چاغاتاي خانلىقىنىڭ خاقانلىرى [ئۇلانما كۆچۈرۈش]

چاغاتاي خانلىقىنىڭ خاقانلىرى

چاغاتاي خانلىقى ئالمالىق شەھرىنى مەركەز قىلغان ھالدا جڭۇغار ئويمانلقىنىڭ غەربى، بالقاش كۆلىنىڭ جەنۇبىي، يەتتۇسۇ رايۇنى، ماۋائۇننەھىر، خۇراسان، ئىراننىڭ شەرقى قىسمى، ئاففانىستاننىڭ غەربى قىسمى قاتارلىق جايلاردا ئۈچ ئەسردىن ئارتۇق ھۈكۈم سۈرگەن چوڭ خانلىق. مەزكۇر خانلق چىڭگزخاننىڭ ئىككنجى ئوغلى چاغاتاي خانغا سۇيرۇغال قىلىپ بەرگەن زىمىندا قۇرۇلغاچقا سۇيرۇغاللىقنىڭ ئىگىسى چاغاتاينىڭ نامى بىلەن چاغاتاي خانلىقى دەپ ئاتالغان. چوڭ ئۇيغۇرلىششقا قاراپ يۈزلەنگەن.
تۇنجى خاقانى چاغاتاي- خانلىقىنىڭ ئاساسچىسى. 1227-يىلدىن 1241-يىلغىچە خانلىق تەختىدا ئولتۇرغان. چىڭگىزخان ۋاپات بولغاندىن كىيىن ئۆزىگە سۇيرۇغال قىلىنغان زىمىنغا ھۈكۈمرانلىق قىلىغان. ئۆمۈرنىڭ ئاخرىدا ھاراق شاراپقا خۇمار بولوپ 1241-يىلى ۋاپات بولغان.
2- خاقانى قارا ھېلاكۇ- چاغاتاينىڭ نەۋرىسى، يەنى چاغاتاينىڭ 2-ئوغلى مامۇكەينىڭ كەنجى بالىسى. چاغاتاي ئۆلگەندىن كىيىن موڭغۇللارنىڭ چوڭ خانى ئوگىداينىڭ تەكىتلىشى بىلەن خانلىق تەختىگە ۋارىسلىق قىلغان. 1241-يىلدىن 1246-يىلغىچە خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. قاراھېلاكۇ 1246-يىلى موڭغۇللارنىڭ چوڭ خانى كۈيۈكخاننىڭ پىلانلىشى بىلەن تەختىن چۈشكەن. ئورنىغا يېسۇمۆڭكۈ تەختىكە چىققان.
3- خاقانى يېسمۇمۆڭكۇ- موڭغۇللارنىڭ چوڭ خانى كۈيۈكخان تەرپىدىن خانلىق تەختىكە چىققان. چاغاتاينىڭ 5-ئوغلى. 1246-يىلدىن 1252-يىلغىچە خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. ھاراق شاراپقا ئامراق ھېرسمەن بولغان. 1252-يىلى موڭغۇللارنىڭ چوڭ خانى كۈيۈكخان ۋاپات بولغاندىن كىيىن ئورنىغا مۆڭكۈ تەختىكە چىققان شۇنىڭ بىلەن يېسۇمۆڭكۇمۇ تەختىن چۈشكەن.
4- خاقانى قارا ھېلاكۇ- چاغاتاينىڭ نەۋرىسى، يەنى چاغاتاينىڭ 2-ئوغلى مامۇكەينىڭ كەنجى بالىسى. 1252-يىلى موڭغۇللارنىڭ چوڭ خانى مۆڭكخان تەرپىدىن خانلىق تەختىكە چىققان. تەختىكە ئولتۇرۇش ئۈچۈن قىپچاق ئۇلۇسدىن ئالمالىق شەھرىگە ماڭغاندا تۇيۇقسىز ۋاپات بولغان.
5- خاقانى ئورقىنا- قارا ھېلاكۇنىڭ خانىشى. موڭغۇللارنىڭ چوڭ خانى مۆڭكخاننىڭ تەينىلىشى بىلەن تەرپىدىن خانلىق تەختىكە چىققان. 1252-يىلدىن 1260-يىلغىچە خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. 1260-يىلى موڭغۇللارنىڭ چوڭ خانى مۆڭكخان ۋاپات بولغاندىن كىيىن قالايمىقانچىلىق يۈز بىرىپ خانىش ئارغۇ ئۇرقىنالى ئالمالىق شەھرىدن قوغلاپ چىقىرىلغان.
6- خاقانى ئارغۇ- موڭغۇللارنىڭ چوڭ خانى ئارىخ بۆكەننىڭ قوللىشى تەرپىدىن خانلىق تەختىكە چىققان. 1260-يىلدىن 1266-يىلغىچە خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. كىيىن قۇبلايغا تەسىم بولغان. 1266-يىلى ئالمالىق شەھرىدە ۋاپات بولغان.
7- خاقانى مۇبارەكشاھ- قارا ھىلاكۇنىڭ ئوغلى. 1266-يىلى موڭغۇللارنىڭ چوڭ خانى قۇبلاينىڭ قوللىشى تەرپىدىن خانلىق تەختىكە چىققان. چاغاتاي ئەۋلادلىردىن تۇنجى قېتىم ئىسلام دىنىغا كىرىگەن خان. ئىسلام دىنىغا كىرىگەنلىك سەۋەبىدىن موڭغۇللارنىڭ قارشىلىقىغا ئۇچرىغان. چاغاتاينىڭ ئەۋرىسى، مامۇكەينىڭ نەۋرىسى بۇراق ئىككى ئايدىن كىيىن مۇبارەكشاھنى تەختتىن چۈشۈرگەن.
8- خاقانى بۇراق- چاغاتاينىڭ ئەۋرىسى، مامۇكەينىڭ نەۋرىسى 1266-يىلدىن 1270-يىلغىچە خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. شۇ يىلى قايدۇ تەرپدىىن زەھەرلىنىپ ئۆلتۈرۈلىگەن.
9- خاقانى نىكباي- چاغاتاينىڭ نەۋرىسى، سارباننىڭ چوڭ ئوغلى. بۇراق ئۆلگەندىن كىيىن خانلىق تەختىكە چىققان. 1270-يىلدىن 1272-يىلغىچە خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. قايدۇغا قارشى جەڭ قىلغان. 1272-يىلى قايدۇ تەرپدىن ئۆلتۈرۈلىگەن.  
10- خاقانى دۇۋا- بۇراقنىڭ ئوغلى. بۇراق ئۆلگەندىن كىيىن خانلىق تەختىكە چىققان. 1272-يىلى قايدۇ تەرپىدىن خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. قايدۇ بىلەن بىرلەشمە جەڭ قىلغان. قايدۇ ئۆلگەندىن كىيىن يۈن سۇلالىسى خانى تېمۇرغا ئەل بولغان. 1306-يىلىغچە خانلىق تەختىدە ئولتۇرۇپ كىيىن ھەسرەت بىلەن كىسەل سەۋەبىدىن ۋاپات بولغان.
11- خاقانى كۈنجۈك- دۇۋانىڭ ئوغلى. ئاتىسى ئۆلگەندىن كىيىن خانلىق تەختىكە چىققان. 1306-يىلدىن 1308-يىلغىچە خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. ئىجىتمائىي ئىگىلكنى ئەسلىگە كەلتۈرىگەن. شامان دىندىن ۋاز كىچىك ئىسلام دىنىغا كىرىگەن. بۇ ھال موڭغۇللارنىڭ قارشىلىقىغا ئۇچراپ چاغاتاينىڭ 2-ئوغلى مامۇكەي سېستىمسىىدىكى تالقۇ تەرپىدىن تەختىن چۈشكەن.
12- خاقانى تالقۇ- چاغاتاينىڭ 2-ئوغلى مامۇكەي قان سېستمىسدىن. 1308-يىلدىن 13092-يىلغىچە خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. دىن جەھەتتە ئىسلاملىشش، تىل جەھەتتىن تۈرۈكلىشش، تۇرمۇش جەھەتتىن مۇقىم بولوشقا قارشى چىققان. 1309-يىلى بىر قېتىملىق زىياپەتتە كەبەك تەرپدىن ئۆلتۈرۈلىگەن.
13- خاقانى كەبەك- دۇۋانىڭ ئوغلى. چاغاتاي ئوردىسىدىكى خانزادە ئاقسۆڭەكلارنىڭ قوللىشى بىلەن خانلىق تەختىكە چىققان. تەختكە چىقىپ ئۇزۇق ئۆتمەي ئاكىسى ئىسەن بۇقا تەرپىدىن ئاغدۇرۇلغان.
14- خاقانى ئېسەن بۇقا- دۇۋانىڭ چوڭ ئوغلى.ئىنىسنىڭ ئورنىغا خانلىق تەختىكە چىققان. 1309-يىلدىن 1318-يىلغىچە خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. كونىلىقىنى ياقلاپ يېڭىلىقىنى قانلىق باستۇرغان. 1318-يىلى ۋااپت بولغان.  
15- خاقانى كەبەك- ئىسەن بۇقىنىڭ ئىنىسى. ئىسەن بۇقا ئۆلگەندىن كىيىن ئۇنىڭ ئورنىغا خانلىق تەختىكە چىققان. 1318-يىلدىن 1326-يىلغىچە خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. ئىگلكنى راۋاجلاندۇرغان، سودا سېتىقىنى گۈللەندۈرىگەن، موڭغول جەمئيتنىڭ يېڭى بىر تارىخى دەۋرىگە قەدەم قۇيۇشى ئۈچۈن زور شەرت شارائىتلارنى يارتىپ بەرگەن. 1326-يىلى ۋاپات بولغان.
16- خاقانى تارماشىرى – كەبەكنىڭ 3-ئىنىسى. كەبەك ئۆلگەندىن كىيىن خانلىق تەختىكە چىققان. مۇبارەكشاھ ۋە بۇراقتىن كىيىنلا ئىسلام دىنى قۇبۇل قىلغان تەرىقپەرۋەر، ئىتىداتلىق كىشى. موڭغوللارنىڭ چوڭ ئىسلاملىشش، تۈرۈكلىششنى ئىشقا ئاشۇرغان. 1334-يىلدىن 1334-يىلغىچە خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. 1334-يىلى ئاقسۈڭەك چىگىنىش تەرپدىن ئۆلتۈرۈلىگەن.
17- خاقانى چىنگىش- تارماشىرنىڭ بىر تۇغقان ئىنىسى، ئەبۇگەننىڭ چوڭ ئوغلى. 1334-يىلدىن 1338-يىلغىچە خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. كونلىقىنى ياقلىغۇچىلار تەرپدىن تاغىسنى ئۆلتۈرۈپ خانلىقىنى تارتىۋالغان. كونىلىقىنى ياقلىغان. شۇ سەۋەپ بىر تۇغقان ئىنىسى يەسۇن تىمۇر تەرپدىن 1338-يىلى ئۆلتۈرۈلىگەن.
18- خاقانى يەسۈن تېمۇر- چىنگىشنىڭ بىر تۇغقان ئىنىسى. ئىنسىنى قوللىغان ئۆز ئانسىنىڭ ئەمچىگىنى كىسۋەتكەن. شۇندىن كىيىن چاغاتاي خانلىقى چەك چىكىدىن بۈلۈنۈشكە يۈزلەنگەن. لىكىن يەسۇن تېمۇرنىڭ كىيىنكى ئىش ئىزلىرى ئېنىق ئەمەس.
19- خاقانى ئېمىل خۇجا - تارماشىرنىڭ ئەڭ كىچىك ئىنىسى. 1326-يىلدىن 1346-يىلغىچە خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. تىنىچلىقىنى گۈللىشنى ئىشقا ئاشۇرغان.  1346-يىلى ئېمىل خۇجا ئاقسۇدا ۋاپات بولغان.  
20- خاقانى تۇغلۇق تېمۇر- ئېمىل خۇجىنىڭ. 1348-يىلدىن 1363-يىلغىچە خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. كېڭەيمچىلىك قىلغان، تاجاۋۇزچىلۇق قىلغان. 1363-يىلى ۋاپات بولغان.
21- خاقانى ئېلياس خۇجا – تۇغلۇق تېمۇرنىڭ چوڭ ئوغلى. 1363-يىلدىن 1365-يىلغىچە خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. قەشقەردە ئۆزىنى خان دەپ جاكارلىغان قەمەردىدىن تەرپدىن 1365-يىلى قەشقەردە ئۆلتۈرۈلىگەن.
22- خاقانى خىزىر خۇجا – تۇغلۇق تېمۇرنىڭ ئەك كىچىك ئوغلى. 1387-يىلدىن 1405-يىلغىچە خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. خانلىق گۈللەنگەن، تىنىچ ئاسايىشلىق ۋەزىيىتى شەكىللەنگەن. 1405-يىلى كىسەل سەۋەبىدىن ۋاپات بولغان.
23- خاقانى شەمئىي جاھان – خىز خۇجىنىڭ چوڭ ئوغلى. 1405-يىلدىن 1408-يىلغىچە خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. مىڭ سۇلالىسى بىلەن دوستلۇقىنى كۈچەيتكەن. 1408-يىلى ئۆز ئەجلى بىلەن ۋاپات بولغان.
24- خاقانى مۇھەممەد – شەمئىي جاھاننىڭ ئىنىسى. 1408-يىلدىن 1415-يىلغىچە خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. قاتتىق قوللوق ھالدا ئىسلام دىنى يولغا قويغان. 1415-يىلى ئۆز ئەجىلى بىلەن ۋاپات بولغان.
25- خاقانى شىر مۇھەممەد – مۇھەممەدنىڭ ئوغلى. 1405-يىلى ئاتىسنىڭ خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. بىر نەچچە ئايدىن كىيىن تەختىن چۈشكەن. كىيىنكى ئىش ئىزلىرى ئېنىق ئەمەس.
26- خاقانى نەقشى جاھان – شەمئىي جاھاننىڭ ئوغلىى. 1415-يىلدىن 1418-يىلغىچە خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. 1418-يىلى خىزىر خۇجىنىڭ نەۋرىسى شىرئەلىنىڭ ئوغلى ئوۋەيىس تەرپىدىن ئۆلتۈرۈلىگەن.
27- خاقانى ئۇۋەيىس – ئەمىر تېمۇر كۆرەگاننىڭ ئوغلى. 1418-يىلدىن 1428-يىلغىچە خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. بىر مەزگىل تىنىچ ئاسايىشلىق شەكىللەنگەن. 1428-يىلى ئۇرۇشتا قول ئاستىدىكلىرى تەرپىدىن ئۆلتۈرۈلىگەن.
28- خاقانى ئېسەن بۇقا – ئۇۋەيىسنىڭ كىچىك ئوغلى. 1429-يىلدىن 1462-يىلغىچە خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. قاتتىق قوللوق زالىملىق قىلغان پارچىلنىشنى كەلتۈرۈپ چىقارغان. 1462-يىلى ئاقسۇدا ۋاپات بولغان.
29- خاقانى دوسىت مۇھەممەد – ئىسەن بۇقانىڭ ئوغلى. 1462-يىلدىن 1469-يىلغىچە خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. 1469-يىلى تۇيۇقسىز ۋاپات بولغان.
30- خاقانى كىپەك سۇلتان – دوست مۇھەممەدنىڭ ئوغلى. 1469-يىلدىن 1472-يىلغىچە خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. 1472-يىلى تەختىن چۈشۈرۈلىگەن.
31- خاقانى ئەھمەد – يۇنۇسخاننىڭ 2- ئوغلى. 1472-يىلدىن 1502-يىلغىچە خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. 1502-يىلى ئاقسۇدا ۋاپات بولغان.
32- خاقانى مەنسۇر – ئەھمەدنىڭ ئوغلى. 1502-يىلدىن 1543-يىلغىچە خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. 1543-يىلى ئابدۇرەشتىخان تەرپدىن ئۆلتۈرۈلىگەن.
33- خاقانى شاھ سۇلتان – مەنسۇرنىڭ چوڭ ئوغلى. 1543-يىلدىن 1565-يىلغىچە خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. 1565-يىلى موڭغول ئويراتلىرنىڭ ھۇجۇم قىلشىدا ئوق تىگىپ ئۆلگەن.
34- خاقانى سۇلتان مەسئۇد – شاھ سۇلتان بىلەن مۇناسىۋىتى ئېنىق ئەمەس. شاھ سۇلتان ئۆلگەندىن كىيىن 1565-يىلدىن 1570-يىلغىچە خانلىق تەخىتتدە ئولتۇرغان. 1570-يىلى ئابدلكەرىمخاننىڭ نەزەربەنتى بولغان.
شۇنداق قىلىپ ئۈچ ئەسىردىن ئارتۇق  ھۈكۈم سۈرگەن چاغاتاي خانلىقىدا 34 خاقان تەختتە ئولتۇرغان. بۇ خاقانلارنىڭ ئىش پائالىيتى بىلەن تۇنۇشۇش بىر پۈتۈن تارىخنى تەتقىت قىلىشتا ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.
ئەسكەرتىش:
بىزنىڭ شىر يۈرەك ئەجدادلىرىمىز تارىخى دەۋىرلەردىن تارتىپ تارىم ئويمانلىقىنى مەركەز قىلغان ئوتتۇرا ئاسيا رايۇندا ياشاپ كەلگەن. جوڭگۇ ۋە دۇنيا تارىخغا غايەت زور تەسر كۆرسەتكەن. شۇڭا ئەجدادلىرمىزنىڭ شەجەرسىنى ئۇنتۇپ قالماسلىقمىز لازىم. شۇ ۋەجىدىن مەن بىرنچىدىن ئەجدادلىرىمىز ياشىغان تارىمىزنى ئۇنتۇپ قالماسلىقىمىز ئىككنجدىن كەلگۈسى ئەۋلاتلارغا ئائىلە شەجەرسىنى تەتقىت قىلىشنىڭ مۇھىملىقىنى نەزەردە تۇتۇپ غەربى يۇرت تارىخمىزدىكى خاقانلارنىڭ نەسەپنامىسىنى خانىلىق نامى، قۇرغۇچىسى، تەخىتە ئولتۇغان ۋاقىتلىرى بۇيچە ئاددىي ھالدا توپلاپ بارلىق مۇنبەرداشلارنىڭ ھۇزۇرىغا سۇندۇم ! پايداىلىنىپ قالسا ئەجەپ ئەمەس. شۇڭا بۇ جەريانىدا بەزىبىر خاتالىق ياكى سەۋەنلىك ھەم كەم قالغان جايلىرى بولسا تەنقىدى پوزۇتسىيە تۇتۇشىڭلارنى تەۋسىيە قىلىمەن.
                                                                  توپلاپ رەتلىگۈچى : ئەمەتجان سەمەت

پايدىلانمىلار:

ئەنۋەر بايتۇر    شىنجاڭدىكى مىللەتلەر تارىخى   مىللەتلەر نەشىرىياتى   1991-يىل نەشرى

                                                                                                                  داۋامى بار


بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئەمەتجان تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2013-1-31 12:36  

مۇبارەك!
ياخشى ئىشقا تۇتۇش قىپسىز!
ھارماڭ،ئاكا!!!! بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئەخەت تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2013-1-31 17:47  

چاغاتاي خانلىرى بىلەن سەئىدىيە خانلىرىنىڭ نەسەبىي باغلىنىشى بۇ يازمىدا داۋاملاشتۇرۇلغان بولسا ئوتتۇرا ئەسىر تارىخى توغرىسىدىكى چۈشەنچىمىز يەنىمۇ ئاشقان بولارىدى... سەئىدىيە مۇشۇ نەسەبنىڭ داۋامىمۇ قانداق؟...