ئىدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ خاقانلىرى
500 يىلدىن ئارتۇق ۋاقىت ھۈكۈم سۈرگەن ئېدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ خاقانلىرى ئۈستىدىكى نەسەپنامىسى توغىرسىدا چۈشەنچە
تۇنجى خاقانى پان تېكىن- ئۇيغۇر خانلىقى يىمىرىلگەندىن كىيىن خانلىقنىڭ مۇھىم يولباشچىلىردىن بىرى بولغان پان تېكىن 857-يىلى ئۆزىنى خان دەپ جاكارلىغان. خانلىقىنى كېڭەيتكەن پان تېكننىڭ ۋاپات بولغان.
2- خاقانى بۆگۈ تېكىن- خانلىقىنىڭ 2-خانى بولوپ پان تېكىن بىلەن بولغان ۋارىسلىق مۇناسىۋىتى ئېنىق ئەمەس. باشچىلىق قىلىپ نۇرغۇن زىمىنلارنى ئىگەللىگەن. كىيىن خانلىق قۇرغان بۇ خانلىق رەسمىي تۈرىدە ئېىقۇت ئۇيغۇر خانلىقى دەپ ئاتالغان. بۆكۈ تېكىن ئېدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ ھەقىقىي قۇرغۇچىسى ھېساپلىندۇ. بۆكۈ تېكننىڭ ۋاپات بولغان ئېنىق مەلومات يوق.
3- خاقانى ناگارۋىش- ئەينى دەۋىردىكى كۈسەن خاقانى. بۆكۈ تېكىن بىلەن بولغان ۋارىسلىق مۇناسىۋىتى ئېنىق ئەمەس. ناگارۋىش تېكننىڭ كىىينكى ئىش پائالىيەتلىرى ۋاپات بولغان ئېنىق مەلومات يوق.
4- خاقانى پراجىنياتالوي- ئېىقۇت ئۇيغۇر خانلىقى دەۋىردىكى كۈسەن خاقانلىرنىڭ بىرى. ئۇنىڭ ناگارۋىش خاقان بىلەن بولغان ۋارىسلىق مۇناسىۋىتى ئېنىق ئەمەس. پراجىنياتالوي تېكننىڭ كىىينكى ئىش پائالىيەتلىرى ۋاپات بولغان ئېنىق مەلومات يوق.
5- خاقانى بىلگە تېكىن- 12-ئەسرنىڭ 20-30-يىللىرى ئېدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ خاقانى بولغان. بىلگە تېكننىڭ كىىينكى ئىش پائالىيەتلىرى ۋاپات بولغان ئېنىق مەلومات يوق.
6- خاقانى ئاسان تېمۇر- غەربى لىياۋ سولالسىنىڭ ئاخرىقى دەۋىرلىردىكى ئېدىقۇت ئۇيغۇر خاقانى. ئۇنىڭ بىلگە تىكىن بىلەن بولغان ۋارىسلىق مۇناسىۋىتى ئېنىق ئەمەس. ئاسان تېمۇرنىڭ كىىينكى ئىش پائالىيەتلىرى ۋاپات بولغان ئېنىق مەلومات يوق.
7- خاقانى بارچۇق ئارت تېكىن- بارچۇق ئارت تېكننىڭ ئاسان تېمۇرنىڭ ئوغلى. ئۇ غەربى لىياۋ سولالسىنىڭ ئاخرىقى دەۋىرلىردىن موڭغۇل ھۈكۈمرانلىقىنىڭ دەسلەپتىكى مەزگىلگىچە ئېدىقۇت ئۇيغۇر خاقانلىقنىڭ خاقانى بولغان. كىيىن چىڭگىزخاننىڭ بېقىندىسى ئايلانغان، چىڭگىزخان ئۈچۈن بىر ئۆمۈر جەڭگە قاتناشقان.
8- خاقانى چۈشمەس- بارچۇق ئارت تېكننىڭ چوڭ ئوغلى. دادىسى ئۆلگەندىن كىيىن ئوگىداي خاننىڭ ھۇزۇرىغا بارغان، ئوگىداي خان چۈشمەسنى ئېدىقۇت ئۇيغۇر خاقانلىقنىڭ خاقانلىقىغا كۈتۈرگەن. كىىينكى ئىش پائالىيەتلىرى ۋاپات بولغان ئېنىق مەلومات يوق.
9- خاقانى سالۇن تېكىن- چۈشمەسنىڭ 2-ئىنسى. ئۇ ئوگداي خان ئۆلگەندىن كيىىن نايىپ خانلىقىغا ئولتۇرغان تۇرگنە خاتۇن سالون تېكنى ئېدىقۇت ئۇيغۇر خاقانلىقنىڭ خاقانلىقىغا كۈتۈرگەن. تولى خاننىڭ چوڭ ئوغلى مۇڭكىخان تەخىتكە چىققاندىن كىيىن ئوگداي جەمەتىگە سادىق بولغان سالون تېككنى ئۆلتۈرىگەن ھەمدە ئىنسىى ئۈگرۇنىج تېكننى ئېدىقۇت ئۇيغۇر خاقانلىقنىڭ خاقانلىقىغا كۈتۈرگەن.
10- خاقانى ئۈگرۈنىج تېكىن- بارچۇق ئارت تېكننىڭ 3- ئوغلى. سالۇن تىككنىڭ ئىنسىى. تولى جەمەتى بىلەن ئوگداي جەمەتىنىڭ زىدىيىتى ئېدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقىغىمۇ تەسىر قىلغان. ئۈگرۈنىج تىككنىڭ كىىينكى ئىش پائالىيەتلىرى ۋاپات بولغان ئېنىق مەلومات يوق.
11- خاقانى مامۇراق تېكىن- بارچۇق ئارت تېكننىڭ ئوغلى، ئۈگرۈنىج خاننىڭ ئىنسىى. ئۇ ئۈگرۈنج ئۆلگەندىن تەختىكە ۋارىسلىق قىلغان. كىيىن قوبلايخانغا بەيئەت قىلىپ يۈەن سولالسىى ئۈچۈن زور تۆھپىلەرنى قوشقان.
12- خاقانى قوچقار تېكىن- مامۇراق تېكننىڭ ئوغلى، ئۇ 1266-يىلى قوبلايخاننىڭ تەينلىشى بىلەن ئېدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ خاقانى بولغان. كىيىن ئوگداي چاغاتاي ئەۋلاتلىرى تەرپىدىن ئۆلتۈرۈلىگەن.
13- خاقانى نۇرىن تېكىن- قوچقار تېكننىڭ چوڭ ئوغلى، ئۇ 1308-يىلى ئېدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ خاقانى بولغان. كىيىن يۇڭچاڭغا كۆچكەن، كىيىن يەن قۇچۇغا قايتىپ كەلگەن. 1318-يىلى ۋاپات بولغان.
14- خاقانى تېمۇر بۇقا- نۇرىن تېكننىڭ چوڭ ئوغلى، ئوگداينىڭ نەۋرىسى مەلىكە باباچادىن تۇغۇلغان. يۈەن سولالىسىدە خىزمەت قىلغان ئېدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ خاقانى بولغان.
15- خاقانى سەڭگى تېكىن- نۇرىن تېكننىڭ 2- ئوغلى، ئوگداينىڭ نەۋرىسى مەلىكە باباچادىن تۇغۇلغان. 1331-يىلغىچە ئېدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ خاقانى بولغان.
16- خاقانى تايپان(ئاسايىش تېكىن)- نۇرىن تېكننىڭ 3- ئوغلى، قۇبلايخاننىڭ ئەۋرە قىزى مەلىكە ئۇراجىندىن تۇغۇلغان. تايپان 1331-يىلدىن 1335-يىلغچە ئېدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ خاقانى بولغان.
17- خاقانى يۈر تېمۇر- تايپاننىڭ ئوغلى، تايپان ئۆلگەندىن كىيىن ئېدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ خاقانلىق تەختىگە ۋارىسلىق قىلغان. بىر ئۆمۈر يۈەن سولالىسى ئۈچۈن خىزمەت قىلغان. تۇغۇلغان ئۆلگەن ۋاىتى ئېنىق ئەمەس.
18- خاقانى ساڭگا- تېمۇرنىڭ ئوغلى، يۈر تېمۇر ئۆلگەندىن كىيىن ئېدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ خاقانلىق تەختىگە ۋارىسلىق قىلغان. كىيىن ئېدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقى نامدا بار ئەمىليەتتە يوق خانلىققا ئايلانغان.
شۇنداق قىلىپ 1393-يىلى ئېدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقى مۇغۇلىستان خانلىقى تەرپىدىن ئاغدۇرۇلغان. 527 يىللىق شانلىق شانۇ شەۋكىتى ۋەيران قىلىندى.
ئەسكەرتىش:
بىزنىڭ شىر يۈرەك ئەجدادلىرىمىز تارىخى دەۋىرلەردىن تارتىپ تارىم ئويمانلىقىنى مەركەز قىلغان ئوتتۇرا ئاسيا رايۇندا ياشاپ كەلگەن. جوڭگۇ ۋە دۇنيا تارىخغا غايەت زور تەسر كۆرسەتكەن. شۇڭا ئەجدادلىرمىزنىڭ شەجەرسىنى ئۇنتۇپ قالماسلىقمىز لازىم. شۇ ۋەجىدىن مەن بىرنچىدىن ئەجدادلىرىمىز ياشىغان تارىمىزنى ئۇنتۇپ قالماسلىقىمىز ئىككنجدىن كەلگۈسى ئەۋلاتلارغا ئائىلە شەجەرسىنى تەتقىت قىلىشنىڭ مۇھىملىقىنى نەزەردە تۇتۇپ غەربى يۇرت تارىخمىزدىكى خاقانلارنىڭ نەسەپنامىسىنى خانىلىق نامى، قۇرغۇچىسى، تەخىتە ئولتۇغان ۋاقىتلىرى بۇيچە ئاددىي ھالدا توپلاپ بارلىق مۇنبەرداشلارنىڭ ھۇزۇرىغا سۇندۇم ! پايداىلىنىپ قالسا ئەجەپ ئەمەس. شۇڭا بۇ جەريانىدا بەزىبىر خاتالىق ياكى سەۋەنلىك ھەم كەم قالغان جايلىرى بولسا تەنقىدى پوزۇتسىيە تۇتۇشىڭلارنى تەۋسىيە قىلىمەن.
توپلاپ رەتلىگۈچى : ئەمەتجان سەمەت
پايدىلانمىلار:
ئۇيغۇرلارنىڭ قىسقىچە تارىخى شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى 1994-يىل نەشرى
شىنجاڭدىكى مىللەتلەر تارىخى شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى 1991-يىل نەشرى
داۋامى بار
بۇ يازمىنى ئاخىرىدا ئەمەتجان تەھرىرلىگەن. ۋاقتى 2013-1-29 11:01
يوللىغان ۋاقتى 2013-1-29 10:59:13
