ئابدۇشۈكۈرمۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى(37)

ئابدۇشۈكۈرمۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (29)
ئوقۇغۇچى توغرىسىدا
بىلىم- ئەقىل ئوزۇقى
«ئوقۇغۇچى» ــ نېمە دېگەن ئىپتىخارلىق، نېمىدېگەن گۈزەل ئىبارە ـ ھە! تەبىئەت دۇنياسىدا ئەتىرگۈل، كىشىلىك جەمئىيىتىدە ئوقۇغۇچى كىشى قەلبىنى سۆيۈندۈرىدىغان پاك- يۇمران ۋە ئۈمىدۋارلىققا تولغان بىر جۈپ مۆجىزە. تېخى ئوقۇش يېشىغا توشمىغان سەبىيلەر ھەردائىم سومكىرىلىنى ئېسىپ ئوقۇغۇچى بولۇشقا تەلپۈنىدۇ. ئاتا- ئانىلار پەرزەنتلىرىنى مەكتەپكە كىرگۈزۈشنى ئۆزلىرىنىڭ زور خۇشاللىقى دەپ سۆيۈنىدۇ. ياشانغانلار ئۆزلىرىنىڭ ئوقۇغۇچىلىق مەزگىللىرىنى ئاتەش كەبى تۇيغۇلار بىلەن ئەسلىشىدۇ... ۋەھالەنكى ئوقۇشسىز قالغان پەرزەنتلەر، ئاتا- ئانىلىرىنىڭ غەم –قايغۇلىرى بىلەن ياخشى ئوقۇمىغان ، مەكتەپتىن چېكىندۈرۈلگەن، ھەتتا مەھبۇسلۇق كىيىمى كىيگەن سابىق ئوقۇغۇچىلارنىڭ ھەسرەتلىرى كىشىنى لەرزىگە سالىدۇ.
«ئوقۇغۇچى» بىلەن «ئوقۇتقۇچى» تەلىم- تەربىيەنىڭ  ئىككى كاتېگورىيىسى بولۇپ، ئۇ «مەكتەپ»تىن ئىبارەت ئۈچىنچى كاتېگورىيە بىلەن بىرلىكتە مائارىپنىڭ ئاساسىي سېكىلىنى ھاسىل قىلىدۇ. ئەمما، ئوقۇش بىلىش سۈپىتىدە مەكتەپتىن ئىلگىرى ۋە ئوقۇتقۇچىلىقتىن تېخىمۇ كەڭ بولغان ھادىسىدىن ئىبارەت.
مەلۇم بولۇشىچە، ئىنسانىيەت ئىپتىدائىي جەمئىيەتتىلا تەلىم ـ تەربىيە پائالىيىتىنى جامائە مېخاينىزىمىنىڭ ئاساسلىق فونكىسيەسى سۈپىتىدە ئويۇشتۇرغان. جامائە ئاقساقاللىرى كېيىنچە شامان ۋە ھۈنەر- ماھارەت پىشىۋالىرى، ياشلارنىڭ تەربىيىچىلىرى بولۇشقان. يەككە ئائىلىلەر مەيدانغا كەلگەندىن كېيىن ئاتا- ئانىلار، دىن كاھىنلىرى، ھۈنەر –كەسىپ ئۈستىلىرى تەربىيىلەش، يېتەكلەش رولىنى ئۆتەشكەن. تەخمىنەن يېزىقنىڭ كېلىپ چىقىشى بىلەن ئايرىم تەلىم –تەربىيە كەسپى بولغان مەكتەپ مائارىپى مەيدانغا كەلدى.
بۈگۈنكى كۈندە، تەلىم- تەربىيە تۈرلىرى ۋە مەكتەپتىن ئىبارەت مائارىپ مۇئەسسەسى شۇ دەرىجىدە راۋاجلاندىكى ئۇنىڭسىز بۈگۈنكى دۇنيانى، ھەتتا ئۇنىڭ بىر قىسمى بولغان بىرەر يېزا ياكى شەھەرنى تەسەۋۋۇر قىلىش مۇمكىن بولماي قالدى.شۇنداق بولىشىغا قارىماي، تېخى كۆپلىگەن كىشىلەر، ھەتتا بەزى ئوقۇتقۇچى، ئوقۇغۇچى ۋە مائارىپ خادىملىرى «ئوقۇغۇچى» دېگەن ئىبارىنىڭ ھەقىقى مەنىسىنى، قىممىتىنى چۈشىنىپ يەتكەن ئەمەس. ئۇلار ناھايىتى يۈزە ھالدا ئوقۇغۇچى ــ مەكتەپتە ئوقۇش تارىخىنى باشتىن كەچۈرىۋاتقان ياش- ئۆسمۈرلەردىن ئىبارەت، دەپ چۈشىنىدۇ.
مۇتۇپەككۇر يۈسۈپ خاس ھاجىپ ئومۇمەن كىشىلەرنى تەلىم بەرگۈچى ۋە تەربىيىلەنگۈچىدىن ئىبارەت ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ. بۇنىڭدىن باشقىلىرى «يىلقا سانا» دەيدۇ. ئۇلۇغ ئالىم فارابى دۆلەت باشلىقىدىن تاكى بالىلارغىچە بولغان ھەممە ئاھالىنى ئوقۇتقۇچى ۋە ئوقۇغۇچىدىن بولۇش لازىم، دەپ قارايدۇ. بۇ ئىككى مۇتىپەككۇر مەدەنىيەتلىك، فازىل جەمئىيەتنىڭ پۈتكۈل قۇرۇلمىسىنى مۇكەممەل بىر مەكتەپ دەپ تەۋسىيە قىلغان. مېنىڭچە، مائارىپ، مەكتەپ، تەلىم –تەربىيە توغرىسىدا بۇنىڭدىن كەڭ ۋە يۈكسەك ئىزاھات بولمىسا كېرەك. ۋەھالەنكى، بىز تېخىچە ئوقۇغۇچىنى ئىنسانىيەتكە نىسبەتەن، مائارىپنى جەمئىيەتكە نىسبەتەن قىسمەن نەرسە ۋە ھادىسە، دەپ قاراشقا ئادەتلىنىپ كەلدۇق!
ئىنسان ئەڭ ئالدى بىلەن بىلىش ئىقتىدارىغا ئىگە جانلىق ئىجتىمائىي گەۋدە. ئۇ سوبيېكت سۈپىتىدە تاشقى دۇنيا ھادىسلىرىنى سېزىدۇ ۋە ئۇنىڭ ماھىيەتلىرىنى بىلەلەيدۇ. بۇنداق بىلىش ئىقتىدارسىز بىلىمنى ۋە دۇنيانى ئۆزگەرتىش پائالىيىتىنى تەسەۋۋۇر قىلغىلى بولمايدۇ.
بىلىم ئەقىل ئوزۇقى. ئىنسان كامالىتىنىڭ مەنىۋى شەرتى. مۇشۇ مەنىدىن ئالغاندا، ھەرقانداق سوبيېكت ئىنسان ــ بىلگۈچى، ئۆگەنگۈچى، ئوقۇغۇچىدىن ئىبارەت. بۇ ئاساسىي قائىدىنى ھەل قىلماي تۇرۇپ، مەكتەپتە ئوقۇغۇچىلىق تۇرمۇشىنى باشتىن كەچۈرۈپمۇ، ئۆردەككە سۇ يۇقمىغاندەك ئۆتۈپ كېتىدىغان، ئوقۇمايدىغان «ئوقۇغۇچى»لار مەسىلىسىنى ئىزاھلىغىلى بولمايدۇ.
ئوقۇغۇچى ــ مىللەتنىڭ، دۆلەتنىڭ كەلگۈسى سەۋىيىسى. ئاساسىي بىنكارلىق ماتېريالى. ئىستىقبال كۆرسەتكۈچىسى. ئوقۇغۇچىلىق دەۋرى ئىنسان ھاياتىنىڭ زامان تارىخىنى، ماكان قىممىتىنى ۋە قانۇنىيەتلەر قۇدرىتىنى بىلىش دەۋرى. سائىتى ئالتۇن بىلەن تەكرارلانماس شېرىن مەزگىلى. ئۇ، ئۈمىدۋارلىق چېچەكلىرىگە تولغان جەننەت پەسلى. ئەمما، ئۇنىڭ سوبيېكتىپ ياكى ئوبيېكتىپ پاجىئەلىرىمۇ ئېغىر.

ئوقۇغۇچىلىق مەزگىلىدىكى ئون چوڭ مۇناسىۋەت
گۈزەل ئوقۇغۇچىلىق مەزگىلى شەرتسىز، بەدەلسىز خىيالىي جەننەت پەسلى ئەمەس. بىر ئوقۇغۇچىنىڭ مەكتەپتىن ياراملىق ياكى يارامسىز ئادەم بولۇپ چىقىشى ئۇنىڭ بىر قاتار مۇناسىۋەتلەرنى قانداق سۈپەت ۋە دەرىجىدە بىر تەرەپ قىلغانلىقى بىلەن بىۋاستە ئالاقىدار. ئۇلارنىڭ مۇھىملىرىنى تۆۋەندىكى ئون چوڭ مۇناسىۋەتكە ئىخچاملاش مۇمكىن.
1.مۇنتىزىم ئوقۇش بىلەن ئۆزلىكىدىن ئۆگىنىشنىڭ مۇناسىۋىتى. ئېيتىش لازىمكى كەلگۈسىدە ياراملىق، بىلىملىك كىشى بولۇپ چىقىدىغان ئوقۇغۇچىلارنىڭ بىر خۇسۇسىيىتى ئۇلارنىڭ مەكتەپ يار بەرگەن پۈتۈن شارائىتتىن بايدىلىنىپ، ۋاختىنى قاتتىق كونترۇل قىلىپ ئۆزلىكىدىن ئۆگىنىشتىن ئىبارەت. ئومۇمەن دەرسلەرنى ئاران- ئاران ئۆزلەشتۈرىدىغان، ھەتتا دېگەندەك ئۆزلەشتۈرەلمەيدىغان؛  ئۆتۈلگەن دەرستىن تاشقىرى كىتاپخانا، قىرائەتخانا فوندىلىرىدىن ماھىرلىق بىلەن پايدىلىنالايدىغان ئۈچ خىل ئوقۇغۇچى بولىدۇ. شۇبھىسىزكى، ئۆزلىكىدىن، مۇستەقىل ئۆگىنىش ئادىتى ۋە ماھىيىتى ئۈستۈن بولمىغان ئوقۇغۇچىلاردىن ئالاھىدە بىلىم ۋە ئىجادىي قابىلىيەتكە ئىگە ياراملىق كىشىلەرنىڭ چىقىشىنى ئۈمىد قىلىش قىيىن. بۇ ھەربىر ئوقۇغۇچىغا ئوخشاش بولمىغان ئىجتىمائىي قىممەت ۋە تەقدىر ئېلىپ كېلىدۇ. ئوقۇغۇچى تېگى- تەكتىدىن ئالغاندا ئۆزلىكىدىن بىلىم خەزىنىسىگە ئېرىشكۈچىدۇر.
2.ئاساس كەسپىي بىلىملەرنى ئۆگىنىش بىلەن ئالاقىدار پەنلەر ئۆگىنىشىنىڭ مۇناسىۋىتى. ئېيتىش كېرەككى، ئاساس كەسپى پەنلەر بىلەن ئالاقىدار پەنلەرنىڭ ئاساسلىق ۋە قوشۇمچىلىق مۇناسىۋىتى مۇئەييەن كەسىپ نوقتىسىدىن ئېيتىلغان بولۇپ، پۈتۈن پەنلەرنىڭ بىلىم سېستىمىسىدا تۇتقان ئورنى نوقتىسىدىن ئېيتىلغان ئەمەس. ئوقۇغۇچى بۇ مەسىلىنى ھەم كەسپى مۇتەخەسىسسلىك نوقتىسىدىن ھەم ئومۇمىي بىلىم سىستېمىسى نوقتىسىدىن بىر قىلىشنى بىلىشى لازىم.
3.مەكتەپكە ئوقۇشقا كىرىش بىلەن مەكتەپتە ئوقۇشتىكى مۇددىئا (مەقسەتدارلىق) مۇناسىۋىتىنى توغرا ھەل قىلىش لازىم. بۇ ھالقىلىق مەسىلە. ھازىرقى ئوقۇغۇچىلاردا، بولۇپمۇ ئالىي مەكتەپ ئوقۇغۇچىلىرىدا ئومۇمەن دىپلوم ئارقىلىق مائاشلىق خىزمەتكە ئىگە بولۇش، تىرىشىپمۇ كەتمەسلىك، لاياقەتلىك ئۆلچىمىدىن چۈشۈپمۇ قالماسلىق ئىدىيىسى بىر قەدەر ئېغىر. بۇنداق «ياللانما» ئىدىيە تەسىرىدە دىپلومغا ئىگە بولسىمۇ، بەرىبىر دەۋر دولقۇنلىرىدا چۈكۈپ قالىدىغان ناقابىل كىشىلەر كۆپلەپ مەيدانغا كېلىدۇ. بۇنداق نىيەتتىكى ئوقۇغۇچىلار ئوقۇشنى دىپلوم ئەمەس، بەلكى يۈكسىلىۋاتقان زامان قايناملىرىدىكى بىر پۈتۈن ئۆمۈر قىسمىتى ۋە كىشىلىك قىممىتى بىلەن ئۆلچەشنى بىلىش لازىم.
4.ھازىرقى مەزگىل بىلەن يېقىن كەلگۈسىنىڭ مۇناسىۋىتىنى ئايدىڭلاشتۇرۇش ئىنتايىن مۇھىم. بىر كىشى تىنچ ۋاقىتلاردا، داۋالغۇش ۋاقىتلىرىدا، ئۇرۇش ۋاقىتلىرىدا، ئىنقىلاپ ۋاقىتلىرىدا ۋە بىرتەرەپلىمە ئىجتىمائىي قىزغىنلىق ئەسەبىلەشكەن ۋاقىتلاردا ئوقۇغۇچىلىق ھاياتىنى ئۆتكۈزۈش مۇمكىن. ھەرقايسى دەۋرنىڭ ئۆز ھادىسىسى، داغىدۇغىسى، تۈتەك تۇمانلىرى بولىدۇ. ياشلار تولا ھاللاردا بۇ ھالەتنى مۇتلەقلەشتۈرىۋالىدۇ. ئالدىنى، يىراقنى، كەلگۈسىنى سەگەكلىك بىلەن تۈرىۋالىدۇ. ئالدىنى، يىراقنى كەلگۈسىنى سەگەكلىك بىلەن مۆلچەرلىيەلمەيدۇ. نەتىجىدە ئۇلار خىزمەتكە چىقىپ يېڭى ۋەزىيەتكە دۇچ كېلىپ ئۆزلىرىنىڭ ئوقۇغۇچىلىق دەۋرىدە نۇرغۇن ئەھمىيەتسىز قۇربانلارنى بەرگەنلىكىدىن پۇشايمان قىلىدۇ.  بىلىش لازىمكى، تارىخ پەقەت ساغلام، گارمونىك، ئەتراپلىق، نۇرانىلىقنىلا تەن ئالىدۇ. دەسلەپتە ئەمەس، ئاخىرىدا كۈلۈش ئۈچۈن دائىم يىراقنى كۆرۈش، يىراقنى ئۆلچەم قىلىشنى بىلىش لازىم.
5.ئوقۇش بىلەن ئەتراپلىق يېتىلىشنىڭ مۇناسىۋىتىنى مۇۋاپىق بىر تەرەپ قىلىشنى بىلىش كېرەك. ئوقۇغۇچى سالامەتلىك، ئەخلاق، ئۆرپ- ئادەت، ئەمگەك تېخنىكىسى، چەتئەل تىلى، ئەدەبىيەت- سەنئەت بىلىملىرىنى ئىگىلەشكە ۋە يېزىقچىلىق، ناتىقلىق ماھىيىتى قاتارلىق بىر قاتار جەھەتلەرگە ئېتىبار بېرىشى كېرەك. ئەقىل بۇلىقىنى ئېچىش بىلەن ئىدىيە، كۆڭۈل بايلىقىنى ئاۋۇندۇرۇشنى بىرلىكتە ئېلىپ بېرىش كېرەك. ئەخلاق- دىيانەتنىڭ تۈپ نىزاملىق رولىنى تولۇق چۈشىنىش كېرەك. ئەگەر قەلب پاك، ئەخلاقى ئالىجاناب بولمايدىكەن، بەرىبىر ئىنسانىيەت جەمئىيىتىنىڭ مۇرەككەپ مۇناسىۋەتلەر توقۇلمىسى تەرىپىدىن شاللاپ تاشلىنىدۇ.
6. مەكتەپ بىلەن ئالىنىڭ مۇناسىۋىتىدە ھەر ئىككىسىنى ئىجابىي تەربىيە كۈلشىنى دەپ بىلىش كېرەك. ئائىلە تۇنجى تەلىم –تەربىيە ئورنى. شۇنىڭدەك، ئائىلىدە سەلبى ئىللەتلەر ساقلانغان بولشىمۇ مۇمكىن. ئوقۇغۇچى ئىمكان قەدەر ئەجدادلاردىن ئالىجانابلىق يېڭى ئەۋلاد بولۇپ يېتىشىشنى نىشان قىلىش، ئائىلىگە ئىزچىل مېھرىبان، كۆيۈمچان، ھۆرمەتچان بولۇشى، ئائىلىسىگە ئىقتىسادىي جەھەتتە ھاجەتسىز بېسىم پەيدا قىلماسلىقى لازىم.
7.ئوقۇغۇچىلار ئوقۇغۇچى بىلەن ئوقۇتقۇچىلار ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتنى ئىزچىل قەدىرلىشى، پىشقەدەم ئۇستازلارنى ئىلىم ۋە ئەخلاق نوقتىسىدىن ھۆرمەتلىشى، مىللىي مەدەنىيەت ۋە مىللىي مائارىپ تارىخىدا ئۆتكەن مەشھۇر ئۇستازلار ھەققىدە يېتەرلىك بىلىم ۋە ھۆرمەت ئەنئەنىسىگە ئىگە بولۇشى لازىم. ئوقۇغۇچىنىڭ تىرىشىپ ئۆگىنىشى، كىتابنى ئۆستاز بىلىشى، ئوقۇتقۇچىلاردىن يېتەكلەش ياردىمىي ئېلىشى، زىدىيەت ۋە ئۇقۇشماسلىقنى ۋاقتىدا ھەل قىلىشى، ئوقۇتقۇچىلار ئارىسىدىكى ئىتتىپاقلىققا پايدىسىز تەسىر يەتكۈزىدىغان سۆز –ھەركەتلەرنى قىلماسلىقى، ئوقۇتقۇچىلارنىڭ شان- شۆھرىتىنى قوغدىشى كېرەك.
8.ئوقۇغۇچىلار ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتمۇ ئىنتايىن مۇھىم. بۇ ئوغۇل- قىز ئوقۇغۇچىلار، ھەريەردىن كەلگەن ئوقۇغۇچىلار، ھەرخىل خاراكتىر ۋە مېجەزدىكى ئوقۇغۇچىلار، ئوخشىمىغان كەسپتىكى ئوقۇغۇچىلار ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتنىڭ ئاقىلانە، مەدەنىيەتلىك بولۇشىنى كوللىكتىۋىزىملىق روھىدىكى دوستلۇق، ھەمكارلىق مۇناسىۋىتىدە بولۇشنى تەلەپ قىلىدۇ. يۇرتۋازلىق، چېكىملىكۋە ئىچىملىككە بېرىلىش، بىكار تەلەپلىك، ئويۇن تاماشاغا ھېرىسلىك، ئوغۇل- قىزلار ئارىسىدىكى غەيرى نورمال مۇناسىۋەتلەر ھېلىمۇ مەكتەپ مۇھىتىنى «يېتەرلىك» بولغاپ، مەكتەپلەرنىڭ تەلىم- تەربىيە فونكىسيىسىنى ئۈنۈمسىز ئورۇنغا چۈشۈرۈپ قويماقتا.
9. ئوقۇغۇچىلار مەكتەپ سىرتىدىكى جەمئىيەت بىلەن بولغان مۇناسىۋەتتە سەگەك بولىشى كېرەك. بولۇپمۇ سىياسىي كۆرەش جىددىلەشكەن ياكى پۇل مۇئامىلىسى ئۈستۈنلىكنى ئالغان زامانلاردا ياش ئوقۇغۇچىلار جەمئىيەتتىكى يامان كىشىلەر تەسىرىگە ئۇچراپ تۇرىدۇ. ئىچىملىك، چېكىملىك، ئەخلاقىي چۈشكۈنلىك، پۇلغا چوقۇنۇش، ئوغرى- لۈكچەكلەر تۈركىمىگە قېتىلىپ قېلىش ئەھۋاللىرىمۇ نۆۋەتتە ئالاھىدە دىققەت قىلمىسا بولمايدىغان مەسىلىلەردۇر.
10.ئوقۇغان كەسپى بىلەن جەمئىيەتتە ئىشلەيدىغان خىزمىتى ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەت. بۇ ئومۇمەن ئوقۇش تاماملىغان ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئارزۇسىغا باغلىق بولمىغان ھادىسە بولسىمۇ، ئوقۇغۇچىنىڭ ئاساسىي بىلىمىي ۋە ماھارىتى كۆپ قىرلىق بولغاندا بۇ جەھەتتە ماسلاشقىلى بولىدۇ.
يۇقىرىقى ئون چوڭ مۇناسىۋەت ھەققىدە ئوقۇغۇچى كۆزىتىش خاراتېرلىك تەھلىل يۈرگۈزۈشى، قايتا ئۆگىنىش ئېلىپ بېرىشى لازىم.

ئوقۇغۇچىلارنىڭ كەلگۈسىگە يۈزلىنىشى ۋە ئۆز- ئۆزىنى قەدىرلىشى
ئوقۇغۇچىلار خەلقنىڭ ئۈمىد غۇنچىلىرى. كەلگۈسىنى كەلگۈسىگە تۇتاشتۇرىدىغان ئۇلۇغ پىشاڭ!
شۇنى ئەپسۇس بىلەن تىلغا ئېلىش ھاجەتكى، تارىخ ئۆزىنىڭ ھەربىر چوڭ قەدىمىدە كۆپلىگەن ياشلارنى، جۈملىدىن ئوقۇغۇچىلارنى بەدەل قىلىپ كەلگەن. ھەربىر سىياسى، دىنىي مەزھەپ، ئىرقىي كۈرەشلەر ئۆزىنىڭ ئالدامچى ھىيلىسى ياكى ھالاك قىلغۇچى تىغ ئۇچىنى ياشلارغا قارىتىپ كەلگەن. ئاچارچىلىق لاگېرلىرى، جەڭ مەيدانلىرى، مەھبۇسلۇق كامىرلىرى ياشلار، ئوقۇغۇچىلار بىلەن تولۇپ تېشىپ كەلدى. پۇلدىن ئىبارەت «سېرىق ئىبلىس» ياشلارنى سېھىرلىك تورىغا قارماپ ئېلىپ، ئۇلارنى چېكىملىك، ئىچىملىك، بىكار تەلەپلىك، ئوغرىلىق، بۇلاڭچىلىق، قاتىللىق، ئالدامچىلىق، ياللانمىلىق، پاھىشىۋازلىق، ساتقۇنلۇق كىردابىغا تاشلاپ كەلدى. تارىختا ھەر قېتىم ئىتىقاد- مەسلەك كىرىزىسىغا يولۇققان، غايە بۆھرانى يۈزبەرگەن، مەنىۋى نوپۇزلار ئاجىزلاپ كەتكەن، ئەخلاق ئورنىغا تاپاۋەت، ۋىجدان ئورنىغا پۇل ئۈستۈنلۈك ئالغان، ھەرخىل پوتېنسىئال ئاڭ ۋە خايىش يامراپ كەتكەن مەزگىللەردە بىر ئەۋلاد ياشلار ــ ئوقۇغۇچىلار كەسكىن تاللاشقا دۇچ كېلىدۇ. ئەمما تېخىمۇ نۇرغۇن ياش غۇنچىلار چەيلىنىپ خازان بولىدۇ، بۇ تارىختا كۆپ قېتىم تەكرارلانغان ھەقىقەت، ئۇنىڭغا كۆز يۇمۇش نامەردلىك، كاززاپلىق، ۋىجدانسىزلىق!
بىز 21- ئەسىرگە يۈزلىنىۋاتقىنىمىزدا كالىنداردا ئۆزگەرگەن يېڭى رەقەمگە ئەمەس بەلكى بىز يۈزلىنىۋاتقان يېقىنقى كەلگۈسىنىڭ مەنىۋى قىياپىتىگە نەزەر سېلىشىمىز لازىم. بۇنىڭدىن باشقا زاماننىڭ ئىلمىي ـ تېخنىكىۋى تەرەققىياتىنىڭ شەخسكە بولغان شاللىۋېتىش كۈچىمۇ كۈچلۈك بولىدۇ. تەلەپ ئېشىپ بارىدۇ. ئەگەر بىز جەمئىيەتنىڭ يۈزلىنىشىنى توغرا ئىگەللىمەي ماھىيەت بىلەن ھادىسىنى، ئۆتكۈنچى نەرسىلەر بىلەن مۇقەررەر نەرسىلەرنى ئارىلاشتۇرىۋەتسەك ئاقىۋەتتە پۇشايمان يەپ قالىمىز. مەكتەپ تامالىغاندىن كېيىنمۇ تەنتەكلىكى ۋە ئەسەبىيلىكى بىلەن ئۆزىنى ئۆزى تۇيۇق يولغا سېلىۋالىدىغانلارمۇ ئۇچرايدۇ. بىرەر ياشانغان ئىلمىي خادىم ياكى مائارىپچى ئۆز ساۋاقداشلىرىنىڭ قىسمەتلىرىنى، ئاڭلىغان –كۆرگەنلىرىنى بىرقۇر ئەسلەپ چىقسۇنچۇ، ئۇلارنىڭ كۆز ئالدىغا بىر زامانلاردىكى يۇمران، ئۈمىدۋار ياش ئوقۇغۇچىلارنىڭ ھەرخىل قىسمەت بوللىرىنى كەزگەندىن كېيىنكى ھەرخىل ئوبرازلىرى كېلىدۇ.
ئوقۇغۇچى ئۇلۇغ ئىبارە، ئۇلار يىراقنى كۆرۈشى، ھەرخىل ئىھتىماللىقلارغا تاقابىل تۇرۇشقا قابىل بولىشى، ئۆزىنى قەدىرلىشى، كىشىلىك قىممىتىنى بارغانسېرى يۈكسەلدۈرۈپ تۇرىشى لازىم.
بۈگۈنگىچە ياشاپ ئۆتكەن ئىنسانىيەتنىڭ سانىنى ئېنىقلاش مۇمكىن بولمىسىمۇ، ئەمما، مۇشۇ جەرياندا مەيدانغا كەلگەن مۇتۇپەككۇر، ئالىم كەشپىياتچىلارنىڭ سانىنى ئېنىقلاش بەكمۇ ئاسان. ئەنە شۇ سانى ئاز قوشۇن ئوقۇغۇچىلاردىن ئۆز قۇشۇنىن تولۇقلاشقا بەكمۇ مۇختاج!
1993-يىلى 3-ئاي، ئۈرۈمچى
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى:م.قادىر( ھۇما)

ئابدۇشۈكۈرمۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (30)
كلاسسىك ئەدەبىياتتا خوتەن تەسۋىرى

مەن خوتەننى كۆرمىدىم. شۇنىڭدەك ئەزىز دەرگاھنى زىيارەت قىلماقلىق ئىستىكىمنى ئۇنتىمىدىم. ئاق كۆڭۈل، دىلى ھېكمەتكە تولغان، مەردانە خىسلەتلىك، ئاقىل، مېھماندوست، قابىل ۋە شائىرانە ھېسىياتچان خوتەن ئاھالىلىرىگە باغرىم ئەڭ ئالىي ئېھتىرام ۋە سەمىمىي ھۆرمەت تۇيغۇسى بىلەن كۈن- تۈن چايقىلىپ كەلدى.
مەن بۈگۈن ــ خاسىيەتلىك يېڭى يىل ھارپا كېچىسى خوتەن سېغىنىشى بىلەن بۇ سۆيگۈ رىسالىسىنى خوتەن دىيارىدىكى ھەممە ئەزىز ئەھلى جامائەتكە تەقدىم قىلماچى بولدۇم.

1
ئەسسالامۇئەلەيكۇم!
يىللار كالىندارى سەھىپىسىگە يېڭى ــ ئاتەشىن رەقەم چەككەندە، نورۇز شاماللىرى كۆڭۈل ئۆيىنىڭ تەسەۋۋۇر پەردىسىنى ئۇچۇرۇپ، سېغىنچ دۇرلىرىنى دىيار جامالىغا چاچقاندا، مەن ئەزىز ماكان- خوتەن ئىشقىنىڭ يېڭى ئۆركەشلىرىگە غەرق بولىمەن. خوتەننىڭ ھەربىر سىقىم قۇتلۇق توپىسدا بۇ نەچچە مىڭ يىللىق قەدىمكى مەدەنىيەت گۈلزارىنىڭ تارىخىي جاۋاھىرات چۆكمىلىرى بىلەن ئۇلۇغ ئەزىمەت ئەجداتلىرىمىزنىڭ خاسىيەتلىك قەدەم ئىزلىرىنىڭ ئىپتىخارلىق نەمۇنىلىرى ساقلانغان.
مانا، يېقىندىلا «ئۇيغۇر كلاسسىك ئەدەبىيات تەتقىقات جەمئىيىتى» قۇرۇلدى. يىغىن تەسىراتلىرى بىلەن يېڭى يىل ھىسىياتلىرنىڭ ئۇچقۇنلىرى باغرىم پەلەكىدە خۇددى ئىككى يۇلتۇزدەك جەم بولۇپ، يالتىراپ كەتتى. مۇبارەك نام ــ خوتەن نامى قولۇمدىكى «دىۋان ھاپىز شىرازى»دا يېزىلغان تۆۋەندىكى بىيىت باغرىمغا ئىزدىنىش چاقمىقىنى چېقىۋەتتى:
«ياغدى ئېتەكلەردىن گۇلاپ، ھەيران ئېرۇرمەنكى سابا،
ئۆتكەن يولۇڭ تۇپراقلىرى قىلماس نېچۈن مۇشكى خوتەن.»
پارس ئۇلۇغ لېرىك شائىرى، تىرەن تەپەككۇر ۋە ئويناق تەلەپپۇز ئېگىسى ھاپىز شىرازىنىڭ بۇلبۇلدەك بۇ ناۋاسى مېنىڭ قەلبىمدە مېنىڭ دەۋرىم ۋە مېنىڭ روھىيىتىمگە لايىق ئەكس سادا قوزغىدى. دەرۋەقە، ئۆتكەن ھەربىر ئەسىرنىڭ، مۆچەلنىڭ، يىلنىڭ شاماللىرى گۈل ئېچىلدۇرۇپ گۇلاپ تۆكۈپ ئۆتۈشتى. مەن يازما ئەدەبۇياتتىكى خوتەن تەسۋىرىگە نەزەر سېلىشقا باشلىدىم. ئۇنىڭ بىر قىممىتى كلاسسىك ئەدەبىياتىمىزدىكى ئىلمىي ئىزدىنىشنى خاسلاشتۇرۇش، تېماتىكىلاشتۇرۇش، مىكرولۇق مۇھاكىمە يوللىرىنى ئېچىشتىن ئىبارەت، ئەلۋەتتە.
خوتەن ناھايىتى ئۇزاق يىللىق ئىپتىدائىي ئىنسان تۈركۈملىرىنىڭ ھايات سەھنىسى ئىدى. ئارخېئولوگىيىلىك قېزىلمىلار بىلەن قىيا سىزمىلىرى بىزگە بۇ ھەرخىل تارىخىي قاتلامدىكى يىراق ھايات مېلودىيىسىنىڭ غۇۋا ئېنفورماتسىيىسىنى داۋاملىق يەتكۈزۈپ كەلمەكتە. ئاندېرسوننىڭ چۆچىكىدىكى يېرىم بەدىنى بىلىق بولۇپ قالغان ساھىبجامال قىزدەك يېرىم گەۋدىسى قۇملۇق دېڭىزىغا كۆمۈلۈپ قالغان بۇ ماكاننىڭ يىراق تارىخى داۋاملىق ئايدىڭلاشقۇسى.
خوتەن ــ قاراقۇرۇم –پامىر ئۈچبۇرجىكىدىكى تارىخى ئۇزۇن شەھەر –قەلئە ــ دۆلەتلەر تىزمىسى سۈپىتىدە قىزىقارلىق مەدەنىيەت تارىخىغا ئىگە. بىزخوتەندىكى ئارىئان ـ سىكتاي (سىكىف –ساك) قەبىلىلىرىنىڭ قالدۇرۇپ كەتكەن ھايات يالدامىلىرىدىن بۇ رايۇننى ئۆز ئىچىگە ئالغان ھالدا «ئاۋستا» دەستۇرىدا تىلغا ئېلىنغان «قەھرىمان تۇرلار ساكلار»نىڭ مەدەنىيەت قالدۇقلىرىنى كۆرىمىز، ئالتۇن خۇمار، ئالتۇن- قوچقار ھايۋان ئوبرازىدىكى زىننەت بويۇملىرىنى ياساش ئۇلارنىڭ ئالەمشۇمۇل مەدەنىيەت ئۇسلوبى ئىدى. گاھى ساك ۋەگاھى تۇر دەپ ئاتالغان بۇ سىكتاي تىپىدىكى ئاسىيا تىپىدىكى ئاسىيا ئاق جىنىسلىرى كېيىنچە قىسمەن سېرىق جىنىسلار سېنكىرتىزمى تەسىرىدە تۈركىي قەبىلىلەرگە ئايلانغان بولسىمۇ، يەنىلا «ئاۋىستا»دا ئەڭ قەدىمكى يازما ھۆججەتلەنگەن «تۇر»ن نامىنى ئىزچىل ئۆزلىرىگە ئېتنونىم قىلىشقان. «شاھنامە»گە ئاساس سالغان ساك- تۇر خەلق رېۋايەتلىرى ئۇنىڭ يەنە بىر ھۆججىتى ئىدى. ئىلگىرلەپ ئىزدەنگەن كىشىگە قەدىمكى خوتەن قەبىلىلىرىنىڭ قۇياش ئىلاھچىلىقى، كېيىنكى دىنىي ۋە دۇنياۋى مەدەنىيەتلەرگە سىڭىپ كەتكەن ئۆرۈپ- ئادەت، قائىدە- يۇسۇن ۋە فولكلور قاتلىمى ـ كۆپ ئۇچۇرلۇق يوشۇرۇنغان ماۋزۇ ھېساپلىنىدۇ.
بۇددىزم –خېلىلا گۈللەنگەن خوتەن شەھەر مەدەنىيىتى ئۈستىگە كىرىپ كەلگەن. بۇددىزم خوتەن مەدەنىيىتىگە يېڭى تەپەككۇر ۋە خاس سەنئەت قىممىتى بېغىشلىدى. قەدىمكى خوتەن بۇددىزم قەلئە –راباتلىرى ھېساپلانغان يوتقان، راۋاق، مەلىكە ئاۋات، دەندان ئۆيلۈك، كونا نىيە قاتارلىقلاردىن تېپىلغان تارشا پۈتۈك، ياغاچ ئويما، تارختا رەسىم، ياغاچ قىرما ھەيكەل، چوڭ –كىچىك لاي-گەج ھەيكەل، توقۇلما بويۇملارغا ئىشلەنگەن رەسىم قاتارلىقلار بۇ ماكاندا بۇددىزمنىڭ مىڭ يىللاپ راسا دەۋر سۈرگەنلىكىدىن دالالەت بېرىدۇ. دەرۋەقە، سىتەيىننىڭ دەندان ئۆيلىكىدىن تاپقان «قۇتلۇق ساماۋى خانىش» (لاكشىمى)نىڭ يالىڭاچ رەسىمى شەرق رەسساملىق سەنئىتىنىڭ مىسلىسىز نادىر ئۆلگىسى ئىدى. مەن ئۇنى خوتەن رەسساملىرى سىزغان شەرق ۋىناسى دەپ قارايمەن.
خوتەن رەسساملىرىدىن ۋىسارا پۇچىنا، ۋىسارا ئىراسانگا ئېلىمىز سەنئەت تارىخىدىكى ئىككى يورۇق يۇلتۇز ئىدى. ئۇلار خاس خوتەن تەسۋىرى سەنئەت ئۇسلوبىنى ياراتتى. پۈتكۈل ماكان خاراكتىرلىك سەنئەت ئىجادىيىتىنىڭ ئاساسىي پىرىنسىپى «ئويما- قوپما ئۇسسۇلى»نى يورۇققا چىقاردى. سىكاناندۇ، تايۇن، تانارۇ، ۋىسارانام، شىرۇداما، ۋىساراشىرۇ قاتارلىق بۇددا ئالىملىرى بۇددا نوم- سوترا تەرجىمە- تەپسىراتچىلىقىدا غايەت زور شۆھرەتلىك تۆھپىلەرنى ياراتتى. تىبابەتچىلىك، گىلەم- ئەتلەسچىلىك، قەغەزچىلىك، قاشتېشىچىلىق- زەگەرلىك ۋە يىپەك يولى سودا ماھارىتى بويىچە ئېلىمىز ۋە شەرق خەلقلىرى تارىخىدا ئىزچىل كۈزگە تاشلىنىپ كەلدى.
2
خوتەن ھەققىدىكى ئەڭ قەدىمكى يازما ئەدەبىيات بويىچە بىزگە يېتىپ كەلگىنى سېمىرا مەلىكىنىڭ يۇرت ئەسلەش شېئىرى بىلەن سۈي سۇلالىسى (بەلكى سىمالى سۇلالىلەر) دەۋرىدە توپلامغا كىرگۈزۈلگەن «خوتەندە گۈل سەيلىسى» ناملىق شېئىر بولسا كېرەك. بۇ نامەلۇم ئاپتۇر يازغان شېئىر مۇنداق يېزىلغان:
«قانچە پەرقلىق بولسىمۇ تاغ ۋە دىيار،
چۆپ دەرەخلەر تەڭ سېزەر كەلسە باھار.
شەرق ۋە غەرپتە تۇرسىمۇ يۇرتلار، بىراق
كەلگۈسى گۈل سەيلىسىگە سەيلىگار».
ئىسلامىيەتتىن كېيىن خوتەن دىيارى ئۆز مەدەنىي ھاياتىنىڭ يېڭى دەۋرىنى باشلىدى. ئىسلام دىنى كىرگەندىن كېيىنكى يېڭى شەرق ئەدەبىياتى مۇنبىرىدە ئۇيغۇر ۋە باشقا تۈركىي تىللىق ئەدەبىيات كلاسسىكلىرىلا ئەمەس، شەرق كلاسسىك ئەدەبىياتىنىڭ قەلەم ئەزىمەتلىرى خوتەن تەسۋىرىگە ئاتاپ ئاجايىپ گۈزەل مىسرالار يېزىشتى.
يىپەك يولدىكى ئەڭ ئۇلۇغ تارىخىي داستان «شاھنامە»نىڭ مۇئەللىپى ئوبۇلقاسىم فىردەۋسى خوتەننى تۇران شاھى ۋە قەھرىمانى ئاپراسىياپنىڭ مەشھۇر مەدەنىيەت ۋە سودا شەھرى سۈپىتىدە كۆپ قېتىم ئىجابىي روھ ۋە ھۆرمەت بىلەن زوقلۇنۇپ تىلغا ئالغان. ئۇ «سىياۋۇش قىسسەسى» ناملىق داستاندا تۇران قەھرىمانى پىراننىڭ خوتەنگە قايتىشىنى:
«بارچەسىن تاپشۇرۇپ خوتەنگە كەتتى،
شاھىن شاھنى كۆرۈشنىڭ ۋاقتى يەتتى»
دەپ؛ پىراننىڭ ئاپراسىياپنى خوتەنگە بىخەتەر يەتكۈزگىنىنى:
«بىئازار يەتكۈزدى خوتەنگە لۇتفەن،
كۈتۈشتى يىغىلىپ ئۇنى ئەنجۈمەن.»
دەپ يازسا، «بىجەن ۋە مەنىچە» داستانىدا ئىران قەھرىمانى رۇستەمنىڭ يوشۇرۇن خوتەنگە بېرىپ، ئاپراسىياپ تەرىپىدىن تۇتقۇن قىلىنغان بىجەننى قۇتقۇزۇشنى مۇنداق يازدى:
«شەھەردىن شەھەرگە سوزۇلدى كارۋان،
ئاقىۋەت كۆرۈندى كارۋانغا تۇران.
خوتەنگە كېتىشكەن ئۇلار دەشت ئېشىپ،
ئەر-ئايال چىقىشتى تاماشا قىلىپ.
تۇراندا بار ئىدى گۈزەل بىر ماكان،
ئارامىن ئالاتتى بۇ بۇ جايدا پىران.»
پىردەۋسى «بەھرەمگور پادىشاھلىقى» داستانىدا:
«كېيىن خەۋەر يەتتى ھىندى ئىلە رۇمغا،
ئابات تۈركۇ، چىنۇ قاراقۇرۇمغا»
«چىن خاقانى ئاڭلاپ بۇ ھەقتە خەۋەر،
چىن خوتەن مۈلكىدىن تاراتتى كۆپ لەشكەر.»
دەپ يازىدۇ.
ئۇلۇغ پارس شائىرى ھاپىز شىرازى:
«ياغدى ئېتەكلەردىن گۇلاب، ھەيران ئېرۇرمەنكى، سەبا،
ئۆتكەن يولۇڭ تۇپراقلىرى قىلماس نېچۈن مۇشكى خوتەن».
دەپ يازغانىدى.
لىرىك شائىر سابىر تېرمىزى مۇنداق يازغان:
«يۈزى، قاشى، ساچى مىسلى خىتا بىرلەن خوتەن ئايى،
بىرى كۆزۈڭ، بىرى مارجان، بىرى سەففاھ تىنىق مىنا».
«بولدى باغ بۇتخانە يەڭلىغ لالە گۈلدەك ھۆسنىلەر،
راستىن ئېيتسام چىنۇ قەشقەرلىق سەنەملەر بەرقىدىن».

ئابۇدۇرەھىم ھاپىز خارەزمى خوتەن ھەققىدە كۆپ توختالغان:
«ئىشقى پوستىدە قالمىدى ھاپىز،
ئورنى بەلگۈردى بويى مۇشكى خوتەن»
«ئول قارا كۆز ئاشنا، ئەركىن راۋان يۈگرەپ قاچار،
مۇندايىن ۋەھشى ئەمەستۇر ھېچ ئاھۇي خوتەن».
«يۈزى ئۈستىندەكى ئول دانە خالى،
گۈلى لالە ئۆزە مۇشكى خوتەندۇر».

سەككاكى مۇنداق يازغان:
«تۈن ئاخشام تولغىنۇ سۇمبۇل بىكىن زۇلفۇندىن ئاھ ئۇردۇم،
ھەۋانى غالىيە تۇتتى، جەھان مۇشكى خوتەن بولدى».
ئاتايى ئۆز غەزەللىرىدە خوتەن لالىزارى ۋە مۇشكى توغرىسىدا كۆپ توختالغان. ئۇ مۇنداق يازغانىدى:
«كۆزۈمكى سۆيدى يۈزۈمنى مىڭ ئېئتىقادى بىلە،
كۆرەر بۇ مۇشكى خوتەننى ساچىڭ سەۋادى بىلە».
«نەرگىس كۆزۈڭ مەنزىلى خوتەن لالەزارىندە،
ئوقى قاشىدا ئوينىغۇچى بىر غەزەل يوق».
«تا سەبا زۇلفى نەسىمىدىن چىن ئەلىدە يايغالى،
مۇشىك سەۋداسى كېسىلدى شەھرى چىن ئەتتارىدىن».

ئەبەيدۇللا لۇتفى:
«ساچىڭدىن چۈن ئوغۇزلار مۈشكى خۇشبۇي،
قىلۇرلار بەندۇبەند ئانى خوتەندە».
«گاھ تۆكتىلەر خوتەن زىيبالارنى،
زامانى رۇمىنىڭ رەئنالارىنى».
لۇتفى بۇ يەردە خوتەننى رۇم بىلەن ئوخشاش ئورۇندا قويۇپ، يۈكسەك ئېتىبار بىلەن تىلغا ئېلغان.
3
ئۇلۇغ ئەللامە ۋە تەڭداشسىز سەنئەت ئۇستازى ئەلشىرناۋائى ئەسەرلىرىدە خوتەن ئىبارىسى ئالتۇن ۋە ئاتەش بىلەن چېكىلگەن كۆپ قىرلىق، جىلۋىدار ۋە ھۆرمەت، سۆيۈنۈش دۇرلىرى چاقناپ تۇرغان ئىبارە بولدى. ئەلشىر ناۋائى ئۆز لىرىكىلىرى- غەزەللىرىدە خوتەن ئىبارىسىنى پەخىرلىك ئورۇنغا قويغان. ئۇ:
«دېمە يۈز كىم خوتەن گۇلزارىدۇر بۇ،
دېمە خەت، نافەئى تاتارىدۇر بۇ»
«چۈن مەلاھەت جان ئالۇر، ھۆسۈن ئىچرە ئانى ئىستەگىل،
خاھى دىلبەر كىشىۋەرى بولسۇن خوتەن، خاھى ھەبەش».
كويى تۇپراغى ئېرۇر مۇشكى خىتا،
ئىستەگىن ئانى خەتا قىلما ھەۋەس»
«يۈزۈڭ بەيازىيۇ ئول خالى مۇشكىسا ھىندۇ،
غەرىب تۇشتى خوتەن كىشىۋەر ئارا ھىندۇ»
(ئاپئاق يۈزۈڭدىكى ئىپار رەڭلىك مېڭىڭ بەئەينى قارا تەنلىك ھىندىغا ئوخشايدۇ. خۇددى خوتەن ئەھلى ئىارىسىغا بىر غېرىپ ھىندى كېلىپقالغاندەك.)
ئەلشىر شانۋائى ئۆز «خەمىسە» داستانلىرىدا خوتەن ھەققىدە كۆپلەپ توختالغان. ئۇ «ھەيرەتۇلئەبرار»دىن ئىبارەت پەلسەپە- ئېتىكىلىق داستانىدا مۇنداق يازغان:
«تۈركىي خوتەن، ياپتى چۇ زىيبا جەمال،
مۇشكى فىشان بولدى نەسمى شامال»
ئالشىر ناۋائى بۇ يەردە «تۈركىي خوتەن» ئىبارىسىنى ئىككى مەنىدە ــ تۈركىي رۇم مەنىسدە، تۈركىي تىللىق خەلقلەر مەدەنىيىتى ئوچىقى مەنىسىدە ۋە قوياش سىمۋولى سۈپىتىدە قوللانغان. نەتىجىدە بۇ بىيىت:
«قۇياش گۈزەل جامالىنى كەڭ يايدى،
شامال گويا ئىپار بولۇپ تارالدى»
بولۇپ چىقىدۇ.
ئەلشىر ناۋائى «پەرھاد ۋە شېرىن» داستانىدا تۇنجى بولۇپ ئىران پادىشاھى خۇسراۋنى باش قەھرىمان قىلغان نىزامى گەنجىۋى بىلەن خۇسراۋ دېھلەۋى ئەنئەنىسىنى ئۆزگەرتىپ، تۈركىي شاھزادە ۋە ھۈنەر- سەنئەت ماھىرى پەرھادنى باش قەھرىمان قىلغان تۈركىي داستان ياراتتى. بۇ غايەت چوڭ ئىپتىخار ۋە جاسارەت ئىدى. ئۇ خوتەن ھەققىدە كۆپلەپ بېيتلار يازغان:
«خوتەن مۈلكىكى جەننەتتىن نىشاندۇر،
ساۋادى ئۆزرە جەننەت جان فىشانىدۇر»
(خوتەن دىيارى جەننەتتىن نەمۇنىدۇر. ئۇنىڭ كۆكلىمى جان بېغىشلىغۇچى جەننەتنىڭ ئۆزىدۇر).
ئەلشىر ناۋائىنىڭ غايىۋى جەمئىيەت ۋە غايىۋى پادىشاھ توغرىسىدىكى ئوتوپىك ئىدىيىلىرىگە بېغىشلانغان ئاخىرقى داستانى «سەددى ئىسكەندەر» داستانىدا خوتەن تەسۋىرىگە ئائىت مىسرالار كۆپ:
«بۇ سۆزلەر دېگەچ شاھى چىنۇ خوتەن،
دۇئاسىغە تىل چەكتىلەر ئەنجۈمەن»
(چىن ۋە خوتەننىڭ پادىشاھى بۇ سۆزلەرنى ئېيتىش بىلەنلا، مەجلىس ئەھلى دۇئاغا تىل ئاچتى.)
«بىرى ئول خوتەن زادى مېھرۇ ئىدى،
يەنە مەھۋەشى تۇرفە كۈزگۈ ئىدى»
(بىر خوتەنلىك مېھرۇ ئىدى، ئۇ ئاجايىپ ئاي يۈزلۈك گۈزەل ئىدى.)
ئەلشىر ناۋائى خوتەن تېمىسىغا زور ھۆرمەت ۋە تەڭداشسىز ئىتىخار بىلەن يېقىنلاشقان. ئۇنىڭ نەزىرىدە خوتەن تۈركىي تىللىق خەلقلەر مەدەنىيىتىنىڭ قەدىمكى قەلئەسى ۋە شەرق سەنئەت ئۇسلوبىنىڭ كۆزنى قاماشتۇرىدىغان قەسىرى ئىدى. ئۇ خوتەننى قۇياشقا، جەننەتكە ئوخشاش راھەتلىك دىيارغا، مانى، دانى، قارەن قاتارلىق ناملاردا ئاتالغان ماھىر رەسساملار يۇرتىغا، ئىپار چاچلىق، ئاھۇ كۆزلۈك ساھىبجامال قىزلار بىلەن ئىپار ھىدلىك باغ –دالىلار، ئىپار كېيىكى ماكانىغا ئوخشىتىپ تىلغا ئالغان.
4
بابارەھىم مەشرەپ خوتەن دىيارىنى كەزگەن ۋە بۇ قۇتلۇق زېمىننى ئالىي ھۆرمەت بىلەن تىلغا ئېلىپ مۇنداق يازغان:
«مېنىڭ ئاشۇفتە كۆڭلۈم غۇنچىدەك ھەرگىز ئاچىلمايدۇر،
يۈرەكتىن غەم كېتەر دەپ بۇ سەبەبدىن مەن خوتەن كەلدىم»
(مېنىڭ كۆڭلۈم غۇنچىدەك ھەرگىز ئېچىلمايدۇ، يۈرەك غەملىرىم كېتەر دېگەن سەۋەپتىن مەن خوتەنگە كەلدىم.)
«شەھىدانە خوتەننى تەۋف ئېتەرگە، ئەي مۇسۇلمانلەر،
چۇ لالە دامەنى سەھرا تۇتۇپ دەشتى خوتەن كەلدىم.»
(ھەي مۇسۇلمانلار، مەن شەھىدانە خوتەننى تاۋاپ قىلىش ئۈچۈن، سەھرا ئېتەكلىرىنى لالىزار بىلىپ، خوتەن دەشتىگە كەلدىم.)
«گۇناھىمدىن خەبەر ئالسام جۇھۇد، تەرسا مېنىڭدەك يوق،
خىتايۇ، چىنۇ ماچىندىن خوتەن دەپ ئۆرگۈلۈپ ئۆتتۈم»
(گۇناھلىرىمنى سورىساڭ جۇھۇد، تەرسادىن ئارتۇقمەن، خىتاي بىلەن چىن ماچىننى خوتەن دەپ ئايلىنىپ چىقتىم.)
«ئاياغ باسقان يېرى سەرسەبز بولدى، ياسۇمەن بولدى،
مەشامىم بويىدىن ھەر سائەتى مۇشكى خوتەن بولدى.»
(ئاياغ باسقان يېرىڭ گۇلزار ياكى ياسۇمەنزار بولغاچقا، دىمىغىمدىن ھەرسائەت خوتەننىڭ ئىپار ھىدى چىقىپ تۇردى.)
«ئاھۇي خوتەن چەشمى سىياھىڭگە تەسەددۇق،
جانانەئى چىن زۇلفى دۇتاھىڭگە تەسەددۇق»
(ئەي خوتەن ئاھۇلىرى قارا كۆزۈڭگە تەسەددۇق، چىن جانانلىرى ئىككى تال چېچىڭغا تەسەددۇق.)

بىز خوجا نەزەر ھۈۋەيدانىڭ:
«كۆرۈپ چۇ زۇلفى خەتىڭنى خوتەندەگى ئاھۇ»
(چاچلىرىڭنى كۆرگەندە خوتەن ئاھۇلىرىنىڭ خۇشبۇيىنى ھېس قىلدىم.)
«سۈزۈپ پىيالەئى مەينى يىغلاسا ئىشرەپ ئەھلى،
سۇنارغا مۇغبەچە مەينى كاسەئى خوتەن ياخشى»
(پىيالىدە مەي ئىچىپ ئىشرەت ئەھلى يىغلاشقا چۈشكەندە، مەينى ساقى سۇنۇشقا خوتەن قەدەھى ياخشى.)
«مۇھەببەت بۇيىدىن بىر زەررە لەززەت قابماغانلارغا،
دىماغىغا ئۇلارنىڭ مۇشكى ئاھۇيى خوتەن ياخشى»
(مۇھەببەت پۇرىقىدىن ئازراقمۇ لەززەت تاپالمىغان كىشىلەرنىڭ دىمىغىغا خوتەن كېيىكىنىڭ ئىپارى ياخشى.) دېگەن مىسرالىرىدىن ئۇنى قەشقەردە تۇغۇلۇپ، ئافاق خوجا تەرىپىدىن ئات قويۇلۇپ، چوڭ بولغاندىن كېيىن بۇ دىيارغا توپلانغان مۇھەببىتىنى كۆرىمىز.
مۇھەممەت سىدىق زەلىلى:
«ساچقالى ئىپارىنى ئاھۇي خوتەن ياخشى» دېگەن روھتا كۆپلەپ خوتەن تەسۋىرىگە بېغىشلانغان بېيتلار يازغان؛
«ئەي زەلىلى، گۈشەنى ماچىندە ئەمدى بادە ئىچ،
مۇھتەسىب گەرشەھر ئىچىدە ئەلنى ئەيلەر ئېھتىساب»
(ئەي زەلىلى، ماچىن گۈلشىنىدە ئەمدى مەي ئىچكىن، گەرچە شەھەر تەكشۈرگىچىلەر تىنتىشىپ يۈرسىمۇ.)
«شەھرى ماچىندۇر زەلىلى تەلبە ئەيلەپتۇر سەپەر،
ئەردەۋىل ئىلە كۇچاۋۇ سەيرى تۇرفندۇر تەمەئ»
(تەلۋە زەلىلى ماچىن شەھرىگە سەپەر قىلدى. ئەمدى ئاقسۇ، كۇچا ۋە تۇرپان سەيلىسى ئۇنىڭ ئارزۇسىدۇر.
«تاماشايى زەلىلى مەھۋەشانى شۇخى ماچىن ھەر،
خىتا سەھراسىدىن گەر جىلۋەگەردۇر ماھى تۇرفانىم.»
(زەلىلى ماچىننىڭ ئاي يۈزلۈك شوخلىرىنى تاماشا قىلىۋاتقاندا، خىتا سەھراسىدىن تۇرپانىم ئايدەك جىلۋە قىلىدۇ.)
«خىتا سەھراسىدىن سۇمبۇلنى ھەرگىز بىزگە كەلتۈرمە،
يىبەرگىل ئاھۇيى مۇشكى خوتەن ئەلبەتتە-ئەلبەتتە»
(خىتا سەھراسىدىن بىزگە سۇمبۇل كەلتۈرمە، ئەلۋەتتە، خوتەن ئىپار كېيىكلىرىنىڭ ئىپارىدىن ئىپارىدىن ئىبەرت.)
خوتەنلىك لىرىك شائىر نەۋبەتى خوتەن توغرۇلۇق ئاجيىپ غۇرۇر بىلەن گۈزەل مىسرالار يازغان:
«مۇساھىبىم قىلساڭ پەيام ئەۋۋەل خوتەندىن باشلاغىل،
دىلبەرىم، خۇرشىد يۈزۈم ئول سىيمىتەندىن باشلاغىل.
باشقا گەپكە ئاچما لەب، يوقتۇر بۇنىڭدا خاسىيەت،
دىل ئارام تەفا خۇرۇم ئول جانۇ تەندىن باشلاغىل.»
«رەۋزىگە مانەند خەيال ئەت خوتەننى،
بېھىشتىن زىيادە مىسال ئەت خوتەننى.
خۇجەستە خاكى رەھمەت سۈرمەسىدۇر،
كۆزۈڭگە تۇتىيا خال ئەت خوتەننى.
پەرىلەر بۇسەسى تۇرغە شىرىندۇر،
ھۆرلەر لەبىگە بال ئەت خوتەننى.
تەلئەتىگە خۇرشىد، كۆزلەرىگە ئەختەر،
يادەك قاشىگە ھىلال ئەت خوتەننى.
مۇئەللىمى ئافاق بىنىشىن سۇخەنگۇي،
تىفلىگە دەرس مەقال ئەت خوتەننى.
جاھان شائىرلەرى گۈلشەنى باغى،
خەمىسەڭگە قۇرباش ئىتتىسال ئەت خوتەننى.
سەن ھەم نەۋبەتى سىياھ رۇي ئىلىگە،
رەقىبلەت كۆزىگە زەۋال ئەت خوتەننى»

ھەيدەر خارەزمى «گۈلشەنۇل ئەسرار» ناملىق داستانىدا:
«چۇن يورىدى سۈبھى سەھەر ئۇردى دەم،
تىكتى خوتەن خۇسرەۋى ئالتۇن ئەلەم»
دېگەن بېيت ئارقىلىق خوتەن نامىنى قوياش سىمۋولى ئورنىدا ئىشلەتتى.
5
خوتەن ھەققىدىكى گۈزەل تەسۋىرى كلاسسىك چاغاتاي ئەدەبىياتىنىڭ كىيىنكى پەسلىدىمۇ ئۆز ئەنئەنىسىنى داۋاملاشتۇردى.
نادىرە پارىسچە يازغان غەزەللىرىنىڭ بىرىدە مۇنداق دىدى:
«شەرم ھايادىن تۆكۈلەر ياش سۈرمەرەڭ قارا كۆزۈڭ،
خوتەن ئاھۇلىرى كۆزدىن شوخلۇقلار يوقالغاندەك»
ھەر كېچە قارا خالىڭ سەۋداسى ئەتىر چاچقاي،
خوتەن ئاھۇلىرى فەرياد قىلىپ مۇشكىن تارتقاندەك»

فۇرمەت مۇنداق يازغان:
«خوتەن ئاھۇلىرىدەك ئانچە سەرگەردان بولۇپتۇرمەن،
ساچى مۇشكى، خىتا رەشكى خەيالى دىلرەبالەردىن»

لىرىك شائىر مەھزۇن خوتەنى:
«مەنى مەھزۇن نېتەي بۇ غۇربەت ئىچرە،
خوتەن مۇلكى مېنىڭ ئېردى دىيارىم»
«مەھزۇن خوتەنىگە ئالتە شەھەر چارباغىدىن،
كەتكىل مەقامى ئەسلىغە يان ئۆز دىيار خوپ»
دەپ يازسا، موللا نىياز قارىي سابىر:
«ئاتا مۇلكۇم خوتەن چاقار تاغى،
تۆت ئىماملار مۇھىببى مەن داغى»
دەپ يازغان.
مۇھەممەت رەھىم راغىبى:
«نېتسۇن نىھان ئولماي خوتەن مۇشكى جاھاننىڭ كۆزىدىن،
مۈشكىن مۇسەلسەل كاكۇلۇڭ سۇمبۇلنى رەسۋا ئەيلەسە»
(سېنىڭ ئىپاردەك قارا ۋە خۇش پۇراقلىق ئۆرۈم چاچلىرىڭ سۇمبۇلنى رەسۋا قىلىۋاتسا، خوتەن ئىپارى جاھان كۆزىدىن ئۆزىنى يۇشۇرماي قانداق قىلسۇن.) دەپ يازغان.
سەدائى:
«نەسىمى سۈبھىدىن قىلغان مۇئەتتەر بۇ دىماغىمنى،
خوتەن سەھراسىدا بۇ مۇشكى تاتارىمدىن ئايرىلدىم»
(تاڭ سەھەرلەردە دىمىغىمنى خۇشبۇي قىلىدىغان خوتەن سەھراسىدىكى ئىپار پۇراقلىرىدىن ئايرىلدىم.)
ئابدۇرازاق ئەندىجانى:
مېھرى رۇخىڭنىڭ دەۋرىدە زۇلفىڭ شىكەن- شىكەن،
تاپار دىماغىم ئاندە نەسىمى خوتەن- خوتەن»
(چېھرىڭ قوياشىنىڭ ئەتراپىدا چاچلىرىڭ ئورام- ئورام بولۇپ تۇرىدۇ. دىمىغىم ئۇنىڭدىن خوتەننىڭ خۇش ھاۋاسىنى تاپىدۇ.) دەپ يازسا، موللا بىلال نازىمى:
«كى ناقىل نەسىمى كېتۇردى سۇخەن،
نېدۇركى سۇخەن بەيئى مۇشكى خوتەن»
(نەقىل كەلتۈرگۈچى سۆز شامىلىنى كەلتۈردى. گەپ ئەمەس بەلكى خوتەن ئىپارىنى كەلتۈردى.) دەپ يازغان.
چىڭ سۇلالىسى شائىرى شاۋشۇن «غەرپزېمىن نەزمىلىك بايانلىرى» ناملىق ئەسىرىگە ئۆزىنىڭ 1863 ــ 1878 –يىللىرىغىچە 15 يىل تەڭرىتاغلىرىنىڭ شىمال- جەنۇبىنى ئايلانغاندا ئالغان تەسىراتلىرىنى توپلىغانىدى. ئۇنىڭغا خوتەن ئالتۇنى، قاشتېشى، كىچىك خوتەن دوپپىسى قاتارلىقلار توغرىسىدىكى تۆتلىكلىرى كىرگۈزۈلگەن. ئۇنىڭ بىرى مۇنداق يېزىلغان:
«مۇندا قاشتاش قوي يېغىدەك يالتىراپ قىلغان جۇلا،
قاراقۇرۇم تېغىنىڭ تەكتى ئىكەنغۇ باشقىلا!
قارا- يۇرۇنقاشقا جەمدۇر ئالتە شەھەر قاشچىسى،
سۇغا كىرىپ ئىزدىشەر قاشنىڭ چوڭىنى شۇنچىلا.»
ھەئە- شۇنداق، لۇياۋزى ئەپەندى بىلەن رەئىس ماۋزېدۇڭ ئارىسىدا يېزىلغان مۇشائىرىلەردىن بىرىدىمۇ خوتەن (يۇيتىيەن شەكلىدە) تىلغا ئېلىنغان.

خوتەن، ھەقىقەتەن ئۇلۇغۋار ھېكمەت دىيارى. خوتەن ئۆز بېشىىدىن ئەڭ دەھشەتلىك كۈنلەرنى ئۆتكۈزدى. خوتەن دىيارى ۋە ئۇنىڭ خەلقىنى يۇقىرىدا زىكىر قىلىنغان كلاسسىك ئەدەبىيات نەمۇنىلىرى بىلەن ئىپادىلەپ تاماملىغىلى بولمايدۇ. يېقىنقى زامان يېڭى ئەدەبىياتى قەلەمكەشلىرىمۇ بۇ گۈزەل ماكان ھەققىدە كۆپلەپ ئەمگەك سىڭدۈرۈشتى. ئەمما، خوتەن ــ ئەبەدىيلىك، پۈتمەس- تۈگىمەس ئۇلۇغۋار تېماتىكا.
خوتەن يېقىنقى قىرىق يىل مابەينىدە ئۆز ئىقتىسادى ۋە مەدەنىيەت تۈزۈلمىسىدە يېڭى سۈپەت ۋە يېڭى راۋاجلىنىشقا قەدەم قويدى.
مەن خوتەننى كۆرمىدىم. شۇنىڭدەك ئەزىز دەرگاھنى زىيارەت قىلماقلىق ئىستىكىمنى ئۇنتىمىدىم. ئاق كۆڭۈل، دىلى ھېكمەتكە تولغان، مەردانە خىسلەتلىك، ئاقىل، مېھماندوست، قابىل ۋە شائىرانە ھېسىياتچان خوتەن ئاھالىلىرىگە باغرىم ئەڭ ئالىي ئېھتىرام ۋە سەمىمىي ھۆرمەت تۇيغۇسى بىلەن كۈن- تۈن چايقىلىپ كەلدى.
مەن بۈگۈن ــ خاسىيەتلىك يېڭى يىل ھارپا كېچىسى خوتەن سېغىنىشى بىلەن بۇ سۆيگۈ رىسالىسىنى خوتەن دىيارىدىكى ھەممە ئەزىز ئەھلى جامائەتكە تەقدىم قىلماچى بولدۇم.

1991-يىلى 12-ئاينىڭ 31-كۈنى
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى:م.قادىر( ھۇما)

ئابدۇشۈكۈرمۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (31)
ياتلاشقان ئىنسان ۋە ياتلاشقان ئەقىل-پاراسەت

ئىنسان ــ كائىناتنىڭ مەنىۋى كامالەتكە ئېرىشكەن مېۋىسى.
ئىنسان ــ پۈتكۈل گۈزەل تەسەۋۋۇر، ئىزگۈ ئىستەك ۋە مۇقەددەس مۇئەككەل ئوبرازلىرىنىڭ ئىجادچىسى.
ئىنسان ــ ئۆزىدە تەبىئەت ۋە جەمئىيەتنى، ماددا ۋە روھىيەتنى، ھالاكەت ۋە نىجادىيەتنى، مۇقەررەرلىك ۋە ھۆرلۈكنى، غايە ۋە تارىخى ئەسلىمىنى، چىنلىق، ياخشىلىق ۋە گۈزەللىكنى مۇجەسسەملەشتۈرگەن مۆجىزىدار شەيئى!
ئىنسان ــ زېمىن سەتھىدە مەدەنىيەت ئېكىنزارلىقىنى بەرپا قىلغۇچى، جۈملىدىن يەنە شۇ زىمىن سەييارىسىدە ئۆز ئىختىرالىرىنى پېتىقلىغۇچى ۋە ئاخىرىدا تېخى زېمىن ھالاك بولماي تۇرۇپ كىشىلىك قىيامىتىنى ھاسىل قىلغۇچى قەيسەر!
ئىنسان ــ بەخت توغرىسىدا چۈشەكەيدىغان، ئەمما ئانا- زېمىننى چەيلەپ، ئەسەبىيلەرچە ئۈستۈنلۈكتە، تەرسالارچە قاقاھلاپ كۈلۈپ ئۆتۈشنى بەخت، دەپ چۈشىنىدىغان، بەخت ئارزۇسىدا زېمىندىكى بەخت بۇلاقلىرىنىڭ  كۆزىنى تىندۇرۇپ يۈرۈيدىغان، تۈمەن يىللاردىن بېرى تېخى بەخت ئوبرازى ۋە بەخت قىياپىتىنىڭ مودىلىغىمۇ ئېرىشەلمىگەن، ئابىستراكت بەخت ھەققىدە كونكرېت رىيازەت چېكىدىغان تەلۋە!
ئىنسان ــ ئىبلىس قاباھىتىگە قارشى جەڭ ئاچقان يەھۋى؛ ئىلاھىي مۇقەددەسلىكنى ئۆز نەپسىگە يەم قىلغان شەيتان! ئۇ ساختىلارغا قارشى ئىلىم- پەن ھەقىقەتلىرىنىڭ چىرىغىنى پەرلىگۈچى زەكىي، شۇنىڭدەك، ئۆزىنى ئۆزى توقۇپ چىققان ئويدۇرمىلار بىلەن بەزلەپ يۈرگۈچى خۇدبىن! ئۇنىڭ ئەقىل- پاراسىتى ئۇنىڭ نادانلىقىدىن ئىبارەت كرېست ياغىچىغا ئېيسادەك مىخلانغان.
دەرھەقىقەت، ئىنسان ياتلاشقان؛ ئۆزىنىڭ ئىنسانىي ماھىيىتىدىن يۈز ئۆرىگەن؛ ئۇ زۇلۇم قىلغۇچى ۋە زۇلۇم چەككۈچى. ھاكىم ۋە مەھكۇم، ئۈستۈنلۈك غۇرۇرى ۋە زەبۇنلۇق زالالىتى تۈپەيلى ئۆز ماھىيەتلىرىدىن ياتلاشقان بولۇپ قالماي، يەنە قۇدرەت ۋە بەخت، بايلىق ۋە ھوقۇق، بىلىم ۋە ئىجادىيەت مۇمكىنلىكلىرى تۈپەيلىمۇ ئۆز ماھىيەتلىرىدىن ياتلاشقان. قارا ئۇنىڭغا، ئۇ ئۆز- ئۆزىنى چەيلەپ، ئۆزىنىڭ قىممىتىنى ئۆز نەپسىنىڭ ۋاستىسى، ياللانما مالىيى، قۇربان بولغۇچىسى قىلىپ پۈچەك تۇرمۇشقا يۈزلەنمەكتە. ئادەم ئاتا بىلەن ھەۋۋا ئانا باغى ئېرەمدىن ئىبلىسنىڭ دامىغا چۈشۈپ ئۆز ماھىيىتىدىن ياتلاشقانىدى. سىڭىللىرىنى تالىشىپ قابىل ھابىلنى ئۆلتۈرۈپ قويدى. چېكىدىن ئاشقان ياتلىشىشنى نوھ زامانىدىكى توپان، سالىھ زامانىدىكى چاقماق، لۇت زامانىدىكى يەر تەۋرەش توختىتالىغىنى يوق. ئۇنىڭدىن كېيىنمۇ ھەرخىل قىرغۇچى قۇراللار، مەسخىرىگە مۇناسىپ تاج- پاگونلار، غەلىتە غادىيىش ۋە خوشامەتگۇيلۇقلار، رەڭمۇرەڭ نۇرلاندۇرۇلغان ساختاپەزلىكلەر كىشىلىك تۇرمۇشقا سىڭىپ كىردى. ئالەمنى ياراتقان خالىقمۇ ئادەم ئاتا ئەۋلاتلىرىنى تۇپراق تەكتى بىلەن ئۆزگىلەر قولىدىن ئالتۇن يىغىۋېلىشنىڭ ساراسىم كېسىلىگە كىرىپتار قىلىپ قويدۇ. مەلۇم مەنىدە، ئىنسانىيەت ئالتۇن ئالمىنى تالىشىپ ئالەمشۇمۇل تىرۇيا ئۇرۇشىغا غەرىق بولۇپ كەتكەن. ئىنسانىيەت ئۆز- ئۆزىنى ئۇنتۇغان ھالدا «ئىلىنا» ئۈچۈن ئۆلۈم گىردابىغا خۇددى ئوتقا ئىنتىلگەن پەرۋانىدەك يېپىلماقتا. ئۇنىڭ قەلبىدىكى ئاتالمىش زەپەر- ۋاسىتە ئۈچۈن مەقسەتنىڭ قۇربان قىلىنىشىدۇر. ئۇنىڭ ئەسەبىيلىكى ئىبراھىم ئەلەيھىسالامنىڭ ئۆز ئوغلى ئىسمائىلنى قۇربانلىق ساخۋىتىگە ئاتىغاندەك ھالاكىتىگە يەتتى. تەڭرى ئىبراھىمغا قوچقار ئەۋەتىپ، مەقسەت بىلەن ۋاستىنىڭ چېكىنى ئايان قىلدى. ئەمما، ئىنسان ئۆز نەپسى ئۈچۈن كاتتا زەپەر تەنتەنىلەر ئىچىدە ئەڭ ياتلاشقان تاج- پاگۇنلارنى تاقاپ، ھازىرقى زامان- توتېم مەبۇتلىرى بولۇشىۋالدى. «ئۇلۇغ» دەپ ئاتالغان تەنتەنىلىك ئىبارە ئىپتىدائىي ئىنساننىڭ ۋەھىمە ئالدىدا قورقۇپ تىترىشىدىن ھاسىل بولغانىدى. دەھشەتلىك كەلگۈن سۇلىرى بىلەن كىشىلەر يولىنى توسۇپ ياتقان ئېگىز تاغ، ئوتلۇق چۆللەر، گۈلدۈرماما، چاقماق ۋە بوران ئۇلۇغ ھېساپلىناتتى. ئاددىي ئىنساننى جىسمانىي ۋە روھىي جەھەتتە پايمال، ھەتتا ھالاك قىلىۋېتىدىغان قۇدرەت «ئۇلۇغ» ئىبارىسى بىلەن ئىزاھلىناتتى. ياۋۇز ۋە قان پۇراپ تۇرىدىغان بۇ ئىبارىگە مۇيەسسەر بولۇش ئۈچۈن ئاددىي ئىنسانلىقتىن ئالاھىدە ياتلىشىشى كېرەك ئىدى. تارىخ «ئۇلۇغ»لۇق مۇقامى بىلەن ياتلىشىشنى توغرا تاناسىپ قىلىپ قويغان! چىڭگىزخاننىڭ ئۇلۇغلۇقى لىنا دەرياسىدىن دىنپىرگىچە، دەشتى قىپچاقتىن ئىلەم ئېگىزلىكىگىچە كەڭ كەتكەن زېمىننى قان بىلەن شەلپەر ماتادەك بويىغاندىن كېيىن بەرقارار بولدى، بۇ ئۇلۇغلۇق خارەزىم سۇلتانلىقى، رۇس كېنەزلىكى ۋە ئەرەپ خەلىپىلىكى زېمىنىدىكى ھەممە جانلىق، جۈملىدىن ئىنسانلار روھىيىتىنى مىڭ يول يىراقتىكى سۈرلۈك دەبدەبىسى بىلەن ۋەھىمىگە سېلىپ تىترەتكەن. ۋاھالەنكى، ياتلاشقان ئىنسانىيەت بۇنداق چوڭ- كىچىك «ئۇلۇغ»لارنى ھەمىشە ياساپ چىقىرىپ ئۇلارغا خۇددى ئۆز قولىدا ياسىغان لاي بۇتقا چوقۇنغاندەك سەجدە قىلىپ كەلمەكتە. ئۇلارنىڭ نەزىرىدە بۇنداق ياتلىشىش ئەدەپ، ئۇنىڭغا «ئۆزلۈك» شولىسىنى چۈشۈرۈش ئالجىغانلىق ھېساپلىنىدۇ.
ئەقىل- پاراسەت- مەۋجۇتلۇقنىڭ ئۆز- ئۆزىنى سېزىش ۋە بىلىش مەلىكىسىدىن ئىبارەت. ئۇ ئىنساننىڭ ئىنسانلىق ئىقتىدارى ۋە خاسىيەتلىرىنىڭ ئۇلى ۋە ئاساسىي خەزىنىسى. ئۇنىڭسىز ئىنسان توغرىدىن –توغرا ھايۋاندۇر. ئەمما، ياتلاشقان ئىنساننىڭ  ئەقىل –پاراسىتىمۇ ياتلاشقان! ئۇ، ئىنسانىي ماھىيەتلەرنى كۆرەلمەيدىغان، ئىنساننىڭ ئۆز- ئۆزىگە مەقسەتدارلىق قىممىتىنى ئاڭقىرالمايدىغان، نوقۇل ئىنساننىڭ كۆز ئالدىدىكى نەپسانىي مەنپەئەتلىرى بىلەن كىبىرلىك دەبدەبىلىرى ئۈچۈن تىنىمسىز ھەرىكەتلىنىدىغان ھېسابات چوتىغا ئوخشاش بىرخىل ئىقتىدارىدىن ئىبارەت. ئەقىل- پاراسەت ــ ئىنساننىڭ داۋاملىق ياتلىشىپ بېرىشىغا يول باشلىغۇچى ئېزىتقۇغا ئايلانغان. ئۇ، ھىيلىگەرلىك، ھەسەتخورلۇق، مۇغەمبەرلىك شەكلىدىمۇ، شۇنىڭدەك ئىختىرا ۋە ئىجادىيەت، سودا ۋە تىجارەت قانۇنىيەتلىرىنى ئىزدىنىش كۆرۈنىشىدىمۇ، تەقۋادار ياكى سالاپەتلىك دىنىي ئىززەت ياكى دىپلۇماتىك ماھارەت تەرىزىدىمۇ ياتلاشقان ئىنسانغا خاس ياتلاشقان! ئۇ، خۇددى ئەرەپ تىلىدىكى «ئەقىل» ــ تۆگىنىڭ چۈلۈكىنى ئۇنىڭ چۆككەن ۋاقتىدىكى پۇتىغا باستۇرۇپ باغلاپ، ئۇنى قوزغىلالماس قىلىپ قويۇشقا قارىتىلغانىدى. ئەبۇ رەيھان بىرونىنىڭ: «بۈگۈنكى تەدبىرى تۈپەيلى ئەتە يەنە تەدبىر قىلىشقا ھاجىتى قالمىغان كىشى ئەقىللىقتۇر» دېگەن بىر جۈملە سۆزىمۇ ئەقىلنىڭ ئۆزىگە مەنپەئەتلىك ئىشتىكى چىۋەرلىكىگە، ئۇستاتلىقىغا قارىتىلغان بولۇپ، يەنىلا ياتلاشقان ئىنساننىڭ ياتلاشقان ئەقىل- پاراسىتىنى كۆرسىتەتتى.
شۇنداق! ئىنسانىيەت تاكى ئۆز- ئۆزىنى پۈتكۈل تارىخىي پائالىيەتنىڭ مەرگىزى ۋە مەقسىتى قىلمىغۇچە، تاكى ئۆزىنىڭ ئىجتىمائىي مۇھىتىنى ۋە ئۇنىڭ يەر شارىدا ياشاش شارائىتىنىڭ ئاساسى بولغان تەبىئىي مۇھىتىنى ئۆزىنىڭ ساغلام، ئاقىلانە تۇرمۇشىغا لايىقلاشتۇرىدىغان تەپەككۇر، قۇرۇلما ۋە پائالىيەت تورىغا ئايلاندۇرمىغىچە ياتلاشقان ھالەتتىن خالاس بولالمايدۇ. باشقىچە ئېيتقاندا ئاقىلانە، نورمال، ساغلام، مەرىپەتلىك غايىۋى كىشىلىك تۇرمۇشىغا ئىگە بولالمايدۇ. بۇ يەردە ئىنسان روھىيىتىنىڭ ساغلاملىشىشى ۋە «ئىنسان روھىنىڭ پاكلىنىشى» (ئارىستوتىل سۆزى) ئالاھىدە ئەھمىيەتكە ئېگە. بۇ ئىنسان ئەقىل پاراسىتىنىڭ پىكىر شەكىللىرى، مۇھاكىمە ئۇسۇللىرى، خەلقئارا تەدبىر يىغىنلىرى، پەن- تېخنىكا كەشپىياتلىرى، كىشىلىك مۇناسىۋەتلىرى، دىنىي ۋە مىللىي كۆزقاراشلارنى، شۇنداقلا پۇل- بايلىق، قۇرال- ياراغ، ھاكىممۇتلەقلىق ۋە بىرتەرەپلىمىلىك نىزالارنى چۆرىدىمەي، پەقەت ئىنسان قىممىتى ۋە ئۇنىڭ پىر پۈتۈن بەخت- سائادىتى بىلەن ئىجتىمائىي كامالىتىنى مەرگىزى ئوق ۋە ئەڭ ئالىي ئۆلچەم قىلىش لازىملىقىنى تەقەززا قىلىدۇ.
ئېيتىش كېرەككى، ئىنسان ئۆز ماھىيىتىگە قايتىش ئارقىلىق ھەقىقىي ئىنسانپەرۋەرلىك مەزمۇنىغا تويۇنغان ئەقىل –پاراسەت ئارقىلىق «ئۆزىنى كونتۇرۇل قىلىپ، ئەدەپكە قايتىپ» (كۇڭزى) ئىجتىمائىي كامالەتكە- پارلاق كەلگۈسىگە ئېرىشىشى مۇمكىن. بۇ ئاددىي رېئاللىقتا ئۆسۈملۈكنى ئاسراش، ھايۋان تۈرلىرىنى ساقلاپ قېلىش، يەر، سۇ، ھاۋا مۇھىتىنى نورماللاشتۇرۇش، نوپۇس ۋە نامراتلىقنى تىزگىنلەش، ھاكىممۇتلەقلىقنى بىكار قىلىش، مىللىي- دىنىي ئاداۋەتلەرنى يوقىتىش، ئىنسان نەسلى، ساغلاملىقى ۋە روھىنى ئەۋزەللەشتۈرۈش، مائارىپ ۋە پەن-مەدەنىيەتنى نوقۇل ئىنسانىيەتنىڭ كامال تېپىشىغا خىزمەت قىلدۇرۇش قاتارلىق جەھەتلەردە ئىپادىلىنىشى لازىم. ئىنسان داۋاملىق ياتلىشىش ئارقىلىق ئۆز نەپسى مەنتىقىسى بۇيۇنتۇرىقىدا پىكىر ۋە پائالىيەت قىلىش ھېسابىغا شۇنداق ياتلاشقان «تەرەققىيات»لارغا ئېرىشىشى مۇمكىنلىكى، بۇ ئىنسان ھاياتىنىڭ جانسىز تاشقى مۇھىتى ــ يەر، سۇ، ھاۋانىڭ بۇلغىنىشى ۋە ئىنسان ھاياتىنىڭ جانلىق تاشقى مۇھىتى ــ ئۆسۈملۈك، ھايۋانات دۇنياسىنىڭ ياشاشقا ئىلاجىسىز ھالەتكە چۈشىشى بىلەن يۈز بېرىدىغان ھەقىقىي قىيامەتتىن ئىبارەت.
ئالدىمىزدا بۇنداق ئىككى پىكىر قاتلىمى تۇرۇپتۇ: بىرىنچى، ئىنسان ئىككى قاتلام بولۇپ، بىرى ياتلاشقان، تىرىكچىلىك دالاسىدا تەمتىرەپ يۈرگەن ئىنسان؛ يەنە بىرى، شۇ ھالەتتىكى ئىنسانغا يوشۇرۇنغان ئىنسانىي ماھىيەت. نۇرغۇن قەلب كۆزى ئېچىلمىغان كىشىلەر بۇ ئىنسان ئىچىدىكى ئىنساننى كۆرەلمەيدۇ. ھەتتا بۇ ھەقتىكى پىكىرلەرنى پەلسەپىلىك سۆز ئويۇنى، دەيدۇ. «ئەنەلھەق» تەلىماتىدىكى «جۇۋام ئىچىدە ئىلاھ مەۋجۇت» دېگەن چۈشەنچە دەل رېئال، ئەمما ياتلاشقان ئىنسان ئىچىدە ئىلاھىي مۇقەددەسلىككە ئىگە ئىنسانىي ماھىيەت يوشۇرۇنغان دېگەنلىكتۇر.
ئىككىنچى، ئىنساندا ئاڭ مېنىڭچە (فېروئىدچە ئەمەس) ئۈچ قاتلاملىق بولۇپ، بىرى، ئۆز مەنپەئەتى، نەپسى، خاھىشى ئۈستىدىكى دائىمىي، ئالدىنقى ئاڭ، بۇ «ئات بوغۇزى» ھەققىدىكى پىداركار ئاڭ؛ يەنە بىرى، ماتېماتىكىلىق مۇلاھىزىلەر، پەن- تېخنىكا ئىختىرالىرى، ئىجتىمائىي، ئىقتىسادىي ئالاقىلەرگە خاس لوگىكىلىق (مەنتىقى) تەپەككۇر ئېڭى؛ ئۈچىنچى، ئىنساننىڭ ئۆز- ئۆزى ھەققىدىكى مەنپەئەت ياكى ئۈنۈمدارلىق تەرىپىدىن تىزگىنلەنمەيدىغان ئىنسانىي قەلب ئېڭى، باشقىچە ئېيتقاندا «ئارىفلىق» (ئويغاقلىق) ئېڭى. ئالدىنقى ئىككى قاتلام ئاڭ ھەممىگە خاس. كىيىنكى ئارىفلىق ئېڭى ئىنساننىڭ ھەممىسىدە پەقەت مۇمكىنلىك ھالىتىدە ساقلانغان بولۇپ، پەقەت گۇمانىزىمچى مۇتەپەككۇرلاردىلا زاھىر ھالەتكە يەتكەن. دەۋرنىڭ ۋە بىلىش جۇغلانمىسىنىڭ ھەرخىل بولۇشىغا ئەگىشىپ، بۇ خىل ئاڭ مانىزم، بۇددىزىم، سوپىزم، گۇمانىزم ۋە ھازىرقى زامان كىشىلىك پەلسەپىسى شەكلىدە ئىپادىلىنىپ، بىر- بىرىگە ۋارىسلىق قىلىپ كەلدى. ئىنسانىيەتنىڭ كېلەچىگى مايتىرى بۇرھان، ئىمام مەھدى ئاخىر زامان ياكى ئېيسانىڭ زېمىنغا قايتىپ 3 مىڭ يىل پادىشاھ بولىشىغا ئەمەس، بەلكى ئۇنىڭ ئومۇمىيۈزلۈك «ئۆزىنى تۇتۇپ» ئارىف بولۇپ، ئىجتىمائىي كامالەتكە يۈزلىنىشىگە مۇختاج، ئۇنىڭسىز «قىيامەت» توسقىلى بولمايدىغان ئاقىۋەت، خالاس.
ياتلاشقان ئىنسان ۋە ھەقىقى ماھىيەتكە قايتقان ئىنسان، ياتلاشقان ئەقىل- پاراسەت ۋە ھەقىقىي ئويغانغان (ئارىف) ئەقىل –پاراسەت، مانا بۇ، مۇشۇ ئەسىرنىڭ يېڭى ئەسىرگە ئېلىپ بارىدىغان بىرىنچى دەرىجىلىك مۇئەمماسى.

1993-يىل 11-ئاينىڭ 15-كۈنى
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى:م.قادىر( ھۇما)

ئابدۇشۈكۈرمۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (32)
يىپەك يولىدىن ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ئەڭگۈشتىرىنى قايتا تېپىۋېلىش

1.كەلگۈسىگە يۈزلەنگەن دۇنيا ۋە زامانىۋى ئەقىل
«غايە رېئاللىققا مۆكۈنگەن بولىدۇ، ... غايە رېئاللىقنىڭ كۆچۈرمىسى ئەمەس، بەلكى ئەقىل بىلەن كۆرۈلىدىغان، تەسەۋۋۇر بىلەن تەقلىد قىلىنىدىغان مەلۇم نەرسىنىڭ مۇمكىنلىكى.»
                                            ـــ بېلىنىسكى
ئىشلەپچىقىرىش كۈچلىرى بىلەن پەن-تېخنىكا تەرەققىياتىنىڭ بۈگۈنكى سەۋىيىسى ئىنسانىيەت تارىخى ئىككى مىڭ يىل ئىچىدە ئېرىشكەن ھەممە مەدەنىيەت سەمەرىلىرىنىڭ جەمئىيىتىدىن زور دەرىجىدە ئېشىپ كەتتى. مەدەنىيەت ئىنسانىيەتنىڭ (سىۋىلىزاتسىيە) ــ جەمئىيەت ۋە ئىچكى مۇناسىۋەتلىرى ئۈستىدىكى ئاڭ ۋە تىزگىنلەش ئىقتىدارى ساھەسىدە يېڭى بۇرۇلۇش دەۋرىنىڭ  مۇقەررەرلىكىنى پەيدا قىلدى. ئىنسانىيەت تەبىئەت ــ زىمىن ۋە ئالەم سەھنىسىدە ئۆز قۇدرىتىنى كۆرسىتىپ قالماستىن، يەنە ئۆز- ئۆزىنى بىلىش، تىزگىنلەش، ئىنسانىيەتنىڭ ھەرقايسى تۈركۈملىرى ــ دۆلەت، رايون، مىللەتلەر ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتلەرنى ئاقىلانە، گارمونىك يېڭى رېلىسىغا كىرگۈزۈش جەھەتتىمۇ ئۆز مۇمكىنلىكلىرىنى رېئاللاشتۇرۇشقا يۈزلەندى. ئىلىم- پەن مۇۋەپپەقيەتلىرىنى مۇھىتنى بۇلغاش دۈشمەنلىكنى كۈچەيتىش، ھەربىي ئەسلەھەلەر مۇسابىقىلىرىنى ئاشۇرۇش، ئۇرۇش ۋە ئىجتىمائىي ئاپەتلەرگە ھېرىسمەنلىك قىلىش قاتارلىقلارغا قارىتىش، قىسقىسى مەدەنىيەت (كۇلتۇر) بىلەن مەرىپەت تېخنىكا بىلەن ئاقىلانە ئاڭ ئارىسىدىكى كەسكىن زىددىيەتلەر ئورنىغا ئۇلار ئارىسىدىكى يېڭىچە تەپەككۇر ۋە راتسىئونال مەرىپەتنى يىتەكچى قىلغان گارمونىك بىردەكلىكنى دەسسىتىش تارىخنىڭ ماھىيەتلىك جەريانىغا ئايلانماقتا.
شۇنى ئايرىم كۆرسىتىش ھاجەتكى، بۈگۈنكى تارىخ ئادەتتىكى كالېندار تەرتىپى بويىچە 20- ئەسرنىڭ 21- ئەسىرگە ئالمىشىشىدىن ئىبارەت مىقدار قىممىتىنى كۆرسىتىش بىلەن ئەمەس، شۇنىڭدەك، پەن- تېخنىكا تەرەققىياتىنىڭ يېڭى تىزلىكى ئاساسىدا ئۇچۇر ئىلمى ۋە پەن- تېخنىكىنىڭ يېڭى سىستېمىلىرى ۋە قۇرۇلمىلىرى ساھەسىدىكى كۈنتەرتىپلەر قىممىتىنى كۆرسىتىش بىلەنمۇ ئەمەس، مۇھىمى، پۈتۈن پەن- مەدەنىيەت ۋاستىلىرىنىڭ سوبيېكتىپ مەقسىتى بولغان ئىنسانىيەتنىڭ ئاقىلانە- مەرىپەتتىن ئىبارەت يېڭى سۈپەتتىكى تاكاممۇللىنىش دەرىجىسى بويىچە ئىزاھلىنىشى لازىم، تارىخ ئەمدى پەن- تېخنىكا ۋاستىلىرىنى ئىشقا سېلىپ ياتلاشقان ئىنساننى تېخىمۇ ياتلاشتۇرۇش، ئۇنىڭ بەختسىزلىك سەۋەبلىرى ۋە شارائىتىنى تېخىمۇ ئېغىرلاشتۇرۇش، ئىجتىمائىي ۋە روھىي پاجىئەلەرنى پەن –تېخنىكا ۋاستىلىرى ۋە ئەسەبىي- تەنتەك ۋەھىمىلەر بىلەن تېخىمۇ كۈچەيتىش، مەدەنىيەت ئېرىشكەن ئېلېكترونلۇق ۋە ئىنفورماتسىيىلىك «گۈرزە» ۋە «سېھرىي ئالخىمىيە»لەر ئارقىلىق ئىنسانىيەتنىڭ ئەقىل ۋە قەلبىنى تېخىمۇ دەپسەندى قىلىشقا خاتىمە بېرىدىغان مىسلىسىز زور ئەقىل ــ ئاڭ ئويغىنىشىنىڭ مۇقەددىمىسىنى باشلىدى. مانا بۇ ھازىرقى زامان تەرەققىياتنىڭ تارىخىي ماھىيتى، تارىخىي خاراكتېرستىكىسى! بىز كەلگۈسىگە يۈزلەنگەن دۇنيا دېگەندە دەل مۇشۇ ماھىيەت، دەل مۇشۇ خاراكتېرىستىكىنى نەزەردە تۇتىمىز.
زامانىۋى ئەقىل دېگەندە ئىككى قاتلاملىق مەنىنى ئاڭقىرالايمىز. بىرىنچىدىن، زامانىۋى ئەقىل ــ زامانىۋى ئاڭ بولۇپ، ئاڭنىڭ ھازىرقى زامان شەكلىنى نەزەردە تۇتىمىز. بۇ رېئاللىقنىڭ ھازىرقى زامان ئىنسانىيىتى مېڭىسىدىكى ئىنكاسىنى، زامانغا لايىق ھەرخىل ئاڭ شەكىللىرى ۋە سەۋىيىسىنى كۆرسىتىدۇ. ئىككىنچىدىن، ھازىرقى مەرىپەتكە خاس ئاقىلانە (راتسىئونال) تەپەككۇر باسقۇچىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ دېگەنلىك مەلۇم ئەسىردىن ئىبارەت مىقدار خاراكتېرلىك، كالىندار خاراتېرلىك ئاڭ شەكلىدىن پەرقلىق بولغان پۈتكۈل تارىخىي خاراتېرلىك، سۈپەت خاراكتېرلىك، ئىنساننىڭ ئۆز- ئۆزىنى قايتا تېپىۋېلىشى خاراكتېرلىك ئەقىل دېگەنلىكتۇر. بىز تۆۋەندە شۇ مەنىدىكى زامانىۋى ئەقىل توغرىسىدا توختىلىمىز.
ھازىرقى زامان ئەقلى مەدەنىيەت بىلەن مەرىپەتنىڭ، مەقسەت بىلەن ۋاستىنىڭ ، جۈزئىي ئىنسان گۇرۇھى بىلەن  پۈتكۈل ئىنسانىيەتنىڭ، ئۆتمۈش بىلەن كەلگۈسىنىڭ مۇناسىۋىتىنى توغرا ھەل قىلىشقا يۈزلەنگەن ئاڭدىن ئىبارەت. ئۇ ئىنسانىيەتنىڭ تاكاممۇللىنىش يولىدىكى غايەت زور قەدەم.
ھازىرقى زامان ئەقلى تەرەققىي قىلغان مەملىكەتلەر بولسۇن، تەرەققى قىلىۋاتقان مەملىكەتلەر بولسۇن، ھازىرقى زامان سەۋىيىسىدىن تولىمۇ يىراقتا قالغان مىللەتلەر بولسۇن ئۇلارنىڭ رېئال تۇرمۇشى ۋە كەلگۈسىگە ئىنتىلىشلىرىگە كۈچلۈك تەسىر كۆرسەتمەكتە، تارىختا بولۇپ ئۆتكەن مىللىي ئويغىنىش، مەدەنىيەت ئويغىنىشى، مەرىپەتچىلىك دەۋرى، پەن- تېخنىكا ئىنقىلاپلىرىدىن پەرقلىق ھالدا ھازىرقى ئىدېئولوگىيىلىك ئىنقىلابىي ئويغىنىش ئۇچۇر دەۋرىگە خاس ئالەمشۇمۇل، پۈتكۈل ئىنسانىيەت خاراكتېرى ئالغان. ئۇ ھەم مەھەللىۋى ئالاھىدىلىكلەرگە ئىگە، ھەم مەھەللىۋى چەكلىمىلەر بىلەن چەكلەنمىگەن. ھەرقانداق تەرەققىيپەرۋەر، ھەرقانداق ئىلىم- مەدەنىيەتپەرۋەر، ھەرقانداق ۋەتەنپەرۋەر ۋە ئىنسانپەرۋەر زامانىۋى ئاڭ ئويغىنىشىغا يېتەرلىك پائالىيەتچانلىق بىلەن مۇئامىلە قىلىشى كېرەك. ئۇنداق بولمىغاندا ئۇ ھازىرقى زامان تارىخىنىڭ تۈپ يۆنىلىش ئۇرغىلىرىدىن ئايرىلىپ قالغان، دەۋر ئېقىمىدىن ئارقىدا قالغان بولىدۇ. بۇ ئەستايىدىل ئويلىنىشقا تېگىشلىك تۈپ مەسىلە، تارىختا ھەر قېتىملىق ئاڭ ئىنقىلابى ۋە مەدەنىيەت ۋە مەدەنىيەت ئويغۇنۇشلىرىغا قارشى مەيداندا تۇرغانلىقلىرى ئۈچۈن ئۆزىنىڭ تارىخىي خاراكتېرىستىكىسىغا مۇتەئەسسىپلىك ئالامەتلىرىنى مۇقىملاشتۇرۇۋالغان مەشھۇر نوپۇز ئىگىلىرى بولۇپ ئۆتكەن. بۇ ئۇلارنىڭ بىلىملىرىنىڭ ئەينى زامان سەۋىيىسىدىن كەملىكى تۈپەيلى ئەمەس، بەلكى ئەقىل- پاراسەت ۋە ئالدىن كۆرۈش، تەپەككۇر ئىقتىدارىنىڭ كەملىكى، قاتماللىقى سەۋەبىدىن شۇنداق بولغان. قەدىمكى كۈسەن بۇددا مۇتەپەككۇرى كومىراجىۋا بۇددىزمدا ھىنايا مەزھىپىدىن ماھايا مەزھىپىگە بۇرالغاندا، ئۇنىڭ كۈسەندىكى ئۇستازى بوتۇشما ناملىق مەشھۇر ئالىم قارشى چىققان، كومىراجىۋانىڭ  كەشمىردىكى ھىنايا بويىچە تەلىم بەرگەن ئۇستازى پانتۇدادۇكۈسەنگە كېلىپ ئۆز ئوقۇغۇچىسىنىڭ تەسىرىدە ماھايانا قاراشلىرىنى قوبۇل قىلىپ، بۇددا ئىسلاھاتىغا قاتنىشىپ زور شۆھرەت قازانغان. بۇ ئۇنىڭ ئاقىلانىلىقىنى كۆرسەتكەن. چۈنكى  «بىلىملىك بولغانلىق ئەقىللىق بولغانلىق ئەمەس» (گراكلىت). «كىشىلەر ئۆزىنى قەدىرلىشى، ئۆزىنىڭ ئەڭ يۈكسەك نەرسىگە مۇناسىپ ئىكەنلىكىنى بىلىشى لازىم» (گېگېل).

2.يىپەك يولى ۋە ئۇنىڭ قايتا جانلىشى
بىزنىڭ مەنپەئەتلىرىمىزنى ھەمراھلىرىمىزنىڭ مەنپەئەتلىرىدىن ئايرىپ تاشلايدىغان ئەخلاق ساختا ۋە مەنىسىز ئەخلاقتۇر»
                                             ـــ گولباخ
«يىپەك يولى» ئىبارىسى بۈگۈنكى كۈندە ئەڭ يۇقۇرى ۋە ئەڭ كەڭ مەنىدە ئىنسانىيەتنىڭ شەرقىي ۋە غەربىي قىسىملىرى بىر-بىرى بىلەن ئۇچراشقان، بىر-بىرى بىلەن قوشۇلغان، ئىنسانىيەتنىڭ ئۆز- ئۆزىنى ئىزدەش تارىخىدا ئالاھىدە بىر قاتلام بىلىش ۋە مەدەنىيەت بەرپا قىلغان ئەڭ زور قۇرۇقلۇق بەلۋىغى مەنىسىدە مۇجەسسەم ئىبارە بولۇپ قوللىنىلماقتا. ئۇ ئىلگىرىكى «ئاتلىقلار مەدەنىيىتى» يولى، «ياۋرۇ –ئاسىيا مىللەتلەر كۆچۈش يولى»، «قەدىمكى كارۋان يولى»، «ئۇيغۇر ـ سوغدى يولى» دېگەن مەنىدىكى قىممەت كاتېگورىيىسىدىن ئېشىپ كەتتى، يىپەل يولى ھەقىقەتەن شەرق بىلەن غەرپنى تۇتاشتۇردى، يىپەك يولىغا خاس سېنكىرتىك مەدەنىيەت ئالامەتلىرىنى شەكىللەندۈردى، يىپەك يولى مەركىزىي قىسمى رايۇنلىرىنى، بولۇپمۇ شىنجاڭ ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا بىلەن ئۇنىڭغا ئالاقىدار مۇڭغۇل- قىپچاق دالالىرىنى دۇنياۋى ئالاقىگە ئېلىپ كىردى. يىپەك يولى ئوتتۇرا- مەركىزىي ئاسىيا كۆچمە چارۋىچى قەبىلىلەر ئارىسىدىكى بىر قەدەر ئالدىغا كەتكەن ئۇيغۇر قەبىلىلىرىنىڭ ئولتۇراقلىشىشى، بوستان، شەھەر- قەلئە ھاياتىغا كىرىشى، خەلقئارا سودىغا قەدەم قويۇشى ۋە ئارىئان تۈركىي خەلقلەر ئارىسىدا يازما مەدەنىيەت، كلاسسىك ئەدەبىيات ۋە كلاسسىك مۇقامچىلىقتا، جۈملىدىن خەلقئارا تەرجىمە –شەرھىچىلىكتە ئالدىغا كېتىشتە سالماقلىق تەسىر كۆرسەتتى. ئۇيغۇرلار تەسىرىدە ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيادىكى باشقا خەلقلەر مىڭلىغان يىللار مابەينىدە تەدرىجىي يۇسۇندا ئۇلار بېسىپ ئۆتكەن مەدەنىيەت باشقۇچلىرىغا قەدەم قويۇشقا باشلىدى. بۇ ئاددىي ساۋات بولۇپ قالغان تارىخىي پاكىتتىن ئىبارەت.
يىپەك يولى توۋار ئېگىلىكى بويىچە شەرق بىلەن غەرپ ئارىسىدىكى ئەڭ زور كانال سۈپىتىدە ئەڭ كەم دېگەندىمۇ ئىسكەندەرنىڭ شەرققە يۈرۈشى، جاڭ چەننىڭ غەربىي دىيارغا كېلىشىدىن تاكى ماركاپولونىڭ جۇڭگۇغا قىلغان سەپىرىگىچە 17 ئەسىردىن ئارتۇق داۋام قىلدى. دېڭىز- ئوكيان قاتنىشىنىڭ راۋاجلىنىشى، جۇغراپىيىلىك كەشپىياتلار، ياۋرۇپا مەدەنىيەت ئويغىنىشى بىلەن تەدرىجىي يۇسۇندا جوڭ قۇرۇقلۇق قاتنىشى مەھەللىۋى تۈسكە، بىكىنمىلىك ھالەتكە كىرىپ قالدى. نەتىجىدە يىپەك يولى خارابىلىققا، تارىخىي ئۆتمۈشنىڭ ئەسلىمىلىرىدىن بىرىگە ئايلىنىپ قالدى.
يىپەك يولىنىڭ گۈللىنىش ۋە خاراپلىشىش تارىخى بىزگە بىرقاتار قىممەتلىك ھەقىقەتلەرنى ئېچىپ بېرىدۇ. ئۇنىڭ ئەڭ موھىمى يىپەك يولى ئالاقىلىرى ئېچىۋېتىشنىڭ بېكىنمىلىككە زىت ھالدا شىنجاڭ جەمئىيىتى تەقدىرىگە بىۋاستە، بىرقانچە تىل- يېزىق، بىرقانچە دىنىي مەدەنىيەت، بىرقانچە مەدەنيەت تىپلىرىنىڭ ئۆزئارا ئۇچرىشىپ، سېنتىزلىنىشى، ئاجايىپ مۇددىزم كېمىر سەنئىتى، چالغۇ- مۇزىكىلار مۆجىزىلىرى، يىپەك يولى تېماتىكىسى ۋە دىتاللىرى بىلەن تۇيۇندۇرۇلغان كلاسسىك ئەدەبىيات ۋە تەرجىمەشۇناسلىق مۇۋەپپەقيەتلىرى، ئىلىم- پەن، شىپاگەرلىك، بىناكارلىق، نەققاشلىق ئۇتۇقلىرى يىپەك يولى راۋان ئېقىمى بىلەن مەھەللىۋى مۇنبەت تۇپراق ئاساسىدا مەيدانغا كەلگەن. ئالەمگە مەشھۇر بولغان ئۇيغۇر (جۈملىدىن ئۇيغۇرلاشقان سوغدى، توققۇز چاۋۇپ) سۆدىگەرلىرى يىپەك يولىنى ئېچىش، يىپەك يولى گۈل –چېچەكلىرىنى سۇغىرىش، يىپەك يولى شەھەر- راباتلىرىنى ئاۋاتلاشتۇرۇشتا دائىمىي باغۋەنلىك خىزمىتىنى كۆرسەتكەن. ئۇلارسىز پادىشاھ- سەركەردىلەر، راھىب- ساياھەتچىلەرنىڭ ناگان- ناگاندىكى سەپەرلىرى مۇنداق زېمىن ئۈستىدىكى «سامانيولى»نى دائىمىي راۋان ھالەتكە كەلتۈرەلمىگەن بولاتتى. تاۋار مەنپەئەتلىرى مەدەنىيەت ئېقىمىنى ئۆركەشكە كەلتۈرۈپ تۇرىدىغان يالقۇنلۇق قۇدرەت سۈپىتىدە يىپەك يولىغا ھايات بېغىشلىغانلىقى سىر ئەمەس.
شىنجاڭلىقلار، ئالدى بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ بېكىنمىچىلىك ئاسارىتىدە ھەتتا يىپەك يولىنىڭ مىڭلىغان يىللارنى ئاتلاپ گۈللەنگەن ئاۋات مەنزىرىسىنى ئۇنتۇپ كەتكەن، ئۆزىنىڭ ئاجايىپ مەدەنىيەت ئىختىرا قىلىش ئىقتىدارى بىلەن ياراتقان شانلىق تۆھپىلىرىنى ئۇنتۇپ كەتكەن، ئىقتىسادىي تۇرغۇنلۇق، نامراتلىق، مەنىۋى نادانلىق، خۇراپاتلىق، روھى كېسەللىكلەر ئىچىگە تىرەن چۆكۈپ قالغان. بۇ ھالەت گويا ئەلمىساقتىن شۇنداق دېگەندەك ئۆزىنى بىلمەسلىك دەرىجىسىگە يەتكەن. يىپەك يولى گۈللەنگەن دەۋرگە سېلىشتۇرغاندا ئۇيغۇرلار ياتلىشىپ كەتكەن. قەدىمكى كرېك- رىم ۋە قەندىھار مەدەنىيەتلىرى بىلەن ھۆسۈن تالاشقان شىنجاڭ مەدەنىيىتى خارابىلىرى ئۇنىڭ ئېچىنىشلىق ئىپادىلىرىدىن بىرى.
ئىشلەپچىقىرىش كۈچلىرىنىڭ بۈگۈنكى تەرەقىياتى، پەن- تېخنىكا، تاۋار- قاتناش، مەدەنىيەت- مەرىپەتنىڭ يېڭى يۈزلىنىشى «يىپەك يولىنى قايتا ئېچىش» شۇئارىنى بارلىققا كەلتۈردى. ئامېرىكا- ياپۇنىيە مالىيە گوروھلىرى يىپەك يولى بويلاپ دۇنياۋى يۇقۇرى سۈرئەتلىك تاشيول پىلانلىدى. ئەمدى ئىنسانىيەت ئۈچۈن ئۆز دىققەت نەزىرىنى يېڭى ئېچىلغان ئامېرىكا ۋە ئاۋىستىرالىيە قىتئەلىرىگە مەرگەزلەشتۈرۈش، دېڭىز –ئوكيان قاتنىشىنى قۇرۇقلۇق قاتنىشىدىن قۇلاي كۆرۈش دەۋرى ئۆتۈپ كەتتى. ئىنسانىيەت زېمىننى، ئۇنىڭ ئاتمۇسفېرا بوشلۇقى، دېڭىز –ئوكيانلىرى، تاغ –داۋانلىرىنى ئومۇمىيۇزلۇك بويسۇندۇرۇش دەۋرىگە كىرىپ كەلدى.
يىپەك يولى قايتا جانلىنىش دەۋرىگە قەدەم قويدى. بۇ ھال بىزگە يىپەك يولى ھەققىدە ئەقىلى ــ تارىخىي قاراشنى تىكلەپ، مىللىتىمىز يۈزلىنىۋاتقان يېڭى گۈللىنىش ئىستىقبالىنى ئالدىن كۆرۈپ، رىقابەتكە تولغان، تۈرلۈك مەدەنىيەت ۋە تەپەككۇر تىپلىرى ئۆزئارا سۈركىلىشىۋاتقان بۈگۈنكى دەۋردە مۇنەۋۋەر ئەنئەنە ۋە ھاياتىي ئىقتىدارىمىزنى جارى قىلىپ، يېڭى قىياپەت بىلەن دۇنياغا يۈزلىنىشىمىزنى تەلەپ قىلىدۇ.

3.نەزەرىيىۋى تەپەككۇر ۋە تارىخنى قايتا ئويلىنىش
«مىللەت پەننىڭ يۇقىرى چوققىسىدا تۇرۇشنى خالىسا، نەزىريىۋى تەپەككۇردىن بىر مىنۇتمۇ ئايرىلالمايدۇ.»
                                                 ـــ ف. ئېنگېلس
يىپەك يولى گۈللەنگەن ۋاقىتلاردا ئۇيغۇر خەلقى ئاجايىپ ئېسىل مىللىي مەدەنىيەت ئەنئەنىسىنى ياراتقانىدى. سىرتقا ئىشىك تاقىۋالماسلىق، دېھقانچىلىق- قول ھۈنىرى ۋە رايون ئاتلاپ ئېلىپ بېرىلغان خەلقئارا سودىغا قاتنىشىش، مېھماندوستلۇق، ھەممە سەنئەت ۋە مەدەنىيەت، ئىلىم-پەن شەكىللىرىنى  بىردەك ھۆرمەت قىلىش، قوبۇل قىلىپ يېڭىلىق يارىتىش، شەرق- غەرب سودا ۋە مەدەنىيىتىنى تۇتاشتۇرۇش قاتارلىقلار ئۇنىڭ مۇھىم ئىپادىلىرىدىن ئىدى. بۇ خىل ئېسىل مىللىي مەدەنىيەت ئەنئەنىسى ئاڭلىق نەزىريىۋى بىلىش، نەزەرىيىۋى تەپەككۇر ئېگىزلىكىگە كۆتۈرۈپ مىڭ يىللاپ ئىزچىللاشقانىدى.
ئەگەر بىز يىپەك يولى گۈللەنگەن دەۋرلەردە مەيدانغا كەلگەن كلاسسك مەدەنىيەت دۇردانىلىرىمىزغا نەزەر سالىدىغان بولساق ئۇنىڭ ھەرقايسى پەن ۋە سەنئەت ساھەلىرى بويىچە ئەينىى زاماننىڭ يۈكسەك نەزەرىيىۋى تەپەككۇرى ئاساسىدا مەيدانغا كەلگەنلىكىنى بايقايمىز. ھەيكەلتاراشلىق، نەققاشلىق، تام رەسىملىرى، بىناكارلىق، مۇزىكا، مۇقام، داستانچىلىق، خەمىسەچىلىك، تېبابەتچىلىك قاتارلىق گېئومېترىيە، ماتېماتىكا، ئېستېتىكا، گېئودىزىيە، دىنامىكا، پەلسەپە، دىداكتىكا، غايىۋى قەمئىيەت قاراشلىرى، ئالەم قاراشلىرى، بىئولوگىيە قاتارلىق ساھەلەردىكى نەزەرىيىۋى تەپەككۇر ۋە ئاڭلىق مەشغۇلات ئاساسىدا مەيدانغا كەلگەن. بۇ نوقتىنى تارىخىي مىراسلارغا نوقۇل تارىخشۇناسلىق سالاھىيىتى بىلەن ئەمەس، بەلكى ئۇنۋېرسال ۋە يۈكسەك تارىخ پەلسەپىسى سالاھىيتى بىلەن مۇئامىلە قىلغاندىلا، ئالەمشۇمۇل مەدەنىيەتلەرنى سېلىشتۇرۇپ تەتقىق قىلىش نوقتىسىدىن مۇئامىلە قىلغاندىلا روشەن پەرق ئېتەلەيمىز.
يىپەك يولىنىڭ خارابلىشىشى ئارقىسىدا نەزەرىيىۋى تەپەككۇر ئەنئەنىسىدىن بىر پۈتۈن ئەنئەنە سۈپىتىدە ئايرىلىپ قالغانلىقىمىزنى ھەممە بىلىشى ۋە ئېنىق شۇنداق قاراش تىكلىشى زۆرۈر. دەر ھەقىقەت، ئەڭ ئېسىل ئەنئەنىمىز دەل مۇشۇ نەزەرىيىۋى تەپەككۇر ئەنئەنىسى ئىدى.
بۈگۈنكى كۈندە قايتىۋاشتىن يىپەك يولىنى گۈللەندۈرۈش، يىپەك يولىدا ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ يېڭى باھارىنى كۈتىۋېلىش ئۈچۈنمۇ يەنىلا نەزەرىيىۋى تەپەككۇرغا مۇھتاجمىز. مۇنداق نەزەرىيىۋى تەپەككۇر ــ تارىخنى قايتا ئويلاشتىن ئىبارەت.
«قايتا ئويلاش» ئىبارىسى ئەسلى گېگېلنىڭ پەلسەپە تارىخىغا قوللانغان ئىبارىسى ئىدى. ئۇ قايتىدىن راتسىئونال ــ پەلسەپىۋى مۇھاكىمە قىلىشنى، قايتا تەلقىن قىلىشنى، قايتا قاراپ چىقىشنى، شۇ ئارقىلىق ماھىيەتلەرنى، ھەقىقەتلەرنى تېپىۋېلىشنى نەزەردە تۇتاتتى. بىز مۇشۇ «قايتا ئويلاش» ئىبارىسىنى قەدىمكى گرېكلارنىڭ ھەقىقەتنى تېپىش يولىدىكى «دىئالوگ» (كېيىچە «دىئالېكتىكا») ئۇسۇلى بىلەن ئوخشاشلا ھەقىقىي ماھىيەتلەرنى تېپىش ئۇسۇلى دەپ قارايمىز. بۇ ئۇسۇلنى تارىخىي ھەقىقەتلەرنى بىلىشكە تەدبىق قىلىدىكەنمىز، ئۇ ھالدا «تارىخنى قايتا ئويلاش» ئۇسۇلى كېلىپ چىقىدۇ. بارلىق مەرىپەتپەرۋەر، ۋەتەنپەرۋەر كىشىلەر مەرىپەت بىلەن ۋەتەنگە ئىممۇناتسىئونال ھېسىيات بىلەنلا ئەمەس، يەنە ئەقلىي تەپەككۇر كۆزى بىلەن قاراپ، مۇنداق «تارىخنى قايتا ئويلاش»نىڭ بۈگۈنكى كۈندە بىزگە ھەممىدىنمۇ زۆرۈرلىكىنى بىلىش لازىم. بۇ نوقتىنى ئويلاپ يەتمەي، يەنە مەرىپەت بىلەن ۋەتەن ھەققىدە سۆز ئېچىش مۇمكىن ئەمەس!
«تارىخنى قايتا ئويلاش» مىللىي ئويغۇنۇشنىڭ مەدەنىيەت ئويغۇنىشىنىڭ ئالدىنقى شەرتى ۋە مۇقەددىمىسى. ئۇ مىللەتنىڭ ئۆز- ئۆزىنى قايتا تېپىۋېلىشىدىكى ئىجابىي قانات ۋە ئۇڭا توسقۇن سەلبىي كۈشەندىلىرىنى پەرقلەندۈرىشى ئۈچۈن زۆرۈر تەپەككۇر. ئېنگېلىس «دىيۇرىڭغا قارشى» ناملىق ئەسىرىدە: «بىرەر مەقسەتكە ئېرىشىشنى خالىغان كىشى ئۇنىڭغا ئېرىشىش چارىلىرىنىمۇ خالىشى كېرەك»، «ھەرقانداق پەنگە ئوخشاش پىكىر قىلىش توغرىسىدىكى پەن تارىخىي پەندۇر، ئىنسان تەپەككۇرىنىڭ تارىخىي تەرەققىياتى توغرىسىدىكى پەندۇر» دېگەنىدى.
تارىخنى قايتا ئويلاش ــ ھازىرقى دۇنياغا نەزەر سالغان، تارىخىي تەجىربىلەرنى يەكۈنلىگەن، مىللەتنىڭ كەلگۈسىگە كۆيۈنگەن ھالدا مىللەتنىڭ، مىللەتلەر مۇناسىۋىتىنىڭ، مەدەنىيەتنىڭ ۋە مىللىي ئېتنىك روھىيەتنىڭ ھەممە ساھەلىرىگە ھازىرقى زامان ئېڭى ۋە ئەقلىي تەپەككۇرى ئېگىزلىكىدە تۇرۇپ، قايتا مۇھاكىمە ئېلىپ بېرىشقا قارىتىلغان پەلسەپىلىك زور بىلىش قۇرۇلىشى. بۇ مىللەت ئۈچۈنمۇ، دۆلەت ئۈچۈنمۇ گۈللىنىش ئەگگۈشتىرى! بۇ مىللەر ۋە دۆلەتتىكى مەرىپەت ۋە ۋەتەنپەرۋەرلىكنىڭ ھەقىقى ياكى ساختىلىقىنى، ئاڭلىق يكى ئاڭسىزلىقىنى ئايرىيدىغان رېئال مىزان! «تارىخنى قايتا ئويلاش»، «نەزەرىيىۋى تەپەككۇر»، «ئارىلاشما مەدەنىيەتتىن ئوزۇقلىنىش»، «مىللىي روھنى ساغلاملاشتۇرۇش»، «مىللەتنى قايتا گۈللەندۈرۈش» قاتارلىق تارىخىي تېماتىكىلارنى بىرچەتكە قايرىپ قويۇپ نوقۇل ھالدىلا ئادەتتىكىچە ئىلىم، مەدەنىيەت، ئەدەبىيات، سەنئەت ۋە ئىقتىسادىي مەسىلىلەر بىلەن شۇغۇللىنىش ئاڭسىزلىق ۋە چاكىنا ئىشقىۋازلىق بولۇپ قالمامدۇ؟
شەخسىي گۈللىنىمەن دېسە ئۆزىنىڭ پوتېنسىئال ئىمكانىيەتلىرى ۋە ئىقتىدارىنى قايتا ئويلىنىشى كېرەك. مىللەت گۈللىنىمەن دېسىمۇ ئۆزىگە نىسبەتەن تارىخىي قايتا ئويلاش ئېلىپ بېرىشى لازىم. بۇ ئاددىي ئەمما ئومۇمىي ھەقىقەت.

4. مىللەتنى سۆيۈش ۋە مىللىي روھىيەتنى ساغلاملاشتۇرۇش
«بىرقانچە يۈز يىلدىن كېيىن مەيلى دوزاخ ياكى جەننەتتە بولايلى، بەرىبىر روھقا ئايلىنىپ كېتىمىز. ئەمما ئەۋلادلىرىمىز قالىدۇ. شۇڭا ئۇلارغا ئاز- تۇلا ھەدىيە قالدۇرىشىمىز لازىم»
                                                    ـــ لۇشۈن
سۆيۈش ئىككى خىل بولىدۇ. بىرى ھېسسىي (ئىممۇناتسىيىلىك) سۆيۈش، يەنە بىرى ئەقلىي (راتسىيىلىك) سۆيۈش. مىللەتنى سۆيۈشتىمۇ مۇشۇنداق ئىككى تۈركۈمدىكى ياكى ئىككى دەرىجىدىكى كىشىلەر مەۋجۇت. بەزى كىشىلەر ئۈچۈن بۇ ئىككى خىل سۆيۈش بىرلەشكەن، بەزى كىشلەر ئۈچۈن بۇ ئىككى خىل سۆيۈش ئۆزئارا زىددىيەتلىك كۆرۈنۈش ئالغان. مىللەتنى سۆيىدىغان، ئەمما «تارىخنى قايتا ئويلاشقا» ئېتىراز بىلدۈرۈپ يۈرگەن كىشىلەر پەقەت ھېسسىي سۆيگۈ بىلەن تۇيۇنۇپ قالغان ۋە بېكىنمىچىلىكنى مىللەتنى قۇتۇلدۇرىدىغان «نىجادىيەت» دەپ تونۇغۇچى كىشىلەر، مەيلى ساۋاتسىز ياكى بىلىملىك، مەيلى ئادەتتىكى ياكى نوپۇز ئىگىسى بولۇشقا قارىماي مىللەتنى سۆيۈشنىڭ ئاقىلانە قاتلىمىغا كۆتۈرۈلمىگەن، ئۇنىڭغا قارشى روھىيەت بىلەن شۇغۇللانغان كىشىلەر بەرىبىر مىللەتنىڭ نىجادىيەتچىلىرى بولالمايدۇ. بۇ تولىمۇ نازۇك ئىدېئولوگىيىلىك ئىندىۋدۇئال خاراتېرىستىكا ئۆتكىلى! تارىخ ھەر قېتىملىق مەرىپەت دولقۇنلىرىدا ئۇنىڭ ئىجابىي ۋە سەلبى قەھرىمانلىرىنى ئۆز سەھىپىلىرىگە خاتىرىلەپ كەلگەن. ھەرقايسى مىللەتلەر تارىخىدا مۇنداق نۇر ۋە سايىلەر ئاز ئەمەس!
ئائۇرېلىئوس: «مېنىڭ شەھىرىم، مەملىكىتىم رىم. شۇڭلاشقا ئۇنىڭغا كېرەكلىكى مېنىڭ كېرەكلىكىم» دېگىنىدە قانداق ئاقىلانە پىكىر قىلغان- ھە! ھوسېئا: «خەلقىم بىلىمسىزلىك تۈپەيلىدىن ھالاك بولدى!» دېگىنىدە قانداق ھەسرەتلەنگەن ـ ھە! ساكيامۇنى توغرا ئېيتقان: «ئۆز قەلبىگە ئۆزى چىراغ يېقىش كېرەك!» دېمەك، مىللەتنى سۆيۈشمۇ ئوخشاشمايدۇ.
«تارىخنى قايتا ئويلاش» تارىخنى تەتقىق قىلىشقا زىت بولماستىن، بەلكى تارىخنى چۇڭقۇر، ئەتراپلىق، داۋاملىق، قېزىش، تەتقىق قىلىشنىڭ ئالدىنقى شەرتى ۋە راتسېئونال سەۋىيىدە ئىزچىللىشىشىدىن ئىبارەت.
تارىخ ئىككى جەرياندىن ئىبارەت. ئۆتمۈشكە نىسبەتەن ئۇ بىر «خەزىنە» بولۇپ، ھادىسىلەر بىلەن ماھىيەتلەرگە تولغان؛ ئۇنىڭ ھېكمەتلىك جاۋاھىرلىرى نۇرغۇن. كەلگۈسىگە نىسبەتەن ئۇ بىر «بىناكارلىق» بولۇپ، ئۇ مىللەتنىڭ كەلگۈسى تارىخىنى يارىتىشنى، مىللەتنى ھازىرقى زامان مىللەتلىرى قاتارىدا تاكاممۇللاشتۇرۇش يوللىرىنى ئىزدەشنى نىشانلىغان. ئەگر بۇ ئىككى نوقتا تۇرغۇزۇلمىغان ۋە بىرلەشتۈرۈلمىگەندە ھەقىقىي تارىخنىڭ بولۇشى، ھەقىقىي تارىخچىنىڭ بولۇشى مۇمىن ئەمەس. ھەرقانداق پەيلاسوپ ـ تارىخچى ئۈچۈن تارىخ شۇ سەۋەبلىك قىممەتلىككى، ئۇنىڭدا كەلگۈسىنىڭ بىخلىرى، تۇپرىقى، ئۆسۈمتىسى ۋە ئالامەتلىرى ساقلانغان بولىدۇ. «خەزىنە»نىڭ قىممىتى ئۇنىڭ ئۆزىنى بىلىش ئۈچۈنمۇ، بولۇپمۇ ئۇنىڭدىن «بىناكارلىق» ماتىىياللىرى ئېلىش ئۈچۈنمۇ ئەھمىيەتلىك بولغانلىقىدا. «تۈگۈندە ئىككى نەرسە بار» (ئېمپىدۇكىل)، «تارىخ ئۆز مەقسىتىنى ئىزدەپ يۈرگەن كىشىنىڭ پائالىيىتىدىن ئىبارەت» (ماركس).
«ئاۋۋال تارىخنى تولۇق قېزىپ بولۇپ، ئاندىن زامانىۋى ئاڭنى تۇرغۇزۇش، تارىخنى قايتا ئويلاش كېرەك» دېگىلى بولمايدۇ. چۈنكى، ھېچقانداق مىللەت ۋە دۆلەت تارىخنى تولۇق قېزىپ بولۇپ، ئاندىن ئۇ ھەقتە ئەقلىي مۇھاكىمە يۈرگۈزۈشنى شەرت قىلغان ئەمەس، تارىخ ھەمىشە ئۆزىدىكى ئارخېئولوگىيىلىك تېپىلىشلار، ئەقلى قايتا ئىزدىنىشلەر ئارقىلىق تولۇقلىنىش جەريانىنى ئاخىرلاشتۇرمايدۇ.
«تارىخنى قايتا ئويلاش» مىللىي مەدەنىيەتنى گۈللەندۈرۈشنىڭ بىلىش ئاساسىي. ماركس روگىغا يازغان خېتىدە: «ئىنسانىيەت باشتىلا بىرەر يېڭى ئىشنى ئېلىپ بارمايدۇ، بەلكى ئۆزىنىڭ كونا ئىشلىرىنى ئاڭلىق قىلىشقا باشلايدۇ» دېگەنىدى.
«تارىخنى قايتا ئويلاش مىللىي مەدەنىيەتنى يوققا چىقىرىدۇ» دېيىش بىھۇدە ئەندىشە. تارىخنى قايتا ئويلاش دەل مىللىي مەدەنىيەتنى گۈللەندۈرۈشنى مەقسەت قىلىدۇ. مىللى مەدەنىيەتمۇ خۇددى مىللەت تارىخىدەك ئىككى نوقتىدىن ــ ئۆتمۈشتە يارىتىلغان مىللىي مەدەنىيەتتىن، ئەمدى يارىتىلغان يېڭى زامانىۋى مەدەنىيەت ئاسمىنىدىن چۈشمەيدۇ. ئۇ ئەنئەنىۋى مىللىي مەدەنىيەتنىڭ بارلىق ئىجابى ئەڭگۈشتەرلىرى ۋە ئىجابى تەرەپلىرىنى جارى قىلىش بىلەن غەيرى مىللىي مەدەنىيەتنىڭ قوبۇل قىلىشقا بولىدىغان پايدىلىق ۋە ئىجابىي ئامىللىرىنى قوبۇل قىلىپ، ئۇنى مىللىي مەدەنىيەت تەرەققىياتى جەريانىدا، مىللەت ئۈچۈن ئۆزلەشتۈرۈش ئاساسىدا مەيدانغا كېلىدۇ. بۇ جەريان تارىخنى قايتا ئويلاشنى، مەدەنىيەت تارىخىنى قايتا ئويلاشنى چەتكە قاقمايدۇ، ئەكسىچە تەقەززا قىلىدۇ.
تارىخنى قايتا ئويلاش گەرچە تار مەنىدىكى بېكىنمىچىلىك ۋەزىيىتى پەيدا قىلغان كونىلىقنى ساقلاپ، ياراتمايدىغان ئەنئەنىۋى كۆزقاراشقا زىت بولسىمۇ، ئەمما ئۇ كەڭ مەنىدىكى مىللىي ئەنئەنىگە زادى زىت ئەمەس! كەڭ مەنىدىكى ئەنئەنە شۇ مىللەت، شۇ دۆلەتنىڭ پۈتكۈل مەدەنىيەت ۋە ئېتنىك بىناسى بولۇپ، شۇ مىللەت، شۇ دۆلەتنىڭ بارلىق ئىجادىي ئىقتىدارى ۋە مەنىۋى دۇنياسى شۇ خىل ئەنئەنە بىناسىغا جەملەنگەن بولىدۇ. بۇناق ئەنئەنە بىناسى مەۋجۇت بولمايدىكەن، بۇنداق مىللەت ۋە دۆلەتنىڭ  «تارىخنى قايتا ئويلىنىش» ھەققىدە گەپ بولۇشى مۇمكىن ئەمەس.
مىللىي مەدەنىيەت سېنكىرتىك ئامىللىرىغا مۇخالىپ ئەمەس. مىللىي مەدەنىيەت قەبىلىلەر مەدەنىيىتى ئاساسىدا شەكىللەنگەن، غەيرى مىللىي مەدەنىيەت ئامىللىرنىڭ تەدرىجى تەسىر قىلىشى ئاساسىدا راۋاجلانغان. نىبى مەنىدە مىللىي مەدەنىيەتنى ساپلاشتۇرۇش غەيرى مىللىي ئامىللارنى چەتكە قېقىش بىلەن ئەمەس، بەلكى غەيرى مىللىي ئامىللارنى تولۇق ئۆزلەشتۇرۇپ ئىلگىرلەش بىلەن، شۇنىڭدەك ئۆزلەشمەيدىغان خام- خۇتتا نەرسىلەرنى تاشلىۋېتىش بىلەن ئەمەلگە ئاشىدۇ. شۇنداق قىلىپ مىللىي مەدەنىيەت شۇنداق بىر سەرۋى دەرىخىگە ئوخشايدۇكى، ئۇنىڭ يىلتىزلىرى ھەرخىل مەنبەلەردىن ئوزۇقلىنىدۇ، ئەمما ئۇنىڭ ئۆسۈملۈكلەر دۇنياسىدىكى ئورنى، خۇسۇسىيىتى ۋە قىممىتى بىر پۈتۈن ئاشۇ سەرۋى دەرىخىدىن باشقا نەرسە ئەمەس. مەنبەسىز ئېقىن ۋە ئوزۇقسىز دەرەخ بولماسلىقى ئاددىي ساۋاتقۇ! سېنكرتىك مەدەنىيەت مەنبەسى قارىشىنى چاكىنا چۈشەنمەسلىك لازىم.
مىللەتنى سۆيۈش مىللىي روھنى ساغلاملاشتۇرۇشنى تەلەپ قىلىدۇ ۋە ساغلام مىللىي روھ ئارقىلىق ئۆزىنى يۇقۇرى قاتلامغا كۆتۈرىدۇ. مىللىي روھى ساغلام بولمىغان كىشى ــ ھەسەتخور، قارانىيەت، سۈيىقەسچى، يۇرتۋاز، پىتنىخور، كاززاپ، زوراۋان، بۇشاڭ، ھۇرۇن، ساتقۇن كىشى مىللەتنى «ئېغىز»دىلا سۆيىشى مۇمكىن.
مىللىي روھنى ساغلاملاشتۇرۇش ھازىر تىلغا ئېلىنىۋاتقانلىقى يوق. بىز ئۇرخۇن مەڭگۈ تاشلىرىدىن، خەلق ھېكمەتلىك سۆزلىرىدىن، «قۇتادغۇبىلىك»، «ئەتەبەتۇل ھەقايىق»، «مەھبۇبۇلقۇلۇب»، «مەسنەۋى خەراباتى» قاتارلىق كلاسسىك ئەدەبىيات نەمۇنىلىرىدىن، ئابدۇقادىر ئەزىزى، ئابدۇخالىق ئۇيغۇر قاتارلىق دېموگراتىك- مەرىپەتچىلەرنىڭ شېئىر ۋە تەشەببۇسلىرىدىن مىللەت گەۋدىسىنى چىرمىۋالغان روھىي ئىللەتلەرگە بىلدۈرۈلگەن كۈچلۈك نەپرەت بىلەن گۈزەل ئەنئەنىۋى پەزىلەتلەرگە قارىتىلغان يالقۇنلۇق مەدھىيىنى كۆرىمىز، بۇ بىزگە مىللىي روھنى ساغلاملاشتۇرۇش مىللىتمىزنىڭ ھەرقايسى دەۋرلەردىكى مۇنەۋۋەر مۇتەپەككۇرلىرى ئىزچىل تەكىتلىگەن تەشەببۇس ئىكەنلىكىنى، بۇمۇ مىللىتمىزدىكى يەنە بىر مۇنەۋۋەر ئەنئەنە ئىكەنلىكىنى ئۇقتۇرۇپ بېرىدۇ. مەسىلە شۇكى، بۇ ئۇلۇغ تەشەببۇس ئەمەلگە ئاشۇرۇلغىنى يوق!
مىللەت گەۋدىسى روھىي (پسخىك) كېسەللىكلەر بېكىنمە مۇھىت فېئوداللىق قەمئىيەتنىڭ روھىيىتىمىزدىكى خۇنۇك چۆكمىلىرى بولۇپ ئۇنىڭدا يەنە بىر قىسىم چەتئەلدىن، خەنزۇ ۋە باشقا مىللەتلەردىن يۇقتۇرىۋالغان روھىي كېسەللىكلەرمۇ بار. «ئاكىيۇ» روھى مىللىتىمىزدىمۇ ئۇيغۇر «ئاكىيۇ»چىلىقىنى شەكىللەندۈرگەن. كېيىنكى ۋاقىتلاردا دوگماتىزىم، باگۇچىلىق، سولچىلىق، ھاكىممۇتلەقلىق، چېقىمچىلىق ئىللەتلىرىنىمۇ يۇقتۇرىۋالدۇق. بۇ، ساندۇقنىڭ چۇڭقۇر يېرىدە ساقلايدىغان «گۆھە» ئەمەس، ئۇنى ئېچىپ تاشلاپ مىللەت گەۋدىسىدىن تازىلىشىمىز لازىم.
مىللەت گەۋدىسىدىكى روھىي ئىللەتلەرنى تازىلاش «مىللەتنىڭ يۈزىگە قارا سۈركەش»، «ئۆيدىكى خۇنۇكلۇكنى سىرتقا يېيىش» ئەمەس، بىز ئابدۇخالىق ئۇيغۇر «باردۇر» دېگەن شېئىرىدا تىلغا ئالغان يالقاۋلىق (ھورۇنلۇق)، ھەسەتخورلۇق، پىتنىخورلۇق، كاززاپلىق، سۈيقەستچىلىك قاتارلىق ئىللەتلەرگە يۇرتۋازلىق ۋە سول- ھاكىممۇتلەقلىق قاتارلىقلارنى قوشۇپ ئومۇم خەلق نەپرىتىگە ئايلاندۇرساق نېمىسى يامان؟  مىللىتىمىزنىڭ ئاق كۆڭۈل، مەرھەمەتچان، مېھماندوست، يېڭىلىق تەرەپدارى بولۇش قاتارلىق پەزىلەتلىرىگە كەلگەندە ئۇنى زامانىۋى ئاڭ ئاساسىدا داۋاملىق جارى قىلىمىز.
«ھەسەتخور كىشىلەر ئۇلۇغ ئىشلارنى ئورۇندىيالمايدۇ. ئۇلار ئىمكانىيەتنىڭ بارىچە باشقىلارنىڭ ئۇلۇغلۇقلىرىنى تۆۋەنلىتىشكە ئۇرۇنىدۇ» گېگېل)، «ئىغۋاگەرلەر ئىغۋا ئارقىلىق ئادەم ئۆلتۈرىدۇ، ئۆزىمۇ ئىغۋا ئىچىدە ئۆلىدۇ» (لۇشۈن)، «باشقىلاردىكى ئۇلۇغ ئارتۇقچىلىقلارغا نىسبەتەن ھۆرمەت بىلدۈرۈشتىن باشقا چارە يوق» (گيۇتى).

5. خۇلاسە. يىپەك يولىدىن ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ئەڭگۈشتىرىنى قايتا تېپىۋېلىش
«نادانلىقتىن ئۈچ بىخ ئۆسۈپ چىققان، ئۇلار : قارانىيەت، ساختا شۆھرەت ۋە ھاكاۋۇرلۇقتىن ئىبارەت»
                                                 ـــ شۇبىنخائوئېر
«ئەقىلدىن ئۈچ ئەخلاقى خۇسۇسىيەت تۇغۇلىدۇ. ئۇلار، ئېسىل ئىدىيە، ئېسىل سۆز، ئېسىل ھەركەتتىن ئىبارەت.»
                                                    ـــ دېموكرت
سوقرات: «ئەقىل يېتەكچىلىك قىلغان قەيسەرلىك سائادەت، نادانلىق باشلىغان قەيسەرلىك ئاپەت كەلتۈرىدۇ» دېگەنىدى. ئەقىل ـ راتسېئونال تەپەكككۇر بۈگۈنكى كۈندە ئىنسانىيەت يۈزلەنگەن يېڭى سىۋىلىزاتسىيىلىك دەۋرنىڭ يېتەكچى پىرىنسىپىغا ئايلانماقتا، ئىنسانىيەت ئەمدىلىكتە ئىنسانىيەتكە زىت ھادىسىلەرگە قارشى كۆرەش قىلىش ئىقتىدارىغا ئىگە بولۇپ قالدى.
پۈتۈن دۇنيا بويىچە كۆتۈرۈلگەن يېڭى مەرىپەت (سىۋىلىزاتسىيە) دولقۇنى ئېلىمىزدە، ھەرقايسى مەملىكەتلەردە ئىنسانىيەتنىڭ ئۆز- ئۆزىنى تېپىۋېلىش يولىدىكى يېڭى ئىلگىرىلىشىنى ناشانلىدى، ئىقتىساد، پەن- تېخنىكا ۋە ئىجتىمائىي ئەسلىھەلەر ئەقىل ۋە ھەمكارلىق بىلەن بىرلەشمىسە بولمايدىغان ھالەت شەكىللەندى. ئىنسان پرىنسىپى ـ ئىنسانپەرۋەرلىك پرىنسىپى كىشىلىك قارىشى، ئىجتىمائىي ئىشلار، مىللەتلەر ۋە خەلقئارا مۇناسىۋەتنىڭ ئاقىلانە، شۆھرەتلىك يېتەكچى پرىنسىپىغا ئايلىنىشقا يۈزلەندى. تارىخ قانچە- ئەگرى- توقايلىقلارغا دۇچ كەلمىسۇن بۇ يۆنىلىشنى تۈپتىن بىكار قىلىۋېتىشى مۇمكىن ئەمەس.
ئىنسان سوبيېكتنىڭ ئۆز- ئۆزىنى ئىختىرا قىلىشى، ئۆزىدىكى پوتېنسىئال ئىقتىدارىنى جارى قىلىشى ھازىرقى زامان ئېڭى قۇرۇلمىسىنىڭ يادروسىدىن ئىبارەت. بۇ مىللەت كاتېگورىيىسى نوقتىسىدىن ئالغاندا مىللەت سوبيېكتىنىڭ ، مىللىي روھنىڭ، مىللىي مەدەنىيەتنىڭ، مىللەت ئىقتىدارىنىڭ ئۆز- ئۆزىنى قايتا تېپىۋېلىشى بولۇپ ھېساپلىنىدۇ. بۇ مىللەت ئۈچۈن يېڭى مىللىي مەدەنىيەت ئويغىنىشى باشلانغانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ.
ئۇيغۇر خەلقى بېشىدىن ئۆتكۈزگەن ھەممە دىنىي يېڭىلاشلار بىلەن مەدەنىيەت كۈللىنىش ھادىسلىرى «يىپەك يولى» بويلاپ يۈزبەرگەن ئالەمشۇمۇل تارىخى خاراكتىرلىك مەدەنىيەت ئۆزكەشلىرى بىلەن باغلىنىشلىق ھالدا يۈزبەرگەنلىكىنى كۆرسەتتى. يىپەك يولى ــ شەرق- غەرپ مەدەنىيەت كانىلى سۈپىتىدە گرېك- رىم مەدەنىيىتى، كۈسەن بۇددا مەدەنىيىتى، سۇي- تاڭ مەدەنىيىتى، ئىسلامىيەت مەدەنىيىتى ئامىللىرىنى ئاققۇزۇپ، ئالماشتۇردى. يىپەك يولىنىڭ قايتا جانلىنىشى، ھازىرقى زامان تاۋار مۇئامىلىسى ۋە پەن- مەدەنىيەت ئۇچۇرلىرىنىڭ ئېقىپ كىرىشى ئۇيغۇر ئېتنىك تۇرمۇشى ۋە مىللىي مەدەنىيىتىدە يېڭى تارىخىي دەۋرنىڭ باشلانغانلىقىنى كۆرسەتتى، بۇ كونا يىپەك يولىدىكى ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنى قايتا ئويلاش ۋە يېڭى يىپەك يولى ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنى بەرپا قىلىش توغرىسىدا ئەستايىدىل ئويلىنىشنى تەلەپ قىلىدۇ. بۇ ماھىيەتتە، يىپەك يولىدىن ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ئەڭگۈشتىرىنى قايتا تېپىۋېلىش بولۇپ ھېساپلىنىدۇ. رومىن روللان: بىر كىشىنى چۈشەنگەنلىك بىركىشىنى ئىجاد قىلغانلىققا باراۋەر، دېگەنىدى. بۇ سۆزگە: ئۆز- ئۆزىنى چۈشەنگەنلىكمۇ ئوخشاشلا ئۆز- ئۆزىنى قايتا ئىختىرا قىلغانلىق بولىدۇ، دەپ قوشۇپ قويۇشقا بولىدۇ.
ھەرقانداق مەدەنىيەت مىللىي بولغىنىدەك ھەرقانداق زامانىۋى ئاڭ ۋە مەدەنىيەتمۇ مىللەتنىڭ، دۆلەتنىڭ ئەھۋاىغا ئۇيغۇنلىشىشى لازىم. يېڭى ئۇيغۇر مەدەنىيىتى يەنىلا ئۇيغۇر خەلقىگە خاس يېڭىچە مىللىي مەدەنىيەت بولۇپ قالىدۇ. ئۇ پەقەت ھازىرقى زامان ئېڭىغا ئىگە، ئوچۇق ۋە پائالىيەتچان ئىقتىدارغا ئىگە، ھازىرقى زامان پەن- تېخنىكا، ئەدەبىيات- سەنئەت سەۋىيىسىگە ئىگە يېڭى تەرەققىيات قاتلىمىغا كۆتۈرىلىدۇ. «خۇاڭخې» ۋە «تارىم» دەرياسىمۇ- مىللىي خاسلىقمۇ، «يىپەك يولى»مۇ ــ مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇشمۇ زۆرۈر. بۇ ئىككى روھنىڭ بىرىنى ئىنكار قىلىپ، جۇڭگۇچە مىللىيەتلىككە ئىگە بولغان سوتسىيالىستىك زامانىۋى مىللىي مەدەنىيەتنى بەرپا قىلىش مۇمكىن ئەمەس. مىللىي مەدەنىيەتتىكى خاسلىق ۋە زامانىۋىلىقنىڭ  مىللىي خاسلىققا ئىگە بولىشى مىللىي مەدەنىيەت مەۋجۇتلىقىنىڭ ئۇلىدىن ئىبارەت. مەدەنىيەت جەھەتتىكى قوبۇل قىلىشتىن مەقسەتمۇ مىللىي مەدەنىيەتنىڭ زامانىۋى رىقابەت دۇنياسىدىكى ھاياتىي كۈچىنى يېتىشتۈرۈشتىن، كۈچەيتىشتىن باشقا نەرسە ئەمەس.
ئۇيغۇر خەلقى ئۇزاق ئۆتمۈشتە ئېلىمىز ۋە دۇنيا مەدەنىيەت خەزىنىسىگە قىممەتلىك تۆھپىلەر قوشقان. بۇ بىزنىڭ شەرەپلىك ئۆتمىشىمىز. ئۇ بىزگە ھەمىشە «ئەمدى قانداق تۆھپىلەر يارىتىسەن؟» دېگەن سۇئال بىلەن ئىلھام بېرىدۇ. مەلۇم مەنىدە بۇنى شانلىق ئۆتمۈش بىزگە تەلمۈرمەكتە، كەلگۈسى ئىستىقبالمۇ بىزگە تەلمۇرمەكتە، دىيىش مۇمكىن.
دېموكرت «مۇئەييەن گۈزەللىكنى ئۆزلۈكسىز ئىجاد قىلىپ تۇرۇش مۇقەددەس مەنىۋى كۈچنىڭ ئالامىتى» دېگەنىدى. ئۇنداق ئىكەن بىز دۇنياغا، كەلگۈسىگە، سىۋىلىزاتسىيىگە يۈزلەنمەي قانداق تۇرالايمىز؟! تەرەققىپەرۋەر ئۇيغۇر خەلقى ۋە ئۇنىڭ مۇنەۋۋەر زىيالىلىرى ھازىرقى رىقابەتكە، ئىقتىدار قىممىتى سېلىشتۇرمىسىغا تولغان يېڭى تارىخىي مۇھىتتا چوقۇم مىسلىسىز مىللىي ئويغۇنۇش ۋە مىللىي گۈللىنىش جاسارىتى بىلەن ئالغا ئىلگىرىلەپ، مەرىپەتلىك، زامانىۋى، ھاياتىي كۈچكە تولۇپ تاشقان ئىلغار مىللەتلەردىن بولۇپ چىققۇسى.
1988-يىل 6-ئاي، ئۈرۈمچى
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى:م.قادىر( ھۇما)

ئابدۇشۈكۈرمۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (33)
تەبەسسۇم

تەبەسسۇم، ئۇ، تاۋار ئەمەس، ئالدى –ساتتى قىلىدىغان ياكى پۇل ئورنىدا بانكىغا قويۇپ ساقلايدىغان.
تەبەسسۇم، ئۇ، مۇغەمبەر كۈلكە ياكى خۇشامەت ھىجىيىشى ئەمەس، ناپاك نىيەتنى بېزەپ جۇلالاندۇرىدىغان ۋە بىر پاشكا ئالىي ماركىلىق تاماكىدەك يانچۇققا سېلىپ يۈرۈيدىغان.
تەبەسسۇم ــ ئىنسان قەلبىنىڭ سىرتلاشقان نادىر گۈل- چېچىكى، ئىنسانىي ھىسىياتنىڭ خۇشبۇي ئىپار- ئەنبىرى. تۇغۇت ئازابىدا پەرياد چەككەن ئانا، دۇنياغا كۆز ئاچقان بوۋىقىنىڭ تۇنجى يىغا ئاۋازىنى ئاڭلىغاندا تەبەسسۇم قىلىدۇ، مەيلى ئۆز ياكى ئۆزگە پەرزەنتنىڭ تۇنجى قېتىم تايتاڭلاپ ماڭغىنىنى كۆرگەن كىشى تەبەسسۇم قىلىدۇ. ئۇ پاك ھېسداشلىق روھىنىڭ ئىختىدارى، تەلپۈنىشى ۋە جۇلاسى سۈپىتىدە ئىنسان گۈزەللىكىنىڭ بىباھا ئەڭگۈشتىرى بولۇپ مەيدانغا كېلىدۇ.
تەبەسسۇم ــ ھۆرمەت ۋە ئىختىدار يالدامىسى تەرىزىدە كىشىلىك مۇناسىۋىتىدە چاقنايدىغان  مەرۋايت. بىز مېھمانلىرىمىزنى تەبەسسۇم بىلەن كۈتىۋالىمىز. ئۇسسۇل- تانسىلاردا ھۆرمەت ۋە زوق تەبەسسۇملىرى ئىپادىلەيمىز. تەبەسسۇم ئۆزىنىڭ پاكلىقىنى پەقەت ئۆز ھېسسىياتىنىڭ چىنلىقى بىلەنلا گەۋدىلەندۈرەلىشى مۇمكىن.
ئىككى ئىش ئېسىمدە. 1950-يىلى يازدا مەن جەنۇبى شىنجاڭدىكى بىرقانچە ۋىلايەت ئوقۇغۇچىلىرىغا ۋەكىل بولۇپ ئۈرۈمچىگە كەلگىنىمدە ئۈچ ۋىلايەتتىن تېيىپجان ئېلىيېف قاتارلىق بىر قىسىم ياشلار ۋە ئوقۇغۇچىلار ۋەكىللىرى بىزنى قىزغىن كۈتىۋالدى. ئۈرۈمچى ۋە شىئەندە تىيىپجان ئېلىيېف مەن بىلەن بىرقانچە قېتىم قىزغىن تەبەسسۇم قۇچقان ئىللىق چىراي ۋە مېھرىبان سۆزلەر بىلەن پاراڭلاشتى. بۇ ئۇنىڭ ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابى دەۋردە يولى ئېتىلگەن ۋە ئازاپ ئىچىدە ئىڭرىغان جەنۇبى شىنجاڭ خەلقىگە بولغان چۇڭقۇر ھېسداشلىقى ۋە ئۆملۈك ئارزۇسىنىڭ بەھرىمەنلىك ئۇچقۇنلىرىدىن بىرى ئىدى.
1988-يىلى كۈزدە ئاخىرقى تىنىقلىرىنى تىنىۋاتقان شائىر ئابدۇكېرىم خۇجايېفنى يوقلاپ كېسەلخانىغا چىقتىم. خوجايېف كارۋىتىدىن ئايرىمچە قوزغۇلۇپ ئولتۇرۇپ ئاجىزلاپ كەتكەن ئاۋازى بىلەن: مەن باشقىلار تاقاپ قويغان رەڭلىك كۆزەينەك بىلەن سىزگە يىگىرمە يىل خاتا قارىدىم. ئىككى- ئۈچ يىل بولدى، بۇ كۆزەينەكنى چۆرىۋېتىپ قارىسام سىز... ئۇ ھاياجان ۋە مەردانە سۆزلىرىنى ئېيتىپ كۆكسىدىن بىر ئېغىر تاشنى ئېلىۋەتكەندەك يېنىكلەپ تەبەسسۇم قىلدى. بۇ تەبەسسۇم ئۇنىڭ كۆزىدىمۇ، سۆزىدىمۇ بەرق ئۇرۇپ تۇراتتى. مەن ئىختىيارسىز كۆزۈمگە ياش ئالدىم. ئۆلۈم بۇ ئىككى ئەزىمەت شائىرنىڭ تەبەسسۇمىنى ئاخىرلاشتۇرغان بولسىمۇ، ئۇلارنى ئەسلىگەندە، يازغاندا، ئەسەرلىرىنى ئوقۇغاندا قايتا پەيدا بولىدىغان ھالال تەبەسسۇم دولقۇنلىرىنى ئاخىرلاشتۇرالىغىنى يوق.
تەبەسسۇم ــ تەلمۈرگەن كۆڭۈل بۇلبۇلى ئۇچراشقان گۈل جىلۋىسى، تەلپۈنگەن يۈرەك كېپىنىكى ئېرىشكەن گۈل شىرنىسى. ئۇ، ئىنسانىيەتنىڭ يوقاتقان ۋە ئىزدەپ يۈرگەن ئۆز قەلبى، ئۆز مەھبۇبى، ئۆز مەبۇدى. مەن يىگىرمە ئىككى يىلغا سوزۇلغان تەبەسسۇمسىز دۇنيا ئازابلىرى بىلەن ئۇنىڭدىن ئىلگىرىكى ۋە كېيىنكى تەبەسسۇم چىمەندازلىقىنى سېلىشتۇرغىنىمدا تەبەسسۇم ئىنساننىڭ تاشقى ھىسىياتى، ئىجتىمائىي ھاياتىدىكى بەختى ئىكەنلىكىنى سېزىمەن.
تەبەسسۇم ــ ئىجتىمائىي مۇھەببەت، ئۆزى بىلەن ئۆزگىنىڭ قەلبىنى بىر رىشتىدا سۆيۈندۈرگەن. تەبەسسۇم ــ ئالىي خەيرىخاھلىق، ئۆزى بىلەن ئۆزگىنىڭ ھېس تۇيغۇسى، زوق ئىپتىخارى، رىغبەت ۋە ھۆرمىتىنى بىر ئوبرازغا مۇجەسسەم قىلغان. تەبەسسۇملۇق تۇرمۇش بەختلىك، تەبەسسۇملۇق ئائىلە ئىناق ئائىلە. ئويلايمەنكى، تەبەسسۇم پەقەت ئائىلە سىرتىدىكىلەرگە قارىتىلغان قىزىل سىرلانغان دەرۋازا ياكى توز شەكلى چېكىلگەن پەردە بولمىسا كېرەك. ئائىلىدە ئەر- ئايال ياكى ئۆرمىنىڭ ئاخىرغىچە ئۆزئارا تەبەسسۇمغا مۇختاج. تەبەسسۇمسىز مۇھىت كېسەلچان مۇھىت. ئۇنىڭ خىزمىتى تىز قېرىتىش ۋە تىز ئۆلتۈرۈشتىن ئىبارەت. «گۈلىنى سىرتقا، تىكىنىنى ئائىلە ئىچىگە» قىلىدىغان بەختسىز ئائىلىلەر يوقىتىۋاتقان تەبەسسۇم گۆھىرىنى تۈمەنلەپ پۇل ياكى زىبۇ- زىننەت بۇيۇملىرى بىلەن قايتا تېپىۋېلىش مۇمكىن ئەمەس. بۇنداق تەبەسسۇم مۇھىتى بولمىغان ئائىلىدە ئاتالمىش «تەقۋايىلىق»، ئەدىپىنى بېرىش، ۋايساش ۋە ئاقىۋەتتە پەرزەنتلىرىنىڭ توڭ –قوپال، كۆكەرمە، ھەتتا ئاتا- ئانىنى سىلكىشلىشى ھۆكۈمران مۇھت بولۇپ قالىدۇ. «يازغا بۇلبۇل، قىشقا توڭ قاغا»، مانا بۇ ئىككى خىل ئائىلە مۇھىتىنىڭ يارىشىقى!
تەبەسسۇم ــ رىقابەتكە تولغان دۇنيادا ئەڭ پاك، ئەڭ ئىزگۈ ئىنسانىي ئاڭ- پىكىر، ھېس ۋە ھېسداشلىقنىڭ مەشئىلى. ئۇ ئوكياندىكى ماياك، دانكو قولىدىكى يالقۇنلۇق يۈرەكتەك ئىنسان ئەۋلادىنى ئۈمىدلەندۈرۈپ، ئاگاھلاندۇرۇپ تۇرىدۇ. ئۇنىڭ لەھىسى: «سەن ھامان ئىنسان!» دېگەندىن ئىبارەت. دەر ھەقىقەت، ئىنسان ھامان ئىنسان، ئۇ ئۈنچە جاۋاھىرلار غارىغا ئىگە بولغىنىدىمۇ، دۇلدۇل تۇلپارىغا مىنگەندىنمۇ، ياپراقسىز يالغۇز دەرەخ تۈۋىدە ھەسرەتلىنىۋاتقاندىمۇ ئۆزىنىڭ ئىنسانلىقىنى ئۇنۇتماسلىقى كېرەك. ئۈمىدسىزلىك مۇز دەرياسىغا ۋەكىللىك قىلغان ئادەم «ئىنسان» ئىبارىسىنى تاكى ھاياجانلانغىچە تەكرارلىسا، ئۈمىد ۋە جاسارەت ساھىلىغا قايتىش مۇمكىن. ئۇنى كۈتىۋالىدىغان تۇنجى مەلىكە باشقا نەرسە ئەمەس، يەنىلا ھېلىقى ئالتۇن چىراغ- تەبەسسۇمىدىن ئىبارەت. پىتنە- ئىغۋا كۈلكىلىرى، قەستۇ- كۈنەملىك ھىجىيىشلىرى، مۇغەمبەرلىك نىزىقاشلىرىغا كەلگەندە شۇنى ئېيتىش كېرەككى، ھەقىقى ئىنسانى قەدىر- قىممەتنى خارلىغۇچىلارنىڭ ئەڭ ئاخىرقى تاپاۋىتى تارىخنىڭ ئاچچىق مەسخىرىسىدىن باشقا نەرسە ئەمەس. تارىخ ئىنسانىيەتنى يارىتىپ، ئۇنى تاكاممۇللاشتۇرۇپ كەلمەكتە. بۇ ئۇلۇغۋار ئانا بۈركۈت چۆجە ئوغۇرلىغۇچىلارنى كەچۈرمەيدۇ. ئىنسانىيەت بەخت- سائادىتىنى ھۆددە ئالغان تارىخ دولۇنلار يېرىپ ئىلگىرىلەيدۇ. تەبەسسۇم، ئۇنىڭ مېلودىيىسى!

1990-يىل 12-ئاينىڭ 12-كۈنى، ئۈرۈمچى.
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى: م.قادىر(ھۇما)

ئابدۇشۈكۈرمۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (34)
سۈكۈنات

سۈكۈنات ــ ئۇ سۆكۈت قىلىش ئەمەس!
سۈكۈت قىلىش ــ يولسىزلىققا شېرىكچىلىك ۋە ئۇنىڭغا قارشى كۆرەشتە جۈرئەتسىزلىكتە ئىپادىلىنىدىغان ۋىجدانسىزلىق ئىپادىلىرىدىن بىرى ئىكەنلىكى ھەممىگە روشەن.
سۈكۈنات ــ ئۇ تاقەت جۈملىسىدىكى ئەقلىي ھادىسە، ئېنىقراق ئېيتقاندا، سۈكۈنات ــ تەپەككۇر ئۆركىشىدە شەكىللەنگەن، ئىرادە ئارقىلىق تورمۇزلانغان بىر مەزگىللىك ئالاھىدە روھىي كەچۈرمىشتىن ئىبارەت.
سۈكۈنات شەخس ئۈچۈنمۇ، مىللەت ۋە دۆلەت ئۈچۈنمۇ ئالاھىدە قىممەتلىك تەپەككۇر ۋە تەدبىر پەيتى بولۇپ، ئۇ مول مېۋىلىرى، ھېكمەتلىك بىشارەتلىرى، تەجىربە- ساۋاقلىرى بىلەن خاراكتېلەنگەن.
سۈكۈنات تۈرلىرى ۋە سۈكۈنات سەمەرىلىرى ھەرخىل. لۇسۈن ھەم ئىچ ئاغرىتىپ، ھەم نەپرەتلىنىپ كەلگەن ئىجتىمائىي ئوبيېكتلىرىنى «ئاكىيۇ» ئوبرازىغا مۇجەسسەملەش ئالدىدا سۈكۈنات ئازابىدا پىكىر ئۆركەشلىرىنى باشتىن كەچۈرگەن.ئابدۇقادىر داموللام چەتئەلدىن ئوقۇشنى تاماملاپ ئۆز يۇرتىغا قايتقاندا، مىللىي زۇلۇم ۋە جاھالەت تۇمانلىرى ئۈستىگە قوشۇلغان ئەجنەبى جاھانگىرلارنىڭ ھىيلە- مىكرىنى بايقاپ، جاھانگىرلار ۋە ئۇلارنىڭ مىللىي تونىغا ئورىنىۋالغان مالايلارغا قارشى ۋولقاندەك پارتلاپ چىقىش ئالدى- كەينىدە كۆپ قېتىم سۈكۈنات خىلۋىتىگە چۆككەن.
«مەدەنىيەت زور ئىنقىلابى» نوقۇل تەلۋە دەبدەبىلەر بىلەن تېتىقسىز ۋايساشلار مەزگىلى بولغىنى يوق. ئۇ، ئۆز نۆۋىتىدە جۇڭگۇ تارىخىدىكى ئۇلۇغ سۈكۈنات دەۋرى ھەم بولدى. جۇڭگۇدىكى ئىلغار كىشىلەر كۆپ جەھەتلىمە، مول بىلىش، چۈشىنىش، پەرق ئېتىش، ئويغىنىش پىكىر تەلقىنلىرى بىلەن يېڭى دەۋر تەسەۋۋۇرىنىڭ كارتىنىسىنى سىزىشتى.
سۈكۈنات ــ شەخسنىڭ ئۆز ئىرادىسىدىن ھالقىپ كەتكەن تەبىئىي ياكى ئىجتىمائىي كۈچلەر بېسىمى ئالدىدىكى ئىنسانىي تەپەككۇردىمۇ، شۇنىڭدەك ئۆز- ئۆزىنى تىزگىنلىگەن ئاڭلىق ۋە ئىرادە ئاستىدىكى قايتا ئويلىنىشتىمۇ، جۈملىدىن، جەمئىيەتتىكى ھەرخىل يالغان- ياۋىداق بۆھتان ياكى بىر مەزگىللىك چۈشەنمەسلىكتەك روھى بۇرۇختۇرمىلىققا ئۇچرىغاندىمۇ يۈز بېرىدۇ. نەتىجىدە، تەبىئىي ياكى ئىجتىمائىي كۈچلەر مۈشكىلاتلىرىدىن غەلىبە قىلىش ئۈچۈن ئۆز ئوبيېكتلىرىنىڭ قانۇنىيەتلىرىنى كونكرت مۇھاكىمە قىلىدۇ؛ ئۆز پائالىيىتىنى ئوپېراتسىيە قىلىپ ئەۋزەل پائالىيەت ئۇسۇللىرىنى ئوينىلىدۇ؛ بۆھتان ۋە چۈشەنمەسلىكلەرنى جەمئىيەتشۇناسلىق، سىنىپى (سىياسى) كۈچلەر سېلىشتۇرمىسى ۋە كىشىلەردە ھەقىقىي ئەھۋالنى بىلىش شەكىللەنگىچە سۈكۈنات يوللىرىنى داۋاملاشتۇرىدۇ.
سۈكۈنات ــ ئۆزىگە قارىتا ئالغاندا، ئۆزىنىڭ بىلىم قۇرۇلمىسى، تارىخ- ئۆتمۈشى، ۋىجدان – مەجبۇرىيىتى، ئىرادە- جاسارىتى، ئۇتۇق –سەۋەنلىرى ئۈستىدىكى ئەقلىي ئويلىنىش شەكلىدىمۇ غايەت قىممەتلىك كامالەت شەرتىدىن ئىبارەت. مۇنداق سۈكۈنات خۇددى ئايرۇپىلاننىڭ ئايرىپورتقا قونۇشى سىياقىدىكى «قايتا ئويلىنىشى» (ئۆز مەجبۇرىيەتلىرى، ۋىجدان ئىجراسى، قەتئىيلىكى، تەدبىر پاقلىقى ۋە تەدبىر ئاقىلانىلىكى) ۋە «قايتا بايقىشى» (ئۆز خەلقى ۋە پۈتكۈل كىشىلىك جەمئىيەتنىڭ سەۋىيىسى ۋە ئالاقە قۇرۇلمىلىرىنىڭ ھازىرقى رېئال ھالىتى) بولۇپ كىتاپتىن ئالامىغان دانىشمەنلىك سەمەرىلىرىگە مۇيەسسەر قىلىدۇ. سۈكۈنات قىلىشنى بىلىش چوڭ بەخت ۋە كاتتا ئىقتىدار بولۇپ، بۇ ئومۇمەن ھايۋانلاردا بولۇشى مۇمكىن بولمىغان ئىنسانىي خاسىيەت ۋە كامالەت ھېساپلىنىدۇ. بۇنداق سۈكۈناتنىڭ شۇئارى «مېنى ئاسارەتكە سالغان نەرسە ئۆز ئەقلىم، تەپەككۇرۇم، روھىمدىكى كىشەنلەر» دېگەن بولمىقى لازىم.
سۈكۈنات ــ باشقىلارغا قارىتا، ئۇلارنىڭ ئەسلى قىياپىتىنى، چىن ـساختىلىقىنى، جىددى- يەڭگىلتەكلىنى بايقاشتا تىپىك كۆزىتىش ۋە ئويلىنىۋېلىش مومېنتىدىن ئىبارەت. ئۇ ساختا قەھرىمانلارنى، ۋاپاسىز دوستلارنى، پۇرسەتپەرەسلەرنى تېخىمۇ چوڭقۇرراق ئېچىپ بېرىدۇ.
سۈكۈنات ــ ئۆز مىللىتىنىڭ، ھەتتا پۈتكۈل ئىنسانىيەتنىڭ شۇ بىر دەۋرىدىكى سىۋىلىزاتسىيە قۇرۇلمىسى ۋە مەدەنىيەت سەۋىيىسىنى، ئۇنىڭ ئۇتۇق ۋە زەئىپلىكلىرىنى ئەستايىدىل ئويلىنىشتىمۇ مۇھىم تەپەككۇر شەكلىدىن ئىبارەت. ۋاھالەنكى، «تەپەككۇر قىلىدىغان» مىللەتنى يېتىشتۈرۈش بارلىق ھەقىقىي تەلىم- تەربىيىنىڭ ئەڭ ئالىي مەقسىتى ھېساپلىنىدۇ. «ئۆز –ئۆزىگە ماختىنىپ يۈرگەن» مىللەت بىلەن «تەپەككۇر قىلىدىغان» مىللەت بىر-بىرىگە ئوخشىمايدىغان تارىخىي ئىستىقبالغا يۈزلەنگەن مىللەتتۇر، خالاس.
سۈكۈنات ــ شەخسنىڭ ھاياتىدا كۆپ قېتىم دۇچ كېلىدىغان روھىي ھالەت بولۇپ، ئۇ ئۆز مەزمۇنى، پىكىر قىلىش ئۇسۇلىنىڭ ساپاسى، يەكۈن ۋە تەدبىرلىرىنىڭ ئاقىلانىلىكى بىلەن بۇرۇلۇش ھاسىل قىلىدۇ.
سۈكۈنات ــ ئۈمىدۋار، يىراق كۆرەر، قەيسەر قەلبنىڭ ئۆز –ئۆزىنى ئاڭقىرىش، ئۆز- ئۆزىنى كۈچەيتىش ۋە ئۆز- ئۆزىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش يولىدىكى «مىراج»دۇر. بۇ مىراج»دا ئۇ رېئاللىق بىلەن تويۇنغان تەپەككۇر بىلەن ئۇچرىشىدۇ! ئەگەر قورقۇش كەلسە تەلۋىلەرچە لاپخورلۇق قىلىۋاتقان دۈشمەندىن ئەمەس، زەئىپلەرچە سۈكۈنات قىلىۋاتقان رەقىبتىن قورقۇش لازىم.

1990-يىلى 12- ئاينىڭ 13-كۈنى
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى:م.قادىر( ھۇما)

ئابدۇشۈكۈرمۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (35)
«قۇلىقىڭنى تارت!» توغرىسىدا

بۇ ــ ئىغاڭلاتسا يوپۇرماقلىرىدىن پۇل تۆكۈلىدىغان، تىكەنلىك دەرەختىن باشقا ھېچ نەرسە يىلتىز تارتمايدىغان مەدەنىيەت چۆللۈكىدىكى ھازىرقى زامان ئەپسانىسى...
بۇ ــ يۈرىكى زەرگەرنىڭ ئېرىتىش ئوچىقىدا سۇغا ئايلىنىپ، يالجىراپ تۇرغان چوغقا سىڭىپ كېتىۋاتقانلىقىنى سېزىپ تۇرسىمۇ، نىگاھىنى ساختا تەكەللۇپ يوپۇرماقلىرى بىلەن بېزەندۈرۈپ تۇرغان شۆھرەت قەھۋەخانىسىدا ئوقۇلغان كېچىلىك ناخشا...
بۇ ــ ئەتىرگۈل بەرگىگە سېغىز تۇپراق چاڭ- توزانلىرىدىن لاك سۈركەلگەن، ئەقىل –ئىدراك ئەينىكىگە ھودۇققان تەلۋىنىڭ ئېغىر مۇشتىدىن دەز كەتكەن تومۇز ئاپتىپىدىكى غەلىتە رىۋايەت...
بۇ ــ «كېچىسى قەتىل قىلىپ، كۈندۈزى ھازا ئاچقان» ھىيلىگەر بەگزادىنىڭ قارا قەلبىدىن تامغان قارا بۇتقىدا بويالغان ھېلىلە ياغلىقىنى كۆزىگە تاقىۋالغانلىقىنى ئۇنتۇلغان سەبىينىڭ قاتىلغا ئەگىشىپ، ياقا يىرتىپ ۋارقىرىغان ھاماقەت نالىسى...
بۇ ــ يوپۇرماقلىرىنى بوران سوققان، قوۋزاق- پوستىنى ئېشەك غاجىلىغان، تۈۋىنى سەلەپنىڭ قارا سوقماقلىرى بوشاتقان پەرۋىشسىز دەرەخنىڭ بىگۇناھ يولۇچىنى بېسىۋېلىپ، ئادا قىلماقچى بولغان پۇغانىدىن چىققانلىق غۇرۇرى...
بۇ ــ بىر ئاپەت، ھاقارەت، ئاچلىق، قورقۇش كىردابىدا تەمتىرەپ ھودۇققان بەختسىز ئەرۋاھنىڭ ئۆز تەقدىرىگە ئۆز بېسىپ كېتىۋاتقان خۇبىن تىرىك چۈشىدىكى مەجنۇن پىرىسىدەك ئەسەبىي چۈش...
بۇ ــ رۇستەمنىڭ ئۆز دادىسى زالنى تونۇۋېلىشتىن ئىلگىرىكى، ئۇنىڭ كۆكسىگە قاداپ قويغان بەھەيۋەت خەنجىرى...
بۇ ــ گۈل بىلەن نورۇزنىڭ يۈزلىرىگە زەنجىر تور تاقىۋالغان دەقىقىلەردە بىر-بىرىگە قارشى شىلتىغان قىلىچلىرىنىڭ ئىدراكسىز ساداسى...
بۇ ــ خۇرسىنارلىق يىغا، ھاقارەتلىك نالە، شۇنىڭدەك قاقاھلاپ ئاڭلانغان كۆلكە، ئۆز- ئۆزىنى قايتا بىلىشنىڭ جىمجىت سۈكۈناتى...
مەن ئويلايمەن: ساغلام بەدەندىن ساغلام ئەقىل تۇغۇلىدۇ. مىللىتىمىزنىڭ نادىر كەۋدىسى بىتابلىق خەستىلىكتىن خالىي ئەمەس!
مەن ئويلايمەن: بۇزۇلغان مۇھىتتىن بۇزۇقلۇق ئۆمىلەپ چىقىدۇ. مىللىتمىزنىڭ ئىللىق قوينىدا يۇقۇملىنىش پەيدا قىلىدىغان كېسەل سۇغۇرلار يوق ئەمەس!
مەن ئويلايمەن: ئەقىلنىڭ بىر قانىتى ۋىجدان، بىر قانىتى ئار- نۇمۇس. مىللىتىمىزنىڭ ئەقىل ئىگىلىرى پاك ۋىجدانىنى ئۇلۇغلاپ، ناپاك قاباھەتنى قامچىلاشنى ئىنسانىي بۇرچ دەپ بىلىدۇ. بۇنداق ئۆتكۈر ئەقىل- ئىدراك مۇنبىرىدە سۈيقەست ئۇستىكاسىنىڭ، ھىيلە-يېلىملىرىدا يەملەنگەن زىيانكەشلىك دەۋالىرىنىڭ «ئادالەت» مۆھىرى بىلەن پىچەتلىنىپ، بەرقارار تېپىشىدىن ئىبلىسنى خۇشال قىلىدىغان پاجىئەلەرنىڭ چىقماسلىقىغا يەنە ئەقىل- ئىدراك، ئادىل ۋىجدان، ئىزگۈلۈككە بولغان ئىشەنچ- ئىماندىن باشقا قايسىبىر قۇدرەت كاپالەت بېرەلەيدۇ؟! ئادىشىپ ئىشىنىپ قېلىش خۇددى بىۋاستە ئەمەلىيەتتە، بىۋاسىتە ئۆز كۆزى بىلەن كۆرۈپ ئىشىنىشتەك بەرقارار بولمىسىمۇ، ھەر ھالدا كۆڭۈلدىن كۆزگىچە دولقۇن چېچىپ تۇرىدىغان ئىشەنچتۇر. بۇ ئىنساندا بولۇپ تۇرىدىغان بىلىش جەرياندىكى ھەقىقەتكە يانداشقان غەيرىي ھەقىقىي ھادىسە. ئۇ ئۆز- ئۆزىنى ئىنكار ۋە سالاۋات قىلىشقا تەييار بولغان «سۆيۈملۈك ئادىشىش». مەن گرېكلار دارغا ئېسىۋەتكەن سوقراتنى، قۇندۇز ھاكىمىي دارغا ئاسقان مەشرەپنى، بۇرھانىدىن خوجا چاپقان ئەرشىنى، تاز مەزۇن بوغۇزلىغان ئابدۇقادىر داموللامنى ئۆز خەلقىدىن چىققان دۈمەنلەر ياتلارغا ئالدىنىپ  قەتىل قىلغان، دەپ قاراپ كېلىۋاتىمەن. بىر زامانلاردا خەنزۇلار ئارىسىدا ۋاڭجىڭۋېي ئەمەس، بەلكى لۇشۈن ئەپەندى مىللەت خائىنى دېيىلگەندى. كېيىنچە ئويغانغان جامائەت لۇشۈن جىنازا يوپۇقى ئۈستىگە «مىللەتنىڭ ئەرۋاھى» (مىللەتنىڭ روھى) دېگەن يوغان ئۈچ خەتنى يېزىشتى. يېقىندىلا قىرغىز- ئوزبېك مىللەتلىرىنىڭ كالتە توقۇنىشىلىرىدا، ئۆز خەلقىگە ھاي بەرگەنلىكى ئۈچۈن چىڭغىز ئايتىۋاماتوۋنى ئۆز مىللىتى ئارىسىدىكى بەزى كىشىلەر «مىللەت خائىنى» دەپ ۋارقىراشمىدىمۇ؟ مانا بۇلار، بىۋاستە ئەمەلىيەتتە سىنالمىغان، كۆزىنىڭ ھېچقانداق ساھىتلىقى، مەنتىقىنىڭ ھېچقانداق غەيرىي زىددىيەتلىك ئىزچىللىقى، سۆز- ھەركەتنىڭ ھېچقانداق ئۆز- ئۆزىگە مەسئۇلىيىتى بولمىغان قارا كەلگۈنى بولماي نېمە؟
دەرەخنى ئۇنىڭ ئۆز شېخىنى ساپ قىلىپ، ئۇلارنىڭ بىر- بىرىدىن ئايرىلىپ تۇرغانلىقىدىن پايدىلىنىپ ۋەيران قىلىش مۇمكىن بولغىنىدەك، ئەقىلنىمۇ گەپ- سۆز بىلەن، تەپەككۇرنىمۇ يالغان – ياۋىداق بىلەن شاخ- شېخىدىن كەسلېۋىتىش مۇمكىن ئىكەن! ھەيرانمەن: سەيتانمۇ ھەۋۋا ئانىمىزنىڭ كۆزىگە ئەمەس، قۇلىقىغا يالغان –ياۋىداق سۆزلەپ، قۇلاقنى كىرلەشتۈرۈپ «تۇنجى گۇناھ»غا باشلىغانىدى. شۇ يىراق ئەلمىساقتىن بېرى ئاداشقانلارنىڭ كۆپى كۆزدىن ئەمەس، قۇلاقتىن كەتكەن! بۇ قارىغۇ قۇلاق، بۇ تەمنى سېزىدىغان تىلى، قاتتىق –يۇمشاقنى سېزىدىغان چىشى، چوڭ –كىچىكىنى پەرقلەندۈرىدىغان ئېغىز بوشلۇقى يوق قۇلاق زەررىدىن تاكى ئالەمگىچە بولغان ھەممە نەرسىنى شۇ پېتى يالماپلا ئەقىل تەختىگە يانداشتۇرۇپ قويىدۇ. قۇلاق تۈپەيلى يېقىلغان ئوت، ئېتىلغان ئازمۇ؟!
ئويلاپ قالدىم: قولۇڭنى تارت، تىلىڭنى تارت، نەپسىڭنى تارت! دېگەنلەرنى كۆپ ئاڭلىدىم، كۆپ كىتاپلاردىن تەكرار ئوقۇدۇم، «قۇلىقىڭنى تارت!» دىيىش بىزگە، مۇشۇ ئەۋلاد كىشىلىرىگە قالغان ئاچچىق ھېكمەتنامە بولسا كېرەك...
«قۇلىقىڭنى تارت!» شۇ چاغدىلا ئىبلىس توزىقى، كىشىلىك كىرلىرىدىن پاكلانغان ئىنسانىي ئەقىل بۈركۈتنىڭ ھەقىقەت دۇردانىلىرى چېقىنداپ تۇرغان نىجادىيەت گۈلزارىغا قاراپ سۈزۈك تەپەككۇر، يەڭگىل بەدەنلىرى بىلەن ئازادە پەرۋاز قىلالايدۇ. بۇنىڭسىز ئىللەت بوتقىسىدىن ئۆمۈلەپ تۇرۇشىڭ مۇمكىن ئەمەس!...
مانا بۇ، نەملىرى ئاياغلاشقان قەلبىمدىن تىزىلغان ئاخىرقى قەترىلەر...
1991-يىلى 9-ئاي، قەشقەر
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى:م.قادىر( ھۇما)

ئابدۇشۈكۈرمۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (36)
يىپەك يولى تەتقىقاتىدىكى ئىنسانىيەت مەدەنىيەتشۇناسلىقى مەسىلىلىرى

«ئەگەر ياۋروپا ئىدىيىلىرى باكتېرىيە ئارقىلىق يىراق شەرىققە تارقالغان دەيدىكەنمىز، ئوخشاشلا، ئاسىيا چۈشەنچىلىرىمۇ دەل مۇشۇ قانال ئارقىلىق ياۋروپاغا تارقالغان.»
                                                        ـــ دراپېر
1
تارىخ يېڭى بىر ئېتنولوگىيىلىك ـ ئىنسانىيەت مەدەنىيەتشۇناسلىقى دەۋرىگە يۈزلەنمەكتە. بېكىنمىچىلىك ۋە سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشىنىڭ ئاخىرلىشىشى، شەرق-غەرپ ئىقتىسادىدىكى ئۆزئارا يېقىنلىشىش ۋە چىگرا ھەم يەرلىك تامۇجنىدىن ھالقىغان خەلقئارا ئىقتىسادىي مۇناسىۋەت تورىنىڭ بىر قەدەر تىز شەكىللىنىپ بېرىشى، ئۆتمۈشنى قايتىۋاشتىن چۈشىنىش ۋە يېڭى مەنىۋى تۇرمۇش نورمىلىرىنى ئىزدەش يولىدىكى پائالىيەتلەر ئۇنىڭ ئاساسىي زەربىدار ئۆزكىشىنى ھاسىل قىلماقتا.
كىشىلەر ھازىر قايتىۋاشتىن «يىپەك يولى» قىزغىنلىقى مىلادىدىن ئىلگىرىكى خەن ئىمپىرىيىسى، ئاخمانىلار ئىمپېرىيىسى، ئىسكەندەر زۇلقەرنەين زامانىدىكى «يىپەك» قىزغىنلىقى بىلەن؛ سالجۇق تۈركلىرى ۋىزانتىيىنى ئىشغال قىلىپ، ياۋرۇپا بىلەن ئاسىيا ئوتتۇرىسىدىكى «يىپەك يولى» ئالاقىلىرىنى ئۈزۈپ تاشلىغاندىن كېيىن ئېغىر ئىقتىسادىي بۆھراندا قالغان غەربى ياۋرۇپالىقلار گىبرالتار بوغۇزىنى ئايلىنىپ ئۆتۈپ، ھىندىستان ئارقىلىق «يىپەك يولى»غا چىقىش ئۈچۈن 15-ئەسىرنىڭ 90-يىللىرى قوزغىغان، نەتىجىدە ئامېرىكا قىتئەسى بايقالغان زاماندىكى «يىپەك يولى» قىزغىنلىقى بىلەن؛ جۈملىدىن ئۆتكەن ئەسىرنىڭ ئاخىرى ۋە بۇ ئەسرنىڭ بېشىدا ھازىرقى ئافغانىستان، ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە تارىم ۋادىسى نوقتا قىلىنغان تارىخ –جۇغراپىيە- ئارخېئولوگىيە بويىچە ئېلىپ بېرىلغان «يىپەك يولى» ئېكىسپىدىتسىيىسى قىزغىنلىقى بىلەن تۈپتىن ئوخشىمايدۇ.
ھازىرقى «يىپەك يولى» قىزغىنلىقى دۇنيا مەدەنىيەت تارىخى ئېرىشكەن جىمىكى رېئال ئۇتۇقلار جەمغۇرمىسى ئاساسىدا يۈز بېرىش بىلەن بىللە، ئۇ، ئىنسانىيەت تارىخىنىڭ ئېچىۋېتىلگەن يېڭى سىۋىلىزاتسىيىگە يۈزلىنىش مۇقەررەرلىكىدىن بىشارەت بەرمەكتە.
2
«يىپەك يولى» ــ ئۇلۇغ ئىبارە. ئۇ رىم ۋە ۋىزانتىيىلىكلەرنىڭ «سېرىس» ئىلىگە بولغان ماددىي ۋە غايىۋى (ھەتتا ئەپسانىۋى) قىزىقىشى تۈپەيلى، يېقىنقى زاماندا قوللىنىلغان ئىبارە. ئۇ نوقۇل سودا- تىجارەتنى، بولۇپمۇ يىپەك سودىسىنى گەۋدىلەندۈرىدىغان ئىبارە بولماستىن، بەلكى، «قەدىمكى قىتئە» ــ ئاسىيا –ياۋروپا- ئافرىقا خەلقلىرى ئارىسىدىكى ماددىي ۋە مەنىۋى مەدەنىيەت ئالاقىلىرىنىڭ غول لىنىيىسىگە قارىتىلغان ئىبارە.
دەرھەقىقەت، «يىپەك يولى» ئىنسانىيەت ياراتقان ماددىي ۋە مەنىۋى مەدەنىيەتنىڭ تەڭدىن تولىسىنى ئۆزىدىن ئۆتكۈزۈپ، بىزگە مەلۇم بولغان ۋە بىز يۆلىنىۋاتقان مەدەنىيەت تارىخىنى ياراتتى. بىز بۇ ئالاقىلەر تارىخىدىن مۇستەسنا قالغان قەدىمكى ئامېرىكا بىلەن قەدىمكى ئاۋستىرالىيە ئىپتىدائىي مەدەنىيىتىگە بىر قۇر نەزەر تاشلىساقلا، «يىپەك يولى» دەپ ئاتىلىۋاتقان بۇ كارۋان يولىنىڭ ئىنسانىيەت مەدەنىيىتى ئۈچۈن بىرىنچى دەرىجىلىك تەرەققىپەرۋەر ئەھمىيىتىنى ھېس قىلالايمىز. بۇ بىزگە «يىپەك يولى»غا نىسبەتەن «بېكىنمىچىلىك» بىلەن «ئېچىۋېتىش»تىن ئىبارەت ئىككى تۈپ ھادىسىنىڭ ئىنسانىيەت تارىخىدىكى نۇرانە ۋە جاھالەت خاراكتېرىنى روشەن مۇئەييەنلەشتۈرۈشكە ئىلھام بېرىدۇ.
3
«يىپەك يولى» ۋە «مەركىزىي ئاسىيا مەدەنىيىتى» تەتقىقاتىدا، ھازىرقى «يىپەك يولى» يېڭى قىزغىنلىقىغا ئاساسەن بىر قاتار مېتودولوگىيىلىك مەسىلىلەرنى مۇھاكىمە قىلىشقا توغرا كېلىدۇ.
بىلىش لازىمكى، تارىخ ــ ئىنسانىيەت پائالىيەتلىرىنىڭ بىرەر مىللەت، بىرەر رايۇن ـ دۆلەتتىن ھالقىغان مۇجەسسەم توقۇلمىسىدىن ئىبارەت. تارىخنىڭ پۈتۈن ئىنسانىيەتكە بولغان بىردەكلىك، ۋارىسلىق، سېنكىرتىك راۋاجلىنىش قانۇنىيىتى تارىخنىڭ بېكىنمە ئەمەس، ئوچۇق، ھاكىممۇتلەق ئەمەس، گۇمانىيلىق ــ ئىنسانىيەت مەدەنىيەتشۇناسلىق خاراكتېرىنى بەلگىلىگەن. تارىخ ئالەم بىرلىكى ۋە ھەركىتىنىڭ  ئىنسانىيەت پائالىيىتىدىكى ئىپادىسى بولۇپ، تەبىئەت بىلەن كىشىلىك جەمئىيىتىنىڭ بىر پۈتۈن دىئالېكتىكىسىنى گەۋدىلەندۈرىدۇ. تارىخنى ئۈزۈۋېلىش، تارىخنىڭ مىللىي ئالاھىدىلىكلىرى بىلەن يەرلىك ئالاھىدىلىكلىرىنى ئۇنىڭ ئومۇم ئىنسانىيەت مەدەنىيەتشۇناسلىق خاراكتېرىگە قارشى قويۇش، «يىپەك يولى» تارىخىغا ئۇنداق ياكى بۇنداق «مەدەنىيەت مەرگەزچىلىكى» ياكى بېكىنمىچىلىكى پىسخولوگىيىسى بويىچە مۇئامىلە قىلىشنى مىللىي ئىپتىخار ياكى مىللىي بۇرچ ھېساپلاش قاتارلىقلارنىڭ ھەممىسى سىۋىلىزاتسىيىگە، ئىلىمگە ۋە ئەقىلغا زىت.
4
ئېيتىش كېرەككى، تارىخچىلار ھازىرغىچە ئۆتمۈشنى نوقۇل، تەكرارلانماس كەچۈرمىش دەپ قاراپ كەلدى. بۇنداق قاراش تارىختا قانداق ئىش قىلىنسا، ئۇ شۇنداق ئىش بولۇپ قالىدۇ، قانداق نەتىجە ياكى مۇۋەپپەقيەت قازىنىلسا، ئۇ شۇنداق بولۇپ قالىدۇ دېگەن تارىخىي قاراشنى ئېلىپ كەلدى. تارىخ ھەققىدىكى پەلسەپىلىك قايتا كۆزىتىش شۇنى كۆرسەتتىكى، تارىخ ئۆزىنىڭ ھادىسلىرى، كۆرۈنۈشلىرى، ۋەقەلىرى نوقتىسىدىن ئۆتمۈشكە ئايلىنىدۇ؛ ئۇ ئۆتمۈش سۈپىتىدە زامان ۋە ۋەقەلىك سالاھىيىتىدىن ئايرىلىدۇ؛ ئۇ ئۆتمۈش سۈپىتىدە باھالىنىدۇ ۋە قايتا باھالىنىدۇ. ئىنسانىيەت ھەربىر سىۋىلىزاتسىيە ئېگىزلىكىدە ئۆزى ياكى بىر قىسمىنىڭ ئىش- ھەركەت تارىخىنى، ھەتتا مۇقەددەسلەشتۈرۈلگەن، دەبدەبىلىك تارىخىي ھادىسىلەرنى قايتىدىن تەنقىدىي، يۇمىرىك بالايدۇ. تارىخ يەنە ئۆز ماھىيىتى، روھىيىتى، كامالەتكە ـ ئەۋزەللىككە ئىنتىلىشى، داۋاملىق تېخىمۇ كەڭ چەمبەردىكى ئويغىنىشى، بىلىم ۋە تەجىربىلىرى نوقتىسىدىن ئۆتمۈشكە ئايلانماس ۋە ئۇ ئەبەدىلئەبەت ھاياتتۇر. ئۇ ئۆتمۈش تارىخ روھىيىتىنى رېئاللىقتا ۋە كەلگۈسى تارىخ جەريانلىرىدا داۋاملاشتۈرىدۇ. بۇ كرېك مەدەنىيىتىدە مىسىر- بابىلون مەدەنىيىتى، ئەرەب مەدەنىيىتىدە گرېك –رىم، ھىندىستان- جۇڭگۇ مەدەنىيىتى، ياۋرۇپا ئويغۇنىشى دەۋرى مەدەنىيىتىدە كرېك- رىم ۋە ئەرەپ مەدەنىيىتى روھى ھايات دېگەن سۆز.
تارىخ ئۆزىنىڭ ئۆلمەس روھى بىلەن تۆۋەنرەك باسقۇچتىن داۋاملىق يۇقۇرى باسقۇچقا كۆتۈرىلىدۇ ۋە تۆۋەنرەك باسقۇچنىڭ روھىيىتىنى ساقلايدۇ، بېيىتىدۇ ۋە راۋاجلاندۇرىدۇ. روشەنكى، تارىخ تەنقىدىي جەرياندىن، تۇرمۇشنى، تۇرمۇش موھىتىنى ئىنسان ماھىيەتلىرىگە داۋاملىق ماسلاشتۇرۇپ بېرىش ۋە بۇ ماھىيەتلەر بىلەن ئۇنى داۋاملىق باھالاپ، ئۆزگەرتىپ بېرىش جەريانىدىن ئىبارەت.
5
تارىخ، تېگى ـ تەكتىدىن ئالغاندا، ئىنسانىيەت مەدەنىيىتى تارىخى بولۇپ ھېساپلىنىدۇ. ئۇ بىر تەرەپتىن، پىلاتون ۋە گېگېل ئېيتقان مۇتلەق ئىدىيىنىڭ راۋاجلىنىش تارىخى، ئىدېئال چۈشەنچىنىڭ «تىرىئادە» (تېزىس، ئانتى تېزىس، سېنتىز) تارىخى ئەمەس؛ يەنە بىر تەرەپتىن، نوقۇل سىياسى ھاكىمىيەتلەر، قۇراللىق جەڭلەر تارىخى ۋە قەھرىمانلارنىڭ پائالىيەت كۆرسىتىش تارىخى ئەمەس. ئەلۋەتتە، كۆپلۈك بىشارەت ۋە ھادىسىلەر خۇددى شۇنداقتەك قىلسىمۇ، ماھىيەتتە تارىخ ماددىي ۋە مەنىۋى مەدەنىيەت ئىشلەپچىقىرىش ئالماشتۇرۇش تارىخىدىن ئىبارەت.
ئېيتىش كېرەككى، ماددىي مەدەنىيەتنىڭ تولىمۇ ئاز، ئالاھىدە بىر قىسمى ــ قىيا سىزمىلىرى، ئەلئېھراملار، قەلئە- سېپىل، تاشكېمىرلەر ئەسىرلەپ ساقلانسىمۇ، يىمەك- ئىچمەك، كېيىم- كېچەك، تۇرمۇش روزىغارلىرى ناھايىتى ناھايىتى تېز سەرپىياتقا ئايلىنىپ كېتىدۇ. پەقەت مەنىۋى مەدەنىيەتلا، ئىدېئولوگىيە ۋە بىلىم شەكلىگە كىرگەن مەدەنىيەتلا تولىمۇ ئۇزاق، ھەتتا ئىنسانىيەت بىلەن بىللە ياشايدۇ. ھەقىقى تارىخ، ئېچىۋېتىلگەن تارىخ، ئىنسانىيەتكە يۈزلەنگەن تارىخ ئىنسانىيەتنىڭ ئۇلۇغ مەدەنىيەت تارىخى بولماي مۇمكىن ئەمەس. مەدەنىيەتكە يۈزلەنمىگەن سىياسىيون پەقەت خوجىدار سىياسىيون، ئوخشاشلا، مەدەنىيەت تارىخىغا يۈزلەنمىگەن تارىخشۇناس پەقەت سالنامىچىدۇر، خالاس.
6
تارىخ مەدەنىيەت تارىخى ئىكەن، ئۇ ھەرقايسى خەلقلەر، ئىنسان تۈركۈملىرى پائالىيىتىنىڭ «ئۆزلۈك» ئۇچۇر سېستىمىسى بولۇپ ھېساپلىنىدۇ. بۇنداق ئۇچۇر، ئالدى بىلەن ، شۇ خەلقلەر، شۇ ئىنسان تۈركۈملىرىنىڭ ماددىي مەدەنىيەت ۋە مەنىۋى مەدەنىيەت مەھسۇلاتلىرى، تامغا ياكى يېزىقلىرى ئارقلىق ئۇچۇر چۆكمىسى ھاسىل قىلغان بولىدۇ. قوشنا خەلقلەر، ساياھەتچىلەرنىڭ ئەينى زاماندىكى بىۋاستە قالدۇرغان خاتىرلىرىنىڭ ئۇچۇر قىممىتى ناھايىتى زور پايدىلىنىش قىممىتىگە ئىگە بولىدۇ.
مەن «تارىخنى ئۇنىڭ ئۆز ئۇچۇرى ئارقىلىق ئىزاھلاش»نى تارىخ تەتقىقاتىدىكى مۇھىم مېتود دەپ تىلغا ئالىمەن. مېنىڭچە، تارىخ تەتقىقاتى كېيىنكى زامان كىشىلىرى تەرىپىدىن رەت قىلىنمايدىغان، تارىخنىڭ ئۆز تامغا  ۋە ئۇچۇر سېستېمىسىنى تەتقىق قىلىش ۋە بايان قىلىشتىن ئىبارەت بولىشى لازىم.
روشەنكى، ھېرىدوتۇس بىلەن سىماچيەن مىلادىدىن ئىلگىرىكى ئىككى چوڭ تارىخ مۇئەللىپى، ئۇلارنىڭ كۆرگەنلىرىدىن ئاڭلىغانلىرى، ئۆز دەۋرىگە ئائىت بىلگەن ئۇچۇرلىرىدىن ئۆزىدىن ئىلگىرىكى دەۋرلەرگە ئائىت توپلىغان ئۇچۇرلىرى كۆپ بولغان. ئۇلارنىڭ نامى ئوخشاپ كېتىدىغان «تارىخ»، «تارىخى خاتىرىلەر» ناملىق ئەسەرلىرىدىن كېيىن، ئىككى مىڭ يىل ۋاقىت ئۆتتى. بۇ دەۋرلەردە بىز تارىخنى ئوردا كاتىپلىرى، ھەربى يۈرۈش سالنامىچىلىرى، تارىخ ھەۋەسكارلىرى، ساياھەتچىلەرنىڭ كۆرگەن- ئاڭلىغانلىرى بويىچە يېزىلغان كىتابلار بويىچە چۈشىنىپ كەلدۇق. بۇ جەرياندا بىر خىل قېلىپ ــ تارىخشۇناسلىق ئەنە شۇنداق بولىدۇ دېگەن قاراش شەكىللىنىپ قالدى.
ھازىرقى زامان فۇتۇ تېخنىكىسى ۋە ئارخېئولوگىيە مۇۋەپپەقيەتلىرى ھېرىدوتۇسنىڭ تېرىگە، سىماچەننىڭ بامبۇك تاختىغا تارىخ يېزىش دەۋرىدىن تۈپتىن پەرقلەندى. ئەمدى تارىخنى ئۇنىڭ ئۆز ئۇچۇر چۆكمىسىنى ئىسكىلىت قىلىپ يېزىش مۇمكىنچىلىكى تۇغۇلدى. پەن- تېخنىكا تارىخ تەتقىقاتىغا شۇنداق مۇمكىنچىلىكنى بەردىكى، ئەمدىلىكتە تارىخنىڭ قىياپىتىنى «ھىكايە تىلى» ئارقىلىق ئەمەس، بەلكى روشەن سانلىق پاكىت، ئېنىق «سۈرەت» ئارقىلىق  كۆرۈش مۇمكىن بولدى.
بۇنداق يېڭىچە مېتود يېزىق ئارقىلىق يۈز بېرىدىغان ئابىستراكت تۈتەكلىك، ھەركىم خالىغىنىنى كۆپتۈرۈش ياكى چۆكتۈرۈش، سۇنئىي تارىخ ياساش («كېخمېنىر شېئىرلىرى»نىڭ پاش قىلىنىشى بۇنداق ھادىسىنىڭ مەۋجۇتلىقىنى كۆرسەتتى) قاتارلىقلارغا يول قويىدىغان تارىخشۇناسلىقتىن كۆپ ئىلمى. ئەگەر «كېخمېنىر شېئىرلىرى» دەك سۇنئىي ھادىسىلەر ياسالغاندىمۇ، ئۇ ئۇچۇر سىستېمىسى ھاسىل قىلالمىغانلىقى ئۈچۈن دەرھال شاللىنىپ چىقىرىلىدۇ.
7
تارىخ تەتقىقاتى، تېگى –تەكتىدىن، ئىنسانىيەتنىڭ مەدەنىيەت تارىخى تەتقىقاتى ئىكەنلىكىنى تارىخشۇناسلار بارغانسېرى كۆپرەك چۈشەنمەكتە. تارىخنى مۇھىمى پادىشاھ- ۋەزىر- سەركەردىلەر شەجەرىسى دەپ قارايدىغان تارىخ تەتقىقاتى- سىياسىي باشقۇرۇش تارىخى سۈپىتىدە تارىخشۇناسلىقنىڭ كىچىك بى تارمىقى بولۇپ قېلىشى مۇمكىن.
تارىخ ئىنسانىيەتنىڭ مەدەنىيەت تارىخى بولىدىكەن، ئۇ مەڭگۈ ئىككى رېلىس- ئىككى قانال بويىچە پەيدا بولىدۇ ۋە راۋاجلىنىدۇ. ئۇ بولسىمۇ مىللىي (يەرلىك) مەدەنىيەت بىلەن خەلقئارا مەدەنىيەتتىن ئىبارەت. يەرلىك – مىللىي مەدەنىيەت بۇلاقلىرىنىڭ ماھىيەتتە ئىنسانىيەتنىڭ ئاھالە پونكىتلىرى ئىجادىي پائالىيەتلەر بىلەن شۇغۇللىنىدىغان ئاساسىي گېنېئالوگىيىلىك (پەيدا بولۇش ئىلمىي) بازا ئىكەنلىكىنى، ئۇلارسىز خەلقئارا، ئومۇمىي كىشىلىك مەدەنىيەتنى تەسەۋۋۇر قىلىش مۇمكىن ئەمەسلىكىنى ئۇنتۇپ بولمايدۇ. مىللىي- يەرلىك مەدەنىيەت يوقۇلىدۇ، دېگەن قاراش ئىلىمگە زىت، خاتا ھەم زىيانلىق قاراشتۇر. خەلقئارا مەدەنىيەت مىللىي (يەرلىك) مەدەنىيەتلەر سېنكىرتىزىمى (كۆپ مەنبەلىك) قوشۇلۇش ئاساسىدا مەيدانغا كېلىشى، ھەرقايسى خەلقلەر تەرىپىدىن ئومۇمىي ئەۋزەللىكلىرى بويىچە قوبۇل قىلىنىشى مۇمكىن.
ئىنسانىيەت مەدەنىيىتىنىڭ فولكلور شەكلى بىلەن كلاسسىك شەكلى ــ دىئونىس شەكلى بىلەن ئاپوللو شەكلى، مېنىڭچە، يالغۇز ئانتىك دۇنياغا خاس ھادىسە ئەمەس.
8
مەدەنىيەت تارىخىنى تەتقىق قىلغۇچىلارنىڭ بىر قىسمى ئېدۋارد تىلور (1872-يىلدىكى «ئىپتىدائىي مەدەنىيەت» دېگەن كىتابچىنىڭ مۇئەللىپى) بىلەن جېمس فرازېر (1890- يىلدىكى «ئالتۇن شاخچا» دېگەن كىتابنىڭ مۇئەللىپى) باشچىلىقىدا، «مەدەنىيەتنىڭ تەدرىجى تەرەققىياتى نەزىريىسى»نى ئوتتۇرغا قويدۇ. ئۇلار، ئىنسانىيەت مەدەنىيىتى مۇئەييەن رايون ياكى خەلق مەدەنىيىتىنىڭ ئۆز ئىچىدىكى پەيدا بولۇش، توپلىنىش، راۋاجلىنىش ۋە ۋارىسلىق قىلىش ئاساسىدا مەيدانغا كېلىدۇ ۋە ئۆز دائىرىسىدە مومۇملىشىدۇ، دەپ قارايدۇ.
مەدەنىيەت تارىخىنى تەتقىق قىلغۇچىلارنىڭ يەنە بىر قىسمى فرېدرىخ راتزىل (1888- يىلدىكى «ئىنسانىيەت جۇغراپىيىسى» دېگەن كىتابىنىڭ مۇئەللىپى)، گ.سىمىت (1915- يىلى ئېلان قىلىنغان «مەدەنىيەتتە دىفاۇزىيىلىك (تارقىلىش ئارقىلىق) راۋاجلىنىش نەزەرىيىسى»نى ئوتتۇرغا ئاتتى. ئۇلار مىللەتلەرنى «تەبىئىي مىللەت» (مەلۇم يەرلىك ئىپتىدائىي مەدەنىيەتتە چەكلەنگەن مىللەت) ۋە «مەدەنىيەت مىللىتى» (مەدەنىيەت ياراتقۇچى ۋە تارقاتقۇچى مىللەت) دەپ ئىككى كاتېگورىيىگە بۆلدى. ئۇلار دۇنيا مەدەنىيىتى بىرەر ياكى بىر قانچىلا مەدەنىيەت بۇلاقلىرىدا ئاپىرىدە بولۇپ، «تەبىئىي مىللەتلەرگە كېڭىيىدۇ، تارقىلىدۇ، دەپ قارايدۇ. ئۇلار ئىنسانىيەت مەدەنىيىتىنىڭ يىگانە مەركىزى مىسىر، بۇ مەدەنىيت مىسۇپوتامىيە، تارىم ۋادىسى ئارقىلىق خۇاڭخې ساھىلىگە مىلادىدىن 25 ئەسىر ئىلگىرى ئۆتكەن دەپ قارايدۇ.
بۇ ئىككى خىل قاراش «يىپەك يولى» ۋە مەركىزىي ئاسىيا تەتقىقاتىدىمۇ ئىپادىلەندى. سىتەيىن دەل گرېك- رىم مەدەنىيىتىنىڭ مەركىزىي ئاسىيادىكى دىففۇزىيىسى قاراشلىرىغا تىپىك ۋەكىل بولۇپ قالدى. «غەربى دىياردا مەدەنىيەت بولمىغان، غەربى دىيار مەدەنىيىتى ھىندىستان مەدەنىيىتىنىڭ ئېشىندىلىرىدىن ھاسىل بولغان» دېگەن قاراشمۇ خۇددى شۇنداق غەيرىي ئىلمىي قاراش.
مېنىڭچە، ئىنسانىيەت مەدەنىيەت تەرەققىياتىدا تەكشىسىزلىك مەۋجۇت. ھەربىر مىللىي- يەرلىك مەدەنىيەت، جۈملىدىن ھەربىر دۆلەت مىللىي مەدەنىيەتنى ئۆز تەركىبىي خەزىنىسى جەھەتتىن ئۆزىدىن ھالقىغان بولىدۇ. ئۇ ماكان (جۇغراپىيىلىك تەركىپ) ۋە زامان (تارىخىي قاتلام) جەھەتتە ئۆزى ياراتقان مەدەنىيەت جۇغلانمىسىدىن تاشقىرى، ئۆزى قوبۇل قىلىپ ئۆزلەشتۈرگەن مەدەنىيەت چۆكمىلىرىدىن ئۆز مەدەنىيىتىنى، ئۆز مەدەنىيەت ئەنئەنىسىنى شەكىللەندۈرىدۇ. بۇ «مەدەنىيەت ئىۋاليۇتسىيىسى نەزەرىيىسى» گىمۇ، «مەدەنىيەت دىففۇزىيىسى نەزىريىسى»گىمۇ ئوخشىمىغان «مەدەنىيەت راۋاجلىنىشىنىڭ قاتلاملىق – سېنكىرتىكلىق قارىشى»دۇر. بۇ مىللىي مەدەنىيەت + قوبۇل قىلىنغان مەدەنىيەت = مۇجەسسەملەشكەن، ئەسلىدىكىدىن ئەۋزەل يېڭىچە مىللىي مەدەنىيەت، دېگەن سۆز. بۇنداق مۇجەسسەملىشىش ھادىسىسى كۆپلىگەن تارىخىي قاتلام بويىچە يۈز بېرىدۇ.
9
«يىپەك يولى» «قەدىمكى قىتئە» دەپ ئاتالغان ئۈچ چوڭ قۇرۇقلۇقنى تۇتاشتۇرغان كىشىلىك ئالاقىلىرىنىڭ غول قانىلى بولۇپ، ئۇ گىبرالتار بوغۇزىدىن ياپونىيىگىچە بولغان ھەرخىل ئىرق، مىللەت، رايون ۋە مەدەنىيەتتىكى ئىنسان تۈركۈملىرىنى خۇددى مەرۋايىتلارنى بىر تىزما قىلغان يىپتەك تۇتاشتۇرغان. «ھەرخىللىق» بىلەن «بىر تىزما» ھاسىل قىلىش يىپەك يولىنىڭ كۆپ مەنبەلىك مەدەنىيەت ۋە سېنكىرتىك مەدەنىيەت ئالاھىدىلىكىنى شەكىللەندۈرگەن.
بۇنداق كۆپ مەنبەلىك ۋە سېنكىرتىك مەدەنىيەت ئوخشىمىغان تارىخىي قاتلاملاردا ئوخشىمىغان مىللىي (يەرلىك) مەدەنىيەت ۋە دۇنياۋى (ياكى دۇنياغا يۈزلەنگەن) مەدەنىيەت تىپلىرىنى ھاسىل قىلغان. يىپەك يولىدا قول ئىگىلىكى ۋە فىئودالىزم مەۋرىلىرىدە، «گرېك- رىم مەدەنىيىتى تىپى»، «كۇشان- كۈسەن مەدەنىيىتى تىپى»، «سۇي- تاڭ مەدەنىيەت تىپى»، «ئەرەپ مەدەنىيىتى تىپى»، «غەربىي ياۋرۇپا رېنسانىسى مەدەنىيەت تىپى»دىن ئىبارەت بەش چوڭ دۇنياۋى مەدەنىيەت تىپى شەكىللەندى. بۇ مەدەنىيەت تىپلىرى مىسىر، سۇمېر، سىكتاي، بابىل- ئاسۇرىيە، مەركىزىي ئاسىيا، ھىندىستان، جۇڭگۇ قەدىمكى ۋە ئەينى زاماندىكى مەدەنىيەتلىرىدىن ئوزۇقلانغان؛ ئالدىنقى قاتلامدىكى دۇنياۋى مەدەنىيەت تىپلىرىگە ۋارىسلىق قىلغان؛ پۈتۈن يىپەك يولى مىللىي (يەرلىك) مەدەنىيەتلىرىگە سېنكىرتىك تەركىپ قوشقان.
«يىپەك يولى»نى نوقۇل بىرقانچە ئىمپېرىيىلەر ـ ئاخمانىلار، ساسانىلار، رىم ئىمپېرىيىسى، كۇشان خانلىقى، خەن- تاڭ سولالىسى، ئەرەپ خەلىپىلىكى، چىڭگىز- تۆمۈرىيىلەر ھاكىمىيەتلىرى ئارىسىدىكى يىپەك، دورا ماتېرياللىرى سودىسىغا باغلاپ ئىزاھلاش قايتا ئويلىنىشقا مۇختاج.
10
يىپەك يولى گەرچە يايلاق يىپەك يولى، دېڭىز- ئوكيان يىپەك يولى، بوستان يىپەك يولى دېگەنلەرگە بۆلۈنسىمۇ، يەنىلا مەركىزىي ئاسىيا بوستان- جەزىرە يىپەك يولىنىڭ غول لىنىيىسى ۋە مەركىزىي قانىلى ئىدى. بۇ غول لىنىيىگە بىرقاتار دۆلەت- ھاكىمىيەت مەركەزلىرى، ئىقتىساد- مەدەنىيەت مەركەزلىرى، ئاھالە كۆپ ئولتۇراقلاشقان شەھەر- كەنتلەر جايلاشقانىدى.  بۇ غول لىنىيىگە كارۋان سارايلىرى، پوچتا ۋە قاراقچىدىن ساقلىنىش تەشكىللىرى، شىپاخانىلار ئورۇنلاشقان.
«مەركىزىي ئاسىيا» ۋە «يىپەك يولى» بىر- بىرىدىن ئاجراتقۇسىز ئىككى ئىبارە بولۇپ، مەركىزىي ئاسىياسىز بىر پۈتۈن يىپەك يولىنى، يىپەك يولىسىز مەركىزىي ئاسىيا تىپىك مەدەنىيىتىنى تەسەۋۋۇر قىلىش مۇمكىن ئەمەس.
«مەركىزىي ئاسىيا»نىڭ يىپەك يولى قىممىتىنى ھەم بۇلاق، ھەم ئېقىن، ھەم سېنكىرتىلاشتۇرۇشتىن ئىبارەت ئۈچ جەھەتتىن ئىزاھلاش مۇمكىن. بۇ، مەركىزىي ئاسىيانىڭ يىپەك يولىدىكى تارىخىي (زامان) قىممىتى، جۇغراپىيىلىك (ماكان) قىممىتى ۋە مەدەنىيەت ئىنسانشۇناسلىقى قىممىتىدىن ئىبارەت.
مەركىزىي ئاسىيانىڭ يىپەك يولىدىكى تارىخىي قىممىتى غايەت زور ئىلمىي تېما. ئۇ، مەركىزىي ئاسىيانىڭ پۈتۈن مىللىي (يەرلىك) تارىخى، مەدەنىيەت ئالاھىدىلىكلىرى، شەرق –غەرپكە ماددىي ۋە مەدەنىي جەھەتتە قوشقان تۆھپىلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. سېكتاي مېتالچىلىقى، شامان- ئاتەشپەرەسلىك دىنى، مۇزىكا- ئۇسۇل سەنئىتى، تىبابەت ۋە ئاسترونومىيە، ئەلخارەزمىدىن ئۇلۇغ بېككىچە بولغان تەبىئەت ئىلمىي تۆھپىلىرىنى بۇ تارىخىي قىممەتكە كىرگۈزۈش مۇمكىن.
مەركىزىي ئاسىيانىڭ يىپەك يولىدىكى جۇغراپىيىلىك قىممىتى بىقىياس ماكان، يول، بايلىق بىلەن تۇتاشقان يەنە بىر موھىم تېماتىكا. ئۇ ئاددىغىنا يول، قانال، كۆۋرۈكلا بولماستىن، بەلكى ئۇ ئۆزىنىڭ بىر كىشىلىك جەمئىيىتى، ماھماندوستلىقى، ئاۋات بازىرى، يەرلىك ئالاھىدە مەھسۇلاتلىرى، يەر ئاستى ۋە تەبىئىي بايلىقلىرى بىلەنمۇ بىر مەپتۇنكار دىيار ئىدى. يىپەك يولىدا ئەڭ قىيىن ئۆتكەل بولغان پامىر تېغى كوئىنلۇن ۋە تەڭرىتاغنىڭ ئارىسىغا جايلاشقاچقا، تولا ھاللاردا بۇ تاغ ئېغىزلىرىنىڭ ئېتىلىشى پۈتۈن يىپەك يولىنى ئىككى پارچىگە ئايرىۋەتتى. ھازىرمۇ يىپەك يولىنىڭ قايتا گۈللىنىشى يەنىلا مۇشۇ تاغ يوللىرىنى ئېچىش ۋە راۋاجلاندۇرۇشنى تەلەپ قىلىدۇ. ئېيتىش كېرەككى، تارىخنىڭ  كېيىنكى قاتلاملىرى ئۈچۈن بۇ تاغلار ۋە ئۇنىڭ ئېتىكىدىكى تەكلىماكاندەك قۇم دېڭىزلىرى بەلكى يۇشۇرۇن بارلىق خەزىنىلىرى بولۇپ قېلىشى مۇمكىن.
مەركىزىي ئاسىيانىڭ يىپەك يولىدىكى مەدەنىيەت ئىنسانشۇناسلىقى قىممىتى ئۇنىڭ دۇنياۋى- سېنكرتىك مەدەنىيەت يارىتىشتىكى ئىجادىي ئىقتىدارىغا قارىتىلغان. بۇ تېخى تەتقىق قىلىنمىغان كاتتا ماۋزۇ.
مەركىزىي ئاسىيا مەدەنىيىتىنىڭ نۇرغۇن ساھەلىرىدە يەرلىك مىللىي مەدەنىيەت بىلەن چەتتىن قوبۇل قىلىنغان مەدەنىيەت، ھەتتا دۇنياغا يۈزلەنگەن مەدەنىيەت تىپلىرىنىڭ تەركىبىي قىسىملىرى (مەسىلەن، كرېك پەلسەپىسى، ئىسلام مۇتەززىلىمى، مانىزىم ئەقىدىلىرى، بۇددىزم ۋە ئىسلام تەركىدۇنياچىلىقى، ھىندىستان ماتېماتىكىسى، گالېن تېبابەتچىلىكى، ئىسلام بىناكارلىقى، خەنزۇ ئىبارىلىرى) بولۇپلا قالماستىن، يەنە ئۆزى سېنكرتلاشتۇرغان، ھەتتا دۇنياغا يۈزلەنگەن ياكى دۇنياغا يۈزلەنگەن مەدەنىيەت تىپلىرىغا سالماقلىق ھەسسە قوشقان مەدەنىيەت- سەنئەت ئۇسلوبلىرى، نەزىريىلىرى، سىستېمىلىرى بولغان. سىكتاي مېتال ھۈنەرسازلىقى، كۈسەن تەسۋىرى سەنئەت ئۇسلوبى (ئىستىلى) سۇجۇپ- فارابى كۈيشۇناسلىق نەزەرىيىسى، خارازىمى- فەرغانە- برونى- ئۇلۇغبېك ئاسترو- ماتېماتىكىسى، ئىبىن سىنا تىبابەتچىلىكى، كومراجىۋا ۋەكىللىكىدىكى بۇددا تەرجىمىچىلىكى، پۈتۈن يىپەك يولى پىرسوناجلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان «خەمىسە» چىلىك، فارابى- يۈسۈپ خاس ھاجىپ- نەۋائىي غايىۋى جەمئىيەت قاراشلىرىنى ئۇنىڭغا مىسال قىلىش مۇمكىن. بۇلار كۈچلۈك دۇنياۋى قىممەت، سېلىشتۇرما مەدەنىيەت قىممىتى، ئومۇمىي ئىنسانىيەت مەدەنىيىتى قىممىتى ھاسىل قىلغان.
11
يىپەك يولى شەرق بىلەن غەرپ ئۈچۈنمۇ، مەركىزىي ئاسىيا ئۈچۈنمۇ «ھايات سۈيى»، «گۈللەش ھاۋاسى»، تەرەققىيات دۋىگاتېلى بولدى. يىپەك يولى گۈللەنگەن ۋاقىتلاردا، مەركىزىي ئاسىيا مەيلى شەھەر مەدەنىيىتى، مەيلى ئىدېئولوگىيىلىك مەدەنىيەت، مەيلى تۇرمۇش مەدەنىيىتى جەھەتتىن بولمىسۇن، ئۈستۈن ئورۇندا تۇرىدۇ. مەركىزىي ئاسىيا ئىقتىسادىنىڭ ئاساسىي تارمىقى تەبىئىي ئىگىلىك خاراكتېرىدىكى ئادەتتىكى دېھقانچىلىق ۋە چارۋىچىلىقتىن ھالقىپ، خەلئارا سودا ۋە ئۇنىڭغا ماسلاشقان ھۈنەرۋەنچىلىك، دورا ماتىرياللىرى ۋە باغۋەنچىلىك خاراكتېرىنى ئالغانىدى. لۈي گۇڭ ئېلىپ كەتكەن كۈسەن خانلىق سارىيى ۋە بىر قاتار بۇددا تاشكېمىرلىرى خەلئارا سودا ۋە باج كىرىملىرى، يىپەككە ئىش قوشۇپ ئۇنى غەربىي لىنىيىدە سېتىشتىن كەلگەن كىرىملەر، يەرلىك مەھسۇلات ۋە ئات سودىسى كىرىملىرى بىلەن بەرپا قىلىنغانىدى. بۇ تاش كېمىرلەر سان –سۈپەتتە بامىيان- قەندىھار تاشكېمىرلىرىدىن كۆپ ئىدى، ئۈستۈن ئىدى، نۇرغۇن مەبلەغسىز بۇنداق ھەشەم بىناكارلىق ۋە سەنئەت مۆجىزىلىرىنى تەسەۋۋۇر قىلىش مۇمكىن ئەمەس. شىمالىي ۋېي سۇلالىسى دەۋرىدىلا بىرقانچە تاشكېمىر ياساش ھاكىمىيەت خەزىنىسىگە ئېغىر مالىيە قىيىنچىلىقى كەلتۈرۈپ چىقارغانىدى. ئىدىقۇتتىن خويلىن ئاكادېمىيىسىگە قاتناشقان ئۇقۇمۇشلۇق كىشىلەرنىڭ كۆپلىكى، موڭغۇل ھاكىمىيىتىنىڭ ئوتتۇرا دىيار ۋە غەربى ئاسىيا بىلەن ئوتتۇرا ئاسىيادا ئۇيغۇر زىيالىلىرىغا يۆلەنگەنلىكى، يىپەك يولى گۈللەنگەن زاماندا مەركىزىي ئاسىيانىڭ ماددىي ۋە مەنىۋى مەدەنىيەتنىڭ زور ئىلگىرلىگەنلىكى، كۇشان- كۈسەن مەدەنىيەت تىپى، سۈي- تاڭ مەدەنىيەت تىپىنىڭ ئەرەپ مەدەنىيەت تىپىگە غايەت غوللۇق ياكى كاتتا سالماقلىق تۆھپە قوشالىغانلىقى سەۋەپسىز ئەمەس ئىدى. يىپەك يولى ـ مەركىزىي ئاسىيانىڭ نىجادىيىتى، تارىخنىڭ يەكۈنى ئەنە شۇ!
12
سالجۇق تۈركلىرىنىڭ ۋىزانتىيىنى ئىشغال قىلىشى بىلەن رىم، ئىسپانىيە، پورتىگالىيە قاتارلىق غەربىي ياۋرۇپا ئەللىرىنىڭ ئىقتىسادى ئېغىر قىيىنچىلىققا دۇچ كەلدى. يىپەك يولى ئېتىلىپ قالغانىدى. 1492-يىلى ئىسپانىيە ئادمىراللىرى بىر زاماندىكى ئەرەپ سەركەردىسى جەبەلئەل تەرىق نامىغا قويۇلغان گىبرالتار بوغۇزىدىن ئافرىقىنى ئايلىنىپ ئۆتۈپ، سالجۇق مۇسۇلمان تۈركلىرى ئىشغالىيىتىدە بولمىغان ھىندىستان پورتى ئارقىلىق يىپەك يولىغا چىقماق بولدى. رىم پاپىسى بېشىدىكى تىئارا تاجىنى ھەربىي دۇبۇلغىغا ئالماشتۇردى. دېھقانلار قوزغىلاڭلىرى ۋە دىني ئىسلاھات دولقۇنى قوزغالدى. نۇرغۇن دېڭىز مەغلۇبىيەتلىرىدىن كېيىن، يېڭى قىتئە- ئامېرىكا قىتئەسى تېپىلدى، بۇ قىتئەگە يىپەك يولىدا جەمغۇرلانغان ئاساسىي مەدەنىيەت ئەۋرىشكىلىرى كۆچۈرۈلدى. مانا بۇلار، ھەتتا جۇڭگۇغا قىلىنغان ئەپيۇن ئۇرۇشىغىچە بولغان خىرسلار يىپەك يولىنىڭ توسۇلىشى بىلەن باغلىق ھالدا مەيدانغا چىقتى.
دېڭىز- قاتناش ئالاقىلىرى، يېڭى جۇغراپىيىلىك ئېچىلىشلار يىپەك يولىنى خاراپلاشتۇرۇپ قويدى، ئات- تۆگىدىن قۇلاي بولغان دېڭىز –ئوكيان ئالاقىلىرى ئۈستۈنلۈك ئالغان يېقىنقى زامان قاتنىشى دەۋرى ۋە شۇنىڭغا ئەگەشكەن دېڭىز ساھىللىرىدا چوڭ پورت- پرستان ۋە ئىقتىساد مەرگەزلىرىنىڭ شەكىللىنىش دەۋرى باشلاندى. يېڭى ئېچىلغان دېڭىز ساھىللىرى ئالدىنقى قاتارغا ئۆتتى.
تارىخ ھازىر يەنە ئۆز خوتىنى ئۆزگگرتىشكە يۈزلەنمەكتە. ئىشلەپچىقىرىش كۈچلىرى ۋە پەن- تېخنىكا زۆرۈرىيەتلىرى ئىلگىرىكى تۆگە كارۋانلىرىغا تايىنىدىغان يىپەك يولى ئالاقىلىرى ئورنىغا زامانىۋى تاشيول، خەلقئارا تۆمۈر يول، ھاۋا يولى ۋە مېتال دىرجابىلنى ۋاسىتە قىلغان  يېڭى يىپەك يولىنى تىكلەشنى تەقەززا قىلماقتا. بۇنداق يېڭى مۇمكىنچىلىك ئالدىدا دېڭىز- ئوكيان قاتنىشى ئىككىنچى ئورۇنغا چۈشكىسى.
«كەلگۈسى» يەنىلا بۇ يەردىن باشلىنىدۇ! بۇ، ئىلگىرىكى مۈشكۈل ئات- تۆگە كارۋان يولىنىڭ ئىنكار قىلىنىشى، دېڭىز قاراقچىلىرى ۋە سىمابتەك سۇ توسقۇنلىرى بىلەن تولغان دېڭىز –ئوكيان يولىنىڭ يەنىمۇ ئىنكار قىلىنىشى بولۇپ، يېڭى يىپەك يولىنىڭ ئېچىلىشىنى بىشارەت قىلىدۇ. ئىنسانىيەت ئاھالىسى، بايلىقى، ئىھتىياجلىرىنىڭ ئاساسىي قىسمى جايلاشقان ئاسىيا- ياۋرۇپا- ئافرىقا ئارىسىدىكى يىپەك يولىنىڭ قايتا ئېچىلىنىشىنى توسىدىغان كۈچ مەۋجۇت ئەمەس. بۇ يىپەك يولى تەتقىقاتىنى رايونلار، مەملىكەتلەر تەرەققىياتى پىلانىدا ئەڭ مۇھىم ئەمەلىي، نەزەرىيىۋى، تارىخىي ئىستىراتېگىيىلىك ئورۇنغا قويۇشنى تەلەپ قىلىدۇ.
يىپەك يولىنىڭ قايتا ئېچىلىشى ئالدى بىلەن خەلقئارا سودا ۋە پۇل مۇئامىلىسىنى ئاساس قىلغان قىزغىنلىق بىلەن باشلىنىدىغانلىقى تەبىئىي. ئەمما، ئۇ ئۆز تەرەققىياتىدا ھازىرقى زامان ئىشلەپچىقىرىش كۈچلىرى، مەنىۋى كامالەت تەلەپلىرىنىڭ تارىخىي تەقەززاسىنى داۋاملىق، بىرقانچە ئەۋلاد ئىپادىلەيدۇ. ئۇنىڭ خەلقلەر باراۋەرلىكى، ئۆزئارا مەنپەئەتدارلىقى، ھەمكارلىق ۋە ئورتاق گۈللىنىش ئاساسىدا ئىنسانىيەت تارىخىنى ئورتاق ئىقتىسادىي گەۋدە ۋە ئىنسانپەرۋەرلىك ئىدىيىسىگە باشلىماسلىقى مۇمكىن ئەمەس.
بۇ ھال بىزدىن «يىپەك يولى ۋە مەركىزىي ئاسىيا مەدەنىيىتى» ئۈستىدە ئىلگىرىكى ئارخېئولوگىيىلىك، ئانتروپولوگىيىلىك، سەنئەت، سېلىشتۇرما ئەدەبىيات، سىياسىي، تارىخ نوقتىلىرىدىن تەتقىقات ئېلىپ بېرىشتا، ئومۇملۇقنى، ئاڭ بولمىغاندا بىرقاتار ئىنسانىيەت مەدەنىيەتشۇناسلىقى مەسىلىلىرىنى ئورتاق ھەل قىلىشنى، بۇ جەھەتتە دىنىي، جۇغراپىيىۋى، ئىرقىي، سىياسىي، تەپەككۇر قېلىپى بىرتەرەپلىمىلىكلىرىدىن ھالقىپ ئۆتۈپ، ئىلىمگە، دۇنياغا ۋە كەلگۈسىگە يۈزلىنىدىغان ئورتاق تىلغا ئىگە بولۇشنى تەلەپ قىلىدۇ.
ئويلايمەنكى، مەسىلىلەر بىۋاستە نەزەرىيىۋى ۋە تارىخىي ئىستىراتېگىيىلىك ئەھمىيەتكە ئىگە.
1994-يىلى 9-ئاي، ئۈرۈمچى
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى:م.قادىر( ھۇما)

ئابدۇشۈكۈرمۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (37)
بالاساغۇننىڭ ئورنى مەسلىسى ھەققىدە

1.مەسىلىنىڭ ئىلمىي قىممىتى

بالاساغۇن ــ قۇز ئوردا ئۇيغۇر تارىخىدىكى مۇھىم توپىنومىيىلىك كاتېگورىيە. بالاساغۇن ئۇيغۇر تارىخىدا قاراقۇجۇ، يارغۇل، قارابالغاسۇن، بېشبالىق، قەشقەر-ئوردا كەنت بىلەن تەڭ دەرىجىدە شانلىق ئورۇن ئالغان.
بالاساغۇن تارىخىي مەنبەلەردە يىراق ئەپراسىياپ ۋە بۇيلاسانغۇن بۆكەقاغان نامى بىلەن تۇتاشقان. بالاساغۇن ئۆزىنىڭ ئەڭ گۈللەنگەن ئىلىك دەۋرلىرىدە ياغما قەبىلىلىرى ۋە قاراخانىلار ياغما سۇلتانلىرىنىڭ نەسەپگاھ دەرگاھى، دەسلەپكى ھەربىي- سىياسىي پائالىيەت مەركىزى، ئوغۇلچاق قىدىرخان تالاستىن قەشقەرگە يۆتكەلگەندىن كېيىن، قاراخانىلارنىڭ سامانىلارغا نىسبەتەن ئالدىنقى قاراۋۇلخانىسى، سۇلتان ساتۇق بۇغراخان ئىسلامىيەتنى قوبۇل قىلغان جاي، ئوردا كەنت ــ قەشقەر يېنىدىكى سالقىن ئوردا – قۇز ئوردا بولغان جاي.
بالاساغۇن ــ يىپەك يولىدىكى مۇھىم ئۆتكەل، شەرق بىلەن غەرپ مەدەنىيەت ئالاقىلىرىدىكى مۇھىم بەلباغ، جۈملىدىن قاراخانىلارغا تەئەللۇق بىر قاتار ئالىملار، ئەدىبلەر، سەركەردىلەر دۇنياغا كۆز ئاچقان مەشھۇر شەھەر.
بالاساغۇن تارىخىي شەھەر سۈپىتىدە يۈسۈپ خاس ھاجىپ، مەھمۇد قەشقەرى ئەسەرلىرىدە تىلغا ئېلىنغاندىن تاشقىرى، نىزامۈل مۈلۈك، تابارى، ئىبىن ھەلقەلى، گەردىزى، ئەبۇل ئەشىر، ئەبۇل فىدا، جۈۋەينى، مىرخاند، دوسسۇن، ۋاڭ گوۋېي، برۇكېلمان، گرېنارد، بېگىسىن، گرېگورىيۇۋ، مىلىنوۋىسكىي، بارتولد، پىرساك، خانىدا تورو، ئابېتاكېئو قاتارلىق ئوتتۇرا ئەسىر ۋە ھازىرقى زامان شەرق ۋە غەرب مۇئەللىپلىرى تەرىپىدىن زىكىر قىلىنغان. ئېيتىش كېرەككى، بۇ بىۋاستە كۆزىتىش ياكى توپىنوپىيىلىك ئاساستىكى زىكىر بولماستىن، ئاساسەن تارىخىي جەھەتتىكى زىكىر ئىدى.
بالاساغۇن توپىنومىيىلىك ـ جۇغراپىيىلىك جايلاشقان ئورۇن سۈپىتىدە زادى قەيەردە دېگەن مەسىلىدە يۇقۇردا ئىسمى تىلغا ئېلىنغان مۇئەللىپلەرنىڭ بايانلىرىدا بىر قاتار ئېنىقسىزلىقلار ۋە ھەرخىل زىددىيەتلىك بايانلار ساقلانغان.
بالاساغۇننىڭ ئورنى مەسىلىسى بارتولدتىن كېيىنكى مۇھاكىمىلەردە بارغانسېرى خاتا پەرەز ۋە ئاساسسىز ھۆكۈم تۈتەكلىرىگە كىرىپ كەتتى. نەتىجىدە بالاساغۇننى ياغما ۋە توققۇز ئوغۇز ئۇيغۇرلىرىدىن ئايرىپ مۇھاكىمە قىلىدىغان، بالاساغۇننى ئوردا كەنت يېنىدىكى قۇز ئوردىدىن ئايرىپ مۇھاكىمە قىلىدىغان، بالاساغۇننى ئەرەپ سەيياھلىرىنىڭ ئەينى زاماندا يازغان يەر مۇساپىلىرى توغرىسىدىكى ناتوغرا قىياسلىرىنى دەلىل قىلىۋېلىپ مۇھاكىمە قىلىدىغان، ھەتتا بالاساغۇن، يۇقىرى بارسىخان، سۇياب (چۇئاب)، توقماق (بۇرانا ۋە ئاق پىشىم) ئارىلاشتۇرۇلۇپ مۇھاكىمە قىلىنىدىغان ئەھۋاللار كېلىپ چىقتى. بۇ جەھەتتىكى ھۆكۈملەر شۇ پېتىلا قايتا مۇھاكىمىسىز قوبۇل قىلىنىپ، تەكرارلىنىۋېرىپ، قانداقتۇر «بالاساغۇن- توقماق» پىگورىسى دەخلىسىز ئاخىرقى ھۆكۈم بولۇپ قالدى. بۇ ئۆز نۆۋىتىدە سىياسىي جۇغراپىيىلىك ۋە سىياسىي ئېتنولوگىيىلىك ئېغىشلارغا يۈزلەندى.
«قۇتادغۇبىلىك» تەتقىقاتىنىڭ چۇڭقۇرلىشىشى «قۇتادغۇبىلىك» ئۈستىدىكى تەتقىقاتنى يېڭىباشتىن تەتقىق قىلىپ كۆرۈشنىڭ زۆرۈرلىكىنى ھېس قىلدۇردى. چۈنكى ئۇنىڭ تەركىبىي قىسمىي بالاساغۇننىڭ ئورنى مەسىلىسى ئىدى.
ئۇيغۇر ئالىمى، سوۋېت ئىتتىپاقى ئۆزبېكىستان پەنلەر ئاكادېمىيىسىنىڭ مۇخبىر ئاكادېمىكى مەرھۇم مۇراد مەھرايىف 1972-يىلى ئالمۇتادا نەشىر قىلىنغان «دەۋر سەھىپىلىرى» ناملىق كىتابنىڭ 84- بېتىدە سوۋېت ئىتتىپاقى ئالىمى پروفېسسور ئا.ن. كونىرنوفنىڭ «قۇتادغۇبىلىك»نىڭ رۇسچە تەرجىمە نۇسخىسىغا يازغان مۇقەددىمە ماقالىسىگە ئاساسلىنىپ: «يۈسۈپ بالاساغۇنى تۇغۇلغان بۇ شەھەر ‹قۇزئوردا› نامى بىلەن مەشھۇر بولۇپ، ئۇنىڭ قەيەردە ئىكەنلىكى ھازىرغىچە ئېنىقلانمىدى»، «بالاساغۇن شەھىرىنىڭ قەيەردە ئىكەنلىكى تەتقىقاتچىلار ئارىسىدا گۇمانلىق بولسىمۇ، لېكىن ئۇنىڭ يۈسۈپ خاس ھاجىپ ياشاپ ئىجادىيەت ئېلىپ بارغان قەشقەردە ئىكەنلىكى توغرىسىدا ھېچقانداق گۇمان يوق» دەپ يازغانىدى. مەن 1986-يىلى ئۆكتەبىردە ياپونىيە كىيوتو ئونۋېرستىتىنىڭ «خانىدا خاتىرە سارىيى»دا «ئوتتۇرا ئەسىر ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ يېتۈك قامۇسى ‹قۇتادغۇبىلىك› » دېگەن تېمىدا ئىلمىي لېكسىيە ئوقۇغاندىن كېيىن، ياپونىيە تارىخچىلىرىنىڭ بالاساغۇننىڭ ئورنى زادى قەيەر ئىكەنلىكى توغرىسىدىكى ئۆتكۈر سۇئالىغا دۇچ كەلدىم. «قۇتادغۇبىلىك»نىڭ ئۇيغۇرچە، خەنزۇچە نۇسخىلىرىنىڭ نەشىر قىلىنىشى، مەھمۇد قەشقەرى ۋە يۈسۈپ خاس ھاجىپ قەبرىگاھلىرىنىڭ قايتا ياسىلىشى بالاساغۇننىڭ ئورنى مەسىلىسىنى بىۋاستە كۈنتەرتىپكە قويدى.
بالاساغۇننىڭ ئورنى مەسىلىسى ھەققىدىكى  تەتقىقات غايەت زور ئىلمىي قىممەتكە ئىگە بولغان ئىنچىكە تېما. بۇ مەسىلىنىڭ ئىلمىي جەھەتتە ھەل قىلىنىشى «قۇتادغۇبىلىك» مۇئەللىپىنىڭ تۇغۇلغان يۇرتى مەسىلىسىنى يورۇتۇشتىن تاشقىرى، پۈتكۈل قاراخانىلار خاندانلىقىنىڭ شەكىللىنىش ۋە راۋاجلىنىش تارىخىنى، غەربىي ئۇيغۇر ئېتنىك تۈركۈمى ــ توققۇز ئوغۇز ــ ساتۇق ئۇيغۇرلىرىنىڭ پائالىيەت شەجەرىسىنى يورۇتۇشقا مۇناسىۋەتلىك بولغان مۇھىم مەسىلە.

2.«بالاساغۇن ــ توقماق بۇرانا» قارىشىنىڭ ئاساسلىرى ۋە يېتەرسىزلىكلىرى

«بالاساغۇن ــ توقماق بۇرانا (مۇنارە) خارابىسىدا» دېگەن قاراش بارتولدنىڭ «ئىسلام ئېنىسىكلوپېدىيىسى»نىڭ «بالاساغۇن» تېمىسىغا يازغان ماقالىسىدا ئوتتۇرغا قويۇلغان.
بارتولد بالاساغۇننىڭ قۇز ئوردا دەپ ئاتىلىدىغانلىقىنى، سۇلتان سۇتۇق بۇغراخاننىڭ بالاساغۇندا تۇغۇلغانلىقىنى، سامانىيلار شاھزادىسى ئەبۇ ناسىر سامانىنىڭ ئوردا ئىختىلاپلىرى تۈپەيلى بالاساغۇنغا ھىجرەت قىلغانلىقىنى، بالاساغۇندا سۇلتان ساتۇق بۇغراخان ئىسلام دىنىنى قوبۇل قىلغانلىقى ۋە تاغىسى ئوغۇلچاق قىدىرخاندىن ھاكىمىيەتنى تارتىۋېلىپ قەشقەرنى ئىسلاملاشتۇرغانلىقىنى ئېتىراپ قىلىدۇ. ئەمما ئۇ بالاساغۇن مەسىلىسىدە ئىككى موھىم خاتالىققا يول قويىدۇ؛ ئۇنىڭ بىرى، بالاساغۇننىڭ ئورنىنى توقماق قىلىپ بېكىتىدۇ. يەنە بىرى، «ئىسلام ئېنسىكلوپېدىيىسى»نىڭ «بالاساغۇن» تېمىسىغا يازغان ماقالىسىدا ئۇ قاراخانىلاردىن ئىلگىرىمۇ بالاساغۇننىڭ توققۇز ئوغۇز ئۇيغۇرلىرى شەھەرلىرىنىڭ بىرى سۈپىتىدە «غۇبالىق» دەپمۇ ئاتالغانلىقىنى، بۇ نامنىڭ يوللىغ چۈسەي (1190- 1244)نىڭ «غەرپكە ساياھەت خاتىرىلىرى»، «لياۋ تارىخى»، «ئالتۇن خانلىق تارىخى»، بولۇپمۇ «تۈركىي تىلار دىۋانى»دا تىلغا ئېلىنغانلىقىنى نەزەردىن ساقىت قىلىپ، «1218-يىلى بالاساغۇن ھېچبىر قارشىلىقسىزلا چىڭگىزخاننىڭ مەشھۇر سەركەردىسى جەبەنويۇن قولىغا ئۆتتى، مۇڭغۇللار ئۇنى «بۇغالىق» دەپ ئۆزگەرتتى» دەپ يازىدۇ.
«بالاساغۇن – توقماق بۇرانا» قارىشىدىكىلەرنىڭ ئاساسلىرى موھىمى تۆۋەندىكى ئۈچ نوقتىدىن ئىبارەت:
بىرىنچىسى، «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىكى «يەرشەكلى» تەخمىن خەرىتىسىدىن ئىبارەت. ئەلۋەتتە بۇ تەخمىن خەرىتە ھازىرقى زامان ئىلمىي خەرىتىسىدىن، جۈملىدىن مىلىنوۋىسكىينىڭ «ھۇدۇدۇل ئالەم» ھەققىدىكى ئىزاھاتلىق ئەسىرىنىڭ 279-بېتىگە كىرگۈزۈلگەن خەرىتىدىن پەرقلىنىدۇ.
«بالاساغۇن» ئىبارىسى مەھمۇد قەشقەرى كىتابىغا بېرىلگەن «يەر شەكلى» خەرىتىسىدە ئوردا كەنت قەشقەردىن يىراقلاشتۇرۇلۇپ يېزىلغاندەك قىلسىمۇ، ئۇ ئۇچ (ئۇچتۇرپان)دىن يەنىلا قەشقەرگە يېقىن جايلاشتۇرۇلغان. بۇ «يەر شەكلى» كىم تەرىپىدىن سىزىلغانلىقىنى ياكى بىزنىڭ قولىمىزغا كەلگىچە قانداق ئۆزگىرىشلەرگە ئۇچرىغانلىقىنى ھېچكىم بىلمەيدۇ. شۇنداقتىمۇ بۇ «بالاساغۇن- توقماق بۇرانا» قارىشىنىڭ بىرىنچى ئاساسى.
شۇنى ئېيتىش كېرەككى، مەھمۇد قەشقەرىنىڭ ئاڭلىق تەپەككۇرىغا ۋەكىللىك قىلىدىغان ئىبارىلەردە بالاساغۇن ئوردا كەنت قەشقەر يېنىدىكى شەھەر دەپ روشەن مۇئەييەنلەشتۈرۈلگەن. بۇ روشەن ئىبارىلەر ئۈستىدە ئايرىم توختىلىمىز.
ئىككىنچىسى، «توقماق بۇرانا» خارابىسىدىن ئىبارەت. مەن تېماتىك ئىلمىي مەقسەت بىلەن 1984-يىلى توقماقنىڭ «بۇرانا» (مۇنارە) خارابىسىغا بېرىپ، تەپسىلىي زىيارەت قىلىپ، رەسىمگە ئېلىپ قايتقانىدىم. بۇ كىچىككىنە قورغانچە خارابە بولۇپ، ئۇ پۈتكۈل ياغما سۇلتانلىقىنىڭ پايتەختىگە ئەمەس، بەلكى توقماق تېغى ئاستىغا جايلاشقان مۇھىم مۇسۇلمان قەبرىگاھلىقىغا ئوخشايدىكەن. تاغ تۈۋىگە جايلاشقان ئالامىتىدىن باشقا يېرىمى غولىغان بولسىمۇ، ئەسلى تۇرقىنى ساقلىغان يالغۇز مۇنارە، بىر دۇئا- تەكبىر مەسچىتى ھەم «ئوتتۇز ئالتە مۇسۇلمان» قەبرىسى بىر تۇتاش چەمبەر شەكىللىك قەبرىگاھلىق بولۇپ، بۇ قەلئەنىڭ ئەسلى بىر مۇھىم ئىستراتېگىيىلىك جەڭدە قازا قىلغان مۇسۇلمان شېھىدلىرى خاتىرىسىگە ياسالغانلىقىدىن دېرەك بېرىدىكەن. قەبرىگاھلىق، مەسچىت ۋە خاتىرە مۇنارىسىدىن ئىبارەت ئۈچ نەرسىنىڭ مۇجەسسەملىكى تۇرپانلىق سۇلايمان ۋاڭ، قۇمۇل ۋاڭلىرى، سۇلتان ساتۇق بۇغراخان قەبرىگاھلىرىدا تولا ئۇچرايدىغان ئورتاقلىق ئىدى. بۇنىڭدىكى مەسىلە بۇرانا قەبرىگاھلىقى بالاساغۇنمۇ- ئەمەسمۇ؟ دېگەن مەسىلە بولماستىن، بەلكى بۇ «بۇرانا» خاتىرە قورغىنىنى 893-يىلى تالاس- چۇ ۋادىسىنى بېسىۋالغان سامانىلار ياسىغانمۇ ياكى 943-يىلى بۇ جايلارنى قايتۇرىۋالغان قاراخانىيلار ياسىغانمۇ، دېگەن مەسىلىدىن ئىبارەت بولدى! مۇنار ئەگەر توققۇز بوغۇم بولغاندا ئىدى، ئۇيغۇر قاراخانىيلار سەلتەنىتىگە تەئەللۇق بولۇشى ئېھتىمالغا يېقىن بولاتتى.
شۇنى تىلغا ئېلىش ھاجەتكى، 912-، 913-يىللىرى سامانىيلارغا تەۋە نامەلۇم ئاپتۇر تەرىپىدىن يېزىلىپ، 1892-يىلى بۇخارادا تومانسكىي دېگەن كىشى تەرىپىدىن تېپىلغان ۋە مىلىنوۋىسكىي تەرىپىدىن ئىزاھلانغان «ھۇدۇدۇل ئالەم» ناملىق كىتابتا «توقماق» دەپ يېزىلغان بۇ جاي دەل چۈ دەرياسى بويىدىكى «چۇئاب» (سۇياب دەپ ئىستىمال قىلىنماقتا) بولۇپ، گاۋشەنزى زامانىدىن باشلاپ تالاس ــ چۇئاب دېيىلىپ كەلگەن. شۇ سەۋەبتىن ياپونىيىلىك مەشھۇر ئوتتۇرا ئاسىيا تەتقىقاتچىسى پروفېسسور خانىداتورو (يۈي تيەن خىڭ) «چۇئاب ھازىرقى توقماق ئەتراپىدا» دېگەن (ئابېتاكېئو: «غەربىي ئۇيغۇر ئېلى تارىخى تەتقىقاتى»، 293-بەتكە قارالسۇن). بۇنىڭدىن باشقا 1973-يىلى بېشكەكتە نەشر قىلىنغان «قىرغىز س س س ر تارىخى» (جامغىرچىنوف باش مۇھەررىرلىكىدە ھازىرلانغان) ناملىق كىتابتا: «قىرغىزىستاندا چۇ دەرياسى بويىدىكى سۇياب شەھرى بولغان» (115-بەت)، «ئىسسىق كۆلدىن 250 كىلومېتىر غەرپكە جايلاشقان چۇ دەرياسى بويىدا سۇياب شەھرى بار» (118-بەت)، «766- يىلدىن باشلاپ قارلۇقلار يابغۇسى ئوتتۇرا چۇ ۋادىسىدىكى سۇياب (توقماق يېنىدا) شەھىرىنى ئىگىلىۋالدى» (124-بەت)، «كارۋان يولى ئوتتۇرا ئاسىيا بويىچە فاراب، سەمەرقەنت، شاش، تاراز، قۇلان، سۇياب (توقماق يېنىدا) ئارقىلىق ئىسسىق كۆل بىلەن شەرقىي تۈركىستانغا تۇتاشقان» (128-بەت) دەپ يېزىلىپ، سۇيابنىڭ توقماقنىڭ يېنىدا ئىكەنلىكىنى تەكرار جەزىملەشتۈرگەن. بۇ كىتابنىڭ 126- بېتىدە 10 – ئەسىر ئوتتۇرىلىرىدا قازا قىلغان باغداد خەلىپىسى ئەلچىلىرىدىن قۇدامى ئىبن جەففارنىڭ تارازدىن چىنغىچە بولغان ئارىلىقتىكى ئاھالە رايونلىرى تەپسىلاتى تولۇق بېرىلگەن: «تاراز شەھىرىدىن قولان دېگەن دالاغا 14 پەرسا (84 كىلومېتىر) يۈرگەندىن كېيىن، باي قىشلاق مەرقىغە 4 پەرسا (24 كىلومېتىر) يۈرىمىز. مەرقىدىن ئەلى ئەشپار دالاسىغا 4 پەرسا، ئۇنىڭدىن نۇركەنتكە 8 پەرسا، ئۇنىڭدىن جۇۋانغا (ھۆكەرەككە) 4 پەرسا، جۇۋاندىن چۆلگە 4 پەرسا، چۆلدىن سارىغا 2 پەرسا، سارىدىن تۈرك خاقانى قىشلىقىغا 4 پەرسا، تۈرك خاقانىدىن قىرمىراۋغا 2 پەرسا، ئۇنىڭدىن سۇيابقا بارىمىز. سۇياب ئىككى قىشلاق بولۇپ، بىرى كۇبال، ئىككىنچىسى سەغۇر كۇبال دەپ ئاتىلىدۇ. سەغۇر كۇبالدىن بارىسخانغىچە مۇساپە ناھايىتى چوڭ، بۇنىڭدىن چىن چىگرىسىغىچە يول 15 كۈنلۈك بولۇپ، تۈرك پوچتىلىرىغا ئۈچ كۈنلۈك» دەپ يېزىلغان. شۇ كىتابنىڭ 144 بېتىدە ئىككى جايدا «بالاساغۇن بىلەن قەشقەر» نامى بىللە تىلغا ئېلىنغان.
ئۈچىنچى، توقماق رايونىدىن چىققان قەبرە تاشلىرى ئارىسىدا «شەيخ ئىمام مۇھەممەد فىقىيە ئەلئۇرۇل بالاساغۇنى» ناملىق قايراق تاشنىڭ چىققانلىقى، ئەسلىدە سەئىدىيە خانلىقى دەۋردىكى تارىخچى مىرزا ھەيدەرنىڭ «تارىخى رەشىدىي» ناملىق ئەسىرىدە ئىمام مۇھەممەد بالاساغۇنى ناملىق فىقىھ (قانۇنشۇناس)نىڭ ھىجرىيىنىڭ 711-يىلى (1311- 1312)غا ئائىت قەبرىسىنى توقماقتىكى مۇنارە دېگەن جايدا كۆرگەنلىكى قەيت قىلىنغان. ۋ.ك. ترۇتوۋىسكىي بۇ يەردىكى قەبرە تاشلىرىنى تەتقىق قىلغاندا ئەرەپ يېزىقىدىكى «شەيخ ئىمام مۇھەممەد فىقىھ ئەلئۆمەرۇل بالاساغۇنى» دېگەن خەت يېزىلغان تاپان شەكىللىك قايراق تېشى تاپقان. قىرغىزىستان پەنلەر ئاكادېمىيىسىنىڭ تىل ئەدەبىيات ئېنىستىتوتى 1982-يىلى نەشىر قىلغان «قىرغىزىيىدە قەبرە خەتلىرى» دېگەن كىتابنىڭ مۇئەللىپى جى. جۇماغۇلۇف ئۆز كىتابىنىڭ 69- بېتىدە بۇ ھەقتە توختالغان. قىرغىزىستان پەنلەر ئاكادېمىيىسىنىڭ تارىخ ئېنىستىتوتى 1983-يىلى نەشىر قىلغان «قاراخانىيلار دەۋرىدىكى قىرغىزىيە» دېگەن كىتابىنىڭ 228- بېتىدىكى ۋ. ن. ناستىچىنىڭ  «بۇرانا شەھەرچىسىدىكى ئەرەپ- پارىسچە قايراق خەتلىرى» ناملىق ماقالىسىدىمۇ بۇ ھەقتە رەسىم ۋە مەلۇمات بېرىلگەن.
شۇنى ئېيتىش كېرەككى، شەيخ ئىمام مۇھەممەد بالاساغۇنىنىڭ قەبرە تېشىنىڭ توقماق بۇرانىدىن تېپىلغانلىقى بۇ يەرنىڭ بالاساغۇن شەھىرى ئىكەنلىكىنى ئەمەس، بەلكى بالاساغۇنلۇق بۇ كىشىنىڭ خۇددى جۇماغۇلۇبنىڭ كىتابىدا تىلغا ئېلىنغان شەمىس سەمەرقەندى، مۇھەممەد ھاپىز بۇخارى، ئەبۇبەكرى بىننى ئەبۇ سەئىد بىننى مۇھەممەد نىشاپورى قايراقلىرىنىڭ تالاس- ئوترار ۋادىسىدىن تېپىلغىنىدەك ۋاپات بولغۇچىلارنىڭ مۇساپىرلىقتا ئۆلگەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ، خالاس.
«بالاساغۇن –توقماق بۇرانا» قارىشىنىڭ يۇقۇرقى ئاساسلىرىنىڭ ئۆزىمۇ ئىلمىي ئاساسقا ئىگە ئەمەس. بۇلاردىن باشقا «بالاساغۇن- توقماق بۇرانا» قارىشى بىر قاتار جۇغراپىيىلىك، ئېتنولوگىيىلىك، تارىخى مەنتىقىلىق ۋە ئارخېئولوگىيىلىك مەسىلىلەرگە جاۋاپ بېرەلمەيدۇ. خۇددى ئۆزبېكىستان ئالىمى سالىخ مۇتەللىپوف «تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ ئۆزبېكچە نەشرى 1-توم، 486-بەتتىكى ئىزاھاتىدا ئېيتقىنىدەك، بارتولدنىڭ «ئىسلام ئېنسىكلوپېدىيىسى»گە يازغان بالاساغۇن ھەققىدىكى ماقالىسىدە «دىۋان»دىن مەلۇمات بېرىلمىگەن، «نەتىجىدە بارتولد بالاساغۇن ئورنىنى ئىلگىرىكىدەكلا يەنە ئېنىقسىز ھالىچە قالدۇرغان».
«بالاساغۇن- توقماق بۇرانا» قارىشىدىكى ئاجىزلىقلار ئۈستىدە مۇناسىۋەتلىك تېماتىك تەپسىلاتلار ئىچىدە مەخسۇس توختىلىپ ئۆتىمىز.

3.«بالاساغۇن- باغلا ۋە ساغۇن» قارىشىنىڭ ئوتتۇرغا قويۇلۇشى

«بالاساغۇن ــ باغلا ۋە ساغۇن» قارىشى ھازىرلا مەيدانغا كەلگەن ئەمەس. بۇ قاراشنىڭ مۇشۇ ئەسىرنىڭ بېشىدىكى ۋەكىللىرى مەشھۇر ئۇيغۇر ئالىمى، مۇدەررىس ئابدۇقادىر داموللام (1862- 1924) بىلەن مەرىپەتپەرۋەر شائىر قۇتلۇق شەۋقى (1876- 1837)، جۈملىدىن سابىق «قەشقەر گېزىتى»نىڭ باش مۇھەررىرى مۇدەررىس ۋە ئالىم سەلەيھاجى داموللام ئىدى. بۇ ھەقتە ئابدۇقادىر داموللامنىڭ جىيەنى، ئوقۇغۇچىسى، قىزىلسۇ ئوبلاستلىق ۋە ئاتۇش شەھەرلىك سىياسىي كېڭەش ھەم ئىسلام جەمئىيىتىنىڭ ئەزاسى زەينۇل ئابىددىن مەۋلەۋى دامۇللا ھاجىم تامغىلىق ئىسپات يازغاندىن تاشقىرى، سەلەيھاجى داموللام بىلەن بېشكەك تۈرمىلىرىدە بىللە مەھبۇسلۇق كۈنلىرىنى كەچۈرگەن رەھىم مۇسا، سەلەيھاجى داموللامنىڭ ئىنىسى يۇنۇس ھاجىم، مىرەھمەد سىيىت ھاجىم، ئابدۇكېرىم ئاخۇن خەلپىتىم، موللاپولات خەلپىتىم، مۇھەممەد شاڭزۇڭ، توختى ھاجىم قاتارلىق پېشقەدەملەر كۆپلەپ روشەن دەلىل- ئىسپاتلارنى كۆرسىتىشتى. قۇتلۇق شەۋقىنىڭ بالاساغۇن ئاتۇشتا دېگەن قارىشىنى ئالىم ۋە شائىر ئەھمەد زىيائى ھازىرغىچە ئىسپاتلاپ كەلدى.
«بالاساغۇن ــ باغلا ۋە ساغۇن» قارىشى مەلۇم نوقتىنەزەرنىڭ مەھسۇلى ۋە ئپادىسى بولماستىن، بەلكى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايونى ئاتۇش شەھىرىنىڭ توپىنومىيىلىك ۋە ئارخېئولوگىيىلىك پاكىتلىرىغا، جۈملىدىن قاراخانىلارغا ئائىت بىر قاتار تارىخىي ۋە رىۋايەتلىك مەلۇماتلار ئۈستىدە بىۋاستە ئىلمىي قىدىرىش ۋە ئىلمىي تەتقىقات ئېلىپ بېرىش ئاساسىدا جەزىملەشتۈرۈلگەن. «بالاساغۇن- باغلا ۋە ساغۇن» قارىشى كىتابى مەنبەلەر بىلەن ئەمەلىي مەنبەلەرنى بىرلەشتۈرۈپ مۇھاكىمە قىلىشنىڭ مۇھىم سەمەرىسى سۈپىتىدە قايتا ئوتتۇرغا قويۇلدى. مەرھۇم ئابدۇقادىر داموللام، قۇتلۇق شەۋقى، سەلەيھاجى داموللام قاتارلىق پېشىۋالارنىڭ «بالاساغۇن- ئاتۇش ساغان» قارىشى مەدرىس تالىپلىرى ئارىسىدا قېپقالغان ۋە بۇ پىشقەدەملەرنىڭ پاجىئەلىك ئۆلتۈرۈلۈشلىرى تۈپەيلى ئىلىم دۇنياسىغا يېتىپ بارالمىغان بولسىمۇ، بۇ قاراش ئاتۇش خەلقى قەلبىدە ساقلانغانىدى.

4.«بالاساغۇن ـ باغلا ۋە ساغۇن» قارىشىنىڭ جۇغراپىيىلىك تەپسىلاتى

«بالاساغۇن ــ توقماق بۇرانا» قارىشىنىڭ ئەكسىچە، ئاتۇش زىمىنىدا بالاساغۇنغا ئائىت جۇغراپىيىلىك، توپىنومىيىلىك مەنبەلەر يېتەرلىك تېپىلىدۇ. بىز «بالاساغۇن- باغلا ۋە ساغۇن» قارىشىنىڭ جۇغراپىيىلىك تەپسىلاتىنى ئىككى جەھەتتىن ــ تەبىئىي جۇغراپىيە ۋە مەدەنىيەت قاتلىمىي جەھەتتىن ئىزاھلايمىز.
ئاتۇش دىيارىغا سۇ –تۇپراق تۈزۈلمىسى جەھەتتىن نەزەر سالغىنىمىزدا مۇنۇلارنى مۇئەييەنلەشتۈرىمىز: ئاتۇشنىڭ شىمالى قىسمىدىكى قاتلام- قاتلام تاغلىقلاردىن ئىككى ئېقىن ــ بوغۇز ئېغىزى ئارقىلىق قىران ئېقىنى، سۇغۇن باچاڭ ئېغىزى ئارقىلىق سۇغۇن ئېقىنى ئېقىپ چىقىپ، مۇز دەۋرىنىڭ ئاياغلىشىشى بىلەن يىلىغا چەكسىز مىقداردىكى لاتقىلارنى ھازىرقى ئاتۇش دىيارىغا تۆكۈپ، بوغۇز –سۇغۇن تېغى بىلەن قۇمال تېغى ئارىسىدا كۆپ قاتلاملىق ئاتۇش بوستانلىقىنى ھاسىل قىلغان. بۇ لاتقا تىندۇرمىلىرى قۇمساڭىر (يەرلىك تىلدا قۇمسېڭىر)دا ئۈچ بۇرجەك مۇنبەت كۆرپەزلىك شەكىللەندۈرگەن. ھېلىمۇ بۇ لاتقىلارنىڭ قۇمساڭىر- بەشكېرەم ئارىلىقىدا ئاققۇزغۇچى سۇ دولقۇنلىرىنىڭ ئاجىزلىشىشى بىلەن دۈمبەل، زومچەك ھاسىل قىلغانلىقىنى كۆرگىلى بولىدۇ. دېھقان مەخسۇم تۇرسۇنھاجى توقاي يارلىقىنىڭ 6-7 مېتىر تۆۋەندىكى شېغىل قاتلىمىدىن قەدىمكى ياۋا قوتازنىڭ مۈڭگۈزلۈك باش سۆڭىكىنى تېپىۋالغان.
ئاتۇش ئەسلىدە سۈيى يېتەرلىك، مۇنبەت زىمىن بولغان. ئۇنىڭ «چارئارچا»، «چارئارچا دەريا»، «چارئارچا بەل»، «ئىرغاي چات»، «قارىغاي»، «توغراقلىق»، «چىم قورغان»، «كاتتا يايلاق»، «تېكىلىك تاغ»، «قارا تېكە ئاشار تاغ ئاغزى»، «چوڭ قوشقار»، «كۆك قوشقار»، «ئارقار بۇلاق»، «غۇلجا يايلىقى»، «ئېيىقلىق دەريا»، «تەسكەي قارا جىلغا» قاتارلىق جايلىرى ھازىر «نامى ساقلانغان، زاتى قالمىغان» ئەھۋالغا چۈشكەن. «ئارتۇش» دېگەن توپىنومىيىلىك ناممۇ قارائارچا ـ «ئارتۇچ» دەرىخىدىن ئېلىنغان بولۇپ، ئارتۇچزارلىق دېگەن مەنىنى بىلدۈرەتتى. «تۈركىي تىللار دىۋانى»دا ئارتۇچ- قارائارچا بولۇپ، قىلتىرىق يوپۇرماقلىق، نەچچە يۈز يىل ياشايدىغان ياغىچى قاتتىق دەرەخ، دەپ كۆرسىتىلگەن. «دىۋان»دىكى «ئارتۇچ سۆكۆت بودىقى يۈز تۈرلىگىن ئىرغالۇر» (ئارتۇچ دەرەخ شاخلىرى يۈزخىل بولۇپ سىلكىنەر) دېگەن سۆزمۇ ئۇنىڭغا قارىتىلغان. مەن مەخسۇم تۇرسۇنھاجى ياردىمىدە ئازاق توقاي يارلىقىنىڭ نەم ساقلايدىغان كۆك سېغىز قاتلىمىدىن كۆپلەپ قارائارچا ياغىچى ۋە يوپۇرماقلىرىنى تاپتىم ۋە ئۇنى جامائەتچىلىككە كۆرسەتتىم.
كېيىنكى ۋاقىتلاردا موھتنىڭ تەبىئىي ۋە سۇنئىي ۋاستىلەر بىلەن قۇرغاقلىشىشى، يەر ئاستى سۈيىنىڭ ئون مېتىردىن كۆپرەك تۆۋەنلەپ كېتىشى تۈپەيلى ئارتۇچ دەرىخى قۇرۇپ كەتكەن. ئۇنىڭدىن كېيىن سۇنىڭ داۋاملىق تۆۋەنلىشى بىلەن توغراق يۇلغۇن، يانتاق ئاران ئۆسىدىغان ھالەت شەكىللەنگەن. مىسال ئۈچۈن قوشنا ناھىلەردىن مارالبېشىنى ئالساق، چىڭ سۇلالىسىنىڭ ئاخىرقى مەزگىللىرىدە بۇ يەردە توغراق 6 مىلىيۇن 570 مىڭ موغا چۈشۈپ قالغان.
ئەسلىدە بوغۇزدىن چىققان قىران ئېقىنى بىلەن باچاڭ- سۇغۇن ئاغزىدىن چىققان سۇغۇن ئېقىنى قۇمساڭىردىكى «مورى» (مۇنار)غىچە چۆكمە ھاسىل قىلغان ئۈچبۇرجەڭ كۆرپەزدە ئوخشىمىغان دەۋرلەردىكى «مەدەنىيەت قاتلاملىرى» شەكىللەنگەنىدى. ئۇلارنىڭ ئەڭ كۆزگە كۆرۈنگەن ئورىگىنال شەكلى «قۇز ئوردا» ــ بالاساغۇن شەھرىدىن ئىبارەت. بۇ ھەقتە «تۈركىي تىللار دىۋانى»دا مۇنداق ئۇچۇر بايان قىلىنغان:
«قۇز –تەسكەي، قۇز تاغ- تەسكەي تاغ، تاغنىڭ تەسكەي تەرىپى» (ئۇيغۇرچە نۇسخا، 3-توم، 171-بەت) «قۇز- تاغنىڭ تەسكەي تەرىپى. تاغ ئارقىسى»، «قۇزتاغ. قۇزدا قار ئېقسۇماس، قويدا ياغ ئېقسۇماس» (تەسكەي تاغدا قار كېمەيمەس، قويدا ياغ ئازايماس)، «ياقۇزدا يورىغىلى قالىن كۆقۇتۇز» (تەسكەي تاغدا مارال كۆپ يۈرەر) (سوۋېت ئىتتىپاقى پەنلەر ئاكادېمىيىسى تىلشۇناسلىق ئىنىستىتوتى تۈزگەن «قەدىمكى تۈرك لوغىتى»، 1969-يىلى، «پەن» نەشىرياتى 475-بەت).
«ئوردو. خان شەھرى. بۇنىڭدىن ئېلىنىپ خاقانلار تۇرىدىغان قەشقەر شەھىرى ‹ئوردا كەنت› دىيىلىدۇ» «كەنت، شەھەر شۇنىڭدىن ئېلىنىپ قەشقەر ‹ئورداكەنت› دېيىلىدۇ. بۇ خان تۇرىدىغان شەھەر، مەركەز دېگەن بولىدۇ. چۈنكى، بۇ شەھەرنىڭ ھاۋاسى ياخشى بولغانلىقتىن ئەفراسىياپ شۇ يەردە تۇرغان» (ئۇيغۇرچە نۇسخا، 1-توم، 168-، 447-بەتلەر).
«ئوردۇ بالاساغۇنغا يېقىن بىر شەھەر. بالاساغۇن شەھىرىمۇ قۇز ئوردا دېيىلىدۇ» (ئۇيغۇرچە نۇسخا، 1- توم، 168-بەت). «ئوردۇ بالاساغۇن يېنىدىكى بىر شەھەر. شۇنىڭ ئۈچۈن، بالاساغۇننى يەنە قۇز ئوردا دەيدۇ» (ئۆزبېكچە نۇسخا، 1-توم، 145-بەت).
«ئارغۇلۇقلار بىلەن ئۇنىڭغا تۇتاش ئاھالە ياشايدىغان جايدا شۇنداق شەھەر بار. شۇنىڭ ئۈچۈن بالاساغۇننى قۇز ئۇلۇسمۇ دەيدۇ»، «ئارغۇ- ئىككى تاغنىڭ ئارىسى. تىراز (تالاس) بىلەن بالاساغۇن ئارىسىدىكى شەھەرلەر ئارغۇ دېيىلىدۇ. چۈنكى، ئۇ يەرلەر ئىككى تاغنىڭ ئارىسىدا» (ئۇيغۇرچە نۇسخا، 1- توم، 172-بەت).
تەختيۇن ئېرىق يېزىسىغا بىشارەت بولىدىغان يۇنئارىق- بالاساغۇنغا يېقىن بىر قىشلاق» (ئۇيغۇرچە نۇسخا، 3-توم، 197-بەت) دېگەن جۈملىلەر دەل سالىخ مۇتەللىپوف تىلغا ئالغان، بارتولد كۆڭۈل بۆلمىگەن بالاساغۇنغا ئائىت «دىۋان»دا كۆرسىتىلگەن مەنبەلەر قاتارىغا كىرىدۇ.
يۇقىرىقىلار بىزگە بۇنىڭدىن مىڭ يىللار ئىلگىرىلا ھازىرقى ئاتۇشنىڭ سۇ –ھاۋاسى تولىمۇ ياخشى، باراقسان ئارتۇچزارلىق بولغانلىقىنى، ئۇ ئورداكەنت ــ قەشقەر يېنىدىكى سالقىن ئوردا ــ قۇز ئوردا بولغانلىقىنى، قۇز ئوردا ــ بالاساغۇندىن تالاسقىچە بولغان جايلار ئارىسىدىكى تاغلىق يۇرت بولغان ھازىرقى ئارغۇ يېزىسى ئەتراپىدا ئاھالە ياشايدىغان قىشلاق ۋە شەھەرچىلەر بولغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. ئەگەر «بالاساغۇن- توقماق بۇرانا» دىيىلىدىغان بولسا بۇ ئارتۇچزارلىق چۇ- تالاس ۋادىسىغا، بۇ ئارغۇ يۇرتلىرىمۇ چۇ- تالاس ئارىسىدىكى قاراۋالتا، مەرقە رايونلىرىغا يۆتكۈلۈشكە، جۈملىدىن قۇز ئوردىغا يانداش تۇرغان ئورداكەنت قەشقەر بىشكەك ياكى ئىسكاتا، ئىۋانوۋكا شەھەرلىرى ئورنىغا يۆتكۈلۈشكە توغرا كېلىدۇ. تەنتەنە بىلەن ئېيتىمىزكى، بۇنىڭغا ئەڭ ئالدى بىلەن يۈسۈپ خاس ھاجىپ ۋە مەخمۇد قەشقەرى قوشۇلمىغان بولاتتى.
دەر ھەقىقەت، «بالاساغۇن- توقماق بۇرانا» قارىشىدىكىلەر بۇ جايدىن توقماق، ئاق پىشىم، چۇئاب، بۇرانا (مۇنارە) قاتارلىق توپىنومىيىلىك ناملارنى كۆرسىتىش بىلەن چەكلىنىدۇ. ۋاھالەنكى، قۇزئوردا ــ قەدىمكى ئارتۇچزارلىقتا «باغلا»، «ساغۇن» (ساغان)، «يارقورغان»، «ساراي بويى»، «ئوي مەھەللە» (پۇلخانا)، «سۇن تەخت» (ئالتۇن تەخت)، «سۇغۇن قاراۋۇل»، «سۇغۇن ئېقىن»، «باش سۇغۇن»، «ئاياغ سۇغۇن»، «سۇغۇن ئاغزى تاغ»، «قۇمساڭىر»، «مورا»، «موراتام» (مورى تىم)، «خان سۇپا» ۋە بالاساغۇننىڭ ئاياغقى توچكىسى بولغان «خان ئۆيى» (خان ئۆي) قاتارلىق توپىنومىيىلىك جايلار بار. ئەگەر ئۇنىڭغا «بۇغرا ئاتام» (بۇغرام)، «سۇلتان ساتۇق بۇغراخان مازىرى» (ئېزىز سۇلتانەم مازىرى- ھەسسۇلتۇنۇم)، «ئەبۇناسىر سامانى مازىرى»، «مەشھەد» (شېھىتلىك) («مەشھەد»- ماھى شەھىد- ئايدەك شېھىتلىك- جەننەتكە سازاۋەت شېھىتلىك)، «جايى پەچچەم»، «كۆكتام»، «قۇمارتاغ» (ئارسلان تاغ) (قۇمارتاغ- قۇمالتاغ- قۇم ئار تاغ- ئاتۇش بىلەن قەشقەرنىڭ ئارىسىدىكى تاغ) قاتارلىق تارىخىي ۋە رىۋايەتلىك جايلارنى قوشقاندا بۇ جۇغراپىيىلىك تەپسىلات تېخىمۇ گەۋدىلىنىپ چىقىدۇ.
ۋاقتى كەلگەندە شۇنى قوشۇپ ئۆتۈش ھاجەتكى، «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىن ئىلگىرى يېزىلغان «ھۇدۇدۇل ئالەم»دە، توقماق نامى ئۆز ئەينى «توقماق» دەپ يېزىلغان. ئارتۇچ بولسا قەشقەر بىلەن بىللە ئەڭ يېقىن ئىككى ياغما شەھىرى سۈپىتىدە تىلغا ئېلىنغان. (ئابىتاكېئو: «غەربىي ئۇيغۇر ئېلى تارىخى تەتقىقاتى»، 329-بەت). 1955-يىلى موسكۋا گېئودېزىيە ۋە كاتوگرافيىە ئىدارىسى تۈزگەن «س س س ر ئاتلىسى»نىڭ 55-، 56- بېتىدە قەشقەرنىڭ شىمالىدا 76 يېرىمىنجى مېردىئان، 40- پاراللېلدا كاتتا يايلاق بىلەن قاراجۈل ئارىسىدىكى باش سۇغۇن ئالاھىدە ئالامەتلەندۈرۈلگەن.
«بالاساغۇن ــ ئارتۇچ (باغلا ۋە ساغۇن)» قارىشىنى رەت قىلىش ئۈچۈن يۇقۇرىقى ئاساسلار ئورنىغا ئاساسلىق، ئەۋزەل باشقا ئاساسلارنى دەسسىتىش تەلەپ قىلىنىدۇ. ئۇلار مۇجەسسەم، بىر يۈرۈشلۈك سالاھىيەتكە ئىگە بولۇشى لازىم، ئەلۋەتتە.

5.«بالاساغۇن ــ باغلا ۋە ساغۇن» قارىشىنىڭ ئېتنولوگىيىلىك تەپسىلاتى

مەلۇمكى، بالاساغۇن نوقۇل جۇغراپىيىلىك ــ توپىنومىيىلىك كاتېگورىيە بولماستىن، بەلكى ئۇيغۇر ــ توققۇز ئوغۇز ياغمىلىرىغا خاس بولغان ئېتنولوگىيىلىك- توپىنومىيىلىك كاتېگورىيە، ئۇنى ئۆزىگە خاس مىللىيەتلىكتىن ئايرىپ تەسەۋۋۇر قىلىشقا بولمايدۇ. بۇ مەسىلە بالاساغۇننىڭ ئۇيغۇر شەھىرى ئىكەنلىكى، بالاساغۇندا ئاپىرىدە بولغان مەدەنىيەتنىڭ ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ئىكەنلىكىنى مۇئەييەنلەشتۈرۈشتىلا ئەھمىيىتى زور بولۇپ قالماستىن، قاراخانىيلار خاندانلىقىنىڭ ئۇيغۇر ياغما قەبىلىلىرى باشچىلىقىدا قۇرۇلغان ئۇيغۇر سەلتەنىتى ئىكەنلىكىنى جەزىملەشتۈرۈشتىمۇ ئەھمىيىتى زور. ۋەھالەنكى، مۇشۇنداق روشەن مەسىلىدىمۇ چىگىشلەر داۋاملىشىپ كەلمەكتە.
بىرىنچى، بالاساغۇن ــ غەربى ئۇيغۇر (توققۇز ئوغۇز) شەھىرى.
بۇ ھەقتە تۆۋەندىكى يازما مەنبەلەرنى تىلغا ئېلىش كۇپايە قىلىدۇ: خەلىپە مەھدىنىڭ تەۋسىيىسى بىلەن 771-يىلى توققۇز ئوغۇز زىمىنىغا كەلگەن مۇسۇلمان سەيياھى ياقۇبى قارلۇقلار ئۆز تۆرىلىرىنى «يابغۇ»، توبۇتلىقلار «جايرۇن»، چىنلىقلار «پەغپۇر»، توققۇز ئوغۇزلار «خاقان» دەپ ئاتايدىغانلىقىنى تىلغا ئالغان. بۇ ھەقتە مىلىنوۋسكىي توققۇز ئوغۇزلار ئەڭ ئالىي ئۇنۋان بولغان «خاقان» ئىبارىسىنى قوللانغانلىقىنى سېلىشتۇرۇپ جەزملەشتۈرگەن. (مىلىنوۋىسكىي: «تەمىن» شەرقىي ئافرىقا تەتقىقات ئىنىستىتوتى ئاخباراتى». 12-توپلام، 301-بەت). 821-يىلى توققۇز ئوغۇز بارگاھىغا بارغان ساياھەتچى تەمىن ئۆز خاتىرىسىدە: «بارلىق تۈرك قەبىلىلىرى ئىچىدە ئۇلاردىن قۇدرەتلىكى يوق. ئۇلار توپلىشىپ قارلۇقلار بىلەن جەڭ قىلغان چاغدا، ئۇلارنىڭ يۈز ئادىمى قارلۇقلارنىڭ مىڭ ئادىمىگە تېتىيدۇ. شۇ سەۋەبتىن ئۇلار غالىپ» دېگەن. (ئابېتاكېئو: «غەربى ئۇيغۇر ئېلى تارىخى تەتقىقاتى»، 292-بەتتە كەلتۈرۈلگەن نەقىل). 846-يىلى تەڭرىتاغنىڭ شىمالىي ۋە جەنۇبىدا توققۇز ئوغۇز ئۇيغۇرلىرى بىلەن مۇسۇلمان سەيياھى ئىبىن خۇردادبىخ ئۇچراشقان. 913-يىلى يېزىلغان «ھۇدۇدۇل ئالەم»دە «تۇرپان (چىنچىكەنت)، بېشبالىق (پەنجىكەنت) توققۇز ئوغۇزلار پايتەختى، توققۇز ئوغۇزلار ئېلى تۈرك ئەللىرىنىڭ ئەڭ چوڭى، بارلىق خانلار ئىلگىرى توققۇز ئوغۇزلاردىن چىقاتتى» دېيىلگەن.
مەسئۇدىنىڭ 944-يىلى يېزىلغان «ئالتۇن يايلاق» ناملىق ئەسىرىدە ۋە ئەبۇسەئىد گەردىزىنىڭ 1048 ــ 1052- يىللىرى يېزىلغان «زەينۇل ئاخبار» ناملىق ئەسىرىدە ھەتتا پەرغانە ۋە تاشكەنت ئەللىرىنىڭ توققۇز ئوغۇزلارغا تەۋەلىكى تىلغا ئېلىنغان. ئىبىن ھەۋقەل ئىشلىگەن خەرىتىدە سىر دەرياسىدىن ئىچكى جۇڭگۇغىچە بولغان كەڭ زىمىن ئۈستىگە توققۇز ئوغۇز ئىبارىسى چۈشۈرۈلگەن. بۇ خەرىتە ئابېتاكېئونىڭ «غەربىي ئۇيغۇر ئېلى تارىخى تەتقىقاتى» ناملىق ئەسىرىنىڭ 330-بېتىگە كۆچۈرۈپ ئېلىنغان.
947-يىلى ئارسلانخان ۋاقتىدا پۈتۈلگەن قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدىكى تاختا خەتتە «ئالب ئارسلان قۇتلۇق كۈل بىلگە تەڭرىخان»نىڭ غەربى ساجۇدىن شەرقتە نۇچ (ئۇچ) بارسخانغىچە باشقۇرىدىغانلىقى قەيت قىلىنغان. (ئابېتاكېئونىڭ «غەربى ئۇيغۇر ئېلى تارىخى تەتقىقاتى»، 267-بەت). سۇڭ سولالىسىدىن 980-يىلى ئىدىقۇتقا كەلگەن ۋاڭ يەندې «ئىدىقۇتقا ئەلچىلىك خاتىرىسى» ناملىق ئەسىرىدە: ئۇنىڭ زىمىنى جەنۇپتا خوتەنگە، غەربىي جەنۇبى ئەرەپ –پارىسقا، غەربى ھىندىستان، پىشاۋۇر، قارلىقتاغ (ھىندىقۇش)، كۆكئارت تېغىغا تۇتاشقان مىڭلىغان يول ئۇزۇنلۇقتا» دەپ يازغان. «سۇڭ سولالىسى تارىخى» 940-جىلد بىلەن «لياۋ سۇلالىسى تارىخى»دا ساجۇ ــ گەنجۇدىكى قالدۇق ياغلىقار قەبىلىلىرى قۇرغان سېرىق ئۇيغۇر خانلىقى «ئۇيغۇر» دەپ، ئادىز، ياغما قاتارلىق قەبىلىلەردىن تەركىپ تاپقان توققۇز ئوغۇزلار «ئارسلان ئۇيغۇرلىرى» (ئابېتاكېئونىڭ «غەربى ئۇيغۇر ئېلى تارىخى تەتقىقاتى»، 303-بەت) دەپ ئاتالغان. ئابېتاكېئو (ئەنبۇجيەنفۇ) ئۆزىنىڭ «غەربى ئۇيغۇر ئېلى تەتقىقاتى» ناملىق ئەسىرىدە يەنە «قارىخانىلار بىلەن بېشبالىقنىڭ خانلىق جەمەتى بىر مىللەت ئىدى» (237-بەت)، ئۇلار «توققۇز ئوغۇز ياكى ئوغۇز ئۇيغۇرلىرىنىڭ ھاكىمىيىتى ئىدى (376-بەت)، «ئۇلار ئارىسىدا 11-ئەسىر بېشىدا دىنىي زىددىيەت كۈچەيگەچكە بىر پۈتۈن غەربىي ئۇيغۇر ئېلى ئىككى قىسىمغا ئايرىلىپ كەتتى» (376-بەت) دەپ يازىدۇ. پروفېسسور گىرىگورىيېف 1874-يىلى «روسىيە ئارخېئولوگىيە جەمئىيىتى خاتىرلىرى»نىڭ 17-تومىدا: بالاساغۇن ـ بۇغراخان شەھىرى، باشقا تۈركىستان پايتەختلىرى قەشقەر، خوتەن، تالاس ئۇنىڭ ئىلكىگە ئۆتكەن ئۇ يەنە ماۋەرا ئوننەھرگە يۈرۈش قىلىپ بۇخارانى قولغا كىرگۈزگەن دەپ يازغان (ئابېتاكېئونىڭ «غەربى ئۇيغۇر ئېلى تارىخى تەتقىقاتى»، 277-بەت). يۇقارقىلار بالاساغۇننىڭ بىرپۈتۈن غەربى ئۇيغۇر ـ توققۇز ئۇيغۇرلار شەھىرى ئىكەنلىكىنى، ئۇنىڭ قاراخانىيلار دەۋرىدە ئاساسلىق پائالىيەت مەركىزى بولغانلىقىنى دەلىللەيدۇ. شۇنىڭدەك توققۇز ئوغۇز – غەربىي قانات ئۇيغۇر ئېلىنىڭ ياغلىقار قەبىلىسى قۇرغان ئورخۇن ئۇيغۇر خانلىقى يىمىرىلىشتىن ئىلگىرىمۇ بۇ كەڭ تېررىتورىيىدە شانلىق تارىخقا ئېگە ئىكەنلىكىدىن ئۇچۇر يەتكۈزىدۇ.
ئىككىنچى، بالاساغۇن ــ ياغمىلار شەھىرى.
خەنزۇ يىلنامىلىرىدا ساتۇق تۈركلىرى (沙陀) دەپ ئاتالغان توققۇز ئوغۇزلار ئىبنۇل ئەشىر (1160 ــ 1233)نىڭ «كامىئۇل تەۋارىخ» ناملىق كىتابىدا ئەبۇل فىدا ۋە ئەبۇلھەسەن مەسئۇدىدىن ئالغان مەلۇماتلار ئاساسىدا تىلغا ئالغان «خوراساندىن چىنغىچە» بولغان كەڭ زىمىندىكى توققۇز ئوغۇزلارنى گىرىگوريېف توققۇز ئۇيغۇرلار دەپ مۇئەييەنلەشتۈرىدۇ. دې گوئىگىنې فرائېخن، رېنائۇد قاتارلىق شەرقشۇناسلار قاراخانىيلارنى ئۇيغۇرلار قۇرغان خاندانلىق دەپ موقىملاشتۇرىدۇ. (ئابېتاكېئونىڭ «غەربى ئۇيغۇر ئېلى تارىخى تەتقىقاتى»، 304-، 309-بەتلەر).
بارتولد «تۈركىستان» ناملىق ئەسىرىنىڭ 254-بېتىدە، قاراخانىيلارنىڭ بالاساغۇننى ئاساس قىلىپ كېلىپ چىققانلىقى ھەققىدە توختۇلۇپ: قاراخانىيلار «توققۇز ئوغۇزلار تارمىقى بولغان ياغمىلارنىڭ»، «توققۇز ئوغۇز رەھبەرلىرىنىڭ ھاكىمىيىتى» دەپ تىلغا ئالغان. ئۇ «ئىسلام ئېنىسكلوپېدىيىسى»نىڭ «تۈركلەر» تېمىسىغا يازغان ماقالىسىدا، بالاساغۇننى ياغما شەھىرى دەپ تەكىتلىگەن. مىلىنوۋىسكى «ھۇدۇدۇل ئالەم»گە بېغىشلىغان ئوخشاش نامدىكى ئەسىرىنىڭ 208-بېتىدە: «قاراخانىيلار ھۆكۈمدارلىرى توققۇز ئوغۇزلارنىڭ بىر قىسمى بولغان ياغمىلار گۇرۇھى تۈپەيلى باش كۆتۈرگەن. بۇ شۈبھىسىز پاكىتتۇر»، «توققۇز ئوغۇز ياغمىلىرىنىڭ خانلىرى مۇشۇ خەلقلەر خان جەمەتىنىڭ ئەۋلادلىرى ئىدى» (ئابېتاكېئونىڭ «غەربى ئۇيغۇر ئېلى تارىخى تەتقىقاتى»، 304-، 309-بەتلەر) دەپ كۆرسەتكەن. گىرىگويىف قاراخانىيلار ئىسلامنى قوبۇل قىلغان ساتۇق قاراخان نامىدا ئاتالدى، ئۇ ھەم بۇغراخان بولۇپ، بالاساغۇن بۇغراخان تۇرغان شەھەردۇر دەپ يازغان. گەردىزىنىڭ «زەينۇل ئاخبار» ناملىق ئەسىرى بىلەن «ھودۇدۇل ئالەم»دە ياغمىلاردىن چىققان خانلارنىڭ توققۇز ئوغۇزلارنىڭ باشلىقلىرى ئىكەنلىكىنى بىردەك تىلغا ئېلىنغان بولسا، ئىبنۇل ئەشىرنىڭ «كامىئۇل تەۋارىخ» ناملىق كىتابىدا ياغمىلار خانى بۇغراخان دەپ يېزىلغان. ئابېتاكېئو «غەربى ئۇيغۇر ئېلى تارىخى تەتقىقاتى» ناملىق ئەسىرىنىڭ 303-، 304-بەتلىرىدە كۆپلىگەن ھۆججەتلىك پاكىتلارغا ئاساسەن، قانداق مەنىدە ئېيتىلمىسۇن ياغمىلار قاراخانىيلارغا ئاساس سالغان دەپ ھۆكۈم قىلىش بىلەن بىللە، شۇ كىتابنىڭ 324- بېتىدە قەشقەر بالاساغۇن ئارسلانخانلىقىنىڭ قاراخانىيلارنىڭ كۈللەنگەن دەۋرىدە خاقانىيە دەپ ئاتىلىشى پۈتكۈل توققۇز ئوغۇز خانلىق جەمەتىنىڭ شۆھرىتىنى گەۋدىلەندۈردى دەپ يازغان.
ئۈچىنچى، بالاساغۇن ـ بويلاسانغۇن بىنا قىلغان شەھەر. بالاساغۇن ـ ئىبارىسىدىكى «ساغۇن» سۆزى بىلەن قۇز ئولۇس ئىبارىسىدىكى «ئۇلۇس» سۆزى ئۇيغۇرلاردا ئەمەل ۋە قەبىلە ئاھالە تۈركىمى نامى سۈپىتىدە تولىمۇ كونا ۋە خېلى كەڭ ئىستىمال قىلىنغان. «سۇڭ سۇلالىسى تارىخى»نىڭ 490- جىلد 8- بېتىدە بەگ ساغۇن () ناملىق تۇرپان ئەمەلدارى تىلغا ئېلىنغان. پىللىئوت دۇنخۇاڭدىن تاپقان 3046 ئىندىكس قويۇلغان تۈركچە تېكىستتە قۇت ساغۇن دېگەن ئىبارىنىڭ بارلىقى مەلۇم بولغان. پىللىئوت قۇت ساغۇننى گەنجۇ ئۇيغۇرلىرىنىڭ 1008- يىلقى ۋەزىرى دەپ ئىزاھلىغان، يەنە «سۇڭ سۇلالىسى تارىخى»نىڭ 490- جىلد 5- بېتىدە 1009-يىلقى خوتەنلىك روسانغۇن ناملىق ئەلچى، 16-بېتىدە 1025-يىلقى گەنجۇ ئۇيغۇر خانلىقى ۋەزىرى ساغۇن ئىيا ()نىڭ نامى تىلغا ئېلىنغان. «بەش دەۋر تارىخى»دا سانغۇن- سەركەردە دەپ، «تۈركىي تىللار دىۋانى»دا ئاتا ساغۇن- تىۋىپ دەپ ئىزاھلانغان.
موللېر 1915-يىلى ئېلان قىلغان «تۇرپاندىن تېپىلغان ئىككى ئۇيغۇرچە تاختا خەت» ناملىق ماقالىسىنىڭ 26-بېتىدە: «ئېل ئوغاسى ئەلب تۇتۇغ ئۈگە قۇتلۇغ قۇجۇ ئۇلۇسۇغ» (قۇتلۇق قۇجۇ ئېلىنىڭ باشچىسى ئەلب تۇتۇغ ئۆگە) دېگەن سۆزنىڭ بارلىقىنى مەلۇم قىلغان. فون. لىكوك 176. T.M – نومۇر قويۇلغان مانى يېزىقىدىكى پارچە سەھىپىسىدە: «قۇجۇ ئۇلۇس ئىكى ئوتۇز بەلۇق قۇتى ۋە شىسكى» (قۇجۇ ئېلى ۋە يىگىرمە ئىككى شەھەرنىڭ بەخت ھامىيسى) دېگەن سۆزنىڭ بارلىقىنى ئېنىقلىغان. روشەنكى ـ قۇز ئۇلۇس، قۇز ئوردا، بالاساغۇن قاتارلىق ئىبارىلەر ئۇيغۇر تىلى ۋە ئېتنولوگىيىلىك ئادەتلىرىگە پۈتۈنلەي ئۇيغۇن ئومۇمىي ھادىسە.
شۇنى ئالاھىدە تىلغا ئېلىش ھاجەتكى، «يېڭى تاڭنامە. جۇغراپىيە تەزكىرىسى»دە بالاساغۇن ــ بۇيلاسانغۇن شەھىرى () نامىدا ئىزاھلانغان. كىشىنىڭ دىققىتىنى قوزغايدىغىنى شۇكى، شۇنىڭدىن كېيىن ئىلگىرىكى قەشقەر (سۇللۇق) تەخەللۇسى ئورنىغا بۇيلا تەخەللۇسى قوللىنىلغان ئەھۋال كۆرۈلگەن. مەسىلەن، كومراجىۋا دەۋرىدىكى ماھايانا ئالىملىرىدىن قەشقەرلىك سۇما، باھادىرالار سۇللۇق سۇما، سۇللۇق باھادىرا دەپ يېزىلغان بولسا، بۇيلاسانغۇندىن كېيىنكى قەشقەر ئەدىب ۋە سەنئەتچىلىرى بۇيلا سۆزىنى يۇرت تەخەللۇسى قىلىشقان. بۇنىڭغا بۇيلا خۇيلان ()، بۇيلاشىنفۇ ()، بۇيلاشىننۇ ()، بۇيلاشەنسەي () قاتارلىقلارنى مىسال قىلىش مۇمكىن.
تارىخىي مەنبەلەردە بويلاسانغۇن بۆكەخان، توققۇز ئۇيغۇرلارنىڭ مەشھۇر تەڭرى قاغانى (ئۇلۇغ تەڭرىدىن قۇت بولمىش ئالب كۈلۈگ بىلەگ قاغان)، مۇيۇنچۇرنىڭ دادىسى دەپ ئىزاھلانغان. ئۇ 715-يىلى ئورخۇندا تەختكە چىقىپ 744-يىلى غەرپكە يۈرۈش قىلىپ بېشبالىقنى ئىشغال قىلىپ، قۇجۇ ئۇيغۇر خانلىقىغا ئاساس سالغان، «كامىئول تەۋارىخ» ۋە دۇسسۇننىڭ «مۇڭغۇل تارىخى»دا ئۇنىڭ تۈركىستان تەرەپكە قوشۇن تارتىپ، خۇش ھاۋالىق چوڭ بىر يايلاق يېنىدا بالاساغۇن شەھىرىنى بىنا قىلغانلىقى بايان قىلىنغان. ئەلۋەتتە بۇ گاۋشەنزى قوشۇنلىرى بىر مەزگىل تۇرغان چۇئاب (توقماق) بولۇشى مۇمكىن ئەمەس ئىدى.
ئۇيغۇر خەلقى تارىخىدا ئورخۇن ئۇيغۇر خانلىقى بىلەن قۇجۇ ۋە بالاساغۇن ئۇيغۇر ھاكىمىيىتىنى بىرلەشتۈرگەن بۆكەخان قەدىمكى تۇران شاھى ئەپراسىياپ بىلەن بىرگەۋدە قىلىنغان لېكىندىلىك قەھرىمان ھېساپلانغان. تۇرپاندىن تېپىلغان مانى تېكىستلىرىدە، ئىبنۇل ئەشىرنىڭ «كامىئول تەۋارىخ» ناملىق ئەسىرىدە، جۈۋەينىنىڭ «تارىخى جاھان كۇشاي» ناملىق كىتابىدا، دۇسسۇننىڭ «مۇڭغۇل تارىخى» ناملىق كىتابىدا بۆكەخان ـ ئەپراسىياپ بىر-بىرىگە يانداشتۇرىلىدۇ. گرېنارد: «943-يىلقى مەسئۇدىدىن كېيىنكى مۇئەللىپلەرنىڭ ھەممىسى بىر ئېغىزدىن كۈي توۋلىغاندەكلا بۇغراخان سۇلالىسىنى ئەپراسىياپقا تاقايدۇ» دېسە، («ئاسىيا جورنىلى»، 1900-يىلى، 19-بەت) بارتولد «ئىسلام ئېنسىكلوپېدىيىسى»نىڭ  «ئىلىخانىلار» تېمىسىغا يازغان ماقالىسىدە قاراخانىيلار ئۆز ئەسلىنى «پېرىسىيە تارىخىدا سۆزلەنگەن ئەپراسىياپ جەمەتى بىلەن باغلايدۇ» دەپ يازىدۇ. ئابېتاكېئو قاراخانىيلارنىڭ ئۆز خانلىقىنى «ئىد دۆلىتى ئەپراسىياپ»، «خاقانىيە» دەپ ئاتىغانلىقىنى مۇئەييەنلەشتۈرۈپ قالماستىن، ھەتتا بېشبالىقتىكى ئىدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقى مۇڭغۇل دەۋرىدىمۇ بۆكەخاننى تۇنجى ئاتاخان دەپ قاراپ، ئۇنى ئەپراسىياپ بىلەن بىر كىشى دەپ قارىغانلىقىنى تىلغا ئالغان. ئۇ ھەتتا «بۆكەخان شۇ كىشى ئىكەنلىكى مۇتلەق خاتا ئەمەس» دېگەن (ئابېتاكېئونىڭ «غەربى ئۇيغۇر ئېلى تارىخى»، 259- ۋە 146-بەت) دەرىجىگە يەتكەن. بىز مەسىلىنى مۇنداق مۇتلەلەشتۈرمىسەكمۇ، بۇ يەردىكى ئۇيغۇر ئېتنىك بىردەكلىكنى ئالاھىدە تەكىتلەيمىز.
بالاساغۇننىڭ ئۇيغۇر ئېتنولوگىيىسىگە تەئەللۇقلىقى ئۇنىڭ قەدىمكى ۋە ھازىرقى مىللەتلىك تۈزۈلمىسى ۋە ئېتنىك تۇرمۇش ھالىتى بىلەن بىردەك بولغان. يېقىندا ئارتۇچ باغلا- ساغان- سالافلار –قۇمساڭىر –ئاققاش ئەتراپىدىكى ئارخېئولوگىيىلىك تەكشۈرۈشلەرمۇ ئەينى زامان ئېتنىك تۇرمۇش ئادىتىنىڭ ھازىرقى ئۇيغۇر ئېتنىك تۇرمۇش ئادىتى بىلەن بىردەكلىكىنى كۆرسەتتى. شۇنى ئىلىم دۇنياسىغا تەقدىم قىلىش مۇمكىنكى، مۇنداق ئېتنولوگىيىلىك ئاساس بولمىغاندا ئىدى، ئۇرخۇن خانلىقى يېمىرىلگەندىن كېيىن، تۈركستانغا يۆتكەلگەن شەرقى ئۇيغۇرلار مۇنداق تىز گۈللىنىپ، باغداد خەلىپىلىكىگە تەھدىت سالغۇدەك رىقابەتچى كۈچ بولۇپ چىقىشى مۇمكىن بولماس ئىدى. ۋەھالەنكى، گەنجۇدا ھاكىمىيەت قۇرغان ياغلىقار ئۇيغۇرلىرى غەربى ئۇيغۇر خانلىقىدىكى توققۇز ئۇيغۇرلار ئارىسىغا كۆچكەن ئادىز قەبىلىرىلىرىدەك كۈللىنىشكە مۇيەسسەر بولالمىدى.
ۋاقتى كەلگەندە شۇنى ئېيتىش كېرەككى، «تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ 1-توم، 615- بېتىدە (ئۇيغۇرچە نۇسخىسى) تىلغا ئېلىنغان بالاساغۇندا ئولتۇراقلاشقان ۋە تۈركلىشىپ كەتكەن سوغدىلار توغرىسىدا سۆز ئاچقاندا، بۇنداق تۈركلىشىش دەل ئۇيغۇرلىشىش بولۇپ، ئۇيغۇر ياغمىلىرىنىڭ سودا –سېتىق ماھارىتى بىلەن تولىمۇ ئۇيغۇن بولغان.

6.«بالاساغۇن- باغلا ۋە ساغۇن قارىشىنىڭ تارىخىي مەنتىقى تەپسىلاتى

بارتولد ۋە «بالاساغۇن ــ توقماق بۇرانا» قارىشىدىكىلەر سۇلتان ساتۇق بۇغراخاننىڭ بالاساغۇندا ئىسلام دىنىنى قوبۇل قىلغانلىقى ۋە بىر كېچىدىلا قەشقەرگە ھوجۇم قىلىپ تاغىسى ئوغۇلچاق قىدىرخاننى ئۆلتۈرۈپ، ھاكىمىيەتنى ئىسلاملاشتۇرغانلقىنى ئىتىراپ قىلىدۇ. بارتولد «ئىسلام ئېنىسىكلوپېدىيىسى»نىڭ «تۈرك» تېمىسىغا يازغان ماقالىسىدە: ساتۇق بۇغراخان ئىسلامنى بالاساغۇندا قوبۇل قىلغان دېيىش بىلەن بىللە، مۇشۇ ئېنىسىكلوپېدىيىگە يازغان «بالاساغۇن» ناملىق ماقالىسىدە بالاساغۇننى توقماق دەپ ھۆكۈم قىلىپ، يول قۇيغىلى بولمايدىغان تارىخىي مەنتىقىي يېڭىلىشقا يول قويىدۇ. بارتولدنىڭ بۇ قارىشىنى موللاھاجىنىڭ سۇلتان ساتۇق بۇغراخانغا بېغىشلانغان تەزكىرىسى «تەزكىرەئىي بۇغراخان» ناملىق ئەسىرى، «تەزكىرەئىي ئوۋەسى»نىڭ بۇغراخان تەزكىرىسى قىسمى، ئەبۇناسىر سامانى تەزكىرىسى قىسمى، جامال قارشى يازغان «سۇراخ» لوغىتىنىڭ قوشۇنچە تەۋسىيە قىسمى، ئىبىن ئەشىرنىڭ «كامىئۇل تەۋارىخ» ناملىق ئەسىرى قاتارلىق يازما مەنبەلەر بىلەن سۇلتان ساتۇق بۇغراخان، ئەبۇناسىر سامانىنىڭ ئاتۇشتىكى پائالىيەتلىرىگە ئائىت تارىخىي ۋەقەلەر ھەم رىۋايەتلەرگە پۈتۈنلەي زىت كېلىدۇ.
بىرىنچى، 893-يىلى ئەھمەد سامانى قوشۇنلىرى تالاس- چۇ ۋادىسىنى (جۈملىدىن ئوترارنى) ئىگىلىگەن بولۇپ، توققۇز ئوغۇزلارنىڭ تالاستا تۇرغان سەركەردىسى ئوغۇلچاق قىدىرخان قەشقەرگە چېكىنىشكە مەجبۇر بولغان. بۇ قېتىم ئوغۇلچاقنىڭ ئائىلىسى ۋە ئون مىڭدىن ئارتۇق قوشۇنى ئىسلاملاشقان سامانىلار قولىغا ئەسىرگە چۈشكەن. تالاس –چۇ ۋادىسى 893-يىلدىن 943- يىلى ساتۇق بۇغراخان بۇ قولدىن كەتكەن جايلارنى قايتۇرىۋالغىچە بولغان يېرىم ئەسىر ئىچىدە سامانىلار قولىدا تۇرغان ۋە ئىسلاملاشتۈرۈلغان.
ئىككىنچى، 893-يىلى ئوغۇلچاق قىدىرخان قەشقەرگە چېكىنگەندە ئاتۇشتىكى، باشقىچە ئېيتقاندا بالاساغۇندىكى ئاكىسى بازىل بۇغراخان (بۇغرا ئاتام) تېخى ھايات بولغاچقا، ئوغۇلچاق بالاساغۇندا تۇرماي قەشقەرگە ئۆتۈپ كەتكەن.
ئۈچىنچى، بازىل بۇغرا ئاتا ئاتۇشتا ۋاپات بولغان، شۇ يەرگە دەپىن قىلىنغان، بۇ چاغدا ئۇنىڭ گۈدەك ئوغلى سۇلتان ساتۇق بۇغراخان ئاتۇشتا ياشاۋەرگەن. خانلىق ئوغۇلچاقنىڭ قولىغا ئۆتۈپ، قەشقەر بالاساغۇنغا نىسبەتەن ئاساسلىق ئورۇنغا ئۆتۈشكە باشلىغان. ۋاھالەنكى، سۇلتان ساتۇق بۇغراخان گۈدەك ھالەتتە توقماقتا تۇرىشى ۋە قۇدرەتلىك سامانىلارغا تاقابىل تۇرۇپ، خاتىرجەم ياشىشى تەسەۋۋۇرغا سىغمايدۇ. سۇلتان ساتۇق بۇغراخان دادىسىدىن گۈدەك قېلىپ تاغىسى ئوغۇلچاق ھامىيسىدە ئۆستى دېگىنىمىزدە، ئۇنىڭ ئاتۇشتىن ئىبارەت بالاساغۇندا ــ قەشقەرنىڭ يېنىدا تۇرغانلىقىنى چۈشىنىمىز.
تۆتىنچى، ئەبۇناسىر سامانى، ئەبۇل پەتتاھ قاتارلىق سامانىلار جەمەتى ئەزالىرى سامانىلار خانلىقىدىكى ئوردا ئىختىلاپلىرى تۈپەيلى سامانىلار بىلەن دۈشمەنلىشىۋاتقان قاراخانىلارغا پاناھ تىلەپ يولغا چىققاندا، ئۇلار سامانىلار قولىدا تۇرىۋاتقان تالاس- چۇ ۋادىسىغا قاراپ يولغا چىقىشى مۇمكىن ئەمەس. روشەنكى، بۇخارادىن قەشقەرگە كېلىش ئۈچۈن پەرغانە (ئۆزكەنت) رايونىدىن ئۆتۈش كېرەك ئىدى، توقماققا بېرىش ئۈچۈن شاش (تاشكەنت) ئىسفجاپ رايونلىرىنى كېسىپ ئۆتىشى كېرەك ئىدى. توقماقتىن ئاتۇش –قەشقەرگە كېلىش ئۈچۈنمۇ بارسخان (ئىسسىقكۆل)، ئۇچ (ئۈچتۇرپان) يولىدىن باشقا يول يوق ئىدى. بۇخارا، تالاس- قەشقەر ئۈچ بۇرجىكىنىڭ ئارىسىدىكى بەھەيۋەت تاغلار تۈپەيلى، بۇ پۇرجەك بوستانلىقلارنىڭ بىر-بىرىگە تۇتاشمايدىغان تاغ يوللىرى بولغان.
بەشىنچى، 932-يىلى سۇلتان ساتۇق بۇغراخان ئىسلام دىنىنى قوبۇل قىلىش ئۈچۈن چۇ ۋادىسىغا بارغان بولماستىن، بەلكى ئاتۇشتا، بارتولد سۆزى بىلەن ئېيتقاندا، بالاساغۇندا بۇ يەرگە كەلگەن ئەبۇناسىر سامانىدىن بۇ دىننى قوبۇل قىلغان. بۇچاغدا سۇلتان ساتۇق 16 ياشتا بولۇپ، ئۇ 916-يىلى، يەنى ئوغۇلچاق قىدىرخان قەشقەرگە چېكىنىپ 23 يىل ئۆتكەندىن كېيىن تۇغۇلغاچقا، تالاس- چۇ ۋادىسىنى كۆرۈشى مۇمكىن بولمىغان. سۇلتان ساتۇق بۇغراخان بۇ جايلارنى سامانىلاردىن 943-يىلى قايتۇرىۋالغاندا 33 ياشلىق نەۋقىران يىگىت ئىدى.
ئالتىنچى، سۇلتان ساتۇق بۇغراخان ئۆز ھەمراھلىرى بىلەن بىر كېچىدە بالاساغۇندىن چىقىپ، قەشقەردىكى ئوغۇلچاق قىدىرخاندىن ھاكىمىيەتنى تارتىۋېلىپ قاراخانىلارنى ئىسلاملاشتۇرۇش ئۈچۈن، بۇ بالاساغۇن ئاتۇشتا بولماي، ئۇچ، بارسغان ئارقىلىق ئۇزاق يول بېسىپ بېرىلىدىغان توقماقتا بولىشى مەيلى ۋاقىت، مەيلى مەخپىيەتلىك نۇقتىسىدىن تارىخىي مەنتىقىگە ئۇيغۇن كەلمەيدۇ. بۇ ھال، بالاساغۇننىڭ قەشقەر يېنىدىكى قۇز ئوردىدا ئىكەنلىكىنى تەستىقلايدۇ.
يەتتىنچى، ئاتۇشتا ھازىرمۇ «بۇغرا ئاتام» (بۇغرام) («بۇغرام» دەپ ئاتىلىدىغان بۇ زاراتگاھلىق «مەدەنىيەت زور ئىنقىلابى»دا يەنى 1976-يىلى 2- ئايدا تۈزلىۋېتىلىپ ئورنىغا ھەربى ئالاقىلىشىش پونكىتى سېلىنغان.)، «سۇلتان ساتۇق بۇغراخان»، «ئەبۇناسىر سامانى» قەبرىلىرى، ساتۇق بۇغراخاننىڭ ئىسلامىيەتنى قوبۇل قىلغانلىقىغا ئائىت «جايى پەچچەم»، «كۆك تام» قاتارلىق جايلار ۋە بىر يۈرۈش ئىلاھىلاشتۇرۇلغان رىۋايەتلەر ساقلانغان. ۋەھالەنكى، بۇلار توقماق بۇرانا ئەتراپىدا مەۋجۇت ئەمەس.
«بالاساغۇن ــ توقماق بۇرانا» قارىشىدىكى بۇ تارىخىي مەنتىقىي ئاجىزلىق بالاساغۇننىڭ قەشقەر ـ ئوردا كەنتتىن يىراق توقماقتا بولىشى مۇمكىن ئەمەسلىكىنى ئىسپاتلاشقا كۇپايە قىلىسا كېرەك. ئەھمەد سامانى قەبرىسى بۇخارادا بولغىنىدەك، سۇلتان بۇغراخان مەقبەرىسى ئاتۇشتا تۇرۇپتۇ!

7.«بالاساغۇن ــ باغلا ۋە ساغۇن» قارىشىنىڭ ئارخېئولوگىيىلىك تەپسىلاتى

ئاتۇشتىن تېپىلغان بۇنىڭدىن 20- 30 مىڭ يىللار ئىلگىرىكى تاشقا ئايلانغان ئادەم كاللىسى ئەجدادسىز ۋە ئەۋلاتسىز يەككە –يىگانە ھادىسە ئەمەس، ئەلۋەتتە. بۇ يۇرتتا ئۇيغۇر- ئارىيان ساكلىرى، ئارغۇ- ياغما قەبىلىلىرى ئۇزاقتىن ياشاپ ئوخشىمىغان ئارخېئولوگىيىلىك مەدەنىيەت قاتلىمى قالدۇرغان.
ئاتۇش مەشھەدلىك پېشقەدەم رېھىم مۇسا ماڭا بەرگەن بىر تەرىپىگە تاغ تېكىسىنىڭ رەسىمى، بىر تەرىپىگە كۇشان پۇللىرىدەك شاھانە تاج چۈشۈرۈلگەن قىزىل مىس سوقما پۇل بۇجايدا خاقانىيە دەۋرىدىن ئىلگىرىمۇ پۇل چىقىرىدىغانلىقىنى كۆرسەتتى. ئاتۇش دىيارىدىن تېپىلغان كۆپلىگەن جەسەت سۆڭەكلىرى، ھەرخىل تامغىلىق مىس پۇللار، قاش ۋە مارجان، ھىقىق قاتارلىق زىبۇ- زىننەت بويۇملىرى، ھەرخىل سىرلانغان «چەشكەل» (كاھىش) پارچىلىرى، كۈپ ۋە ئىدىشلار، تۆمۈر داشقاللىرى بۇ جاينىڭ ئاھالىسى كۆپ ئاۋات ماكان ئىكەنلىكىنى، ئۇنىڭ ئۆزىگە خاس بىر يۈرۈش سىرلىق رىۋايەت- ئەپسانىلىرى بولغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ.
ئاتۇشنىڭ ئارغۇ، ئۈستۈن ئاتۇش، ئالتىن ئاتۇش قاتارلىق رايونلىرىدا قەدىمكى ئاھالە ياشىغان نۇقتىلار، ھەتتا قورغان قالدۇقلىرى، مەشھۇر زاراتگاھلىقلار خارابىلىرى ئۇچرايدۇ. بۇلار ئۆز ئالدىغا خاس ئارخېئولوگىيىلىك چەمبەر ھاسىل قىلغان. ئۇنىڭ ئۈستىگە بۇ خىل ئارخېئولوگيىلىك چەمبەردىكى نوقتىلارنىڭ مەدەنىيەت قاتلاملىرى بىر- بىرىگە ئوخشىغان ۋە ئوخشىمىغان دەۋرلەرگە مەنسۇپ بولغان.
بۇ ئارخېئولوگىيىلىك چەمبەرلەر ئىچىدە بالاساغۇن شەھرىگە ئائىت مەدەنىيەت قاتلاملىرى باچاڭ ـ سۇغۇن ئېغىزى ئېقىنى بىلەن بۇغۇز ــ قىران ئېقىنى ېيقىنلاشقان جايلارغا مەرگەزلەشكەن.
ھازرقى ئازاق يېزىسىغا قاراشلىق توقاي كەنتى بىلەن سالافلار يارلىقى، ھازىرقى سۇنتاغ يېزىسىنىڭ تۆركۆلدىن سۇنتاغ توقاي كەنتىگىچە بولغان ئاياغ قىسمى قەدىمكى ئارچازارلىق ساپ ھاۋاسى ئىچىدە گۈللىنىپ تۇرغان بالاساغۇن شەھەر رايونى ئىدى. بۇ شەھەر رايونى سۇنتاغ ساغان (سوغۇن) كەنتىنى مەركەز قىلىپ، ئۆز ئىچىگە «سالافلار»، «نۇرۇن بۇلاق»، «يار قورغان»، «خەندەكلىك»، «ساراي بويى»، «قوشقار ئاتام»، «تۆركۆل» قاتارلىق جايلارنى ئالغان.
دېھقان مەخسۇم تۇرسۇنھاجى ماڭا نەق مەيداندا 2 كىلومېتىردىن ئۇزۇن شەھەر قورغىنىنىڭ ئىز خارابىسىنى كۆرسەتتى. بۇ بوز يەردە تام –قورغاننىڭ قاتتىق ئىزى ساقلانغان. شەھەرنىڭ باش تەرىپىدە قاراخانىيلارغا ئائىت «سۇلتان تەھۇر» (پاكلىق)، «سۇلتان زەھۇر» (ئوچۇق- ئاشكارىلىق) ناملىق مازار؛ شەھەرنىڭ ئايىغى (سۇن تەخت)دا سۇلتان ساتۇق بۇغراخان مازىرى جايلاشقان. ئېيتىلىشىچە، ھازىرقى ئازاق يېزىسىنىڭ «باغلا» دېگەن جايىدا سۇلتان ساتۇق بۇغراخاننىڭ بوۋىلىرى بارگاھ قۇرغان.
«سالافلار» قۇمساڭىر بىلەن بالاساغۇن شەھرى ئارىسىدا بولۇپ، ئېيتىلىشىچە، ئۇ ئىلگىرىكى خان- پادىشاھلار قەبرىگاھى بولغان. ئۇ يەردىكى «سۆڭەك يار»دا نۇرغۇنلىغان جەسەتلەر كۆمۈلگەن. بۇ ئەتراپتىكى سېپىل ئورنى ئەتراپىدىن مەخسۇم تۇرسۇنھاجىنىڭ بوۋىسى ئابدۇگۈل ھاجىم كۈمۈش تەنگە- ئاقچىلار تېپىۋالغان، يەنە يۈز كىلولاپ مىس پۇل تاپقان، ئابدۇغۇپۇر تۇردى 1974-يىلى سالافلار قەبرىگاھلىقىنىڭ ئايىغىدا يېزا ئىگىلىك مەكتىپى قۇرۇلغاندا بوز يەر ئۆزلەشتۈرۈلۈپ، ئۈستۈن ئاتۇشنىڭ لەنگەر كەنتىدىن كەلگەن ئوقۇغۇچىلاردىن مۇتىئى، قارى ئىككىسى كۆك سىرلىق ساپال كوزىغا (چەشكەل) سېلىنغان سوقما تەنگە- ئاقچا تاپقانلىقىنى ئىسپاتلىدى. بۇ پۇللار مەكتەپ مۇدىرى، ناھىيىلىك پارتىكومنىڭ مۇئاۋېن سېكىرتارى ۋاڭ يۈلەنگە تاپشۇرۇلغان. ئۇنى ناھىيە ھاكىمى تۇرسۇن سائادەت 1977-يىلى 4- ئايدا كۆرۈپ، بىر تەرەپتە ئەرەپچە سۈرە، يەنە بىر تەرەپتە قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى بولغاچقا ئوقۇيالمىسىمۇ، يىلنامىسىغا قاراپ، شۇ چاغدىن 717 يىل ئىلگىرى چىقىرىلغان دېگەن تونۇشقا كەلگەن. پىنسىيىگە چىققان كادىر ئابدۇرېشىت سەلەينىڭ ئىسپاتلىشىچە، 1944-يىلى چوڭ سەل (سۇ ئاپىتى) كەلگەندە سالافلار ئاستىدىكى سۇ ئېقىنىدىن تۆركۆللۈك خۇجائاخۇن ئىسىملىك كىشى بىر ئالتۇن تاج تېپىۋېلىپ، ئۇنى مۇھەممەد مىسكەرگە كۆرسىتىپ پارچىلىغان. بۇ ئىشنى ئەينى زاماندىكى ناھىيىلىك ھۆكۈمەت بىلىپ قېلىپ تارتىۋالغان. شۇنىڭدىن كېيىن، خۇجائاخۇننى خەلق «جۇجا ئالتۇن» دېگەن لەقەم بىلەن ئاتايدىغان بولغان.
«نۇرۇن بۇلاق» قەدىمكى چاغلاردا نورۇز بايرىمىنى ئۆتكۈزىدىغان بوستانلىق جاي بولغانلىقى مەلۇم.
«يار قورغان» بالاساغۇندىكى ئىچكى قورغان بولۇپ، 85 ياشلىق مۇھەممەد موللا شاڭزۇڭ 8- 10 ياش چېغىدا بۇ يەردە قاراخانىيلاردىن قالغان بىر ھەربى قورغان خارابىسىنىڭ بولغانلىقىنى دەلىللەيدۇ. ئۇنىڭ ئېيتىشىچە، قورغاندا ئانچە- مۇنچە ئۆي، ئوچاق، تەكچىلەر، ساقلىنىپ قالغان. قورغان سىرىتىدا «توقاي خەندەك» بولغان. بۇ قورغان توپىسى مۇنىڭدىن 75 يىل ئىلگىرى ئوغۇت قىلىپ تۈگىتىلگەن. مۇھەممەد موللا شاڭزۇڭنىڭ چوڭ ئانىسى مەلىكىخان چوڭ دادىسىدىن ئاڭلىغانلىرىنى بۇ نەۋرىلىرىگە يەتكۈزگەن. ئېيتىلىشىچە، ئۇلارنىڭ ئاتا –بوۋىلىرى بۇ تاشلاندۇق قورغان دەرۋازىسىنى كېسەكتە توسۇپ، كىچىك ئىشىك بېكىتىپ، ئاشلىق ۋە بالا- چاقىلىرىنى قورغانغا كىرگۈزىۋېلىپ، بۇلاڭ –تالاڭ قىلغىلى بېسىپ كىرگەن قىپچاق تۆرىلىرىدىن مۇداپىئە كۆرگەن، سېپىلدا تۇرۇپ تاش ئاتقان. بۇ بىزگە قىرغىز قىپچاقلىرى تۆرىسى ئاقباش خاننىڭ 17- ئەسىردە قاراتاغلىقلار تەرىپىدە تۇرۇپ، ئاقتاغلىق خوجىلارغا ئەگەشكەن ئاتۇش خەلقىگە قارشى تۇرغانلقىدەك كۆڭۈلسىز ۋەقەنى ئەسلىتىدۇ. مۇھەممەد موللا شاڭزۇڭ ئېنىق قىلىپ: بالاساغۇن شەھىرى 850-يىلدىن 13 –ئەسرگىچە قاراخانىيلارنىڭ ئاۋات شەھىرى بولغان دەپ قەيت قىلدى.
«ساراي بويى» تۆركۆلنىڭ توقاي يارلىقى تەرىپىدە قالغان. ئۇ «ساغۇن» (ساغان) مەھەللىسىگە يېقىن بولۇپ، بۇ يەر مەشھۇر ئالىم ئابدۇقادىر داموللامنىڭ مەسلەكدىشى، دىنىي ئالىم شەمسىدىن داموللامنىڭ زىمىنىغا تۇتاش. بۇ يەردىن 1980-يىلى 3- ئايدا دېھقان ئالىمجان خىش خۇمدانىغا توپا كولىغاندا نۇرغۇن ئادەم سۆڭەكلىرى بىلەن بىللە، تۆمۈر داشقاللىرى، كوكىس (قوقاس) بولغان ئوتۇن قالدۇقلىرى ۋە نۇرغۇن مىس پۇل تېپىلغان. بۇ مىس پۇللارنى ۋېي لىياڭتاۋ «قاراخانىيلار تارىخىدىن بايان» (1986-يىلى خەنزۇچە نەشرى) ناملىق كىتابنىڭ 198- بېتىدە 17 مىڭدىن ئارتۇق، 130 كىلوكىرام ئەتراپىدا دېگەن.
«ئوي مەھەللە» سۇلتان ساتۇق بۇغراخان مازىرىغا يېقىن بولۇپ، رېھىم مۇسانىڭ ماڭا ئىسپاتلىشىچە، 1981-يىلى شۇ يەرلىك ئېسا داخاننىڭ ئابدۇرېھىم دېگەن ئوغلى ئېرىققا سۇ باشلىماقچى بولۇپ ئېرىق يېنىنى كولىغاندا يېرىم تاغارچە مىس پۇل چىققان. ئانچە ئۆتمەي بۇ جايدىن مىس ئېرىتىدىغان ئوچاق بىلەن مىسنى تاختا ھالىتىگە كەلتۈرۈپ ئۇنى دۆگىلەك كەسكۈچتە ئۇرۇپ كېسىپ پۇل ياسىغاندا ئېشىپ قالغان ھەرە كۆنىكىدەك مىس تاختا پارچىلىرى تېپىلغان. دېمەك، بۇ قاراخانىلارنىڭ مەلۇم بىر مەزگىلدىكى ئاقچا ياسايدىغان كارخانىسى بولۇپ چىققان. ئەپسۇسكى، قورغان توپىلىرى ئوغۇت قىلىنغاندەك، بۇ مىس ئاقچىلارنىڭ ھەربىر كىلو گىرامىنى سەككىز مودىن مىسكەرگە سېتىپ، ھارۋا قوڭغىرىقى قىلىۋەتكەن!
سالافلار مازارلىقى، قۇمساڭىر ئايىغى، قۇمالتاغ (ئارىسلان تاغ) تۈگىن جايدا قەدىمكى بالاساغۇن شەھىرى سىرتىدىكى يەنە بىر ئارخېئولوگىيىلىك چەمبەر بار بولۇپ، ئۇ «مورا»، «خان ئۆي» خارابىسىدىن ئىبارەت. «مورا» ئۇيغۇرچە مۇنارە دېگەنلىك بولۇپ، ئوچاقنىڭ مورا –تۇرخىنىمۇ ئەمەلىيەتتە مۇنارىغا ئوخشاپ كېتىدۇ. بۇ يەردىكى «مورا» ئۈچ قەۋەت ئۇل سۇپا ئۈستىگە بىر تەرىپى كەڭ سېغىز قېلىن كېسەك بىلەن ياسالغان بولۇپ، ئەسلىدىكى جەنۇپ تەرەپتىكى ئىشىك ئۈستىگە ئارسلان (يولۋاس) بېشى قاپارتما نەقىش قىلىنغان. مۇنارە ئىچى پەلەمپەيلىك بولۇپ ئۈستىگە چىققىلى بولىدۇ. مۇنارنىڭ غەربىدە 35 كۋادىرات مېتىر كەڭلىكتە تۇر شەكىللىك ئېگىز كېسەك قۇرۇلما بار. بۇ تۇر شەكىللىك قۇرۇلما قاتتىق پەرمان تۈپەيلىدىنلا ياسىلىدىغان ئېغىر ئەمگەك مۆجىزىسى. بۇ قۇرۇلما بىلەن مۇنار ئارىلىقىدا ئىبادەتخانا ۋە ئۇنىڭ يېنىدا شەيخ ئۆيى تېمى خارابىسى ساقلانغان.
بۇ قۇرۇلما تۇر دىيىلسە، تۇرنىڭ بىر يۈرۈش بولۇش كېرەكلىكى قائىدىسىگە سىغمايدۇ. بۇ مۇنار بۇددا مۇنارىسى دېيىلسە، ئۇنىڭدا «شادىرا» (جەسەت كۈلى مۇنارىسى)نىڭ ئالامەتلىرى يوق. ئىسلام قائىدىسىدىكى مۇنار، مەسچىت ۋە زاراتگاھلىق ئۈچى بىرگەۋدە بولۇش ئۆلچىمىگە كۆرە، تۇر شەكىللىك قۇرۇلما چوقۇم قەبرىلىك بولۇش لازىم. بىز بۇنى سۇلتان ساتۇق بۇغراخاننىڭ ئوغۇلچاق قىدىرخاننى ئىسلامغا كىرگۈزەلمەي، ئۇنى قەتىل قىلىشقا تۇتۇنغىنىدا، يەر تەۋرەپ ئوغۇلچاقنى يەر يۇتقان دېگەن رېۋايەتكە ئاساسەن، سۇلتان ساتۇق ئەمرى بىلەن ياسالغان ئالاھىدە قەبرىگاھ بولىشى ئېھتىمال دەپ قارىدۇق. دىنىي رەقىبى ۋە نەسەپ ئەجدادى زىددىيەتلىرى تۈپەيلى، ئۇنىڭ روھىنى بولسىمۇ مۇسۇلمانلىققا دەۋەت قىلىش ھەم ئىسلام تەنتەنىسىنى گەۋدىلەندۈرۈش ئۈچۈن، بۇ مۇنار ۋە مەسچىت ياسالغان بولىشى مۇمكىن، بۇ بىر تەخمىن، ئەلۋەتتە. «خان ئۆي» ھازىر گەرچە قەشقەرنىڭ بەشكېرەم يېزىسىغا تەۋە بولسىمۇ، ئەينى زاماندا بالاساغۇن شەھەر سىرىتى بىناكارلىقلىرىدىن بىرى سۈپىتىدە «مۇرى» ئارخېئولوگىيىلىك چەمبىرىگە كىرىدۇ. روشەنكى، مەھمۇد قەشقەرى ئەينى زامانلاردا قەشقەرنى تۈمەن- قىزىل دەريالىرى ئارىسىدا تەھقىقلەشتۈرگەنىدى.
«خان سۇپا»، «كاتتا يايلاق»، «ھاسا ئاتام» ۋە «باش قاش» بويىدىكى خارابىلىقلار بالاساغۇنغا ئالاقىدار سىرتقى ئارخېئولوگىيىلىك يەنە بىر چەمبەر ھېساپلىنىدۇ. بىر قاراشتا ئۇزۇن سوزۇلغان سېپىل خارابىسىدەك، ھەتتا ئارىلاپ –ئارىلاپ كېسەك تاملار كۆرۈنۈپ تۇرغان «باش قاش»، «ئوتتۇرا قاش»، «ئاياغ قاش» بىناكارلىقى ئەسلىدە ئۈستۈن ئاتۇشتىن كەلگەن چاقماق دەريا ئېقىنىنى كاتتا يايلاق تەرەپكە ئېلىپ بېرىدىغان كۆتۈرمە قانال- ئۆستەڭ ئورنى بولغان. «ئوتتۇرا قاش»تا كۆپلىگەن ئاھالە ياشىغان توچكىلار ئۇچرايدۇ. بۇ يەردىن 1989- يىلى 7- ئايدا مەن كۆپلەپ يەرلىك سوقما مىس پۇللارنى، بىردانە داچەن (تۆشۈك پۇل)نى، يەنە مۇنچاق، رەڭدار ساپال پارچىلىرى، كىيىمنىڭ مىس ئىزما (تۈگمە)سى، كۈپتە ساقلىنىپ توپا بىلەن قوشۇلۇپ بوزۇرۇپ كەتكەن ئاشلىق قالدۇقى، ياغاچ كۆيۈكى ھەم تۆمۈر داشقىلى، ئۇيغۇر قىمارۋازلىرىنىڭ پاقلان پاقالچىقىدىن ياسالغان سىلىقلانغان تۆت ئوشۇقنى تاپتىم، قارىماققا بۇ ئاۋات ئۆستەڭ بويى كېيىنچە خارابلىشىپ، ھازىر پۈتۈنلەي شورتاڭغا ئايلىنىپ كەتكەن. بۇ يەردىكى ئەڭ كونا مەدەنىيەت قاتلاملىرى قەدىمكى «بايخان» (بارخان) شەھىرى خارابىلىرىگە تەئەللۇق بولىشى مۇمكىن. «تاڭنەما. غەربى يۇرت جۇغراپىيىلىك تەزكىرىسى»دە قەشقەر (سۇلى)غا بېرىشتا «فۇگۇي» ()دىن ئۆتۈدۇ دېگەن بۇ جاي «تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ تابغاچ ئىزاھاتىدا تىلغا ئېلىنغان «تۆۋەن چىن ـ بارخان» شۇ جايدا بولىشى مۇمكىن. خەلق ئارىسىدا ھېلىمۇ «چىن شەھىرى» بولغان دېگەن رىۋايەت بۇنىڭغا ئۇيغۇن كېلىدۇ.
«خان سۇپا» قىبلىگە يۈزلەنگەن بەش مو چامىسىدىكى كەڭلىك بولۇپ، يەردىن 7- 8 مېتىر ئېگىزلىككە كېسەك بىلەن چۆرىدەپ ياسالغان. بۇ توغرا بۇلۇڭلۇق تۆت بۇلۇڭ سەھنىنىڭ تۆت تەرىپى ئات چىقالىغۇدەك بېلىق سىرىتى قىلىپ ياسالغان. «كاتتا يايلاق»نىڭ شەرقىي تەرىپىگە ياسالغان بۇ بىناكارلىق خاننىڭ تەخت سۇپىسى بولماستىن، ئەھۋالدىن قارىغاندا، خان كاتتا يايلاقنىڭ شۇ چاغدىكى باراقسان جاڭگاللىقىدا شىكار قىلىپ، بەزمە قىلىدىغان جاي، جۈملىدىن ماۋەرائوننەھر ھەم خوتەن تەرەپكە ھەربى يۈرۈش قىلىشتا قوشۇنلارنى رەتكە سالىدىغان جاي بولىشى ئېھتىمال. بۇ ئەتراپتىن مۇنچاق قاتارلىق زىبۇزىننەت بويۇملىرىنىڭ تېپىلىشى بۇ مەيداندىكى بەزمىلەردىن قالغان يالداما بولۇشى مۇمكىن. بۇ يەردىن خەت يېزىلغان قارا تاختا تاشنىڭ تېپىلغانلىقى مەلۇم، مەخسۇم تۇرسۇنھاجى بۇ ئەتراپتىن يۇلغۇن يىلتىزلىرى كولىغاندا، يىلتىز تېگىدىن قەدىمكى ئۆز ئىشىك بېشى ياغىچىنىڭ چىققانلىقىنى ئىسپاتلىغان.
x ئىسىملىك بىر ئۆزبېك كىشى يېقىندا ئۈرۈمچىدىن يۇرتىغا قايتىشتا «خان سۇپا»غا يېقىن شېكەر كۆل ئۆتىڭىدە بىر ئوتۇنچى بالىدىن سېتىۋالغان شۇ دەۋرىگە تەۋە بىر چاپاننى ماڭا بەرگەن. ئوتۇنچى بالىنىڭ دېيىشىچە، «خان سۇپا» ئەتراپىدا يۇلغۇن كۆتەك يىلتىزى كولىغاندا بىر كۈپ چىققان. بۇ چاپان كۈپتىكى كېگىز ئىچىگە تېڭىپ قويۇلغان بولۇپ، چاپان كېپىنەك تېشىۋەتكەن پىلە غوزىكىنى تىتىپ پاختا بىلەن ئىشلەنگەن يىپتا توقۇلغان، ئارىسىغا نىپىز پاختا ئېىنغان، ئەستىرى ماتا بولۇپ، يىڭنە ئىش ئىنچىكە بولغان. چاپان شەكلى مەيدىسى يېپىق، يان ئىزما، يەڭلىرى چەۋەندازلارغا خاس تار، بەستلىك ئەرەنچە چاپان بولغان.
يۇقىرىقىلاردىن باشقا، بالاساغۇن سىرتىدىكى مەشھەد (شېھىتلىك)كە جايلاشقان سۇلتان ساتۇق بۇغراخان مازىرى ئەسلىدە توققۇز مۇنارلىق بەھەيۋەت مەقبەرە بولغان، ئۇنىڭ يېنىدا ئەبۇ ناسىر سامانى قاتارلىقلارنىڭ قەبرىسى بولغان. بۇلار يەنىلا بالاساغۇنغا ئائىت ئارخېئولوگىىيىلىك توچكا ھېساپلىنىدۇ.
ئىشىنىمىزكى، بالاساغۇن شەھىرىگە ئائىت ئارخېئولوگىيىلىك قىدىرىش تېخى رەسمىي باشلانغىنى يوق. بۇ جەھەتتە كۆپلەپ پاكىتلارنىڭ تېپىلىشىغا گۇمان قىلىش مۇمكىن ئەمەس.
ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشى بىلەن ئاتۇشتا قۇرغاقلىشىش ھادىسىسى داۋاملىق ئېشىپ باردى. مۇنداق قۇرغاقلىشىشتىن ئىككى ئاقىۋەت كېلىپ چىققان. بىرى، تەبىئەت ھادىسىسى سۈپىتىدە يار پەيدا بولۇش؛ يەنە بىرى، جەمئىيەت ھادىسىسى سۈپىتىدە ئاھالىنىڭ ئېقىن بويلاپ سۇ بېشىغا – يۇقىرى تاغ ئاغزىغا يۆتكىلىشى ۋە «ئوشۇق ئاھالە»نىڭ ياقا يۇرتلارغا يۆتكىلىشىدىن ئىبارەت.
يارلىق يەر نەملىكىنىڭ ئارتۇقچە تۆۋەنلەپ كېتىشى بىلەن كېيىنكى كەلكۈن سۈيىنىڭ يەر نەملىكى تويۇنغان «نەملىك بەلبىغى»نى ئىزدەپ يەرنى تۆۋەنلەپ كىرىشىدىن ھاسىل بولىدۇ. روشەنكى يەر نەملىكى يۇقۇرى ئورۇندا قانچە كەڭ دەريا بولسىمۇ يارلىق ھاسىل بولمايدۇ. بۇ ھالدا ئوي جايلارغا لاتقا تاشلاپ تىندۇرۇش ھادىسىسى يۈز بېرىدۇ. تىندۇرۇش ۋە كولاش يەر ئاستى سۈيىنىڭ يۇقۇرى –تۆۋەنلىكىگە مۇناسىۋەتلىك بىر قانۇنىيەت. ئاتۇشتا دەل مۇشۇ يار پەيدا بولۇش ھادىسىسى تۈپەيلى، ئاھالە ئىلگىرىكى ماكانلىرىدىن سۇ بېشى تەرەپكە، بوغۇز ۋە «جىن تۈگمەن» تەرەپكە كۆچكەن. كۆچكەنلەر ئەسلىدىكى مەھەللە- كەنت ناملىرىنى يۆتكەپ كېتىشكەن. 19-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرى قۇمساڭىردا ھەسەن بالاھاجى قۇمۇلدىن كارىزچى يۆتكەپ كېلىپ كارىز كولىغان بولسىمۇ، كېيىنچە سۆيى تۆۋەنلەپ قۇرۇپ كەتكەن.
ئاتۇش سۇنتاغ رايونىنىڭ بالاساغۇن شەھىرى ئورنى ئىككى ھادىسىگە دۇچ كەلگەن. ئۇنىڭ بىرى، يار يالاپ كېتىش ھادىسىسى. بالاساغۇننىڭ بىر يان قىسمى (ساراي بويى، شەمسىددىن داموللاھاجىم زىمىنىنىڭ نېرىسى) يار ئاستىدا خاراپ بولغان. نەتىجىدە ئىلگىرىكى ئېقىن سۇ ئاققان چوڭ ئۆستەڭ ئورنى يار ئۈستىدە قېلىپ قېلىپ، ئىلگىرىكى ئارچىزار توقايلىق شاللىققا ئايلىنىپ كەتكەن. يەر بۆلگەن (بۆلۈنگەن) جايدىن تۆۋەن قاتلامدىكى سايغا جايلاشقان «بۆگەن» كەنتى يېڭىدىن پەيدا بولغان. بۇ قېتىم ئابدۇكېرىم ھاجى خەلپىتىم، مۇھەممەد موللا شاڭزۇڭ، ئابلەت كامال، مەخسۇم تۇرسۇن ھاجىلارنىڭ ئېيتىشىچە، ئۇلار كىچىك ۋاقىتلىرىدا بۇ يارلىق تار بولۇپ، بىر تېرەكنى غولىتىپ كۆۋرۈك قىلغىلى بولىدىكەن. بالىلار ئۇ قاشتىن بۇ قاشقا چالما ئېتىپ ئوينايدىكەن. 1944-يىلدىكى كەلكۈن ئاپىتى بىلەن 1952-يىلى 8-ئاينىڭ 19 –كۈنىدىكى كەلكۈن يارلىقنى ھازىرقى ھالەتتە يوغىنىتىۋەتكەن. بالاساغۇن شەھىرىنىڭ ئورنى دۇچ كەلگەن ئىككىنچى ھادىسە شۇكى، بۇ جاي ئايرىم تاشلىنىپ كەتكەن خارابە بولماستىن، قىسمەن تاشلانغان، قىسمەن يار ئېلىپ كەتكەن، قىسمەن ئاھالە ياشىغان ھالەتتە بولغاچقا، سېپىللار ئوغۇت قىلىنغان، كوچا- مەھەللىلەر، ئېتىز –ئېرىقلار كۆپ قېتىم «گۇيخۇا» قىلىنغان (سالالاشتۇرۇلغان). ئاسارە- ئەتىقىلەرنى ئاسراش ئورنى بولمىغان. بۇلۇپمۇ قەشقەرىيىدە خوجىلار دەۋرى باشلانغاندىن كېيىن، گەرچە يېڭىسار، يەركەن تەرەپتىن قاراتاغلىق جوجا مۇخلىسلىرى بۇ جايدىكى مازار- ماشايىقلارنى زىيارەت قىلغىلى كەلسىمۇ، يەرلىك خەلق ئاقتاغلىق خوجىلار تەسىرىدە ئاپاق خوجا مازىرىغا بېرىپ زىيارەت قىلغان.

8.مۇھاكىمىنىڭ دەسلەپكى يەكۈنى

بالاساغۇننىڭ ئورنى مەسىلىسى يېشىلمىگەن، قىزىقارلىق، كۆپ باغلىنىشلىق ھالقىلىق تېما.
مۇنداق موھىم چوڭ تېمىنى ئەمدى ھەل قىلىش ۋاقتى كەلدى. بالاساغۇن ئورنى مەسىلىسىنى تەلتۆكۈس ھەل قىلىش ئۈچۈن جۇغراپىيىلىك، ئېتنولوگىيىلىك، تارىخىي، ئارخېئولوگىيىلىك، مەدەنىيەتشۇناسلىق، تېكستولوگىيىلىك، تومىنومىيىلىك، ئابىدەشۇناسلىق (ئېپگرافىكا)، كونا پۇللار تەتقىقاتى قاتارلىق نۇرغۇن ساھەلەرنىڭ بىرلىكتە تىرىشچانلىق كۆرسىتىشىگە توغرا كېلىدۇ. باشقىلارغا ھاڭ بېقىپ «تەييارغا ھەييار» بولۇپ تۇرۇش يېڭى پەن ئەھلىنىڭ ئىشى بولماسلىقى كېرەك.
بارتولد ئوتتۇرا ئاسىيا تەتقىقاتىغا خۇددى رادلوف ئالتاي تىللىرى تەتقىقاتىغا زور تۆھپە قوشقاندەك مۆلچەرلىگۈسىز قىممەتلىك تۆھپە قوشقان. ئۇ ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخشۇناسلىقىنىڭ جاھان ئىتىراپ قىلغان ئىپتىخارلىق ۋەكىلى.
بارتولدنىڭ «بالاساغۇن ــ توقماق بۇرانا» فىگورىسى ئىلىم- پەن ئۆلچەملىرى ئالدىدا ئۆز ئاجىزلىقلىرى بىلەن بىرقانچە ئون يىل داۋام قىلىپ كەلدى. كۆپلىگەن كىشىلەر، جۈملىدىن مۇشۇ ماقالە ئاپتورىمۇ خېلى بىر مەزگىل بۇ قاراشقا ئاساسلىنىپ كەلگەن.
بۈگۈنكى كۈندە بىز «بالاساغۇن – ئارتۇچ (ئېنىقراقى باغلا ۋە ساغۇن)» فىگورىسىنى ئوتتۇرغا قويدۇق. بۇ ئەمەلىيەتتە بارتولدنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بارلىق قاراخانىيلار ۋە بالاساغۇن تەتقىقاتى پىشىۋالىرى ئىشلىرىنىڭ داۋامى.
بىز ئەزەلدىن ھەقىقەت ئىككى ئەمەس، بىر دەپ قاراپ كەلدۇق. شۇنىڭ بىلەن بىللە، ھەقىقەت بىر قېتىمدىلا بىلىنىپ كەتمەيدۇ، ھەقىقەتنى بىلىش بىر جەريان دەپ قاراپ كەلدۇق. پاراللېل ئىككى فىگورىنىڭ بىللە تۇرىشى ھەقىقەتنى بىلىپ يېتىش جەريانىغا پايدىلىق بولۇپ، بۇ ھەقىقەت ئىككى دېگەن مەنىنى بىلدۈرمەيدۇ، ئەلۋەتتە.
مۇشۇ ئىلىم- پەن بىلىش نەزىريىسىگە، مۇشۇ ئىلىم –پەن دېموكراتىيىسىگە، مۇشۇ ئىلىم- پەن ئەدەپ- ئەخلاقىغا مۇۋاپىق، بىز «بالاساغۇن- توقماق بۇرانا» فىگورىسىغا يانداش بولغان ئىككىنچى فىگورىنى ــ «بالاساغۇن ــ باغلا- ساغۇن» فىگورىسىنى ئوتتۇرغا قويۇشقا ھەقلىقمىز.
ھەقىقەت بەرىبىر بىر. بۇ ئىككى فىگورىنىڭ قايسىسىنىڭ بۇ مەسىلىدىكى ھەقىقەتكە ۋەكىللىك قىلىدىغانلىقى ھەرقايسى ئەللەرنىڭ بۇ تېمىغا قىزىققان ئىلىم- پەن ئەھلى ئىلىمىي تەتقىقات ئەمەلىيىتى ئاساسىدا ھەل قىلىدىغان مەسىلە.
بىز بالاساغۇننىڭ ئورنى مەسىلىسىنىڭ ئۈزۈل- كېسىل ھەل قىلىنىشى ئالىملار بىلەن كەڭ خەلقنىڭ ھەمجەھەتلىكىنى تەلەپ قىلىدىغانلىقىنى چوڭقۇر ھېس قىلدۇق.

1989-يىل. ئۈرۈمچى
مەنبە: «يىپەك يولىدا توققۇز ھېكمەت»
تورغا ئۇزاتقۇچى: م.قادىر(ھۇما)

ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ۋاپاتىنىڭ 20 يىللىقىنى مەنىلىك خاتىرلەش ئۈچۈن مەزكۇر 37 پارچە ئەسەرنى بىر ئاي ۋاقىت ئىچىدە كۆچۈرۈپ چىقىپ تورغا يوللىدىم...

ئاخىرىدا تورداشلارغا ئالىمنىڭ مۇنۇ روبائىسىنى سوۋغا قىلاي:

پىداكارلىقتا مەن -مەندە ئۆزەڭنى دالدىغا تارتماي،
قۇسۇر يۈز بەرسە مەن-مەندە گۇناھنى ئۆزگىگە ئارتماي.
ھالاۋەتتە دېمە مەن-مەن ياراشماس مەرتكە مەن-مەنلىك،
نەزەرسال شۇنچە مەن-مەنلەر ياتار تار قەبرىدىن ئارتماي.

كۆپ ئەجر قىپسىز بۇرادەر، بۇنچىۋالا ئەسەرنى بىرمۇ بىر ئۇرۇپ بولماق ئاسان ئەمەس، نۇرغۇن تورداشلارغا نەپ بىرىدۇ. ئوقۇپ بولغانلار قايتا ئوقۇسىمۇ ئارتۇق كەتمەيدىغان ئىسىل ئەسەرلەر بۇ.

قىممەتلىك ئەسەرلەر يوللىنىپتۇ، تورغا سۇنغۇچىمۇ كۆپ ئەجىر قىپتۇ.
ئەجىر قىلغۇچىلار ھەر يەردە ئەزىز بولغاي!

ئەسەر تەرتىبى (مۇندەرىجىسى)

(ئابدۇشۈكۈرمۇھەممەتئىمىننىڭ يۇقىرىقى 37 پارچە ئەسىرىنى تاللاپ ئوقۇيدىغانلار ئۈچۈن)


1.ئۇيغۇر شائىرى مازۇچاڭ ۋە ئۇنىڭ شېئىرلىرىدىن نەمۇنىلەر
2.مەنسۇر ھەللاجىنىڭ كلاسسك ئەدەبىياتىمىزدىكى ئەكس ساداسى
3.ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا ئەھمەد يەسسەۋى ۋە يەسسەۋىچىلىك
4.خوجا باھائىددىن نەقىشبەندى ۋە چاغاتاي ئەدەبىياتى
5.زەينۇلئابىدىن مەۋلەۋى داموللا ھاجىم تەئرىپىدە
6.فارابى شېئىرلىرىدىن نەمۇنە
7.قاتالام نەزىريىسى ۋە ئۇنىڭ مېتودولوگىيىلىك قىممىتى
8.تارىخ تەتقىقاتىدىكى يېڭى مېتود- ئۇچۇرلۇق تارىخ تەتقىقاتى ئۇسۇلى
9.ھەقىقەت ئۈستىدە ئىزدىنىش ھەقىقى تەتقىقاتچىنىڭ بۇرچى
10.يىپەك يولىدا قايتا ئويلىنىش
11.ھەسەتخورلۇق ھەققىدە ھەسرەتلىك خىياللار
12.مائارىپ ۋە مائارىپ تارىخىمىزدىن بىر ئۇچۇر
13.كۈسەن مەدەنىيىتىنىڭ تارىخى قىممىتى
14.ئۇيغۇرلار ۋە ئۇلارنىڭ تۇرمۇش مەدەنىيىتى توغرىسىدا
15. ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى
16.ئوتتۇرا ئاسىيادا قەدىمكى دىنلار
17.تەپەككۇر ئىقتىدارى ۋە تەپەككۇر قىممىتى
18.مىللى مائارىپ ۋە نەزىريىۋى تەپەككۇر  
19.تەسەۋۋۇپ ۋە مۇھەببەت  
20.ئۆزىنى تىزگىنلەش  
21.ئۆزلۈك ئەينىكى
22.ئۆزلەت ۋە ئۆزۈڭنى تونۇ!
23.يىپەك يولىنىڭ قايتا ئېچىلىشى ۋە «تۆگە قۇشى» روھى
24.روھىيەت ۋە مەدەنىيەت
25. يىپەك يولىنىڭ ئىقتىسادىي قىممىتى
26.كىتاپ ۋە كىتاپ مەدەنىيىتى
27.مەنپەئەتدارلىق ئەخلاقى ۋە مەجبۇرىيەت ئەخلاقى
28.ئوقۇتقۇچى توغرىسىدا
29.ئوقۇغۇچى توغرىسىدا  
30.كلاسسىك ئەدەبىياتتا خوتەن تەسۋىرى
31.ياتلاشقان ئىنسان ۋە ياتلاشقان ئەقىل-پاراسەت
32.يىپەك يولىدىن ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ئەڭگۈشتىرىنى قايتا تېپىۋېلىش
33.تەبەسسۇم
34.سۈكۈنات
35. «قۇلىقىڭنى تارت!» توغرىسىدا
36.يىپەك يولى تەتقىقاتىدىكى ئىنسانىيەت مەدەنىيەتشۇناسلىقى مەسىلىلىرى
37.بالاساغۇننىڭ ئورنى مەسلىسى ھەققىدە

بۇ تېمىنى يوللىغۇچىنىڭ ئەجرىگە چەكسىز تەشەككۇرلەر بولسۇن.

يوللىغۇچىغا رەھمەت.