مەقسەت: مەن ئوبزورنى مۇنداق يازىمەن

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئە.جۇلا تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2016-2-28 04:35 AM  

‏قۇرۇلـمىچىلىق ئەدەبىي تەنقىتچىلىك بىلەن شۇغۇللىنىمەن، دېگەن ئادەم دېررىدانىڭ قۇرۇلـمىچىلىق پەلسەپىسىنى ۋە يەنە شۇ دېررىدانىڭ كېيىن تەرەققى قىلدۇرغان چۇۋۇشچىلىق پەلسەپىسىنى قېتىرقىنىپ ئۆگىنىشى كېرەك، دەپ قارايمەن. ئاپتور قۇرۇلـمىچىلىق ئەدەبىي تەنقىدچىلىگىنى قانداق چۈشەندى، بىلـمىدىم. ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا تۇنجى بولۇپ قۇرۇلـمىچىلىق ئەدەبىي تەنقىدچىلىگىنى ئېلىپ كىرگۈچى ئادەم ئە. ئوسماندۇر. ئە. ئوسمان بۇ خىل ئەدەبىي تەنقىدچىلىكتە تىلنى ئاساس قىلغان. ئەلۋەتتە، سۇلتان ئەپەندى ئېيتقاندەك، ئىدىيە مەقسەتنىمۇ ئاساس قىلىشقىمۇ بولىدۇ. لېكىن، قۇرۇلـمىچىلىق ئەدەبىي تەنقىدچىلىگى ئاتالغۇسىنىڭ ئۆزىدىن مەلۇم بولۇپ تۇرۇپتىكى، ئۇ يالغۇز ئەدەبىي ئەسەرنىڭ مەقسىدىنىلا بىردىن ـ بىر ئۆلچەم قىلىۋالـماستىن، ئەدەبىي ئەسەرنىڭ تىلى (ئىستىتىك ئۈنۈمى، لىرىكىلىقى، تەبىئىيلىكى، سىمۋوللۇق قوللىنىشى قاتارلىق نۇرغۇن ئالاھىدىلىكلەرنى يارىتالىغان ـ يارىتالـمىغانلىقى...)، ئۇچۇر ـ بىلىمچانلىقى، تېخنىكا ئالاھىدىلىكى (مەسىلەن، ئارۇز ۋەزنىدە يېزىلغان بولسا ۋەزىنگە ياخشى چۈشتىمۇ ـ يوق؟) دېگەندەك، بىر ئەدەبىي ئەسەرنىڭ بىناسىنى تۇرغۇزۇشتا ئىشلىتىلگەن تۈرلۈك ماتېرىياللار ئۇنۋېرسال ئويلىشىدۇ. ياكى بولـمىسا مەلۇم بىر ئامىلنىلا ئەدەبىي ئەسەرنى باھالاشنىڭ بىردىن ـ بىر ئۆلچىمى دەۋالىدىغان بۇنداق ھۆكۈملۈكتىن مۇستەسنا ھالدا ئۇنۋېرسال ئىچىدىكى بىر ئامىلنىلا ئاساس قىلىپ تەھلىل قىلىشقىمۇ بولىدۇ. بۇ بىرىنچىسى.
ئىككىنچىسى، ئەدەبىي ئەسەرنىڭ مەقسىدىنىڭ  توغرا ـ خاتالىقى نېمىگە ئاساسەن بېكىتىلىدۇ؟
   بۇنىڭ دۇنيادا بىرلىككە كەلگەن ئۆلچىمى يوق. چۈنكى، دۇنيادا ئوخشىمايدىغان ئۆلچەم چەمبىرەكلىرى بەك كۆپ. مەسىلەن، دىنىي ئېتىكا، مەلۇم سىياسىي سىنىپنىڭ مەنپەئەتلىرىنىڭ يىغىندىسى، شەخسنىڭ ئېتىك پەرق ئېتىش ئىقتىدارى...دېگەندەك. دىنىي ئېتىكىنى ئاساس قىلساق، دىنىي ئېتىكا شەرتسىز تەلەپ قىلغان مۇستەھكەم چەك ئىچىدىلا تەپەككۈرنى تىزگىنلەش كېرەك. بۇ چەك ھەقىقىي تەلەپكارلىقى بويىچە ئۆز فۇنكىسسىيەسىنى ئادا قىلسا ھازىر بىز شۇغۇللىنىۋاتقان ئەدەبىياتقا ھېچقانچە ئىمكانىيەت بەرمەيدۇ، شۇنداقلا بىزنىڭ دۆلىتىمىزدە بۇ خىل ئەدەبىياتنىڭ مۈمكىنچىلىكى يوق دېيەرلىك. سىنىپنىڭ مەنپەئەتلىرىنىڭ يىغىندىسى -سىياسىي ئېتىكا، بۇمۇ كىشى روھىغا چوڭقۇر تەسىر كۆرسىتىپ ئوڭاي ئىچكىلىشىدىغان بىر قىممەتلەر توپلىمى بولۇپ، ئاساسلىقى مائارىپ ۋە تۈرلۈك كاللا يۇيۇشلار ئارقىلىق كىشىلىك پەرھىز بىناسىنى قوپۇرىدىغان ئاساسلىق قۇرۇلۇش ماتېرىيالى بولۇپ ھېساپلىنىدۇ. لېكىن دۇنيا بىر يەر شارى كەنتىگە ئايلىنىپ كەتكەن بولغاچقا، نۇرغۇن سىنىپلارنىڭ، نۇرغۇن مەدەنىيەتلەرنىڭ قىممەت ئۆلچەملىرى ئۆزئارا سىڭىشىپ، ئۆزئارا توقىنىشىپ، ھەر بىر ئىندىۋىيودال تۈرلۈك تەرىزدە قوبۇل قىلىدىغان ۋە قايتا پىششىقلاپ ئىشلەيدىغان نەرسىلەرنىڭ خورىماس مەنبىئىگە ئايلاندى. شۇڭا سىز توغرا دېگەن بىر نەرسە يەنە بىر شەخسكە نىسبەتەن خاتا بولىدىغان ئىش كەڭ دائىرىدە ئومۇملىشىپ كەتكەن بولىدۇ. مەسىلەن، سىز دىنىي ئېتىقادىڭىز ناھايىتى كۈچلۈك بىر كىشى بولۇپ، كوچىدىن ھازىرقى زامانغا لايىقراق كىيىنىپ ماڭغان بىر قىز/ چوكان سەۋەبىدىن تەبىئىيلا گۇناھ تۇيغۇسىدا ئۆرتەنسىڭىز، ئۇنى بىر نورماللىق، مۇقەررەرلىك دەپ بىلىدىغان نۇرغۇن ئادەمنىڭ قورشاۋىدا تۇرغان بولىسىز...
ئەمما، پۈتۈن دۇنياغا، پۈتۈن دىنلارغا ۋە ھەممە ۋاقىتقا ئورتاق كۈچكە ئىگە بولغان ئېتىكا ئۆلچەملىرىمۇ بولىدۇ، مەسىلەن، راستچىللىق، كۆيۈمچانلىق، ۋاپادارلىق، رەھىمدىللىك، پاكىزلىق... دېگەندەك. ئۇنداق بولسا سىز مۇشۇ خىل ئۇنۋېرسال قىممەتلەرنى كۆزدە تۇتسىڭىز بولىدۇ، شۇنداقكەن، ئۇنى ئېنىق قىلىپ، مەن ئەدەبىي ئەسەرنىڭ مەقسىدىنى ئۇنۋېرسال قىممەتلەر ئارقىلىق بېكىتىمەن دەپ يازسىڭىز بىر قەدەر ئەقىلگە مۇۋاپىق بولغان بولىدۇ.
ئۈچىنچىسى، ئەدەبىي ئەسەرنىڭ ژانىرلىرى ئىنتايىن كۆپ. بىز پەقەت روماننىلا مىسال ئېلىپ تۇرايلى، رومان كەڭلىك ۋە سىغىمچانلىقى، پېرسۇناژلىرىنىڭ سانى زور مىقدارنى تەلەپ قىلىدىغان بىر ژانېر. شۇنداقلا يېزىلىش سەنئىتىمۇ تۈرلۈك- تۈرلۈك بولغان، تۈرلۈك ئېقىملارنىڭ سىناق بازىسى بولغان، شۇنداقلا ئۆزئارا گىرەلىشىپ، سىڭىشىپ كېتىۋاتقان بىر مۇرەككەپ ژانېر. سىز بەزىدە ئورخان پامۇكنىڭ يېڭى ھايات دېگەندەك بىر رومانىنى ئون قېتىم ئوقۇپمۇ ئۇنىڭ مەقسىدىنى بىلەلمەسلىكىڭىز مۈمكىن. بەلكى، ئۇنىڭ مەقسىدى يوق، دۇنيانىڭ ئەينىيىتىنى يۇقۇرى گىرادۇسلۇق مىكراسكوپتا كۆرسىتىپ بېرىشكە ئۇرۇنغان بولسا، سىز ئۇنىڭغا خالىغانچە باھا بېرىۋالسىڭىز بولىۋېرىدىغاندۇ! يەنە كېلىپ، رومان دېگەندە نۇرغۇن پېرسۇناژلار بولىدۇ. ئەگەر مەزكۇر پېرسۇناژلار شۇ قەدەر تىرىك يارىتىلغان بولسا ئۇ ياخشى ئىش قىلغاندا ئەجەپ ياخشىكەن دەپ باھا بەرسىڭىز، ئۇلىنىپلا كەلگەن بىر باياندا ئۇنىڭ شەرمى- ھايانى بىلمەيدىغان قىلىقىدىن يەنە قانداق باھا بېرىسىزكىن؟ مەسىلەن، غېنى باتۇر، مۇختەرباي، زىيەك، نۇرى...لارنىڭ جىنسىي چىنلىقى...
   ئۇندىن باشقا، بىر مەزگىلدە مەدھىيەلەنگەن پېرسۇناژلار ھەش- پەش دېگۈچە يەنە بىر مەزگىل كېلىپ يەنە مەدھىيەلەنمەسلىكى، ھەتتا كىشىدە نەپرەت ئويغىتىشى مۈمكىن. بۇ خىل ئەھۋال سىياسىي خارەكتىرى كۈچلۈك رومانلاردا كۆپ ئۇچرايدۇ. مەسىلەن، ھازىر ھەممە ئادەم ئاپپاق غوجىدىن نەپرەتلىنىدۇ. ئەمما ئوتتۇز يىل ئىلگىرى نىزامىدىن ھۈسەيىن ئاپپاق غوجىنىڭ ئەپتى - بەشىرىسىنى ئېچىۋېتىشتىن بۇرۇن ئۇيغۇرلار ئۇ شەخسنىڭ مازىرىغا چوقىناتتى.
   دېمەك، ئەدەبىي ئەسەرنىڭ مەقسىدىنى ئايرىشتا توغرا- خاتانى ئايرىشنى ئۆلچەم قىلىمەن، دېگەن بۇ گەپ بىر خىل ئېنىقسىز گەپ بولۇپ، ئىلمىي ئەسەرلەردە گەپنى ئۇنداق ئېنىقسىز قىلىش يارىمايدۇ. گەپ قىلغاندا چوقۇم پەلسەپىۋىي يۈكسەكلىكتە تۇرۇپ، ئوبدان دەڭسەش كېرەك.
‏

مەقسەت ئەپەندىم «مەن ئوبزورنى مۇنداق يازىمەن» دەپسىز. سىزنىڭ مۇنداق يېزىلغان ئوبزورلىرىڭىز ئېلان قىلىنغان ژۇرناللارنى ئېيتىپ بەرسىڭىز ؟ تېپىپ ئوقۇپ باقساق بولارمۇ؟

مەقسەت ئەپەندىم «مەن ئوبزورنى مۇنداق يازىمەن» دەپسىز. سىزنىڭ مۇنداق يېزىلغان ئوبزورلىرىڭىز ئېلان قىلىنغان ژۇرناللارنى ئېيتىپ بەرسىڭىز ؟ تېپىپ ئوقۇپ باقساق بولارمۇ؟

كىۋىر ھېمىت ئەپەندى، سىزنىڭ تەلىۋىڭىز بويىچە  ژورناللاردا ئېلان قىلىنغان ئوبزورلاردىن مەزكۇر مۇنبەرگە يوللانغانلىرىدىن  ئۈچ پارچە ئوبزورنىڭ ئۇلانمىسىنى كۆچۈرۈپ چاپلاپ قويدۇم. يەنە بىر پارچە ئوبزورنىڭ ئۆزىنى بىۋاستە يوللاپ قويدۇم.

forum.php?mod=viewthread&tid=25745



forum.php?mod=viewthread&tid=26176


forum.php?mod=viewthread&tid=26991

    خۇداغا خەت يازغىلى بولمايدۇ


                                         سۇلتان مەقسەت
   
  سالام خۇدا!
نېمە دېگەن بىمەنە گەپ، ئەدەبىيات لوگىكىدىن مۇستەسنا ئىجادىيەت ئەمەس. زىغىرلاپ گەپ قىلغاندا، ئادىرىسى يوق، ئىدارىسى يوق، ئۆيى نامەلۇم «خۇدا»غا سالام خەت يازغىلى بولمايدۇ. «خۇدا»غا سالام خەت يېزىش چاقچاقمۇ ياكى ئويناشقاندەك ئىشمۇ.
  «تۇرپان» ژورنىلىنىڭ 2000-يىللىق 3-سانىدىكى چوپانىنىڭ «تەڭرىگە يېزىلغان خەتلەر» دېيىلىپ يېزىلغان پوۋىست ماۋزۇسىنى كۆرۈپلا، بۇ ئادەم تەڭرىگە ئادەملەر توغرىلىق قېنى قانچىلىك بىر نېمە يازالىغاندۇ دېگەننى ئويلاپ ئەسەرنىڭ بىرىنچى قۇرىغا قاراپلا ھەيران قالدىم.
  خۇداغا سالام خەت يېزىش، ياق، بۇ «تۇرپان» ژورنىلىغا يېزىلغان بىر پوۋىست، ئۇيغۇر ئوقۇرمەنلەرگە سۇنۇلغان بىر يازما. «خۇدا»غا يېزىلغان سالام خەت ئەمەسكەن، خۇداغا سالام خەت يازغىلى بولمايدۇ. شۇنداقتىمۇ چوپانى سالام خەتنى خۇداغا يازغانغا چۇشلۇق يازالماپتۇ.
  ئەسەردىكى «مەن» ئېلىشىپ قالغان، ساراڭ بولۇپ قالغان ھالىتىدە «خۇدا»غا سالام خەتنى باشلايدۇ. ئەمما ئادەتتىكى ۋەقەلىك تەرتىۋىدە بىر «پوۋىست»نىڭ ۋەقەلەكىنى تۈگىگىچە داۋاملاشتۇرىدۇ. پەقەت «خۇدا» سالام خەتنى باشلىغاندىلا ئۆزىنىڭ ساراڭ بولۇپ قالغانلىقىنى ئەسكەرتىپ قويىدۇ. ئەمما ئۆزىنىڭ ئادەتتىكى بىر ئادەم ئىكەنلىكىنى ئەسەر ۋەقەلىكىنىڭ جەريانىدا ئىپادىلەپ چىقىدۇ.
  «مەن» خۇدانى ئادەتتىكى بىچارىلەرنىڭ دەرت-ئەھۋالىنى ئەرز-شىكايەت ھالىتىدە ئاڭلىغۇچى مەۋجۇدىيەت دەپ مەسخىرە قىلىۋاتامدۇ ياكى «خۇدا»نى چۈشەنمەمدۇ!  «مەن» دەرت-ھەسرەتلىرىنى ئادەملەرگە دېسەم ھالىمغا يېتەلمەيدۇ دەپ «خۇدا»غا سالام خەت ھالىتىدە ھېكايە ئېيتىپ بىرىۋېدى، قېنى «خۇدا»دىن جاۋاب خەت كەلدىمۇ، ئەسەرنىڭ ئاخىرىسىدا «خۇدا»نىڭ ئادرىسىنى تاپالماي بىر يىل ئۆتۈپ كېتىپتۇ دەپ ئۆزىنى كۆرسىتىۋاتقان «مەن» بىر يىلدىن كىيىن «خۇادا»نىڭ ئادرىسىنى تاپقان ئوخشىمامدۇ. بىر يىل ۋاقىت سەرپ قىلىپ «خۇدا»غا يېزىلغان سالام خەتلىرىنىڭ ئاخىرىدا پوۋىست ژانىرلىق بىر ئەسەرگە ئايلىنىپ قالغىنى نېمىسى.
  ئەدەبىيات ئادەم چۈشەنمەيدىغان، بىردەم ئۇياقتىن، بىردەم بۇياقتىن سۆزلەيدىغان، ئادەمنى قايىل قىلالماي قەلەم تۇتالىغۇچىنىڭ ئۆزى بىلگىنىچە بىرنېمە يازىدىغان نەرسە  ئەمەس. ئۆلۈپ كەتكەن ئادەمنى«خۇدا»غا يازغان سالام خەتنى ئېلان قىلىش ئارقىلىق ئازابتىن قۇتقۇزىدىغان ئالاھىدە كۈچ-قۇدرەتكە ئىگە ئەمەس.
  خۇدا ئۆلۈكلەرنىڭ يېنىدا ئەمەس. ئۆلۈپ كەتكەن ئادەمنىڭ ئازابلىغۇدەك جېنى يوق. خىزمەت ئورنىنى دەپ، ئوغلىنى ياخشى كۆرۈپ ئۆزىنى ئۆلتۈرىۋالغان ئادەم، دادا-يالغان ئادەم. يەر شارىدا قىرىق-ئەللىك يىل ياشاشنىڭ ئىسسىق-سوغاقلىرىنى بېشىدىن كۆچۈرگەن ئەر ئادەم قىلىمەن دېسە ئىش تاپالماي قالمايدۇ. تىلەمچىمۇ جان باقالايدىغۇ. ئوغلىغا بولغان مۇھەببىتىنى دەپ ئۆزىنى ئۆلتۈرىۋالغان دادا ئەسەر ئاپتورى تەرىپىدىن ئەيىپلەنمىگەن. بەلكى مۇھەببەت ئۈچۈن ئۆزىنى ئۆلتۈرىۋالغان ئادەم گۇناھكار ھېسابلانمىغان. بۇ دادا ئۆز ئۆلۈمى بىلەن يەنە بىر ئۆلۈمىنى قۇتقۇزۇپ قالغان بولسىچۇ كاشكى. مۇھەببەت ئۈچۈن ئۆزىنى ئكلتۈرىۋالغان دادا قۇربان بېرىش روھىغا ئىگە دەپ مەدھىلىنىپ ئوغلى تەرپىدىن «خۇدا»غا دادىسىنى ئاسراش تەلىپىدىن سالام خەت يېزىلغان.
  «مەن» ئەسەرنىڭ بېشىدا مۇنداق دېگەن: «بەخت دېگەن مۇھەببەت، مۇھەببەت ئۇلۇغ، مۇھەببەت بۆيۈك، دۇنيا مۇھەببەت بىلەن  گۈللىنىدۇ، ھاياتلىق مۇھەببەتسىز ياشىيالمايدۇ ھەم ئۆز قىممىتىنى تاپالمايدۇ. مۇھەببەت ئۈچۈن ئۆتكۈزۈلگەن گۇناھمۇ گۇناھ ھېسابلىنامدۇ». ئۇنداقتا «مەن» دادىسىنىڭ ئۆلۈمىنى بەخت دېگەنمۇ ياكى دادىسىنىڭ ئۆلۈمى ئوغلىغا بولغان مۇھەببەتنىڭ ئىپادىسى دېگەنمۇ! دېمەك، باشقىلارغا بولغان مۇھەببەت ئۈچۈن ئۆزىنى ئۆلتۈرىۋالغان ئادەم بەختلىك ھېسابلىنامدا! ياق! «مەن» خىزمەتتىن بوشىتىلىپ، قىز دوستى تەرىپىدىن تاشلىۋېتىلىپ، ئۆزىنى يوقۇتۇپ قۇيۇپ دادىسىنىڭ ئۆلۈشىگە سەۋەپچى بولغان قاتىل. ئوغلىغا ئىچ ئاغرىتىپ ھەم ئۆزىنىڭ ئامالسىزلىقىدىن ئۆلىۋالغان ئادەم ھەم بەختلىك ئەمەس ھەم ماختاشقا ئەرزىمەيدۇ. ئەجەپلىنەرلىكى، خىزمەتتىن، قىز دوستىدىن ئايرىلىپ قېلىپ ئۆزىنى تاشلىۋەتكەن ئوغۇل ئۆزى دۈچ كەلگەن مۇشۇ ئىككى ئەھۋالدىن كىيىن دادىسى ئۆزىنى ئۆلتۈرىۋالسا، ئاندىن ئۆزىنى رۇسلايدۇ. دادىسى ئوغلىغا ئۆز ئۆلۈمى بىلەن بەدەل تۆلەيدۇ. دادىسى ئۆزىنى ئۆلتۈرۈپ ئوغلىغا خىزمەت ئورنىنى ئۆتۈنۈپ بېرىدۇ. بۇ قانداق مۇھەببەت! دادىسى خىزمەتتىن ئىستىپا سوراپ ئوغلىنىڭ خىزمىتىنى ساقلاپ قالسا بولدىغۇ. ئوغلىنىڭ خىزمىتىدىن، قىز دوستىدىن ئايرىلىپ مەزگىللىك چۈشكۈنلىششىگە دادىنىڭ ئۆزىنى ئۆلتۈرىۋېلىشى ساراڭلىق ئەمەسمۇ. ئوغلىغا ئىچ ئاغرىغان ئادەم ئوغلىنى قۇتقۇزماقتا يوق، بەلكى ئۆزىنى ئۆلتۈرىۋېلىپ ئوغلىنى تاشلىۋېتەمدۇ، مانا بۇ ساختىلىق ياكى ئەدەبىياتتىكى ئەرزىمەس يازما.
   ئاپتور ئەسەرنى ئون بۆلەككە بۆلۈپ يېزىپ چىققان. ھەر بىر بۆلەكنىڭ بېشىدا «سالام خۇدا» دەپ ھەم ئازابلىق ھەم خوشاللىق سەرگۈزەشتىلىرىنى باشلىغان. «خۇدا» بىلەن خۇددى بىر ئادەمگە سۆزلەۋاتقاندەك ھالەتتە پاراڭلاشقان. ئەگەر ئاپتور «خۇدا» سۆزىنى ئومۇمى ئادەم ئورنىدا ئىشلەتكەن بولسا، ئۇنداقتا ئۆلۈپ كەتكەن دادىسىغا ئازاب بەرمەسلىكنى تەلەپ قىلغىنى قانداق ئىش. «خۇدا» بىلەن ئادەمدەكلا سۆزلىشىش قانداق ئىجادىيەت! چۈنكى، ئەسەردە ئېچىنىشلىق ئەھۋال يوق. ئادەمنىڭ ئىچىنى ئاغرىتىدىغان دۇنياۋى تىراگىدىيەلەر يوق. ئادەم ئادەمنى شەپقەتسىزلىك بىلەن قىينىمىدى. ئادەم تەبىئەتنىڭ، ئىسسىق-سوغاقنىڭ، قار-يامغۇرنىڭ، كەلكۈن-بوراننىڭ، تاغ گۆمىرىلىش يەر تەۋرەشنىڭ، ئىچىدىغان، يەيدىغان نەرسە يوق ئۇسسۇزلىقنىڭ، ئاچارچىلىقنىڭ بالايى-ئاپەتلىرىگە ئۇچرىمىدى. ئادەملەرگە ۋابا كېسەل تارقالمىدى، ئادەملەر كېسەللىكتىن ساقىيالماي ئازابتىن جېنى قىينالمىدى. ئاياللار-ئانىلار تۇغالماي دوزاخ ئازابىنى تارتمىدى. ئادەم جەمىيەتتە قورسىقىنى باقالماي ئاچارچىلىقتىن ئۆلۈپ كەتمىدى. ئادەملەرت خىروئىن چېكىپ ئۆزلىرىنى تۈگەشتۈرىۋالمىدى. قايتا بىرىنچى، ئىككىنچى جاھان ئۇرۇشلىرى كىلىپ چىقمىدى. مىليونلاپ خەنزۇلار، يەھۇدىلار، ئورۇسلار باشقا مىللەتلەر تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلمىدى. 1959-يىلى بىلەن 1960-يىلىنىڭ ئارىلىقىدىكى قىش پەسلىدىكىدەك باي ناھىيىسىنىڭ يىگىرمە نەچچە مىڭ ئادەملىرى ئىت، ئىشەك، مۆشۈك گۆشلىرىنى يەپمۇ ئۆلۈپ كەتمىدى. «مەن» ناھەق تۈرمىگە كىرىپ قالمىدى، ناھەق ئۆلۈمگە ھۆكۈم قىلىنىپ يۈرىكىگە مىلتىق بەتلەنمىدى. 1995-يىلى قارامايدىكىدەك ئۈچ يۈز نەچچە ئادەم كىنوخانىغا سولىنىپ قېلىپ، ئوتتا، تۇنجۇقۇشتا، دەسسىلىشتە ئۆلمىدى. پەقەت بىر ئەخمەق دادا يارىماس ئوغلىنى دەپ ئۆزىنى ئۆلتۈرىۋالدى. «دۇنيا مۇھەببەت بىلەن گۈللىنىدۇ، ھاياتلىق مۇھەببەتسىز ياشىيالمايدۇ ھەم ئۆزقىممىتىنى تاپالمايدۇ.» بۇنى نېمە دېگۈلۈك، دادا مۇھەببەتنى دەپ ئۆزىنى ئۆلتۈرىۋالدى، بۇنىڭ بىلەن دۇنيا گۈللىنەمدۇ! يەنە «دادا»دىكىدەك مۇھەببەتكە تولغان ئادەم نېمە ئۈچۈن ياشىمايدۇ؟ «دادا» ئۆزىنى ئكلتۈرىۋېلىش بىلەن قىممىتىنى تاپتىمۇ! يۇقىرىقىدەك ئەھۋالدا ئۆزىنى ئۆلتۈرىۋالغان ئادەمنىڭ قىممىتى بولامدۇ-ھە! ئۇنداقتا قىممىتى يوق «دادا» ئۈچۈن نېمىشقا «خۇدا»غا سالام خەت يېزىلىدۇ؟ بۇ يازغۇچىنىڭ ئۆزىنىڭ نېمە يېزىۋاتقانلىقىنى بىلمەسلىكىمۇ. قەلبىدە، روھىدا مۇھەببەت بار ئادەم ياشايدۇ، باشقىلارغىمۇ مۇھەببەت ئاتا قىلالايدۇ. مۇھەببەت سەۋەبىدىن باشقىلار تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلسە ئۆلتۈرىلىدىكى، ھەرگىزمۇ تېخى ياشاۋاتقان ئادەمنى ياخشى كۆرۈشتىن، ئۇنىڭغا بولغان مۇھەببەتتىن ئۆزىنى ئۆلتۈرىۋالمايدۇ. ئۇنداق بولمىسا بۇنداق ئۆلۈم بەلكى ئۆچمەنلىكتىن، ئىچ ئاغرىتىپ ياردەم بېرەلمەي ئۆزىنى ئېلىپ قېچىشتىن كىلىپ چىقىدۇ. ئاچچىق ۋە ئاجىزلىق ئادەمنىڭ ئۆز-ئۆزىنى ئۆلتۈرۈشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
  دادىسىغا بولغان مۇھەببەت «خۇدا»غا سالام خەت يېزىپ، دادىسىنىڭ گۇناھىنى تېلەش ھەم «خۇدا»دىن دادىسىنى ئازابلىماسلىقنى تەلەپ قىلىش يازغۇچىنىڭ  «خۇدا»غا سالام خەت يېزىشنىڭ مەقسىدى بولسا كېرەك. مۇھەببەتكە تولغان دۇنيادا مۇھەببەتنى دەپ ئۆزىنى ئۆلتۈرىۋالغان ئادەمنىڭ گۇناھىنى تىلەش، ئوغلىنىڭ ئۆزىنى ئۆلتۈرىۋالغان دادىسىغا بولغان قايىىللىقى ئەمەسمۇ، شۇنچىلىك ئادەتتىكى ئەھۋالغا مۇۋاپىق پۇزىتسىيە قوللىنالماي ئۆزىنى ئۆلتۈرىۋالغان دادا-ئادەم مەركەز قىلىنغان ھالدا بىرمۇنچە قىستۇرما جەريانلارنى ئاساسى ۋەقەلىك ئورنىغا چىقىرىپ بىر پوۋىستنى قۇراشتۇرۇپ يېزىپ چىقىش ئوقۇرمەنلەرنىڭ ئىستىتىك ئىستىمالىغا نىسبەتەن ئارتۇقچە بولسا كېرەك. چۈنكى، «تەڭرىگە يېزىلغان خەتلەر» دېگەن ماۋزۇ پەقەت ئۆزىنى ئۆلتۈرىۋالغان دادا سەۋەبىدىن قويۇلغانلىقى ئېنىق. ئۇششاق تەپسىلاتلار، مۇھەببەت سەرگۈزەشتىلىرى توغرىسىدا «خۇدا»غا ئىزىپ سالام خەت يېزىشنىڭ زۆرۈرىيىتى بولمىسا كېرەك. ئەدەبىي ئىجادىيەت بىلەن شوغۇللىنىدىغان ھەرقانداق يازغۇچى بىلمەي قالمايدۇكى، ئەسەردە ئوتتۇرىغا قۇيۇلغان ئىدىيە ئەسەر ماۋزۇسىنىڭ ھۆددىسىدىن چىقىشى كېرەك. يەنى ئەسەرگە قۇيۇلغان ماۋزۇغا چۇشلۇق ئەسەر يېزىش كېرەك. «تەڭرىگە يېزىلغان خەتلەر» ئادەتتىكى ماۋزۇ ئەمەس. ماۋزۇنىڭ ھۆددىسىدىن چىقىش ئۈچۈن چىڭغىز ئايتماتوۋدەك، مىخائىل شولوخۇۋدەك پەلسەپىۋى تەپەككۇر، ئىجادىيەت ئىقتىدارى بولۇشى كېرەك. شۇنىڭ ئۈچۈن ئەسەر يازغاندا ئۇنىڭ ماۋزۇسىنى ئەسەرنىڭ سەۋىيىسىچىلىك قىلىپ قۇيۇش كېرەك. بولمىسا مەسئۇلىيەتسىزلىك قىلىش، چوڭ گەپ قىلىپ قۇيۇپ ھۆددىسىدىن چىقالمىغانلىق بولۇپ قالىدۇ.
  ئەدەبىياتتا، خىزمىتىدىن ئايرىلىپ، قىز دوستى تەرىپىدىن تاشلىۋېتىلىپ، ئۆزىنى يوقۇتۇپ قۇيۇپ روھى چىقىپ كەتكەندەك بولۇپ قالىدىغان يىگىتلەرنى ئالاھىدە ئەزۋەيلەپ يېزىپ يۈرۈشنىڭ ھاجىتى يوق. بىزنىڭ مەتبۇئاتلىرىمىز ئادەمنىڭ ئاجىزلىقىنى سۆزلىگەندىن كۆرە، ئادەمنىڭ جەسۇرلىقىنى سۆزلىسە تېخىمۇ ياخشى بولىدۇ، ھاياتقا ۋە ئادەمگە بولغان مۇھەببەت ئادەمنىڭ بېشىغا چۈشكەن ھەرقانداق كۈنلەرگە ھەرگىزمۇ يىغلاڭغۇلۇق  بىلەن مۇئامىلە قىلمايدۇ. ئادەمنىڭ ۋۇجۇدىدىن چىقىۋاتقان مۇھەببەت باشقا ئادەملەرنى شۇ ئادەمگە مەپتۇن قىلىۋېتەلەيدۇ.


(«تۇرپان» ژورنىلىنىڭ 2000-يىللىق 4-سانىدا ئېلان قىلىنغان)

"تەڭرىگە يېزىلغان خەتلەر "چوقۇم بىر ئېسىل ئەسەر بولىشى مۇمكىن، بولمىسا بۇ ئەپەندى بۇنچە چىچاڭشىپ كەتمەيتتى. ئىزدەپ تېپىپ ئوقۇپ باقمىسام.
رەھمەت مەقسەد ئەپەندى.
ھەر بىر ئادەمنىڭ خۇدا بىلەن ئۆز ئالدىغا ئايرىم ئىنتايىن سىرلىق مۇناسىۋىتى بولىدۇ، ئۇ خالىسا خۇداغا خەت يازىدۇ، خالىسا تېلفۇن قىلىدۇ. يەنە خالىسا خۇداغا ئۈندىداردا گەپ قىلىپ بېقىشىمۇ مۇمكىن، بۇ پەقەت  مەزكۇرنىڭ شەخسىي پائالىيەتلىرى، مەقسەت ئەپەندىنىڭ بەندە بىلەن خۇدا ئارىسىدىكى ئالاقە ئۇسۇلىغا ئۆكتەملىك بىلەن ئارلىشىپ، يەنە ئۇنى يوللۇق قىلىپ كۆرسەتمەكچى بولىۋاتقانلىقى قىزىقكەن.

ئاجىزنى ئاجىز قېلىپ يېزىپ بەرمەي يالغان يازسا بولامتتى.
ئاجىزلار چوقۇم دوختۇرغا كۆرۈنىشى كېرەك، يازغۇچىغا ئەمەس.

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئە.جۇلا تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2016-2-28 04:35 AM  


‏قۇرۇلـمىچىلىق ئەدەبىي تەنقىتچىلىك بىلەن شۇغۇللىنىمەن، دېگەن ئادەم دېررىدانىڭ قۇرۇلـمىچىلىق پەلسەپىسىنى ۋە يەنە شۇ دېررىدانىڭ كېيىن تەرەققى قىلدۇرغان چۇۋۇشچىلىق پەلسەپىسىنى قېتىرقىنىپ ئۆگىنىشى كېرەك، دەپ قارايمەن. ئاپتور قۇرۇلـمىچىلىق ئەدەبىي تەنقىدچىلىگىنى قانداق چۈشەندى، بىلـمىدىم. ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا تۇنجى بولۇپ قۇرۇلـمىچىلىق ئەدەبىي تەنقىدچىلىگىنى ئېلىپ كىرگۈچى ئادەم ئە. ئوسماندۇر. ئە. ئوسمان بۇ خىل ئەدەبىي تەنقىدچىلىكتە تىلنى ئاساس قىلغان. ئەلۋەتتە، سۇلتان ئەپەندى ئېيتقاندەك، ئىدىيە مەقسەتنىمۇ ئاساس قىلىشقىمۇ بولىدۇ. لېكىن، قۇرۇلـمىچىلىق ئەدەبىي تەنقىدچىلىگى ئاتالغۇسىنىڭ ئۆزىدىن مەلۇم بولۇپ تۇرۇپتىكى، ئۇ يالغۇز ئەدەبىي ئەسەرنىڭ مەقسىدىنىلا بىردىن ـ بىر ئۆلچەم قىلىۋالـماستىن، ئەدەبىي ئەسەرنىڭ تىلى (ئىستىتىك ئۈنۈمى، لىرىكىلىقى، تەبىئىيلىكى، سىمۋوللۇق قوللىنىشى قاتارلىق نۇرغۇن ئالاھىدىلىكلەرنى يارىتالىغان ـ يارىتالـمىغانلىقى...)، ئۇچۇر ـ بىلىمچانلىقى، تېخنىكا ئالاھىدىلىكى (مەسىلەن، ئارۇز ۋەزنىدە يېزىلغان بولسا ۋەزىنگە ياخشى چۈشتىمۇ ـ يوق؟) دېگەندەك، بىر ئەدەبىي ئەسەرنىڭ بىناسىنى تۇرغۇزۇشتا ئىشلىتىلگەن تۈرلۈك ماتېرىياللار ئۇنۋېرسال ئويلىشىدۇ. ياكى بولـمىسا مەلۇم بىر ئامىلنىلا ئەدەبىي ئەسەرنى باھالاشنىڭ بىردىن ـ بىر ئۆلچىمى دەۋالىدىغان بۇنداق ھۆكۈملۈكتىن مۇستەسنا ھالدا ئۇنۋېرسال ئىچىدىكى بىر ئامىلنىلا ئاساس قىلىپ تەھلىل قىلىشقىمۇ بولىدۇ. بۇ بىرىنچىسى.
ئىككىنچىسى، ئەدەبىي ئەسەرنىڭ مەقسىدىنىڭ  توغرا ـ خاتالىقى نېمىگە ئاساسەن بېكىتىلىدۇ؟
   بۇنىڭ دۇنيادا بىرلىككە كەلگەن ئۆلچىمى يوق. چۈنكى، دۇنيادا ئوخشىمايدىغان ئۆلچەم چەمبىرەكلىرى بەك كۆپ. مەسىلەن، دىنىي ئېتىكا، مەلۇم سىياسىي سىنىپنىڭ مەنپەئەتلىرىنىڭ يىغىندىسى، شەخسنىڭ ئېتىك پەرق ئېتىش ئىقتىدارى...دېگەندەك. دىنىي ئېتىكىنى ئاساس قىلساق، دىنىي ئېتىكا شەرتسىز تەلەپ قىلغان مۇستەھكەم چەك ئىچىدىلا تەپەككۈرنى تىزگىنلەش كېرەك. بۇ چەك ھەقىقىي تەلەپكارلىقى بويىچە ئۆز فۇنكىسسىيەسىنى ئادا قىلسا ھازىر بىز شۇغۇللىنىۋاتقان ئەدەبىياتقا ھېچقانچە ئىمكانىيەت بەرمەيدۇ، شۇنداقلا بىزنىڭ دۆلىتىمىزدە بۇ خىل ئەدەبىياتنىڭ مۈمكىنچىلىكى يوق دېيەرلىك. سىنىپنىڭ مەنپەئەتلىرىنىڭ يىغىندىسى -سىياسىي ئېتىكا، بۇمۇ كىشى روھىغا چوڭقۇر تەسىر كۆرسىتىپ ئوڭاي ئىچكىلىشىدىغان بىر قىممەتلەر توپلىمى بولۇپ، ئاساسلىقى مائارىپ ۋە تۈرلۈك كاللا يۇيۇشلار ئارقىلىق كىشىلىك پەرھىز بىناسىنى قوپۇرىدىغان ئاساسلىق قۇرۇلۇش ماتېرىيالى بولۇپ ھېساپلىنىدۇ. لېكىن دۇنيا بىر يەر شارى كەنتىگە ئايلىنىپ كەتكەن بولغاچقا، نۇرغۇن سىنىپلارنىڭ، نۇرغۇن مەدەنىيەتلەرنىڭ قىممەت ئۆلچەملىرى ئۆزئارا سىڭىشىپ، ئۆزئارا توقىنىشىپ، ھەر بىر ئىندىۋىيودال تۈرلۈك تەرىزدە قوبۇل قىلىدىغان ۋە قايتا پىششىقلاپ ئىشلەيدىغان نەرسىلەرنىڭ خورىماس مەنبىئىگە ئايلاندى. شۇڭا سىز توغرا دېگەن بىر نەرسە يەنە بىر شەخسكە نىسبەتەن خاتا بولىدىغان ئىش كەڭ دائىرىدە ئومۇملىشىپ كەتكەن بولىدۇ. مەسىلەن، سىز دىنىي ئېتىقادىڭىز ناھايىتى كۈچلۈك بىر كىشى بولۇپ، كوچىدىن ھازىرقى زامانغا لايىقراق كىيىنىپ ماڭغان بىر قىز/ چوكان سەۋەبىدىن تەبىئىيلا گۇناھ تۇيغۇسىدا ئۆرتەنسىڭىز، ئۇنى بىر نورماللىق، مۇقەررەرلىك دەپ بىلىدىغان نۇرغۇن ئادەمنىڭ قورشاۋىدا تۇرغان بولىسىز...
ئەمما، پۈتۈن دۇنياغا، پۈتۈن دىنلارغا ۋە ھەممە ۋاقىتقا ئورتاق كۈچكە ئىگە بولغان ئېتىكا ئۆلچەملىرىمۇ بولىدۇ، مەسىلەن، راستچىللىق، كۆيۈمچانلىق، ۋاپادارلىق، رەھىمدىللىك، پاكىزلىق... دېگەندەك. ئۇنداق بولسا سىز مۇشۇ خىل ئۇنۋېرسال قىممەتلەرنى كۆزدە تۇتسىڭىز بولىدۇ، شۇنداقكەن، ئۇنى ئېنىق قىلىپ، مەن ئەدەبىي ئەسەرنىڭ مەقسىدىنى ئۇنۋېرسال قىممەتلەر ئارقىلىق بېكىتىمەن دەپ يازسىڭىز بىر قەدەر ئەقىلگە مۇۋاپىق بولغان بولىدۇ.
ئۈچىنچىسى، ئەدەبىي ئەسەرنىڭ ژانىرلىرى ئىنتايىن كۆپ. بىز پەقەت روماننىلا مىسال ئېلىپ تۇرايلى، رومان كەڭلىك ۋە سىغىمچانلىقى، پېرسۇناژلىرىنىڭ سانى زور مىقدارنى تەلەپ قىلىدىغان بىر ژانېر. شۇنداقلا يېزىلىش سەنئىتىمۇ تۈرلۈك- تۈرلۈك بولغان، تۈرلۈك ئېقىملارنىڭ سىناق بازىسى بولغان، شۇنداقلا ئۆزئارا گىرەلىشىپ، سىڭىشىپ كېتىۋاتقان بىر مۇرەككەپ ژانېر. سىز بەزىدە ئورخان پامۇكنىڭ يېڭى ھايات دېگەندەك بىر رومانىنى ئون قېتىم ئوقۇپمۇ ئۇنىڭ مەقسىدىنى بىلەلمەسلىكىڭىز مۈمكىن. بەلكى، ئۇنىڭ مەقسىدى يوق، دۇنيانىڭ ئەينىيىتىنى يۇقۇرى گىرادۇسلۇق مىكراسكوپتا كۆرسىتىپ بېرىشكە ئۇرۇنغان بولسا، سىز ئۇنىڭغا خالىغانچە باھا بېرىۋالسىڭىز بولىۋېرىدىغاندۇ! يەنە كېلىپ، رومان دېگەندە نۇرغۇن پېرسۇناژلار بولىدۇ. ئەگەر مەزكۇر پېرسۇناژلار شۇ قەدەر تىرىك يارىتىلغان بولسا ئۇ ياخشى ئىش قىلغاندا ئەجەپ ياخشىكەن دەپ باھا بەرسىڭىز، ئۇلىنىپلا كەلگەن بىر باياندا ئۇنىڭ شەرمى- ھايانى بىلمەيدىغان قىلىقىدىن يەنە قانداق باھا بېرىسىزكىن؟ مەسىلەن، غېنى باتۇر، مۇختەرباي، زىيەك، نۇرى...لارنىڭ جىنسىي چىنلىقى...
   ئۇندىن باشقا، بىر مەزگىلدە مەدھىيەلەنگەن پېرسۇناژلار ھەش- پەش دېگۈچە يەنە بىر مەزگىل كېلىپ يەنە مەدھىيەلەنمەسلىكى، ھەتتا كىشىدە نەپرەت ئويغىتىشى مۈمكىن. بۇ خىل ئەھۋال سىياسىي خارەكتىرى كۈچلۈك رومانلاردا كۆپ ئۇچرايدۇ. مەسىلەن، ھازىر ھەممە ئادەم ئاپپاق غوجىدىن نەپرەتلىنىدۇ. ئەمما ئوتتۇز يىل ئىلگىرى نىزامىدىن ھۈسەيىن ئاپپاق غوجىنىڭ ئەپتى - بەشىرىسىنى ئېچىۋېتىشتىن بۇرۇن ئۇيغۇرلار ئۇ شەخسنىڭ مازىرىغا چوقىناتتى.
   دېمەك، ئەدەبىي ئەسەرنىڭ مەقسىدىنى ئايرىشتا توغرا- خاتانى ئايرىشنى ئۆلچەم قىلىمەن، دېگەن بۇ گەپ بىر خىل ئېنىقسىز گەپ بولۇپ، ئىلمىي ئەسەرلەردە گەپنى ئۇنداق ئېنىقسىز قىلىش يارىمايدۇ. گەپ قىلغاندا چوقۇم پەلسەپىۋىي يۈكسەكلىكتە تۇرۇپ، ئوبدان دەڭسەش كېرەك.

مانا مۇنداق ئىنكاس يېزىشساق بولىدۇغۇ. بۇ مۇنبەردە ئوزئارا پىكىر ئالماشتۇرىمىز، ئورتاقلىشىمىز، ھەر كىم ئۆزىنىڭ ئۆزىنىڭ پىكىر-كۆزقاراشلىرىنى ئوتتۇرىغا قۇيۇپ باقىدۇ. ئالدى بىلەن ھەرقانداق ئادەمدە باشقىلارنىڭ چۈشەنچە-كۆزقاراشلىرىنى ھۆرمەتلەيدىغان ئاڭ بولۇشى كېرەك.
مەن قۇرۇلمىچىلىق ئەدەبىي تەنقىت ئۇسۇلىنى يازغۇچى ئەكس ئەتتۈرگەن رىئاللىقنىڭ ئىجتىمائىي ئارقا كۆرۈنىشىنىڭ سۈپىتىنىڭ قانداقلىقىنى سەۋەپ-نەتىجىلىك مۇناسىۋىتىگىچە ئىچكىرلەپ بېرىش دەپ قارايمەن.
  دېمەك، ئەدەبىي ئەسەرنىڭ مەقسىدىنى ئايرىشتا توغرا- خاتانى ئايرىشنى ئۆلچەم قىلىمەن، دېگەن بۇ گەپ بىر خىل ئېنىقسىز گەپ بولۇپ، ئىلمىي ئەسەرلەردە گەپنى ئۇنداق ئېنىقسىز قىلىش يارىمايدۇ. گەپ قىلغاندا چوقۇم پەلسەپىۋىي يۈكسەكلىكتە تۇرۇپ، ئوبدان دەڭسەش كېرەك.

ئەدەبىي ئەسەرنىڭ مەقسىدىنى ئايرىشتا،  ئالدى بىلەن يازغۇچىنىڭ توغرا-خاتالىق ئېڭىنى قانداق ئىپادىلەش  مۇھىم ئورۇندا تۇرىدۇ. رىئاللىقتىكى توغرا-خاتالىقنى يازغۇچىلار ئۆزگەرتىپ بولالمايدۇ، پەقەت ئۇنى ئۆزىنىڭ تەپەككۇر قۇرۇلمىسىنىڭ ھالى بويىچە پەرقلىق ئەكس ئەتتۈرۈپ بىرەلەيدۇ. يازغۇچىنىڭ تەپككۇرىدا ئەكس ئەتتۈرۈلگەن بەدئىي رىئاللىقتىكى  توغرا-خاتالىققا نىسبەتەن يازغۇچى ئوقۇرمەنلەرنىڭ مۇھەببەت-نەپرىتىگە، ئىدىيە-تەپەككۇرىغا، پىسخىك ساغلاملىقىغا، مىجەز-خارەكتېرىغا ... دېگەندەك  قۇرۇلمىلىق تەرەپلىرىگە بەدئىي تالانتى بويىچە قانچىلىك تەسىر كۆرسىتەلىشى  ھەم كۆپ خىل قۇرۇلمىلىق ئىنسانى ھاياتلىقنى قانچىلىك ئەكس ئەتتۈرەلىشى مۇمكىن. ئوخشاش رىئاللىقنى ئوخشاش بولمىغان يازغۇچىلار ئوخشاش بولمىغان باھا-قىممەتتىكى ئەدەبىي ئەسەر ھالىتىدە ئەكس ئەتتۈرەلەيدۇ. يەنى ئوخشىمىغان يازغۇچىنىڭ  ئوخشىمىغان ئىدىيىۋى يۈكسەكلىكتىكى بەدئىي ئىپادىلەش ئىقتىدارى ئەدەبىي ئەسەرنىڭ ئوخشىمىغان پەرققە ئىگە بولۇشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
"قۇم باسقان شەھەر"دىكى شەھەرنى قۇم بېسىشىنىڭ سەۋەپ-نەتىجلىك  ھالەتتىكى سىمۇللۇق ئووبرازلىرىنى مەمتىمەن ھوشۇرلا يېزىپ چىققان، باشقا بىرسى ئۇنداق يېزىپ چىقالىشى ناتايىن.
  دېمەك، ئەدەبىي ئەسەرلەردىكى ئىدىيە-بەدئىي پەرىق، جۈملىدىن ئەدەبىي ئەسەرلەرنىڭ تەرەققىيات ئېھتىياجى ئۈچۈن ئوبزورچىلىق قىلىشنىڭ قىممىتىنى تۆۋەن چاغلىغىلى بولمايدۇ.
قۇرۇلمىچىلىق ئۇسۇلدا ئوبزور يېزىش ئالدى بىلەن شۇ ئەسەرنى يازغان يازغۇچىنىڭ تەپەككۇر قۇرۇلمىسىنىڭ  قانداقلىقى ئۈستىدە بولىدۇ. ئاندىن رىئالىقتىكى قۇرۇلمىلاشقان ئىنسانى ھاياتلىقنى قانچىلىك ھەم قانداق ھالەتتە ئەكس ئەتتۈرۈپ بىرەلىدى دېگەن نۇقتىدا بولىدۇ.
جەمىيەتنىڭ قۇرۇلمىسى بولىدىغانلىقى، مەدەنىيەتنىڭ قۇرۇلمىسى بولىدىغانلىقى، رىئاللىقنىڭمۇ قۇرۇلمىسى بولىدىغانلىقىنى، جۈملىدىن ئەدەبىي ئەسەرنىڭمۇ قۇرۇلمىسى بولىدىغانلىقى ئەدەبىي ئوبزورنىمۇ قۇرۇلمىلىق يېزىشنىڭ لازىملىقىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ. يەنى، ئوبزور يازغاندا ئەدەبىي ئەسەرنىڭ بىرلا تەرىپىگە  دىققىتىمىزنى مەركەزلەشتۈرىۋالماي، يازغۇچىنىڭ تەپەككۇرىنىڭ كۈچى  بىلەن رىئاللىقنىڭ مۇناسىۋىتىنىڭ قايسى ھالدا ئىكەنلىكىنىمۇ سېلىشتۇرىشىمىز كېرەك.  
قىسقىسى، ئەدەبىيات كوچىسىدىكى ھەممەيلەننىڭ ئەدەبىي تەپەككۇر قۇرۇلمىسىنىڭ بىر سىزىقتا ئوخشاش ئەمەسلىكىنى بىلىشىمىز كېرەك.  

مىزىڭىز چۈۋۈلۈپ چالۋاقاپلا كېتىپسىزغۇ!!!
بىلسىڭىز يېزىڭ بىلمىسىڭىز ئاغچىڭىزنىڭ ئوچىقىغا ئوت قالاڭ شۇ.

ئۆزىڭىزنىڭ ئەسكى پاختىدەك مېزىڭىزنىڭ چۇۋۇلغانلىقىنى بىلمەيدىغان تەربىيەسىز خوتۇنكەنسىز! سىزنى مۇشۇنداق تەربىيەلىگەن ئاتا-ئانىڭىزغا لەنەت!  ئەمدى بالىڭىزنى بولسىمۇ ياخشى تەربىيەلەش ئۈچۈن ئۆزىڭىزنى تەربىيەلىمىسىڭىز بولمايدىغان يېرىگە كېلىپ قاپتۇ. كۆپرەك كىتاب ئوقۇڭ!
بىز بۇ يەردە ئەدەبىي ئوبزور توغرىلىق ئورتاقلىشىۋاتىمىز، سىزدەك قارا قوساق-ساپاسىزلارنىڭ تەپەككۇرىغا ياردەم قىلايلى دەۋاتىمىز. ئورتاقلاشقىدەك زېھنىڭىز بولمىغاندىكىن بېرىپ ئومىچىڭىزنى ئىچسىڭىز بولىدۇ.

پاھۇي مۇنۇ چاربازاردىكى گازىرچى سەرخۇشلاردەكلا سۆزمەنكەنغۇ.

ئوبزورنىڭ نىمىلىكىنى بىلسەڭ يازارسەن.

‏مۇنداق قىلامسىلەر-يا: ‏ئەيبۇكامغا كوللېكتىپ تەكلىپ سۇنۇپ مۇنبەرنىڭ ئىنكاس يېزىش ئىقتىدارىنى ئەتكۈزىۋېتىش بۇ بىر ياخشى تاللاش. بولمىسا ب ب ئەس دېگەن بۇ نەرسە مۇشۇنداق شالاسى يوق مەشكە ئوخشاش كۆمۈرمۇ چۈشىدىغان، ئوتۇنمۇ چۈشىدىغان، پاخالمۇ چۈشىدىغان بىر يەركەن. مەملىكەتتىكى ھەممە يازغۇچىلار تورىنىڭ بىردەك ب ب ئەس ئىقتىدارى يوق، پەقەت بىزنىڭلا بار. سىلىدەك ئۇلۇق ئەسەر يوللايدىغانلار ھەقىقەتەن بەك ئۇۋالچىلىقلار تارتىپ كەتتىڭلار، خەلق ماقالەڭلەرنى چۈشەنمەي بىكارغىلا مازاق قىلىدىكەن، ئۇلۇق ماقالەڭلەرگە ۋاقىت چىقىرىپ ئۇزۇن- ئۇزۇن ماقالە يېزىپ ماختىماي ئەكسىچە بىر جۈملىلىك مەسخىرە بىلەنلا پىسخىك تەڭپۇڭلىقىڭلارنى بۇزۇۋېتىپ بارىدۇ. سىلەر ماختاشقا لايىق بۈيۈك، كەمكۈتىسىز ئەسەرلەرنى بىكىرىغا خەلققە تەقدىم قىلىۋاتقاندىكىن، باشقىلارمۇ سىلەرگە ئوخشاش ئۇزۇن ۋاقىت سەرپ قىلىپ سىلەرنى مەدھىيەلەش كېرەك.  ‏مەن ئەسلىدە سىزنى ماۋجۇشىغا قىياسلاپ چوڭ ھەجىملىك بىر ماقالە يېزىپ، سىزنى راسا بىر مەدھىيەلەي دېگەنىدىم. لېكىن مۈشۈكۈمنى ئوغرى ئېلىۋالغان چاغقا توغرا كېلىپ قالغان بولغاچقا ماۋجۇشىدەك يېزىپسىز دېگەن شۇ ئىككىلا خەتنى يوللاپ تۇرغانتىم. مەن تېخى سىزنى خوش بولىدۇ، دەپ تۇرسام سىزنىڭ ئۇلۇق، شەرەپلىك، توغرا ھەقىقەتلەر تۆكۈلىدىغان قەلىمىڭىزدىن جىق رەنجىشلەر تۆكۈلۈپ كېتىپتۇ. ‏ئەمدى ئىشنى ئوڭشاشنىڭ ئامالىنى قىلىڭلار، غەرپنىڭ چىرىك بۇرژۇئا ئەركىنلىك ئىجادىيىتى بولمىش ب ب ئەس دېگەن نېمىسىنى چوقۇم يوقاتمىساق بولمايدىكەن. كىشىلەر ئەركىنلىككە پۇخادىن چىققۇچە بەھرىمان بولىۋېلىپ، ئۇلۇق دانا ئەسەرلىرىمىزگە خالىغانچە باھا بېرىدىكەن دەپ.  

يېقىندا قەشقەرگە مال سېلىش ئۈچۈن، تېز يەتكۈزۈش ئورنىدا  مېنىڭ ئالدىمدا مېلىنى تاپشۇرۇپ بولۇپ تالۇنىنى ئېلىپ بولغان بىرسى مۇنداق دەۋەتمامدۇ:
— قىرىق يۈەن ئاز بولۇپ قاپتۇ، تېخىمۇ يۇقىرىراق يېزىپ بەرمەمسىز؟
مەن ھەيران قېلىپ:
— يەتكۈزۈش ھەققىنى سىز تۆلىمەي قارشى تەرەپ تۆلىسىمۇ ئازراق تۆلىسە ياخشى ئەمەسمۇ! -دېسەم، تالۇن كەسكۇچى قىز مۇنداق دەۋاتىدۇ:
— قەشقەرچە سېسىق گەپ قىلىۋاتىدۇ، بىلمەيۋاتامسىز! -دېمەسمۇ.

  ئەسلىدە قەشقەرچە سېسىق گەپنى مۇشۇنداق قىلىدىكەن ئەمەسمۇ!
سىزمۇ "ماۋجۇشىدەك يېزىپسىز" دەپ ناھايىتى "تاتلىق" گەپ قىلىپ "شىكەر يالىتىلغان زەمبىرەك ئوقى"نى ئىشقا ساپتىكەنسىز. چۈنكى، مەن ئۆزەمنىڭ تېخى ماۋجۇشىدەك يازالمايدىغانلىقىمنى ھەم يازمىغىنىمنى بىلىمەن. مانا ئەمدى  كىچىك بالىدەك مۈشۈكىڭىزگە  دۆڭگەپ قۇيۇپ بانا كۆرسۈتۈپ،  شاختىن-شاققا قۇنۇپ ، سىزدەك ئۆزىنى ئەدەبىياتچى دەيدىغان ئادەمگە ماس كەلمەيدىغان بىرمۇنچە تەنە، ياپتا، سېسىق گەپلەرنى خۇددى يوغان ئىشتەك تۆكۈۋېتىپسىز. مەن گەپنى ئۇدۇللا قىلىمەن، بىلسىڭىز سېسىق گەپ ئۆزىڭىزنى سېسىتىدۇ. تارىختىكى ئاق تاغلىق-قارا تاغلىق بولىشىۋالىدىغان، ئورتاق مەنپەئەت ئۈچۈن بىرلىشىشنى بىلمەيدىغان ئىدىيە-مىجەزنى بۈگۈنكى دەۋىردە بازارغا سېلىش ئۇچىغا چىققان نادانلىق بولسا كېرەك.
  يازغۇچىلار مۇنبىرى تېما-ئىنكاسلار ئارقىلىق ئەدەبىيات توغرىلىق ئىزدىنىدىغان، ئۆزئارا ئۆگىنىدىغان،  ئويلىغانلىرىنى باشقىلار بىلەن ئورتاقلىشىدىغان سەھنىدۇر. شۇڭا، ئاتا-ئانىسىنىڭ تاتلىق ئاغزىدا تەربىيەلەنگەنلەر بولسا، تاتلىق گەپلەر بىلەن ئورتاقلاشساق دەيمەن.

مازېدۇڭ بىر ئەدەبىيات ئەھلى بولۇپلا قالماي، شائىر. نەزەرەيچى بولۇپلا قالماي يېتىلگەن ئوبزۇرچى.
  ئۇ ئادەم ھېچقاچان ئەدەبىياتنىڭ مەقسىتى سۇلتان مەقسەتنىڭ تەلىپىدەكك بولسۇن دېمىگەن، بەلكى، ھەممە بەس-بەستە سايراشتىنن ئىبارەت ئەركىن ئىدىيە، ئەركىن پىكىرچىلىكنى ئىلگىرى سۈرگەن بىر داھى.

كۆزى ئۇچۇق قارىغۇدەك گەپ قىلىپسىز. مېنىڭمۇ ھېچكىمنى بەس-بەستە سايرىماڭ دېگىنىم يوق.
چۈنكى، سىز ئىككىنچى ئىنكاسىڭىزدا ماقالىغا "قۇرۇلمىچىلىق" دېگەن گەپنى ئاڭلاپ قىزىقمىغانلىقىڭىزنى يېزىپسىز. ماقالىغا قىزىقمىغان ئادەم باشقىلارنىڭ ئىنكاسىغا بۇنداق چاپانچىلىق قىلسىڭىز ياراشمايدۇ.

مەقسەت ئەپەندى، مەمتىمىن ھوشۇرنىڭ "قۇم باسقان شەھەر" رومانى ھەقىقەتەن ياخشى بىر رومان. بولۇپمۇ، بىغەملەر شەھىرى ھەققىدىكى سىمۋوللۇق تەسۋىرلىرى شۇ ئەسەرنىڭ جېنى ھېساپلىنىدۇ. مەمتىمىنكام يەنىمۇ چوڭقۇر تەپەككۈر قىلىپ ئاشۇ سىمۋولنى ئۆزى بىر ئابزاس بىلەن يېشىۋېتىدىغان ئىشنى قىلمىغان بولسا ئۇ ئەسەرنىڭ مۇۋەپپىقىيىتى يەنىمۇ بىر بالداققا كۆتۈرىلەتتى، دەپ قارايمەن.
سىز ئەدەبىي ئوبزورچىلىقتا قۇم باسقان شەھەرنىڭ مەلۇم يۈكسەكلىكتىكى مۇۋەپپىقىيىتىگە ئاساسەنلا ھەممە ئەدەبىي ئەسەرنى قۇم باسقان شەھەردەك مەقسىدىنى ئوڭاي تاپقىلى بولىدۇ، دەپ قارىسىڭىز، مېنىڭچە ئالدىراڭغۇلۇق قىلىپ قالغان ھېساپلىنىسىز.
   يۇقۇرى سەۋىيەلىك ئەسەرلەر، مەسىلەن، ئورخان پامۇكنىڭ"مېنىڭ ئىسمىم قىزىل" دېگەن رومانىنىڭ سىزنىڭچە مەقسىدى نېمىدۇر؟ مەن ئويلايمەنكى، "قۇم باسقان شەھەر" ھەقىقەتەن بىزگە نىسبەتەن نوچى بىر ئەسەر. ئۇنىڭ مەقسىدىنى ناھايىتى ئاددىي ئوقۇرمەنلەرمۇ ئەسەرنى بىر قېتىم ئوقۇپ بولغاندىن كېيىن چۈشىنىۋالالايدۇ، شۇنداقلا ھاياجانلىنىپ، يازغۇچىغا ئاپىرىن ئېيتىدۇ. لېكىن "مېنىڭ ئىسمىم قىزىل"دىن سىز كەبى ئوبزورچىلىقنىڭ نېنىنى يەپ كېلىۋاتقان بىرسى، شۇنداقلا مەن ئانىڭدەك ئاسان بىرەر مەقسەتنى بىلەلمەيمىز. نىمىشقا بىلەلمەيمىز؟ ھەقىقىي دۇنياۋىي نادىر ئەسەرلەردە يازغۇچى ئادەمنى، شۇنداقلا ئادەمنى ئوراپ تۇرغان دۇنيانى يازىدۇ. بۇنداق ئەسەرلەردە يازغۇچى پېرسۇناژلارنى قونچاق قىلىپ باشقۇرىدىغان خۇدالىق رولىنى ئويناشتىن ھەزەر ئەيلەيدۇ. ئاشۇنداق رول ئېلىپ قېلىشتىن قانچىلىك يىراقلىشىسا بۇ شۇ ئەسەرنىڭ نادىرلىقىنى شۇنچە ئاشۇرىدۇ. بۇ يەردە يازغۇچىنىڭ ئەڭ زور رولچىلىقى پەقەتلا پەقەت ئادەمنى ۋە دۇنيانى تىلدىن ئىبارەت بۇ قورال ئارقىلىق ئەڭ ياخشى، ئەڭ سەنئەتلىك ھالەتتە ئىپادىلەپ بېرىشكە ئۇرۇنۇشتىن ئىبارەت بولىدۇ. ئەمدى، بۇ خىل ئەسەردە ئىدىيە-مەقسەت بولمامدۇ؟
ئەلۋەتتە، بولىدۇ. لېكىن بۇ خىل ئەسەردىكى ئىدىيە مەقسەت ئاپتورنىڭ قوماندانلىقىدىكى ئىدىيە-مەقسەت بولماستىن، ئاپتورنىڭ قەلىمىدە يارىتىلغان پېرسۇناژلارنىڭ خىلمۇ-خىل ئىدىيىسى، ھەرىكەتتىكى دۇنيا بولىدۇ. بۇ دۇنيا رېئال دۇنيانىڭ بىز يېتەلەيدىغان مەلۇم ھالەتتىكى (يۈزەكىي)چىنلىقىغا تېخىمۇ ئۇيغۇن كەلگەچكە، بۇ خىل ئەسەرلەر ئاپتور پېرسۇناژلىرىنى قونچاقتەك باشقۇرىدىغان ئەسەرلەردىن كۆپ ئىلغارلىققا ئىگە بولىدۇ. نىمىشقا مۇشۇنداق دېيىلىدۇ؟
چۈنكى، دۇنيانىڭ چىنلىقىغا يېتىش ئاساسەن مۈمكىن ئەمەس ئىش! ئۆزىڭىزمۇ ئېيتىپسىز، مەلۇم خىل رېئاللىقنى ئون ئادەم يازسا ئون خىل چىقىدۇ، دەپ. بۇ دەل ئادەمنىڭ چىنلىق ئالدىدىكى تولىمۇ ئامالسىزلىقىنىڭ ئىپادىسى!
ھەر بىر شەخس دۇنيانىڭ پەقەت ئىنتايىن كىچىككىنە بىر قىسمىغىلا ھۆكۈم قىلالايدۇ. لېكىن بۇ ھۆكۈم ئاخىرقى ھككۈم بولالمايدۇ. چۈنكى دۇنيانىڭ چىنلىقى جەۋھەرگە بارغۇچە سانسىز قاتمۇ-قات نەرسە. شۇڭا ئىنسانلارنىڭ دۇنيا ھەققىدىكى ئويلىنىشى ۋە ئىزدىنىشى قەدىمدىن تارتىپ ھازىرغىچە ئاخىرلاشقىنى يوق، شۇنداقلا بۇندىن كېيىنمۇ ئاخىرلاشمايدۇ.
ئەمدى، مەمتىمىنكامنىڭ "قۇم باسقان شەھەر" رومانىدىكى بىغەملەر شەھىرى تەسۋىرىگە كەلسەك، بۇ تەسۋىرنى ئۇنىڭدىنمۇ ياخشى يازغىلى بولىدۇ، دەپ قارايمەن. چۈنكى، مەمتىمىنكام بىغەملەر شەھىرى تەسۋىرى ئارقىلىق خېلى ياخشى بولغان بىر ئەقلىي يەكۈننى ئوتتۇرىغا قويغان. لېكىن بۇ ئەقلىي يەكۈننىڭ تارىخىي تەجرىبىلەر ئالدىدا ۋە دۇنيا ئالدىدا ئەسلىدىكىدىنمۇ ياخشىراق يازغىلى بولىدىغان ئاجىزلىقى، چانىدىغان يەرلىرى يوق ئەمەس.

بۇ ئادەمگە بۇنچە ئېنىق چايناپ بەرسىڭىزمۇ ھەزىم قىلالىشى ناتايىن، ماقالىسى باشلانغاندىن تارتىپ ئۇنىڭ ئاتالغۇ ،پىكىر تېرىپ، ئەدەبىيات نەزىرىيىسى دىگەندەك كىتاپلارنىڭ ئاق قارىسىنى ئىلەشتۇرۇپ رەڭۋازلىق قىلىۋاتقانلىقىنى سەزمىدىڭىزمۇ؟
ھېلى توختاپ ئەتىلىككىلا ئەسلى ئورنىدىن باشتىن قايتا كېلىدۇ.
بىراققۇ مۇشۇ باھانىدە بىلمىگەننى بىلىۋالدىكەنمىز.
ئاغزىڭىزنى تاتلاپ  سۆزلىتىۋاتقان مەقسەتتەكلارگە رەھمەت دىگەچ تۇراي.

.

مىزىڭىز چۈۋۈلۈپ چالۋاقاپلا كېتىپسىزغۇ!!!
بىلسىڭىز يېز ...
پاھۇي مۇنۇ چاربازاردىكى گازىرچى سەرخۇشلاردەكلا سۆزمەنكەنغۇ.

ئوبزورنىڭ نىمىلىكىنى بىلسەڭ يازارسەن.


    ھەي ...  نىمە دېگەن قاملاشمىغان كىشىلەر  بۇ ؟  ئىنكاسلارچۇ - تېخى ! ...

بۇ ئېنىقلا يوق بولسىمۇ ياز، بار بولسىمۇ ياز، نىمىلا يازساڭ چوقۇم يالغاننى ياز، دىگەنلىككەنغۇ؟
ماقالىڭىزنىڭ مەقسىدى، ئەدەبىي ئەسەر يازغۇچى مېنىڭ مەقسىدىمنى نەزەرگە ئىلمىسا، مەن رامكامغا سولاپ دۇمبالايمەن دىگەندىن باشقا نەرسە ئەمەسكەن.
كاللىسى مىڭ يىللىق پولات، بىتۇن، تۆمۈر -تەسەك ياكى ئۇنىڭدىنمۇ مۇستەھكەم مىتاللار بىلەن پاياتلىنىپ كەتكەنلەرلا سىزدەك ماقالە يېزىپ ئۇششۇقلۇق قىلىدۇ.
بىر توپ ئېغىز بۇرۇن يالىشىدىغان، بىلمەيدىغىنىنى بىلمەيدىغان، كۆپۈكسىمان ئادەملەر بىلەن نىمىنى تالىشىدىغاندىمەن
مىزىڭىز چۈۋۈلۈپ چالۋاقاپلا كېتىپسىزغۇ!!!
بىلسىڭىز يېزىڭ بىلمىسىڭىز ئاغچىڭىزنىڭ ئوچىقىغا ئوت قالاڭ شۇ.
"تەڭرىگە يېزىلغان خەتلەر "چوقۇم بىر ئېسىل ئەسەر بولىشى مۇمكىن، بولمىسا بۇ ئەپەندى بۇنچە چىچاڭشىپ كەتمەيتتى.
پاھۇي مۇنۇ چاربازاردىكى گازىرچى سەرخۇشلاردەكلا سۆزمەنكەنغۇ.

ئوبزورنىڭ نىمىلىكىنى بىلسەڭ يازارسەن.   
ماقالىسى باشلانغاندىن تارتىپ ئۇنىڭ ئاتالغۇ ،پىكىر تېرىپ، ئەدەبىيات نەزىرىيىسى دىگەندەك كىتاپلارنىڭ ئاق قارىسىنى ئىلەشتۇرۇپ رەڭۋازلىق قىلىۋاتقانلىقىنى سەزمىدىڭىزمۇ؟

يۇقىرىقىلار "ھاۋا" ناملىق تورداشنىڭ  ئاساسەن قەستەنلىك  بىلەن يازغان ئىنكاسلىرى بولۇپ،  دەسلەپتىكى كۆزى ئوچۇق قارغۇدەك يازغان پۈتۈنلەي ئىنكارچىلىق بىلەن تولغان ئىككى ئىنكاسىغا چىرايلىقچە چۈشەنچە بەرسەم، يەنى ئۆزىنى سورىماي بىمەنىلەرچە جۆيلۈپ يۈردى.  سەۋىيەلىك بولۇشىنى تەلەپ قىلىپ تەنقىت-تەربىيە بەرسەممۇ،  يەنىلا ساپاسىزلىق بىلەن ئۆزىنىڭ بىلگىنىچە بىلجىرلاپ يۈردى. يېزىپ ئېلان قىلغان ئوبزورلارنى كۆزئالدىغا ئەكىلىپ بەرسەممۇ، تەنتەكلەرچە "يازالماپسەن" دەپ سەكرەپ يۈرۈپتۇ. يە ئۆزىنىڭ يازغىنىنى كۆرسەتمەيدۇ، يە تورداشلارنى قايىل قىلغىدەك ئىنكاس يازالمايدۇ. شۇڭا، بۇ ھاۋاخان يازغۇچىلار مۇنبىرىگە كىرىشتىكى مەقسىدىنى  ئېنىق بايان قىلىپ باقسا بولۇپتىكەن.
مەۋھۇم تور دۇنياسىدا باشقىلارنى ئەخمەق قىلىمەن دېگەن غەرەزدە بولىدىغانلار قارانىيەت ئادەملەرنىڭ ئوبرازىغا ئايلىنىپ قالىدۇ.

ئاۋارە بولماڭ، خەق ئۆزىدە يوق نەرسىنى قانداقمۇ سىزگە دەپ بېرەلىسۇن.