغلىقى ھەرقانداق ئادەمنىڭ قەلبىدە غەليان ياسايتتى.ئۆلۈمنىڭ ساڭا بەكمۇ يېقىن ئىكەنلىكىنى ھىس قىلىپ ،ھاياتنىڭ ئىنتايىن قىممەت ئىكەنلىكى يەنە بىر قېتىم نامايەن بولاتتى.
      ئەتىگەندە ئورنۇمدىن تۇردۇم.ئايالىم دوختورخانىدا داۋالىنىۋاتقان قېينانامنىڭ يېنىدا قالغان ئىدى.ئىككى ئوغلۇم بىلەن مەكتەپنىڭ مەيدانىغا چىقىپ بىر سائەت ۋاسكىتبول ئوينىغاندىن كېيىن ،ئۈچىمىز ناشتا قىلدۇق.ئاندىن مەن تورنى ئېچىپ خەۋەر كۆرۈشكە ، چوڭ ئوغلۇم ئېنگىلىزچە ئۈگۈنۈشكە، كىچىك ئوغلۇم كىتاب كۆرۈشكە باشلىدى.ئەسلى كاللامدا ئۆسۈپ يىرىكلىشىپ كەتكەن ساقاللىرىمنى ئېلىۋالارمەن دېگەن پېلان بار ئىدى.لېكىن خەۋەر كۆرۈش جەريانىدا ھەممىنى ئۇنتۇپ دوختۇرخانىدىن يانغان ئايالىم  ئىشىكنى قاققاندىلا ئاندىن ئېسىمگە كەلدىم.بۈگۈن چۈشتىن كېيىن سەپەرگە چىقىدىغان ئادەمنىڭ ھىچقانداق تەييارلىق قىلماي ئولتۇرۇشى ئايالىمنىڭ مەلۇم دەرىجىدە غەزىبىنى قوزغىغان بولسىمۇ ئۇنىڭ كايىشلىرىغا بەك پەرۋا قىلىپ كەتمەي كومپىيۇتۇردىن سەپەر نىشانى دۇنخۇاڭ ھەققىدىكى ئۇچۇرلارنى تەكشۈرۈشكە باشلىدىم.
دۇنخۇئاڭ جۇغراپىيەتلىك ئورنى جەھەتتىن شىنجاڭ ،چىڭخەي ،گەنسۇدىن ئىبارەت ئۈچ ئۆلكىنىڭ ئارىلىقىغا جايلاشقان ،مەمۇرى جەھەتتىن گەنسۇ ئۆلكىسىگە تەۋە ناھىيە دەرىجىلىك شەھەر ئىدى.ئاھالىسى 210 مىڭ ئەتراپىدا بولۇپ غەربىي شىمالدىكى داڭلىق ساياھەت رايۇنلىرىدىن بىرى ھىساپلىنالتتى.ماتىرياللاردا دۇنخۇاڭ ئاھالىسىنىڭ 99 %نى خەنزۇ،باشقا بىر پىرسەنتى ئازسانلىق مىللەت دەپ يېزىلغان ئىدى.ئازسانلىق مىللەتلەرنىڭ ئىچىدە ئۇيغۇرنىڭمۇ نامى بار ئىدى.زىمىننىڭ كۆپچىلىك قىسمى قومۇل ۋە بايىنغولىن ئوبلاستىنىڭ چاقىلىق ناھىيىسى بىلەن تۇتۇشۇپ تۇرىدىغان قۇمۇلدىن ئايرىلىپ ئوتتۇرا تۈزلەڭگە ماڭغاندىكى بىرىنچى بېكەت ھىساپلىنىدىغان ،تارىخىي شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايۇنى بىلەن بەكمۇ زىچ باغلىنىشلىقى بار بۇ زىمىندىكى مىللەتلەر نىسبىتى مېنى ھەيران قالدۇردى.مەن ئۆز كۆڭلۈمدە قۇمۇل ۋە چاقىلىق بىلەن بولغان چېگرىسى 1949-يىلىدىن كېيىن ئېنىق ئايرىلغان،لېكىن ئىككى تەرەپنىڭ ئاھالىسى ھەرخىل سەۋەپلەر تۈپەيلىدىن داۋاملىق ئارىلىشىپ كېتىدىغان بۇ جايدا خېلى كۆپ ساندا ئۇيغۇر بار دەپ ئويلايتتىم.1949-يىلىدىن بۇرۇن يېزىلغان بۇ جايغا مۇناسىۋەتلىك خاتىرەلەردە لەنجودىن تارتىپ دۇنخۇئاڭغا قەدەر بولغان جايلاردىكى شەھەر-ئۆتەڭلەردە ئۇيغۇر مەھەللىللىرىنىڭ بارلىقى خاتىرلەنگەن ئىدى.لېكىن بۈگۈنكى دونخۇئاڭ ئادەمگە ئۇيغۇردىن مۇستەسنا بىر جايدەك تۇيغۇ بېرەتتى.
     دۇنخۇئاڭنىڭ جوڭگۇنىڭ ساياھەت جۇغراپىيەسىدە مۇھىم بىر ئورۇننى ئىگەللەپ قېلىشى دۇنخۇئاڭغا جايلاشقان مۇگاۋ مىڭ ئۆيلىرىگە مۇناسىۋەتلىك بولۇپ 20-ئەسىرنىڭ بېشىدا   ۋاڭ ئىسىملىك داۋىزىم دىنىنىڭ موللىسىنىڭ مىڭ ئۆيلەردىن بىر كىتاب ساقلانغان يوشۇرۇن كۈتۈپخانىنى بايقىشى بىلەن پۈتۈن دۇنياغا مەشھۇر بولغان.بەزىلەرنىڭ دىيىشىچە ۋاڭ فامىلىلىكنىڭ بۇ مەخپىي كۈتۈنخانىنى بايقىشى 1900-يىلى 5-ئاينىڭ 26-كۈنى بولۇپ تېپىلغان كىتاب ياكى قوليازما ،ۋەسىقىلەرنىڭ سانى 50 مىڭ پارچىدىن ئاشىدىكەن.
     ئۆزىنى ئايرىم بىر دىن ھىساپلايدىغان داۋىزىمنىڭ بىر موللىسىنىڭ بۇددا دىنىغا مۇناسىۋەتلىك مىڭ ئۆيلەرگە پاسىبان بولۇپ قېلىشى قانداق كۈلكىلىك بولسا ئۇنىڭ بۇ قىممەتلىك ئاسارە –ئەتقىلەرگە تۇتقان پوزىتسىيەسى ئادەمنىڭ ئىچىنى سېرىۋېتىدۇ.ئۇ ئەينى ۋاغدىكى دۇنخۇئاڭ ناھىيەسىنىڭ ئامبىلىغا خوشامەت قىلىش ئۈچۈن كۈتۈپخانىدىن بىر نەچچە پارچە رەسىمنى تاللىۋېلىپ ئامبالغا سوۋغا قىلىدۇ.ئاسارە-ئەتىقە سودىسىدىن نەپ كۆرۈپ قالغان ئامبال بۇ قىممەتلىك ئاسارە-ئەتىقىنى ئاسارە-ئەتىقە سودىسى بىلەن شۇغۇللىنىدىغانلارغا باھالىتىپ ئۇنىڭ قىممىتى ھەققىدە چۈشەنچىگە ئېگە بولىدۇ.ئەلۋەتتە بۇ يەردە ئۇ ئېگە بولغان چۈشەنگە ئاسارە-ئەتىقىلەرنىڭ تارىخىي قىممىتىدىن كۆرە ساتقىلى بولىدىغان باھاسى بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئىدى.
       1902-يىلى بۇ ئاسارە-ئەتىقىلەر ئەمەلدارلار سورۇنىدىكى قىممەتلىك سوۋغا سۈپىتىدە گەنسۇ ئۆلكىسىنىڭ ئەينى چاغدىكى باشلىقىنىڭ نەزەر-دائىرىسىگە ئىلىنىدۇ. يې چاڭجى ئىسىملىك بۇ كىشى دۇنخۇئاڭنىڭ ئامبىلىنىڭ قولىدىكى بىرنەچچە پارچە سۈرەت ۋە كىتابقا بىر قۇر نەزەر سالغاندىن كېيىن بۇ ئاسارە-ئەتىقىلەرنىڭ قىممىتىنى ھىس قىلىپ ،ئۆلگە مەركىزىگە يۆتكەپ كېتىش قارارىغا كېلىدۇ.لېكىن بۇنچە كۆپ ئاسارە-ئەتىقىنى يۆتكەپ كېتىش ئۈچۈن خېلى كۆپ مەبلەغ كېتەتتى.ئەڭ ئاخىرى دوڭخۇئاڭ ئامبىلى بۇ ئاسارە –ئەتىقىلەرنى يۆتكىمەسلىك،مەخپىي كۈتۈپخانىنى پىچەتلەپ قوغداپ قېلىش قارارىغا كېلىدۇ ۋە بۇ خىزمەتكە ۋاڭ موللىنى مەسئۇل قىلىدۇ.شۇنىڭ بىلەن بۇ ئاسارە-ئەتىقىلەر ئاستا-ئاستا جاھانغا تونۇلۇشقا باشلايدۇ.
    ۋاڭ موللا بۇ ئاسارە-ئەتىقىلەرنى قوغداشنىڭ ئورنىغا ئۇنىڭ ئىچىدىن بىر ساندۇق كىتاب ۋە قوليازمىنى ئايرىپ ئېلىپ ئەينى چاغدىكى جيۈچۈندە تۇرۇشلۇق ئەڭ يۇقۇرى دەرىجىلىك ئەمەلدار مانجۇ مىللىتىدىن بولغان يەندوڭغا تەقدىم قىلىدۇ.يەندوڭ بۇ ئاسارە-ئەتىقىلەرنىڭ قىممىتىنى ھىس قىلالمايلا قالماي باشقىلارغا سوۋغا قىلىۋاتىدۇ.بۇ كىتابلارنىڭ بىر نەچچىسى ئەينى چاغدا شۇ يەردە تۇرۇپ قالغان بىر بېلگىيەلىكنىڭ قولىغا چۈشىدۇ.شۇ ئارقىلىق بۇ ئاسارە-ئەتىقىلەرنىڭ خەۋىرى پۈتۈن دۇنياغا تارقىلىدۇ.شۇنىڭ بىلەن چەتئەللىكلەر بەس-بەستە دۇنخۇئاڭغا كېلىشكە باشلايدۇ ۋە ھەرخىل ئاماللار بىلەن ۋاڭ موللامنىڭ قولىدىن كىتاب ۋە قول يازمىلارنى سېتىۋېلىشقا باشلايدۇ.دۇنخۇئاڭنىڭ داڭقى بارغانسىرى كۆتۈرىلىدۇ ۋە بۈگۈن دۇنخۇئاڭنىڭ جوڭگۇ ساياھەت جۇغراپىيەسىدىكى ئورنىغا ئاساس سالىدۇ.
     توردا دۇنخۇئاڭغا مۇناسىۋەتلىك ئۇچۇرلار بەكمۇ كۆپ ئىدى.لېكىن قانچىلىك دەرىجىدە ئىشەنچىلىك ئۇققىلى بولمايتتى.ئەڭ ياخشى ئۇسۇل دۇنخۇئاڭنىڭ ئۆزىگە بېرىپ كۆرۈپ بىۋاستە  تەسىرات ۋە بىلىمگە ئېرىشىش ئىدى.
     ئايالىم سەپەرگە چىقىدىغان سومكامنى تەييار قىلىپ قويغان ئىدى.مەن دىيىشكەن ۋاقىتنىڭ بەكمۇ ئاز قالغانلىقىنى ھىس قىلىپ ساقىلىمنى ئېلىش ئۈچۈن تازىلىق ئۆيىگە قاراپ ماڭدىم.بۇ ھالىمنى كۆرۈپ ئايالىمنىڭ تېخىمۇ جۇدىنى ئۆرلىدى.مەن ناھايىتى ئالدىراش ھالدا ساقىلىمنى ئېلىپ،يۈزۈمدىكى مەڭنىڭ ئۈستىدىن تۆشۈك ئېچىپ ، ئېقىۋاتقان قاننى توختىتىش ئۈچۈن يارا ئاغزىغا قەغەز چاپلاپ ئۆيدىن چىقتىم.لېكىن كاللامدا ھىچقانداق ئەندىشە يوق ئىدى.
    ھازىر كاللامدا دۇنخۇئاڭغا بېرىپ نېمىلەرنى قىلىش ،نېمىلەرگە دىققەت قىلىش ھەققىدە تولۇق بىر پىكىر شەكىللىنىپ بولغان ئىدى.لېكىن بۇ قېتىملىق ساياھەتنى مېنىڭ خىزمەت ئورنۇم ئورۇنلاشتۇرغان بولغاچقا كاللامدىكى پىلاننى ئۇلارنىڭ پىلانىغا ماسلاشتۇرۇپ ئېلىپ بېرىشىم شەرت ئىدى.سەپەرگە چىقىشقا تىزىملاتقان ئادەم جەمئىي 22 نەپەر بولۇپ ،ھەممىسى بىر فاكولتىتتا ئىشلەيدىغان خىزمەتداشلىرىم ئىدى.ئۇلارنىڭ ھەممىسى ئەدەبىياتنىڭ نېنىنى يەۋاتقان ئادەملەر بولغاچقا ساياھەت مەزمۇنى كۈچلۈك رەۋىشتە ئەدەبىيات ۋە مەدەنىيەتنى مەركەز قىلىدۇ دېگەن ئوي كاللامنى ئەگىپ يۈرەتتى.
   مېنىڭ كۆڭلۈمدىكى پىلان مۇنداق ئىدى.بىرىنچى دۇنخۇئاڭدا قانچىلىق ئۇيغۇر بار ئېنىقلاپ بېقىش.
   ئىككىنچى ،دۇنخۇئاڭدىكى مەدەنىيەت ئىزلىرى ھەققىدە چۈشەنچىگە ئېگە بولۇش.
   ئۈچىنچى ،دۇنخۇئاڭ ۋە شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايۇنى ئوتتۇرىسىدىكى باغلىنىش ھەققىدە پىكىر يۈرگۈزۈش.
   كەچ سائەت يەتتە بولغاندا مۇۋاپىقىيەتلىك ھالدا پويىزغا چىقىۋالدۇق.پويىزدا بىرەر سائەتكە يېقىن پائالىيەت قىلىپ ،يۈز –كۆزلىرىمنى يۇيۇپ كارۋىتىم يېنىغا يېتىپ كەلگەندە تۇيۇقسىز پويىزنىڭ توكى ئۆچتى.مەن دەل شۇچاغدا بۇ پويىزنىڭ شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايۇنى ئىچىدە كېتىۋاتقان بولسىمۇ لېكىن بېيجىڭ ۋاقتى بويىچە مۇلازىمەت قىلىدىغانلىقىنى ھىس قىلدىم.ھازىر سائەت ئۈرۈمچى ۋاقتى 8 ،بېيجىڭ ۋاقتى 10 بولغان ئىدى.تالا تېخى پۈتۈنلەي قاراڭغۇلۇققا چۆكۈپ بولمىغان ئىدى.شۇنداقتىمۇ چىراق بولمىغاچقا كىتاب ئوقۇش ئىمكانىيىتى يوق ئىدى.مەن يېنىمدىكى خىزمەتداشلىرىم بىلەن بىر دەم پاراڭلاشقاندىن كېيىن  ئامالسىز كارۋاتقا چىقىپ ئۆزۈمنى بېيجىڭ ۋاقتىغا زورلاشقا باشلىدىم.
    تۈزۈمنىڭ جانلىق قوللىنىلماسلىقى ،ئادەملەرنىڭ ئۆرۈپ-ئادىتىگە ھۆرمەت قىلماسلىق قاتارلىق مەسىلىلەر ھەققىدە بىر دەم ئويلاندىم.شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايۇنىنىڭ ھۆكۈمەت ۋاقتى جۇغراپىيەلىك ئورنىغا ئاساسەن ئۈرۈمچى ۋاقتى دەپ بەلگىلەنگەن ئىدى.ئۈرۈمچى ۋاقتى بېيجىڭ ۋاقتىدىن ئىككى سائەت كېيىن بولۇپ شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايۇنى جايلاشقان جۇغراپىيەلىك ئورۇنغا پۈتۈنلەي ماس كېلەتتى.لېكىن نىمىشقىدۇر شىنجاڭدىكى نۇرغۇن ئورۇنلار بېيجىڭ ۋاقتىغا خۇشتار ئىدى.شۇڭا ئۈرۈمچىدە پات-پات ۋاقىتقا مۇناسىۋەتلىك ئىشلاردا ئۇقۇشماسلىق يۈز بېرىپ تۇراتتى.بىرسى سىزگە سائەت ئىككى دەپ گەپ قىلسا ئۇ كۆزدە تۇتىۋاتقان ۋاقىتنىڭ ئۈرۈمچى ياكى بېيجىڭ ۋاقتى ئىكەنلىكىنى سۈرۈشتۈرۈپ بىلىۋالغاندىلا ئاندىن ئۇقۇشماسلىقتىن ساقلانغىلى بولاتتى.شۇڭا شىنجاڭدىكى نۇرغۇن ئادەمنىڭ كاللىسىدا ۋاقىت ئۇقۇمى ھەققىدە بىر خىل يوشۇرۇن ئىسەنكىرەش تۇيغۇسى مەۋجۇت ئىدى.نۇرغۇن ئۇيغۇر ئۈرۈمچىنى ۋاقتىنى ئىشلەتسە ،خەنزۇلار بېيجىڭ ۋاقتىنى ئىشلىتىشكە مايىل ئىدى.بۇ بىر قىزىقارلىق ۋاقىتقا مۇناسىۋەتلىك مەدەنىيەت ھادىسىسى ئىدى.تەتقىق قىلىپ بېقىشقا ئەرزىيتتى.
    لېكىن جانلىق ئادەم بولغان باشقۇرغۇچىلارنىڭ ۋاقىتقا مۇناسىۋەتلىك تۈزۈملەرنى جانلىق ھەل قىلماسلىقى ئادەمنى ئويغا سالاتتى.بۇ خىل ئەھۋال ۋاقىتتىن باشقا نۇرغۇن ئىشلاردا ئۆز ئىپادىسىنى تاپاتتى.قانۇن تۈزۈپ قويۇپ قانۇنغا رىئايە قىلماسلىق، تۈزۈم ۋە بەلگىلىلەر شۇنداقلا مەلۇم رەھبەرنىڭ شەخسىي خاھىشىنى قانۇندىن ئۈستىن قويۇش بۈگۈنكى كۈندە تۈزۈلمىمىزدىكى بىر قاراڭغۇ بوشلۇق بولۇپ قالغان ئىدى.قارىماققا بۇ ئىشلار ھەممە يەردە ،ھەممە ئىشتا ئادەمنى يادرو قىلىشتەك كۆرۈنسىمۇ ئەمىلىيەتتە ئازسانلىق ئادەملەرنىڭ مەنپەئەتى ۋە خاھىشىنى قانۇندىن ئۈستىن كۆرۈشتىن باشقا ئىش ئەمەس ئىدى.
بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   Berqi تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-7-20 17:19  

2.سالام دۇنخۇئاڭ
2012 -يىلى 7-ئاينىڭ 17-كۈنى ئۈرۈمچى ۋاقتى ئەتتىگە سائەت 6
    مەن دەرىزىدىن سىرتقا قاراپ پويىزنىڭ بىر كىچىك بىكەتكە قەدەم قويغانلىقىنى سەزدىم.بۇ لىيۇ يۇەن(يۇلغۇنزار)دەپ ئاتىلىدىغان بىر بىكەت ئىدى.بىز مۇشۇ يەردە پويىزدىن چۈشۈپ ،ساياھەت شىركىتىنىڭ ئاپتوبۇسى بىلەن دۇنخۇئاڭغا قاراپ يولغا چىقاتتۇق.يۇلغۇنزار بىر كىچىك بازار بولۇپ سۇ ئىنتايىن قىس بولغاچقا ئاھالىسى كۆپەيمىگەن.كۆپىنچە ئادەم كان قېزىش بىلەن شۇغۇللىنىدىكەن.ئاڭلاشلارغا قارىغاندا بۇ يەردە تاش پاختا ناھايىتى كۆپ بولسا كېرەك.پويىز بېكىتىدىن چىقىپ كېتىۋېتىپ دىمىقىمغا ناھايىتى خوش پۇراق قوغۇن پۇرىقى پۇرىدى.يول بويىچە يەرلىكلەر نەچچە ھارۋىدا قوغۇن سېتىپ ئولتۇراتتى.بۇ خوشپۇراق قوغۇنلارنى بەكمۇ تېتىپ باققۇم كەلگەن بولسىمۇ توپتىن ئايرىلىپ قالماسلىق ئۈچۈن كۆپچىلىككە ئەگەشتىم.
    يۇلغۇنزار بىر مۇئاۋىن ناھىيە دەرىجىلىك بازار بولۇپ تەخمىنەن 12 مىڭ ئاھالىسى بار ئىكەن.يېزىگىلىك ئاھالىسى يوقنىڭ ئورنىدا بولۇپ ،پۈتۈن ئاھالە كان قېزىش ۋە توشۇش كەسپى بىلەن شۇغۇللىنىدىكەن.ئاڭلاشلارغا قارىغاندا ئەڭ دەسلەپ بۇ يەردە پويىز بېكىتى قۇرۇلغاندا بېكەت ئەتراپىغا يۇلغۇنلۇق بەرپا قىلىنغان ،شۇڭا بۇ يەر يۇلغۇنزار ياكى يۇلغۇنجاي دەپ ئاتالغان. لېكىن سۇ قىسلىقى ۋە كېچە بىلەن كۈندۈزنىڭ پەرقى بەك چوڭ بولغانلىقى تۈپەيلىدىن يۇلغۇنلار قۇرۇپ تۈگەپتىمىش.
بىز بىر توپ ئادەم يۇلغۇنزار بازىرىدىن ئاپتۇبۇسقا ئولتۇرۇپ ئايرىلدۇق.لېكىن بازارنىڭ كۆلىمى بەكمۇ كىچىك ئىدى.بازار ئەتراپى ئادەمگە شىنجاڭنى ئەسلىتىپ تۇرىدىغان قاقاس چۆل-جەزىرە بولۇپ ھاۋاسى پۈتۈنلەي شىنجاڭدىن پەرق قىلمايتتى.يۇلغۇنزار بازىرى جىيۇچۈەن شەھرىگە قاراشلىق گۇاجو(قوغۇنلۇق)ناھىيەسىگە تەۋە بىر بازار ئىدى.گۇاجو دېگەن بۇ نام مەنە جەھەتتىن ئەمەس تارىخىي نوقتىدىن قارىغاندىمۇ ئادەمگە ئۇيغۇرلار بىلەن زىچ ئالاقىدار بىر جايدەك تۇيغۇ بېرەتتى.قوغۇندىن ئىبارەت بۇ نام ھەقىقەتەن بۇ يۇرتنىڭ ئۇيغۇرلار بىلەن ئالاقىسى بارلىقىنى ھىس قىلدۇرۇپ تۇراتتى.چۈنكى يۇرتنىڭ نامىنى بىرەر خىل مىۋىنىڭ نامى بىلەن ئاتاش دىيارىمىزغا خاس بولغان بىر ئادەت ئىدى.ئۇندىن باشقا قوغۇنمۇ دىيارىمىزنىڭ مەدەنىيىتى بىلەن بىرلىشىپ كەتكەن بىر مېۋە ئىدى.ھەتتا خەنزۇلار مۇشۇ تۈردىكى مىۋىلەرنىڭ ھەممىسىنى قۇمۇل قوغىنى دېگەن نام بىلەن ئاتايتتى.
    قوغۇنلۇق ناھىيەسىنىڭ بىر چېتىدىن ئۆتۈپ كېتىدىكەن.لېكىن بىز يول بويىدىكى قوغۇنلۇق ۋە ئاسمانپەلەك ئۆسكەن تېرەكلەرگە قاراپ بۇ جاينىڭ شىنجاڭدىكى ئاقسۇ،تۇرپان قاتارلىق يۇرتلاردىن قىلچە پەرقلەنمەيدىغانلىقىنى ھىس قىلدۇق.ھاۋا رايىدىن تارتىپ دەل-دەرەخ بەرپا قىلىش . ئېتىزدىكى زىرائەتلەرنىڭ تۈرىگە قەدەر بىزگە بەكمۇ تونۇش ئىدى.بوستانلىقنىڭ ئىچىگە كىرگەنسىرى بۇ تونۇشلۇق بەكمۇ كۈچەيدى.يول بويىدىكى تۇرپاننى ئەسلىتىدىغان قاتار-قاتار تەكلىكلەر بۇ نوقتىنى ئىسپاتلاپ تۇراتتى.لېكىن تەكلىك ئەتراپىدا يۈرگەن كىشىلەر پۈتۈنلەي خەنزۇ بولۇپ، بۇ يەرنىڭ ئاھالىسىنىڭ پۈتۈنلەي خەنزۇ ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلاپ تۇراتتى.
   مەن گۇاجو(قوغۇنلۇق)دەپ ئاتىلىدىغان بۇ دىيار ھەققىدە نىسبەتەن چوڭقۇر چۈشەنچىگە ئېگە بولۇش، بۇ دىيار بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ نېمە مۇناسىۋىتى بارلىقىنى تەكشۈرۈپ بېقىش نىيىتىدە تارىخىي كىتابلارغا مۇراجەت قىلدىم.
  بىرىنجى ،قوغۇنلۇقنىڭ تارىخى.(تولۇق پۈتمىگەچكە يوللانمىدى)
   ئىككىنجى ،تۇرپانلىقلارنىڭ قوغۇنلۇققا كۆچۈشى ۋە يېنىپ كېلىشى(تولۇق پۈتمىگەچكە يوللانمىدى)
بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   Berqi تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-7-20 17:00  

ئىككىنجى ،دۇنخۇئاڭدىكى مال باھاسى
مەن دۇنخۇئاڭغا قەدەم قويماي تۇرۇپ ساياھەت يىتەكچىسى ئارقىلىق دۇنخۇئاڭدا مال باھاسىنىڭ ناھايىتى يۇقۇرى ئىكەنلىكىنى بىلىۋالدىم.ساياھەت يىتەكچىسى شىياۋ ياڭ يېشى ئەمدى 20 لەردىن ئاشقان ، لېكىن گەپ-سۆزلىرى ئادەمگە يېقىملىق تەسىر بەرمەيدىغان يىگىت ئىدى.ئۇنىڭ دۇنخۇئاڭنىڭ مال باھاسى ھەققىدە قىلغان گەپلىرى بىزنى غىققىدە قىلىپ قويدى.ئۇنىڭ دىيىشىچە دۇنخۇئاڭدىكى مال باھاسى مەملىكەت بويىچە يۇقۇرى ئىكەن.بۇ مال باھاسىنىڭ يۇقۇرى بولۇشى دۇنخۇئاڭغا كېلىدىغان ساياھەتچىنىڭ كۆپلىكى ۋە ئۇلارنىڭ ھىچنىمىگە قارىماي مال سېتىۋېلىشى كەلتۈرۈپ چىقارغان ئىكەن.ئۇندىن باشقا دۇنخۇئاڭدا كان بايلىقى بەك كۆپ بولغاچقا يەرلىك ئاھالە بەكمۇ باي بولۇپ،يەرلىك ئاھالىنىڭ كىرىمىنىڭ يۇقۇرىلىقى بۇ يەردىكى مال باھاسىنىڭ يۇقۇرىلىقىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان ئىكەن.ئۇ مېنى كەچتە دۇنخۇئاڭ ئۇسۇلى ئوينىلىدىغان بىر تىياتىرخانىغا بېرىپ ئويۇن كۆرۈشكە قىزىقتۇردى.ئۇنىڭ دىيىشىچە بېلەت باھاسى بەكمۇ ئەزران ئىككى يۈز يۇەن ئىكەن.مەن ساياھەت يىتەكچىسىنىڭ بىزنى مال سېتىۋېلىشقا قىزىقتۇرۇشى ۋە دۇنخۇئاڭنىڭ پۇلپەزلىكىنى ماختاپ-ئۇچۇرۇپ كېتىشىدىن بىر باي رايۇننىڭ پۇقراسىنىڭ ساپاسىنى ئەمەس بەلكى ئىنتايىن نامرات ، پۇل تېپىش ئۈچۈن ۋاستە تاللىمايدىغان بىرخىل ئاچكۆزلۈكنىڭ سىماسىنى كۆرگەندەك بولدۇم.
ساياھەت يىتەكچىسى بىزگە تولۇق ئىككى كۈن ھەمراھ بولدى.ئۇ مۇشۇ جەرياندا ئىزچىل بىزگە ھەمراھ بولۇش بىلەن بىرگە بىزنى بەزى بىز خالىمايدىغان ماس سېتىۋېلىش مەركەزلىرىگە باشلاپ ،مالنى جىق سېتىۋالساق گۈلقەقەلىرى ئېچىلىپ ،مال سېتىۋېلىشنى خالىمىساق قولدىن كېتىپ قالغان شېرىكانىنىڭ زىيىنى ھەققىدە چىرايى غەمگە پېتىپ ،ھەتتا بىز باھا تالىشىۋاتقان بەزى جايلاردا تۇيۇقسىز پەيدا بولۇپ سودىمىزنى بۇزۇپ يۈردى.
ساياھەت يىتەكچىسى مەلۇم نوقتىدىن قارىغاندا ساياھەت رايۇنلىرىنىڭ كىچىكلىتىلگەن ئوبرازى،ساياھەت يىتەكچىسىنىڭ ساپاسى ۋە ئوبرازى ساياھەت ئورنىنىڭ ئوبرازى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولىدۇ. بۇ ساياھەت يىتەكچىسىنىڭ ۋۇجۇدىدىكى ئاچكۆزلۈك ۋە بەغەرەزلىك مەلۇم نوقتىدا بىزنىڭ كاللىمىزدا دۇنخۇئاڭنىڭ ئوبرازىنى خۇنۈكلەشتۈرۈپ قويدى.
بەلكىم دۇنخۇئاڭدا مال باھاسى ساياھەت يىتەكچىسى ئېيتقاندەك قىممەت بولۇشى ناتايىن.بەلكىم ئۇ بىزنى قەستەن ئۆزلىرىنىڭ شېرىكچىلىكى بار باھاسى قىممەت ياكى باھا قەستەن قىممەتلەشتۈرىۋېتىلگەن جايلارغان باشلىغان بولۇشى مۈمكىن.پۈتكۈل ساياھەت جەريانىدا ئۇ يېنىمىزدىن ئايرىلمىغانلىقى تۈپەيلىدىن بىزمۇ دۇنخۇئاڭنىڭ مال باھاسى ھەققىدە ئېنىق بىر چۈشەنچىگە ئېگە بولالمىدۇق. لېكىن بىز تاماق يېگەن مۇسۇلمان ئاشخانىسىنىڭ باھا جەدۋىلىدىكى ئاسمان پەلەك تاماق باھاسىغا قاراپ بۇ يەردە مال باھاسى ھەقىقەتەن قىممەتكەن دېمەيمۇ تۇرالمىدۇق.
مال باھاسىنىڭ چېكىدىن ئاشقان دەرىجىدە قىممەت بولۇشى رايۇننىڭ ساياھەت كىرىمىنىڭ ئېشىشىغا توسالغۇ بولۇپ قالماي ،رايۇننىڭ ساياھەت رايۇنى بولۇش ئوبرازىغا تەسىر يەتكۈزىدۇ.قارىغاندا بۇ نوقتىدا دۇنخۇاڭ شەھرى تېخى ھەقىقىي ساياھەت شەھرىگە خاس ساپا ھازىرلىمىغان ئىدى.مەن ساياھەت يىتەكچىسى ئاغزىدىن ھازىر دۇنخۇئاڭغا كېلىدىغان ساياھەتچىنىڭ ھەركۈنى 6-7مىڭ ئەتراپىدا بولۇۋاتقانلىقىنى دەلىللىدىم.بۇ سان مەن كۆرگەن باشقا ساياھەت رايۇنلىرىغا قارىغاندا خېلى كۆپ ئاز ئىدى.ھەتتا تونۇلۇش دەرىجىسى ئانچە يۇقۇرى بولمىغان بەزى رايۇنلارغىمۇ يېتەلمەيتتى.دۇنخۇئاڭغا ئوخشاش داڭقى دۇنياغا پۇر كەتكەن بىر رايۇن ئۈچۈن ئېيتقاندا بۇ بەكمۇ ئاز سان ئىدى.قارىغاندا دۇنخۇئاڭنىڭ باشقۇرۇش تۈزۈلمىسىدىكى قالاقلىق بۇ مەسىلەرنى كەلتۈرۈپ چىقارغان بولسا كېرەك.
بىز مۇگاۋ مىڭ ئۆيلىرىدىكى ساياھىتىمىزنى ئاخىرلاشتۇرۇپ قايتىش ئۈچۈن ئىشىكنىڭ ئالدىغا چىقتۇق.تېخى ھەممە ئادىمىمىز يىغىلىپ بولالمىغاچقا ياندىكى كىتاب ۋە ساياھەتكە ئائىت خاتىرە بۇيۇملىرى ساتىدىغان بىر دۇكانغا كىردىم.مەقسىدىم دۇنخۇئاڭ تەپسىلى تونۇشتۇرۇلغان بىرەر ئىككى پارچە كىتاب ئېلىپ خاتىرە قالدۇرۇپ قويۇش ئىدى.گەرچە ماڭا ياققان كىتابلار ئۇچرىغان بولسىمۇ كىتاب باھاسىدىكى ئۆرىلىك يولۇمنى توسۇپ قويدى.مەن كىتابلارنى ۋاراقلاش ئارقىلىق بۇ يەردىكى بەزى كىتابلار ئوغرىلىقچە قىلىنغان نەشىرگە مەنسۇپ بولسىمۇ باھاسى ناھايىتى يۇقۇرى بولۇپ قالماي ، كىتابنىڭ باھا كۆرسەتكۈچى ئۆزگەرتىپ تاشلانغان ، ھەتتا بەزىسىنىڭ باھاسىنىڭ ئورنىغا يېڭى باھا قايتا چاپلاپ قويۇلغان ئىدى.نورمال بازاردا 30 يۈەن ئەتراپىدا سېتىۋالغىلى بولىدىغان كىتابلارنىڭ 50-60 يۈەندىن چۈشمەسلىكى ،ھەتتا بەزىسىگە 70-80 يۇەن باھا چاپلاپ قويۇپ سېتىلىشى مېنى ھەيران قالدۇردى.كىتاب ئېلىش نىيىتىمدىن ئۈنسىز ياندىم.ئەمما ئۇسسۇزلۇق ،جاندىن ئۆتىدىغان تومۇز مېنى ئۇسسۇزلۇق ئېلىشقا مەجبۇرلىدى.مەن پېپسى كولا ئىچىملىكىدىن بىرنى 6يۇەنگە سېتىۋېلىپ ماگزىندىن چىقىپ كەتتىم.
لېكىن بۇ يەردىكى مال باھاسىنىڭ قالايمىقانلىقى  ،نۇرغۇن نەرسىلەرنىڭ باھاسىنى ھەسسىلەپ ئارتۇق سېتىش ھادىسىسىنىڭ قانۇنى ئاساسىي ھەققىدە ئويغا سېلىپ قويدى.ھۆرمەتلىك ئوقۇرمەن،بەلكىم سىزمۇ ئويغا چۆمگەن بولۇشىڭىز مۈمكىن.ئەلۋەتتە ،بازار باشقۇرۇش بەلگىلىمىسى ۋە باشقا مۇناسىۋەتلىك قانۇن-نىزاملاردا بەلكىم مۇشۇنداق قىلىشنىڭ ئاساسىي بولماسلىقى مۈمكىن.لېكىن بۇ خىل ھادىسە نېمىشقا مەۋجۇت بولۇپ تۇرىدۇ؟بۇنداق ھادىسىنىڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرىشىنىڭ كەلتۈرۈپ چىقارغان ئەگەشمە ئاقىۋەتلىرى زادى نېمە ؟بۇ سۇئاللار ھەممىمىزنى ئويلاندۇرسا كېرەك.قىسقىسى بىر ساياھەتچى سۈپىتىدە ئۆز دۆلىتىنىڭ مەلۇم جايلىرىدا ئۆزىنىڭ ئىستىمال ھوقۇقىنى قوغدىيالماسلىق ياكى يەرلىك دائىرلەرنىڭ مانا مۇشۇنداق ناتوغرا رىقابەتكە يول قويۇشى زادى نىمىنىڭ مەسئۇلى ؟

،دۇنخۇئاڭدا ئۇچرىشىپ قالغان ئىككى قازاق ئايال ۋە دۇنخۇئاڭدىكى ئۇيغۇرلار
كەچلىك تاماق يىيىش ئۈچۈن چۈشتە كۆرۈپ قويغان مۇسۇلمان ئاشخانىسىغا قاراپ ماڭدۇق.ئاشخانىغا يېقىن كەلگەندە دەرىزىدىن مېڭىشلىرىدىن ياسىنىشلىرىغا قەدەر شىنجاڭدىكى قازاق مىللىتىگە ئوخشايدىغان ئىككى ئايال كۆزۈمگە چېلىقتى.مەن گۇمانىمنى دەلىللەش ئۈچۈن قازاق ھەمراھلىرىم پروپىسور بىرلىك بىلەن دوتسىنىت ئەركىن غازىغا قارىدىم.ئۇلارنىڭ كۆزى ئاللىقاچان شۇ ئىككى ئايالغا تىكىلگەن ئىدى.بىز ناھايىتى تىزلىكتە ئابتوبۇستىن چۈشۈپ بىز قازاق دەپ قارىغان ئىككى ئايالنىڭ كەينىدىن يۈگۈردۇق.كۆڭلىمىزدە ئۇلار راستىن قازاق بولۇپ قالسا دۇنخۇئاڭدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ ۋە بۇ ئەتراپتا ئۇيغۇرلارنىڭ بار-يوقلىقىنى سوراپ بېقىش ئويى ھۆكۈمران ئىدى.كۈتكىنىمىزدەك ئىككى ئايال ھەقىقەتەن قازاق بولۇپ ئىككى قازاق زىيالى ئۇلارنى كۆرۈپ ھاياجانلىنىپ كەتتى.ئىككى ئايال قوشنا گەنسۇ ئاقساي قازاق ئاپتونۇم ناھىيەسىدىن بولۇپ بۇ يەرگە مال سېتىۋالغىلى كەلگەن ئىكەن.سۈرۈشتۈرىۋىدۇق ئۇلار بۇ شەھەردە ئۇيغۇرلارنىڭ بارلىقىنى ،ئۇلارنىڭ قاسساپلىق ۋە ناۋايلىق ،ئاشخانا ئېچىش بىلەن شۇغۇللىنىدىغانلىقى ئېيتىپ بەردى.لېكىن ئۇيغۇرلار بار جاينىڭ تولۇق ئادرېسىنى دەپ بېرەلمىدى.ئىككى قازاق زىيالى مانا مۇشۇنداق بىر جايدا ئىككى قازاق قېرىندىشىنى ئۇچراتقانلىقىدىن بەكمۇ خوشال بولغاندەك كۆرۈنەتتى.
بىز كەچتە تاماق يەپ بولۇپ چىقىپ ئاشخانا يېنىدىكى كوچىنىڭ پۈتۈنلەي خۇيزۇلاردىن تەشكىل تاپقان كەچلىك بازار ئىكەنلىكىنى سەزدۇق.قىزىقىش ئىچىدە كەچلىك بازارنى ئارىلىدۇق.بىرەر ئۇيغۇر ئۇچرىمىدى.لېكىن بىر نەچچە دوڭشىياڭ ۋە سالاغا  ئۇيغۇر دەپ سالام بېرىپ پاراڭلىشىپ قالدۇق.ئۇلار كوچىنى بويلاپ مېڭىۋۋەرسەك ئۇيغۇرلارنىڭ ئاشخانىسى ۋە ناۋايخانىسى بار جايغا بارالايدىغانلىقىمىزنى دەپ بەرگەن بولسىمۇ كەچ بولۇپ كەتكەچكە بىخەتەرلىك ۋە توپتىن ئايرىلىپ قالماسلىقنى كۆزدە تۇتۇپ كەينىمىزگە ياندۇق.ھەقىقەتەن ئىككى ئۈچ تۇنگاننىڭ يىمەك-ئىچمەك يايمىسى ئالدىغا تىزىپ قويۇلغان ئۇيغۇر نېنى بۇ يەردە ئۇيغۇرلارنىڭ بارلىقىنى ئىسپاتلاپ تۇراتتى.لېكىن ھىس قىلىشىمچە بۇ ئۇيغۇرلار دۇنخۇئاڭنىڭ يەرلىك ئۇيغۇرلىرى بولماستىن بەلكى كېيىن كۆچۈپ كەلگەن ئۇيغۇرلار بولۇشى مۈمكىن ئىدى.ۋاقتىمىز بەك قىس بولغاچقا بۇ يەردە بار ئۇيغۇرلار ۋە يەرلىك ئۇيغۇرلارنىڭ بار-يوقلىقى ھەققىدە ھىچقانداق مەلۇماتقا ئېرىشەلمىدۇق.يەرلىك كىشىلەرمۇ بۇ ھەقتە ھىچقانداق بىلىمگە ئېگە ئەمەس ئىكەن.دۇنخۇئاڭ تېخى ياش شەھەر بولۇپ كۆپىنچىسى ئاھالىسى كۆچمەن ئىدى.شەھەردىكى نۇرغۇن بىنالارنىڭ سېلىنغىنىغا ئۇنچە ئۇزۇن بولمىغانلىقى بىلىنىپ تۇراتتى.تىپىك كۆچمەنگە خاس بۇ شەھەردە يەرلىك ئاھالە بىلەن پاراڭلىشىش ئارقىلىق ئۆزۈم كۈتكەن ئۇچۇرلارغا ئېرىشەلمەيدىغانلىقىمنى ھىس قىلىپ ئامالسىز بولدى قىلدىم.كۆڭلۈمدە نۇرغۇن سۇئاللار جاۋاپسىز قالدى.
لېكىن ئادەمنى قىزىقتۇرۇدىغان بىر نوقتا دۇنخۇئاڭ شەھرىدە سودا پۇرسىتى ناھايىتى كۆپ ئىدى.نۇرغۇن ئۇيغۇر كېلىماتى شىنجاڭدىن قىلچە پەرقلەنمەيدىغان بۇ شەھەردە قىلچە ناتونۇشلۇق ھىس قىلماي جان بېقىپ كېتەلەيتتى.شەھەرنىڭ قۇرۇلمىسىدىن تارتىپ ،بازارلىرىغا قەدەر نۇرغۇن سودا پۇرسىتى بار ئىدى.ناۋادا ئۇيغۇر ئىشلەمچىلەر بۇ يەرگە كېلىپ باققاللىق ،كاۋاپچىلىق قاتارلىق كەسپلەر بىلەن شۇغۇللانسا ناھايىتى تىزلا قەد كۆتۈرۈپ كېتىشىگە پۇرسەت بار ئىدى.چۈنكى دۇنخۇئاڭ ھەم ياش ،ھەم قەدىمىي ساياھەت شەھرى بولۇپ مال باھاسى بەكمۇ يۇقۇرى ئىدى.بۇ شەھەر ئۇيغۇرغا ئوخشاش ئۆزىنىڭ ھالال تىجارىتى ئارقىلىق ،بازار باھاسىنى تەڭشەپ ،يېمەك –ئىچمەك باھاسىنى تۆۋەنلىتىشكە ماس كېلىدىغان تىجارەتچىلەرگە ئېھتىياجلىق ئىدى.ئۇيغۇرلار جوڭگۇدىكى ئۆزىگە خاس تىجارەت مەدەنىيىتىگە ئېگە مىللەت.ئۇلار تىجارەت جەريانىدا ھالال پۇل تېپىشنى ،مۇۋاپىق پايدا ئېلىشنى ئۆزىنىڭ تىجارەت دەستۇرى قىلىدۇ.لېكىن دۇنخۇئاڭدا بۇ خىل روھ كەم ئىدى.شۇ تۈپەيلىدىن دۇنخۇئاڭدا مال باھاسى بەكمۇ قىممەت ئىدى.يەرلىك تىجارەتچىلەردە  مال باھاسىنى قىممەت قىلىۋالسام قانداق قىلالايتتىڭ ، سەن ئالمىساڭ يەنە بىرى ئالىدۇ دەيدىغان مەمەددان كۆز قاراش بار ئىدى.بۇ خىل تىجارەت كۆز قارىشى بىر تەرەپتىن دۇنخۇئاڭغا تېخىمۇ كۆپ ساياھەتچىنىڭ كېلىشىنى توسۇپ تۇرسا ،يەنە بىر تەرەپتىن بۇ شەھەرنىڭ ساياھەتكە باغلانغان تىجارىتىنىڭ روناق تېپىشىغا تەسىر يەتكۈزگەن ئىدى.
ئۈرۈمچىدە تاۋۇزنىڭ بىر كىلوسى بىرەر يۇەندىن بولۇۋاتقان شارائىتتا دۇنخۇاڭدا تاۋۇزنىڭ باھاسى تۆت يۇەن ئەتراپىدا ئىدى.لېكىن بۇ يەردىكى باھا تاۋۇزنىڭ كەم تېپىلىدىغانلىقى تۈپەيلىدىن ئەمەس تىجارەتتىكى رىقابەتنىڭ كەم ۋە يەرلىكلەرنىڭ مەمەددان پىسخىكىسىدىن پەيدا بولغان ئىدى.بۇ خىل ئەھۋال تىجارەت ئەنئەنىسىدە ھالاللىقنى يادرو قىلغان ئۇيغۇرلارغا نۇرغۇن پۇرسەتلەرنى قالدۇرۇپ قويغان ئىدى.
4.جىيايۈگۇەن ياكى ئارغۇدا كۆرگەن ئاڭلىغانلىرىم(تولۇق پۈتمىدى)

تۈگىدى.

مۇمىكن  بولسا جىيايۈگۇەن ياكى ئارغۇدا كۆرگەن ئاڭلىغانلىرىڭىز  پۈتكەندە  ئۇنىمۇ  يوللاپ  قويارسىز  مۇئەللىم

ئاخىرىغا تەشنامىز!...

رەھمەت!پۈتكەنلىرىنى ۋە كۆپچىلىك كۆرسە بولىدۇ دەپ قارىغانلىرىمنى يوللاپ قويدۇم.قالغىنى كېيىن بىر گەپ بولار .
  تورداشلار ئارىسىدا تۇرپان ۋاڭلىقىنىڭ گۇاجوغا كۆچكەنلىكى ھەققىدىكى نىسبەتەن تولۇق مەلۇمات بار جايلارنى كۆرگەنلەر بولسا مەنبە ئۇچۇرىنى قالدۇرغان بولسا كۆپ خۇرسەن بولغان بولاتتىم.
ھۆرمەت بىلەن بەرقى

مەن يېنىمدىكى خىزمەتداشلىرىم بىلەن بىر دەم پاراڭلاشقاندىن كېيىن  ئامالسىز كارۋاتقا چىقىپ ئۆزۈمنى بېيجىڭ چاقتىغا زورلاشقا باشلىدىم.

ئاندىن مەن تورنى ئېچىپ خەۋەر كۆرۈشكە ، چوڭ ئوغلۇم ئېنگىلىزگە ئۈگۈنۈشكە كىچىك ئوغلۇم كىتاب كۆرۈشكە باشلىدى.

رەھمەت ،ئايدانىش!
تۈزىتىپ قويدۇم!
ھۆرمەت بىلەن بەرقى

بىر تىنىقتا ئوقۇۋەتتىم.
ئۇ يەر بۇ يەرگە بارىمەن،بىرىشنى ياقتۇرىمەن،لىكىن ھۇزۇرلىنىشىم بەكلا يۈزەكى......
بەرقى ئەپەندىمنىڭ تىمىسىنى ئوقۇپ بەك خوش بوپ كەتتىىم...
تولۇقلاپ يوللىنىدىغان قىسىملىرىغا تەشنامەن،

بەرقىيكا ئەسەرلىرىڭىزنى كۈرمىگىلى ئۇزۇن بوپتۇ ، سالامەت تۇرىۋاتقانسىز ؟ ‹‹ئابدۇخالىق ئۇيغۇر ›› پۈتمىدىمۇ ؟ ئۈيۈمدىكى بىر كىتابتا تۇرپان ۋاڭلىقىنىڭ كۈچۈشى تۇغۇرلۇق بىر يېرىنى كۈرگەندەك قىلىۋىدىم ، مەن ئىزدەپ باقاي بولسا چ چ رىڭىزغا سۆز قالدۇراي!ئامان بۇلۇڭ !

ئاخىرى قىنى . بىر دەملىك ھۇزۇزۇرنى ئۆلتۇردىڭىز  مانا ئايىغى يوق .

سالام ئابلېكىم!
كىتاب پۈتكىلى ئۇزۇن بولغان.نەشىر قىلىنىشنى ساقلاۋاتىدۇ.
تۇرپان ۋاڭىنىڭ گۇاجوغا كۆچىشى ھەققىدىكى ماتىريالنى تىزرەك يوللاپ قويۇڭە.
گۇئاجو دېگەن يەر چىڭ سۇلالىسى دەۋرىدە ئىككى يۈز يىلغا يېقىن ئەنشى دەپ ئاتالغان.

ئاخىرنى كۈرۈشكە تەشنامەن