ئابدۇشۈكۈرمۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى(37)

يوللىغۇچىغا كۆپ تەشەككۈر...

شۇنچە ئىزدەپ « قاتلاملىق ئىستىتىكا» دىگەن كىتاۋىنى تاپالمىدىم . نەدە باردۇر؟

ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (15)
ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى

1
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ يىراق ئاتا- بوۋىلىرى تەڭرىتاغلىرىنىڭ جەنۇپ ۋە شىمالىدىكى بوستان ۋە يايلاقلارنى ئاساس قىلىپ، پەرغانە ۋە يەتتە سۇ، ئۇرخۇن ۋە سىلىنگا ئەتراپىدا ياشىغان. ئوغۇزخان، ئاپراسىياپ، بۆكۈخان ۋە بۇغراخان قەھرىمانلىق داستانلىرىغا ۋارىسلىق قىلىشقان خانلىق جەمەتى ياغلاقار- ياغما قەبىلىلىرىدىن تەشكىل تاپقان. ئون ئۇيغۇر، شەرقى ئۇيغۇر قەبىلىلىرى تەشكىل قىلغان ئۇرخۇن ئۇيغۇر خانلىقى غۇلاپ، ياغلىقارلار گەنجۇ سېرىق ئۇيغۇرلىرىغا ئايلانغاندىن باشقا، ئادىز، ياغما قەبىلىلىرى خانلىق جەمەتىنى تەشكىل قىلغان توققۇز ئۇيغۇر ــ غەربى ئۇيغۇرلار بېشبالىق – ئىدىقۇت ئارسلانخانلىقى، قەشقەر- قۇزئوردا بۇغرا قاراخانلىقى بىلەن ئۇنىڭغا تەۋە ئوتتۇرا ئاسىيا ئىلىكخانلىقىنى تەشكىل قىلىپ شەرق بىلەن غەرپ ئارىسىدىكى مەشھۇر يىپەل يولى ئالاقىلىرى بىلەن ئالەمشۇمۇل تارىخىي شۆھرەتكە ئىگە بولغان ئىسلام مەدەنىيىتىگە كۆرىنەرلىك تۆھپە قوشقان.
ئۇيغۇرلارنىڭ ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيا مىللەتلىرى ئارىسىدا ياشىغان تېرتورىيىلىرىنىڭ كەڭلىكى، ئولتۇراقلىشىش ۋە تېرىقچىلىققا ئەڭ دەسلەپ قويغانلىقى، كۆكتۈرك قاغانلىقىنىڭ دېھقانچىلىق چۋە ھۈنەرسازلىق ئىشلىرى ئۇيغۇرلارنى جەلىپ قىلىش ئاساسىدا مەيدانغا كەلگەنلىكى، شەھەر- قەلئە ھاياتى ۋە مالىيە سودىغا بولغان ماھارىتى، يېزىق ۋە ئەدەبىي تىل جەھەتتە ئالدىنقى ئورۇندا تۇرغانلىقى، ئىپتىدائىي ئانامىزم- توتېمىزم ۋە شامان ئەقىدىلىرىدىن ئاللابۇرۇن ئالاقىنى ئۈزۈپ، ئاتەشپەرەسلىك، مانىي ھەم بۇددىزم مەدەنىيىتى بىلەن تونۇشقانلىقى، ئۆز تارىخىدا بىر قاتار شەھەر- قەلئە مەملىكەتلىرى ۋە بىرقانچە خاقانلىقلار بەرپا قىلغان كۈچلۈك سىياسىي تىپىك گەۋدە ھاسىل قىلغانلىقى، مەشھۇر سىياسىي ئەرباپلار، سەركەردىلەر، مۇتەپەككۇر ئالىم – شائىرلار، تەرجىمەشۇناسلار ۋە كۆرۈنگەن سودا –ئىقتىساد خوجىدارلىرىنىڭ يېتىشىپ چىققانلىقى بۇ مىللەتنىڭ مەدەنىيەت قاتلىمىنىڭ بايلىقى، ئەۋزەللىكى ۋە ئۆزىگە خاس تەرەققىپەرۋەر خاسىيەتلىرىنى شەكىللەندۈرگەن. خۇددى قەدىمكى سۈرىيىلىكلەر ئۆزىگە خاس مىللىي مەدەنىيەتلىرى بىلەن ئۆزلىرىنىڭ مەدەنىيەت قاتلىمىنى بېيتقاندەك، ئۇيغۇر مىللىتىمۇ ئۆزىگە خاس مەھەللى مەدەنىيەتتىن تاشقىرى، ئوتتۇرا دىيار، گرېك-رىم، ئەرەپ –ئەجەم ۋە ھىندى مەدەنىيىتى تەسىرى بىلەن ئۆزىنىڭ مەدەنىيەت خەزىنىسىنى بېيتقان ۋە يۈكسەلدۈرگەن. بۇ ھال ئۇيغۇر خەلقىنى پۈتكۈل ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيا مىللەتلىرى ئارىسىدا ئەڭ مەدەنىيەتلىك مىللەتلىك سھلاھىيىتىگە مۇيەسسەر قىلدى.
ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ ئىسلام دىنىنى قوبۇل قىلىشى نوقۇل ئىسلام ئېتىقادى ۋە كالامىزىم چۈشەنچىلىرىنى قوبۇل قىلغانلىقى بىلەن چەكلەنمەستىن، بەلكى پۈتكۈل بىر پۈتۈن دۇنياۋى مەدەنىيەت تىپىنى- ئىسلام مەدەنىيىتىنى قوبۇل قىلغانلىقى بىلەن خاراكتىرلەنگەن. بۇ ئىككى نوقتىنى، يەنى ئۇيغۇرلارنىڭ مۇنداق بىرقەدەر يۇقۇرى مەدەنىيەت تىپىنى شەكلەن ئەمەس، بەلكى پائال ئۆزلەشتۈرۈش پەللىسىدە تۇرغان، مەدەنىيەت ئىقتىدارىنى، شۇنىڭدەك ئىسلام مەدەنىيىتىنىڭ ئۆزىدىن ئىلگىرىكى مەدەنىيەت تىپلىرىدىن يۇقۇرىراق سېنكىرىتىك قاتلامدىكى دىنىي مەدەنىيەت شەكلى ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ. ئۇيغۇرلارنىڭ ئىسلام دىنىنى قوبۇل قىلىشى ئىران- تاجىك تىپىدىكى سامانىلار سولالىسىنى ھېساپقا ئالمىغاندا تۈركىي خەلقلەرنىڭ بۇ دىننى قوبۇل قىلىشىنىڭ مۇقەددىمىسى ۋە ئۆلگىسىنى تىكلىدى. باشقا تۈركىي خەلقلەر بىلەن تۈركلەشكەن مۇڭغۇل قەبىلىلىرى ئۇيغۇرلار ئارقىلىق ئىسلامىيەتنى قوبۇل قىلغان.
ئىسلامىيەت- دىنىي شەكىلدە مەيدانغا كەلگەن ۋە راۋاجلانغان مەدەنىيەت ھادىسىسىدىن ئىبارەت. ئىنسانىيەتنىڭ بىلىش ۋە تەپەككۇر تارىخىنى، تۇرمۇش ۋە مەدەنىيەت تارىخىنى دىن ۋە دىنىي مەدەنىيەت تارىخىدىن ئايرىۋېتىدىغان، دىنىي مەدەنىيەت تارىخىنى ياكى مەدەنىيەتنىڭ دىنىي تىپىنى قانداقتۇر غەيرى تارىخى، غەيرىي مەدەنىي ھادىسە سۈپۈتىدە ئىزاھلايدىغان قاراش ۋە ئۇسلوب ئىلىمغا زىت. تارىخى ھەقىقەتكە زىت قاراش ۋە ئۇسلوب. تارىخ ئىسپاتلىدىكى، دىن تارىخىنى چۈشەنمەي تۇرۇپ، دىنىي شەكىلدىكى مەدەنىيەت تارىخىنى چۈشەنمەي تۇرۇپ ئىنسانىيەت روھىنىڭ تارىخىنى ۋە روھىيەتتىكى ئىنسانىيەت تارىخىنى تولۇق چۈشنىش مۇمكىن ئەمەس. بۇنداق تارىخ ئاخىرلاشقىنى يوق. ئۇ تىزدىن ئۇ تىزدىن تامامەن ئاخىرلىشىشى مۇمكىن ئەمەس. ھەقىقىي تارىخ خۇددى گرېك ئەپسانىلىرى گرېك سەنئىتىنىڭ ئاپىرىدەگاھى (ماكرس) بولغىنىغا ئوخشاش، دىنىي مەدەنىيەتنىڭ ئىلىم-پەن مەدەنىيىتىنىڭ مۇنبەت تۇپرىقى، رىقابەتكار ئىلھامچىسى ۋە ئەڭ ئاخىرىدا بىر-بىرىنى تولۇقلىغۇچىسى بولۇشلىقىنى ئىسپاتلىماقتا. ھازىرقى ئېنفورماتسىيە ۋە يېڭىچە ئاڭ تەپەككۇر ئىزدىنىشى بىزدىن «دەھرىلىككە قارشى» ياكى «ئىلاھىيەتچىلىككە قارشى» جەڭگاھنى  كۈچەيتىشنى ئەمەس بەلكى مىللەتنى كۈللەندۈرۈش ۋە ئىنسانىيەت ھەمكارلىقىنى كۈچەيتىش يولىدا، ھەقىقەت، ئىنسانىيەت ۋە بەخت- سائادەت ئۈچۈن بولغان كۆرەشتە ئۆزئارا گارمونىلىشىشنى تەلەپ قىلماقتا.

2
ئىسلام دىنىي دۇنياۋى دىنلار ئىچىدىكى ئەڭ كېيىنكىدىن، ياش دىن، ئەگەر بۇددىزم، خراستىئار دىنلىرى قۇل ئىگىلىكى دەرۋى مەدەنىيىتىنىڭ خاس شەكلى سۈپىتىدە شەكىللەنگەن ۋە ئوتتۇرا ئەسىر شارائىتى تەلەپلىرىگە ئۇيغۇنلاشقان بولسا، ئىسلام دىنى ئوتتۇرا ئەسىر مەدەنىيىتىنىڭ ئورىگىنال بىر تۈرى سۈپىتىدە مەيدانغا كەلگەن ۋە راۋاجلانغان. ئەگەر بۇددىزم ۋە خرستىيان دىنلىرى ئۆزىدىن ئىلگىرىكى دىن ۋە مەدەنىيەت قۇرۇلمىلىرى ئاساسىدا مەيدانغا كېلىپ بىر يۈرۈش بۇددىزملىق ۋە خرستىيانچىلىق مەدەنىيەت شەكىللىرىنى بەرپا قىلغان بولسا، ئىسلام دىنى ئۆزگىچە بولغان دىن ۋە مەدەنىيەت سەمەرىلىرىنىڭ ئىسلامغا مۇۋاپىق ئامىللىرىدىن پايدىلىنىپ بىر پۈتۈن ئىسلام دىنى تەلىماتى، تۇرمۇش شەكلى ۋە مەدەنىيەت تىپىنى روياپقا چىقارغان. ئىسلام مەدەنىيىتى ياۋرۇپا مەدەنىيەت ئويغىنىشىنىڭ ئۇرۇقىنى تېرىغانلىقى ئەمدى ھېچقانداق سىرئەمس.
ئىسلام دىنى گەرچە باشتىلا بىرخىل مەدەنىيەت شەكلى سۈپىتىدە مەيدانغا كېلىشكە باشلىغان بولسىمۇ، ئابباسىيە خەلىپىلىكى دەۋرىدە يۈز بەرگەن «شەرق مەدەنىيەت ئويغىنىشى» ئارقىلىق 9 ـ 12- ئەسىرلەر ئىچىدە يىپيېڭى بىرخىل دۇنياۋى تارىخىي خاراكتېرلىك مەدەنىيەت تىپىنى «ئىسلام مەدەنىيىتى»نى شەكىللەندۈرۈپ چىقتى. بۇنداق مەدەنىيەت نوقۇل ئىسلام ئىتىقادچىلىقى مەزمۇن قىلىنغان دىنىي مەدەنىيەتتىن تاشقىرى، يەنە ئىسلام قانۇنچىلىقى، ئىسلام ئەدەپ- ئەخلاقى، ئىسلام بىناكارلىقى، ئىسلام ئەدەبىياتى، ئەرەپ يېزىقى ۋە خەتتاتلىقى، ئىسلام مەدەنىيىتى تەركىبىدىكى پەلسەپە، تىبابەتچىلىك ۋە تەبىئەت ئىلىملىرى، كالىندارچىلىق قاتارلىق ساھەلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان كەڭ ئىجتىمائىي مەدەنىيەت سىستېمىسىدىن ئىبارەت بولدى. ئىسلام مەدەنىيىتى ئۆزىگە خاس دىنىي ياكى تارىخىي ئالاھىدىلىكلەردىن تاشقىرى ئىنسانىيەت مەدەنىيىتىنىڭ ئەينى زاماندىكى ئومۇمىي مۇۋەپپەقيەتلىرى سەۋىيىسىگە ۋەكىللىك قىلىپ دۇنياۋى قىممەت ياراتتى. ئەگەر بۇنداق بولمىغاندا ئىدى ئىسلام مەدەنىيىتى مىڭ يىللاردىن بېرى مىلياردلىغان كىشى قەلبىنى، تۇرمۇش يوسۇنلىرىنى ئۆزىگە مۇنداق جەلىپ قىلمىغان بولاتتى.
ئىسلام دىنى ئۆمەرىيە سۇلالىسى (661- 750) دەۋرىدە ئوتتۇرا ئاسىياغا تەسىر كۆرسىتىشكە باشلىدى. خەلىپە ۋەلىد (705- 715) ۋاقتىدا سەركەردە قۇتايبە ئىبىن مۇسلىم باشچىلىقىدىكى ئەرەپ مۇسۇلمان قوشۇنلىرى ئوتتۇرا ئاسىيانى ئىشغال قىلىش يۈرىشىنى باشلاپ كۆپ يىللىق جىددىي جەڭلەردىن كېيىن 712-يىلى بۇ ئىشنى مۇۋەپپەقيەتلىك ئاخىرلاشتۇردى. شۇنىڭدىن باشلاپ پەرغانە ۋە قەشقەر ۋادىسى، تالاس-يەتتەسۇ بوستانلىقلىرى ھەتتا بېشبالىقتا ئىسلام مۇخلىسلىرى پەيدا بولۇشقا باشلىغان بولسىمۇ، سامانىيلار بىلەن قاراخانىلار ئارىسىدىكى كەسكىن ھەربىي زىددىيەتلەر تۈپەيلى ئىسلام دىنى توققۇز ئۇيغۇر قەبىلىلىرى ئارىسىدا قاتتىق تەقىپ قىلىندى، پەقەت سۇلتان ساتۇق بۇغراخان 935-يىلى ئاتۇشتا ئىسلام دىنىنى قوبۇل قىلىپ قاراخانىلار ھاكىمىيىتىنى ئېگىلىگەندىن كېيىنلا ئىسلامىيەت قاراخانىلار ھۆكۈمرانلىقى يەتكەن ئۇيغۇرلار ئارىسىدا ئىجتىمائىي تۇرمۇش ۋە ئىدېئولوگىيىلىك مەدەنىيەتنىڭ ئۇيغۇرچە مىللىي تۈسكە كىرگەن ئالاھىدە ئېتنىك شەكلى بولپ قالدى. ئۇيغۇرلارنىڭ سوغدى قاتارلىق ئوتتۇرا ئاسىيا مىللەتلىرىنى ئەڭ ئاخىرقى قېتىم ئۆزلەشتۈرىشى، ئوتتۇرا ئاسىياغا بايقال، ئېرتىش ۋادىسىدىكى باشقا تۈركىي خەلقلەرنىڭ ئەرەپ خەلىپىلىكىدە تۇقان ئورنىنىڭ بارغانسېرى كۈچىيىپ بېرىشىغا ئەگىشىپ ئوتتۇرا ئاسىيا رايۇنلىرىدا ئۇيغۇر تۈركىي شەكىلدىكى ئىسلام مەدەنىيىتى ئالامەتلىرى شەكىللىنىپ چىقتى. بۇ ئەھۋال ئەنئەنىۋى ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ ئىسلامىيەت شەكلىدە يەنىمۇ راۋاجلىنىشىغا ۋە دۇنياغا يۈزلىنىشىگە ئېلىپ كەلدى. ئىسلامىيەت مەدەنىيىتى ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنى بېيىتتى. ئۇيغۇر مەدەنىيىتىمۇ ئىسلام مەدەنىيىتىگە توھپە قوشقان باشقا مىللەتلەر مەدەنىيىتىدەك ئىسلام مەدەنىيىتىنى ئۆچمەس تۆھپىلىرى بىلەن بېيتتى.

3
ئالەم ۋە ئۇنىڭ مەنبەسى، ئادەم ۋە ئۇنىڭ تەڭرى ئالدىدىكى مەجبۇرىيەتلىرى توغرىسىدىكى شامانىئېزملىق، ئاتەشپەرەسلىك، بۇددىزملىق ۋە مانىزملىق دىنىي تەسەۋۋۇر ۋە ئەقىدىلەر ئورنىغا «ئاللانىڭ بىرلىكى» ۋە ئۇنىڭ سۈپەتلىرى، ئادەمنىڭ يارىتىلغانلىقى ۋە مۇسۇلمانچىلىق مەجبۇرىيەتلىرى توغرىسىدىكى يېڭى ئەقىدە ۋە قاراشلار ئورۇن ئالماشتۇردى. ئىسلام دىنى تەشەببۇس قىلغان مۇسۇلمانچىلىق پەرھىزلىرى – ئىمان، ناماز، روزا، ئۆشرە- زاكات، ھەج قىلىش شەرتلىرى ئۇيغۇر روھىيىتى ۋە ئىتىقاد تۇرمۇشىنىڭ ھەممە تەرەپلىرىگە تىرەن ئورنىشىپ غايەت زور ۋە دائىمىي ئېتنىك دىنىي پائالىيەت تۈسىنى ئالدى.
ئىسلامىيەتنىڭ ئەخلاق ۋە قانۇن (شەرىئەت) قاراشلىرى ئىلگىرىكى ئىجابىي، ئەنئەنىۋى قاراشلار بىلەن قوشۇلۇپ تەڭرىگە ۋە ئىنسانغا ھالال مۇناسىۋەتتە بولۇشنىڭ يېڭى ئۆلچەملىرىنى شەكىللەندۈردى. ۋىجدان نازارىتىدىن تاشقىرى پەزىلەت كۆزەتكۈچى، ياخشى –يامانلارنى ھېساپلاپ تۇرغۇچى غايىپ پەرىشتىلەر، نازارىتى ئىسلاملاشقان ئۇيغۇرلارنىڭ نىيەت ۋە پائالىيەتلىرىنى تىزگىنلەيدىغان بولدى. ئىسلام قانۇنى جازالىرى، جامائەت پىكىر ئەيىبلەشلىرى، ۋىجدان ئازاپ ئۈستىگە يەنە قىيامەت سورۇقى بىلەن دوزاخ ئازابى تەشۋىشلىرى قوشۇلۇپ شەخسنىڭ ئۆز- ئۆزىنى تىزگىنلەش مەسئۇلىيىتى ۋە تەسەۋۋۇرىنى كۈچەيتتى.
ئۇيغۇرلاردا مەخسۇس دىنىي تەبىقە- شەيخۇلئىسلام، ھەردەرجىلىك قازى ۋە مۇپتىلار، ھەردەرجىلىك جامە –مەسچت ئىماملىرى، مەزنلەر، مازار- ماشايىق شەيخلىرى، دىنىي مەدرىس- مەكتەپ مۇددەرىس- ئۆلىمالىرى، دىنىي ئىلىم بويىچە ھەردەرجىلىك ئالىملىق مەرتىۋىلىرى مەيدانغا كەلدى.
ئىسلام مەدەنىيىتى ئائىلە، يۇرت- مەھەللە، شەھەر قۇرۇلۇشلىرىدىن ئۇيغۇر جەمئىيىتىگە خاس بىناكارلىق ئۇسلوبى شەكىللەندۈردى. ئوردا- قەسىر، جامە- مەسچىت، مەقبەرە، قەبرە- گۈمبەزلىرىنىڭ ياسىلىشى ئىسلام بىناكارلىقىنىڭ ئەڭ نەپىس شەكلى ۋە نۇسخىلىرىنى قوبۇل قىلدى. بۇ ئەسلىدىمۇ ئىسلامىيەتكە ئۇيۇشقان ياكى تەسىر كۆرسەتكەن ھەرقايسى ئەللەر ۋە خەلقلەر بىناكارلىق تەجرىبىلىرىدىن جەۋھەرلەنگەنىدى. ئەرەپ يېزىقى تەدرىجى ئۇيغۇر يېزىقى شەكلى بولۇپ قالدى. بۇنىڭغا ئاساس بولغان نەرسە مەيلى ئۇرخۇن دەۋرىدىكى «رونىك» شەكلىدىكى يېزىق بولسۇن، مەيلى سوغدى يېزىقى ئاساسىدىكى كونا ئۇيغۇر يېزىقى بولسۇن، يالغۇز ھەرپنى ئاساس  قىلغان سېمىت يېزىقى سىستېمىسىغا تەۋە يېزىق بولغاچقا ئالماشتۇرۇش ئاسان ئىدى. ئەرەپ يېزىقى كۆپ قېتىم ئىسلاھ قىلىنىپ ئۆيغۇر تىلى ئىملا قانۇنىيىتىگە ئۇيغۇنلاشتۇرۇلدى. ئەرەپ يېزىقى بىلەن بىللە بىر قىسىم ئەرەپچە سۆزلۈكلەر بىلەن مەلۇم سالماقتا پارس سۆزلۈكلىرى ئۇيغۇر تىلى لۇغەت تەركىبىگە كىرىپ كەلدى. ئاتالمىش «چاغاتاي» تىلى ئۇنىڭ تىپىك ئىپادىسى بولدى. ئەرەپ يېزىقى شەكلىدە ئۆزگەرتىلگەن ئۇيغۇر يېزىقى خەتتاتلىق سەنئىتىنى يېڭىچە شەكىل ۋە نۇسخىلار بويىچە ئۆزگەرتتى.
ئىسلام مەدەنىيىتىدىن ئىلگىرىلا ئۇيغۇرلار باي ئېغىز ئەدەبىياتى ۋە تەرجىمە ئەدەبىياتى ئەنئەنىسىگە ئىگە ئىدى. يىپەك يولى مەدىنىي ئالاقىسى ئۇيغۇرلارنى خەلقئارا سودىگەر ۋە تەرجىمان مىللەت قىلىپ قويغانىدى. كلاسسىك ئەدەبىياتى پۈتكۈل تۈركىي خەلقلەر ئارىسىدا ئۇيغۇرلاردا بىخلىنىشقا باشلىغان بولسىمۇ، ئىسلامىيەتتىن كېيىن ئۇيغۇر ئەدەبىياتى نادىر كلاسسىك شېئىرىيىتىدىكى باشقا ئارۇز شېئىرىيىتىنىڭ يېڭى نەۋائىلىرىنى شەكىللەندۈردى. ئىستېداتلىق ئۇيغۇر شائىرلىرى بۇ خىل بەھىر شەكىللەر ئارقىلىق ئارۇز شېئىرىيىتى ۋە شەرق كلاسسىك ئەدەبىياتىغا يېڭى تېماتىك مەزمۇنلار ۋە بەدىئىي ئوبرازلار بېغىشلىدى.
ئەرەپ خەلىپىلىكلىرى توپلىغان كالېندارچىلىق، ماتېماتىكا ۋە تىبابەتچىلىك ئۇتۇقلىرى ئۇيغۇر مەدەنىيىتى، مائارىپى ۋە ئىلىم- پېنىنى يېڭى ئۇچۇر ۋە سەۋىيە بىلەن بېزەندۈردى. ئۇيغۇرلار ئەرەپ مەدەنىيىتى ئارقىلىق كرېك-رىم، ئىسكەندىرىيە ۋە مىسىر، سۈرىيە، ئىران ۋە ھىندىستان ئىلىم- پەن نەتىجىلىرى بىلەن قايتا تونۇشتى. قەمەرىيە كالېندارى، ھەندەسە ۋە ئالجېبىر (گېئومېتىرىيە ۋە ئالگېبرا) ماتېماتىكىلىرى، خارس ئىبىن كەلىدا، ئەبۇبەكرى مۇھەممەد زەكارىيە ئەررازى قاتارلىق ئاپتۇرلارنىڭ تىبابەتچىلىكى ئۇيغۇر جەمئىيىتى ۋە ئوقۇتۇش ئىشلىرىغا تەسىر كۆرسەتتى. ئۇيغۇرلار ئەرەپ مەدەنىيىتى ئارقىلىق يەنە بىر قېتىم ئارىستوتىل، ئەپىلاتۇن، بەقرات، ئوقدىلۇس قاتارلىق قەدىمكى كرېك مۇئەللىپلىرى بىلەن تونۇشتى. ئۇيغۇرلار ئىسكەندەرنىڭ شەرققە يۈرۈشى ۋە كرېك باكتىرېيە دۆلىتى داۋام قىلغان قەدىمكى زامانلاردىلا كرېك ئاپتۇرلىرى بىلەن تۇنجى قېتىم تونۇشقانىدى.
ئىسلامىيەت مەدەنىي مۇناسىۋەتلىرىگە ئەگىشىپ ئەرەپ ساياھەتچىلىرىنىڭ توققۇز ئۇيغۇرلار ھاياتى توغرىسىدىكى يازما خاتىرلىرى ئۇيغۇر تارىخىنى تەتقىق قىلىشقا مەنپەئەتلىك مەنبە بولدى.

4
ئۇيغۇرلار ئىسلام مەدەنىيىتىگىمۇ كۆرىنەرلىك تەسىر كۆرسەتكەن. بۇ ئەرەپ مەدەنىيىتىگە تەسىر كۆرسەتكەن. ئوتتۇرا ئاسىيا مەدەنىيىتى ئارقىلىقمۇ، بىۋاستە ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ئارقىلىقمۇ ئەمەلگە ئاشقان.
جۇڭگۇ مەدەنىيىتىنىڭ ئۇتۇقى ھېساپلانغان قەغەزچىلىك ۋە يىپەكچىلىك تېخنىكىسى ئۇيغۇر زىمىنلىرى ئارقىلق ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە ئابباسىيە خەلىپىلىكىگە تارقالغان. جۇڭگۇ تىبەتچىلىكى بىلەن ئەرەپ ۋە كرېك تىبابەتچىلىكىنىڭ ئۇتۇقلىرى ئۇيغۇر ئارقىلىق ئىبىن سىنا ئەسەرلىرىگە ۋە ئەرەپ تىبابەتىچىلىكىنىڭ داۋاملىق راۋاجلىنىشىغا ئۆز تەسىرىنى كۆرسەتكەن. پورۇخنىڭ ئەرەپ دۇنياسىدا كەڭ كۆلۈمدە ئىشلىتىلىشى ئاقساق تۆمۈردىن باشلانغانىدى. ئىسلامىيەت دۇنياسىدا توققۇز ئۇيغۇر پەيلاسوپى ۋە ئالىمىي ئەبۇ نەسىر فارابى ناتۇرال پانتېزىملىق پەلسەپىۋى سىستېمىسىغا ئاساس سېلىپ ئارىستوتىلدىن كېيىنكى «ئىككىنچى ئۇستاز» دەپ شۆھرەت قازانغان، فارابى ئەرەپ پەلسەپىسىگە ئەرەپلەرگە گرېك پەلسەپىسىنى تونۇشتۇرۇشقا، ئەرەپ پەلسەپىسىدىكى ئىلمىي ئاتالغۇلارنى قېلىپلاشتۇرۇشقا، ئەرەپ ماتېماتىكىسىغا، ئەرەپ موزىكىسىغا ئۆچمەس تۆھپىلەرنى قوشقان. ئەبۇ ئەلى ئىبىن سىنا فرابى قاراشلىرى، بولۇپمۇ فارابىنىڭ «تۆت زات» قاراشلىرىدا چىڭ تۇرۇپ ئۆزىنىڭ «تۆت تادۇ»، «تۆت ئاناسىر» ئاساسىدىكى تىبابەتچىلىك قاراشلىرىنى پۈتكۈل ئىسلام شەرقىگە، ھەتتا غەربىي ياۋرۇپاغا تارقاتقانىدى.
مەھمۇد قەشقەرى ئۆزىنىڭ «دىۋانۇ لوغەتىت تۈرك» ناملىق مەشھۇر ئەسىرىنى تەقدىم قىلىپ ئەرەپ- ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ ئالمىشىشىغا ھەسسە قوشقان. يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ «قۇتادغۇبىلىك» ناملىق چوڭ تىپتىكى ئەسىرى ئىسلام شەرقىدە خەلىپە ھارۇن رەشد ۋە خەلىپە مەمۇنىدىن باشلانغان مەدەنىيەت ئويغۇنىشى يېڭى باسقۇچىنىڭ مۇقەددىمىسىنى ئېچىپ، ئەينى زامان تەپەككۇر مۇنبىرىدە يېڭى بىر ئېگىزلىك پەيدا قىلدى. ئەخمەد ئىبىن تولۇد ۋە ئۇنىڭ ئوغلى خۇمارابا قاتارلىق توققۇز ئوغۇز سىياسىيۇنلىرى مىسىردا قۇرغان تۇلۇن خانلىقى (868- 905) مىسىر ئەرەپ مەدەنىيىتى ۋە خەلق ئىگىلىكى تەرەققىياتىغا كۆرىنەرلىك تۆھپە قوشۇش بىلەن ھەربى فىلوت تەشكىللەپ ئاكا دېڭىز بازىسىنى بەرپا قىلغانىدى. غۇجا ئەھمەد يەسەۋى ۋە باھائىددىن نەقشىبەندى مۇخلىسلىرىدىن مەۋلانە سەدىدىن قەشقەرى (ئابدۇراخمان جامىنىڭ ئۇستازى) ئىسلام تەسەۋۋۇپچىلىقىنىڭ خىلمۇخىللىقىنى بېيتتى. يۈسۈپ خاس ھاجىپ ۋە ئەلشىر ناۋائى ۋەكىللىگىدىكى ئۇيغۇر ئەدەبىياتى روھىيەت ئالاھىدىلىكلىرى تۈپەيلى ئىسلامىيەتنىڭ تۈركىي تۈردىكى كلاسسىك ئەدەبىياتىنى بېيتتى. قارابى مۇزىكا نەزىريىسى ۋە مۇزىكاشۇناسلىق پائالىيىتى ئىسلام موزىكا مەدەنىيىتى تەرەققىياتىغا نەزىريىۋى جەھەتتە كۆرىنەرلىك تۆھپە قوشتى.
مىڭ يىللاپ داۋام قىلغان شەرق مۇزىكا سەنئىتى ئاجايىپ كاتتا بايلىق «ئون ئىككى مۇقام» ئوتتۇرا ئاسىيا تۈركىي خەلقلىرى سالجۇقلارنىڭ غەرپكە كۆچۈشى ۋە تۆمۈرلەڭ ھەربى يۈرۈشلىرى ئارقىلىق ئوتتۇرا – يېقىن شەرقتە 14- ئەسىردىن كېيىنكى پەيدا بولغان «ماقام»، «مۇقام» ھاسىسىگە كۆرىنەرلىك تەسىر كۆرسەتتى.

5
ئىسلام مەدەنىيىتى ئوتتۇرا ئەسىر شەرقىدىكى ئالەمشۇمۇل تارىخىي مەدەنىيەت تىپى سۈپىتىدە ئىسپانىيە (ئاندالوسىيە)دىن جۇڭگۇغىچە، ئەزەربەيجاندىن سىمالى ئافرىقىغىچە كەڭ تېتورىيەدە كۈچلۈك تەسىر كۆرسەتكەن. بۇ ئالەمشۇمۇل مەدەنىيەت ياۋرۇپا مەدەنىيەت ئويغۇنىشى (رېنسانىس) ئۈچۈن مۇھىم ئاساس سالدى.
ئۇيغۇرلار ئىسلامىيەتنى قوبۇل قىلغاندىن بۇيان ئون ئەسىردىن كۆپراق ئۆتتى. ھازىرقى كۈندە ئىسلام مەدەنىيىتى پەن- تېخنىكا ۋە سانائەتنىڭ ھەممە ساھەلىرىدە ئۆزىنى زامانىۋىلاشتۇرۇپ ئۆزىگە خاس ئىسلام دۇنياسى ھازىرقى زامان مەدەنىيىتىنى شەكىللەندۈرمەكتە. مۇھەممەد ئەلەيھىسسالامنىڭ «ئىلىم چىندە بولسىمۇ ئۇنى ئىگىلەش لازىم»، «ئالىملارنىڭ سەھىپە بەتلىرىگە يازغان سىياھى سېھىدلارنىڭ قەبرە تاشلىرىغا ئويۇلغان يېزىقلار بىلەن ئوخشاشلا قەدىرلىنىدۇ»، «مۇسۇلمانلار مەدەنىيەت ۋە تۇرمۇشتا باشقا خەلقلەردىن ئارقىدا قالماسلىقى كېرەك» دېگەن سۆزلىرى ھېلىمۇ مىللەتنى گۈللەندۈرۈشتە يېڭىچە ئاڭ –پىكىر، ئىلىم- پەن ۋە مەدەنىيەتنىڭ قانچىلىك مۇھىملىقىنى تەكىتلەشتە ئىلھامبەخس كۈچىنى يوقاتقىنى يوق.

1989-يىلى 20-فېۋرال
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى:م.قادىر( ھۇما)

ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (16)
ئوتتۇرا ئاسىيادا قەدىمكى دىنلار

1
ئوتتۇرا ئاسىيا خەلقلىرىنىڭ ئانېمىزملىق دۇنيا قارىشى ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيا جەمئىيىتىدە شامان ئىتىقادى شەكلىدە تولىمۇ ئۇزاق ساقلاندى.
شامان دىنىنىڭ قاچان باشلانغانلىقى مەلۇم ئەمەس، ئەمما ئۇنىڭ ئۇرۇقداشلىق تۈزۈمى شارائىتىدا، ئانېمىزمنىڭ ياخشى –يامان روھلار توغرىسىدىكى قارىشىدىن ئۆسۈپ چىققانلىقى، ئۇنىڭ بۇددىزم ۋە مانىزم ئۈستۈنلۈك قازانغانغا قەدەر ئاتەشپەرەسلىك دىنى بىلەن بىللە ھۆكۈمران ئورۇندا تۇرۇپ كەلگەنلىكى ئۇنىڭ ساقىندىلىرىنىڭ ھەتتا يېقىنقى زامانغىچە ساقلانغانلىقى ئېنىق. شامان ئىتىقادىغا ئاساسلانغاندا، ئىنسان مەركەز قىلىنغان ھالدا ئالەم ئۈچ قاتلامدىن ئىبارەت بولۇپ، ئاسمان- تەڭرىلەر، ياخشىلىق، ساخاۋەت مۇئەككەللىرى ھېساپلىناتتى؛ ئۇ سېغىنىش، مەدھىيىلەش ۋە تالاۋەت ئوبيېكتى ئىدى. يەر- ئىنسانىيەت ماكانى بولۇپ، يەر ئاستى- جىن-ئالۋاستىلار دۇنياسى دېيىلەتتى؛ ئۇ، قارغىش، دۇئايى بەد، ئەپسۇن ئوبيېكتى ئىدى. شامان ئىتىقادىدا، ياخشىلىق، ساخاۋەت ۋە تەڭرى- ئىنسان قىياپەتلىك قىلىپ تەسۋىرلەنگەن. كېيىنچە ئۇلارنىڭ ۋە تۈرلۈك ھۆر –پەرىلەرنىڭ ئوبرازىدا كۆپلىگەن گۈزەل ئەپسانىلەر مەيدانغا كەلگەن.
شامان ئېتىقادى ئانا ئۇرۇقى ئاخىرلاشقاندىن باشلاپ تېخىمۇ تاكاممۇللاشتى. ئۇنىڭ ئاساسلىق ئالامەتلىرى مۇنداق بولغان:
1.ئالەمنى يۇقىرىدا ئېيتىلغان ئۈچ قاتلامغا بۆلۈپ، ھەممىنى سىرلىق قىياپەتتە ئىزاھلاش.
2.ئىنساننىڭ خاتىرەملىكى، سالامەتلىكى ۋە مەنپەئەتلىرىنى كۆزلەپ، ئۇنىڭغا ھامىيلىق قىلىپ، يۇقۇرىدا نۇرانە تەڭرىلەر بىلەن، تۆۋەندە جىن –ئالۋاستىلار بىلەن ئالاقە قىلىدىغان ۋاستىچىلار- شامان (قامان) باخشىلىرىنىڭ مەيدانغا كېلىشى.
3.شامان باخشىلىرىنىڭ ئادەملەر بىلەن جىن –ئالۋاستىلار ئارىسىدا پائالىيەت ئېلىپ بېرىشى. مەسىلەن: باخشىلارنىڭ كېسەلگە قايسى جىن- ئالۋاستى ياكى يامان ئەرۋاھنىڭ چېپىلغانلىقىنى سۈرۈشتۈرىشى، ئۇنى قارغىشى، قۇدرەتلىك نۇرانە روھىي كۈچلەرنى ياردەمگە چاقىرىپ، جاھىل جىن- ئالۋاستى ياكى يامان ئەرۋاھلارغا قارشى ئەپسۇن ئوقۇپ، قۇرال كۆتۈرۈپ، ئوت چېچىپ سېھىرگەرلىك قىلىشى؛ تۇغۇت ۋە گۈزەللىك نۇمۇس تەڭرىسى «ئابزىت»قا دۇئا ئوقۇپ، تۇغۇتنى يەڭگىللەشتۈرىشى؛ باشقا كېسەلدىن كېلىپ چىققان چاپلىشىۋالغان يامان روھلارنى ئىگىسىگە ھەيدەشى، ئۇزاققىچە روھلار دۇنياسىغا قايتمىغان ئەرۋاھلارنى قايتۇرىشى... قاتارلىقلار.
4.شامان باخشىلىرىنىڭ بىرقاتار سېھىرلىك، دراماتىك، ناخشا- ئۇسۇللۇق، ئەم- ئىرىملىق، قائىدە- مۇراسىملىق پائالىيەتلىرى ۋە باشقىلار.
شامان دىنىدىكى باخشىلىق، پېرىخونلۇق، ئەم (داۋا) ئۇسۇللىرى قەدىمكى ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيا خەلقلىرى سەنئىتى ۋە تىبابەتچىلىكنى ئىلگىرى سۈردى. ئوت، ئىسرىق، ھورداش، گۈڭگۈرتتە ئەملەش، داغلاش، ئەتىر ئىشلىتىش، قان چېكىش، تېرىگە ئېلىش، تەرلىتىش، ئۇچۇغلاش، پىر ئوينىتىش، ئىچىنى سۈردۈرۈش، كىچىك ئوپراتسىيە قاتارلىقلار شامان دىنى نىقابىدا ئېلىپ بېرىلغان تىبابەت ئەمەلىيىتى بولۇپ قالغان.
شامان دىنى يەنە قۇربانلىق ۋە ئىستىقامەت، ھېيت- ئايەم، يۇلتۇزغا بېقىش، پال ئېچىش، چۈشكە تەبىر بېرىش ۋە باشقىلار ئۆز تەسىرىنى سىڭدۈرۈپ، پۈتكۈل ئېتنىك تۇرمۇشنىڭ كۆپ قاتلاملىق قۇرۇلمىسىنى ھاسىل قىلغان. مۇنداق ئىدېئولوگىيىلىك قۇرۇلما يېقىنقى زامانلارغىچە باشقا ھەرقايسى ئېتىقاد شەكىللىرى بىلەن بىللە ياكى ئۇلارنى يېپىنچا قىلغان ھالدا قىسمەن ساقلاندى.

2
ئاتەشپەرەسلىك دىنى ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيا خەلقلىرى مەدەنىيىتى تارىخىدا سالماق ئورۇن تۇتقان يەنە بىر موھىم دىنىي ئىتىقاد ھېساپلىنىدۇ.
شۇنى ئىزاھلاش زۆرۈركى، ئاتەشپەرەسلىك دىنى مەيدانغا كېلىشتىن ئىلگىرىلا ئوتتۇرا ئاسىيادا «تۆت زات»نى ئاساس بىلىش، ئوتقا، قوياشقا چوقۇنۇش ئەنئەنىسى بولغان. ھىرودوتس ماسساگىتلار ھەققىدە توختالغاندا، ئۇلارنىڭ گۈلخان يېقىپ، ئوتنى چۆرىدەپ ئولتۇرۇپ، ئوتقا مېۋە تاشلاپ، مېۋە پۇراقلىرىدىن مەست بولۇپ، ناخشا ئوقۇپ، ئۇسسۇل ئوينايدىغانلىقىنى يازغان. بەزى مەلۇماتلاردا ماسساگىتلارنىڭ قوياشنى تەڭرى بىلىپ ئىتىقاد قىلىدىغانلىقى، ئۇنىڭغا ئاتاپ ئاتلارنى قۇربانلىق قىلىدىغانلىقى ئېيتىلغان.
ئوت- قۇياش، يەر- سۇ ــ ماسساگىتلار (ساكلار)نىڭ سېغىنىش ئوبيېكتلىرى ھېساپلىناتتى. بۇ ئەسلىدە شامانىزىم ئەنئەنىسىمۇ ئىدى. ئوتنى ئۇلۇغلاش، ئىسرىق تاشلاش، ياغ پۇرىتىش، قاپاق كۆيدۈرۈش، يېڭى كېلىننى ئوتتىن سەكرىتىش، يېڭى قەبرىگە چىراغ يېقىش قاتارلىق ئادەتلەر ئارىيانلارنىڭ بىر قىسمى شىمالىي ھىندىستانغا كۆچكەن چاغلاردا ساقلانغان بولۇپ، ئۇلارنىڭ «رىگاۋىدا» ناملىق قەدىمكى دەستۇرىدا ئىپادىلەنگەن. ئۇنىڭدا يەنە، سۇ يار ئېلىپ توختىمىسا ئادەم قۇربالىق قىلىش، مۈشۈك يۈزىنى يۇسا، سېغىزخان سايرىسا ئۇنىڭ بىشارىتىنى جوراش قاتارلىق ئادەتلەر ئۇچرايدۇ. بۇ خىل ئەھۋال ئۇيغۇرلار ئارىسىدىمۇ ساقىندى سۈپىتىدە مەۋجۇت.
ئاتەشپەرەسلىكنىڭ ئەنئنىۋى ئوتقا سېغىنىش پائالىيىتىدىن خاس دىنىي ئىتىقاد ئۆزگىرىشى ــ بۇ دىننىڭ ئىجاتچىسى زارا ئاستېرا ۋە بۇ دىننىڭ مۇقەددەس كىتابى «ئاۋېستا» بىلەن مۇناسىۋەتلىك.
زارا ئاسترىزمنىڭ ئەسلى ماكانى ئوتتۇرا ئاسىيا بولۇپ، ئۇنىڭ ئىدىيىۋى بۇلىقى ئوتتۇرا ئاسىيا خەلقلىرىنىڭ ئوت بىلەن قوياشقا بولغان سېھىرلىك قاراشلىرى ئىدى.
تەبەرىنىڭ پىكرىچە، زارا ئاسترا گرېك بولۇپ، «زەردۇشت بىننى يۇنان» دەپ ئاتالغان. ئۇ، ئىختىلاپ تۈپەيلىدىن ھىندىستانغا كېلىپ، بىر غاردا «ئاۋېستا»نى يازغان. برونى ئۇنى ئەزەربەيجانلىق سەفىد تۇمان دېگەن كىشىنىڭ ئوغلى ئىدى، دەپ قارايدۇ. ياكسۇن قاتارلىق ئالىملار ئۇنى مىدىيىلىك ئىدى. دەيدۇ. مېيىر، گېگېر، گېلدنېر، خۇئارت قاتارلىق ئالىملار، جۈملىدىن «ئوتتۇرا ئاسىيادىكى قەدىمكى دۆلەتلەر» ناملىق كىتابنىڭ مۇئەللىپى ۋىليام مىككوۋرېن: ئاتەشپەرەسلىك دىنىي- ئوتتۇرا ئاسىيادا، يەنى خارەزىم ياكى باكتېرىيەدە مەيدانغا كەلگەن، دەپ قارايدۇ. ئۇلار بۇ خىل قاراشنى «ئاۋېستا»نىڭ تىلى ۋە ئۇنىڭدىكى جۇغراپىيىلىك، ئېتنولوگىيە مەزمۇنلار ئارقلىق ئىزاھلايدۇ. ۋىليام مىكگۇۋرېن بۇ ھەقتە توختۇلۇپ: « ‹ئاۋېستا› كۆپ جەھەتتىن قەدىمكى پىرىسىيە تىلىغا ئوخشىمايدىغان... قەدىمكى باكتىرىيە تىلىدا يېزىلغان»، «ھەقىقەتەن ‹ئاۋېستا›دا غەربىي ئىران ئىنتايىن ئاز تىلغا ئېلىنغان، شەرقتىكى دەريا ۋە جايلار بولسا، كۆپرەك تىلغا ئېلىنغان» دەپ يازغان. «ئاۋېستا»دا زارا ئاسترا تۇغۇلغان جاي مۇنداق تەسۋىرلەنگەن: «ئۇ، شۇنداق مەملىكەتكى، ئۇ يەردە بىھىساپ لەشكەرلەرگە باھادىر سەركەردىلەر باشچىلىق قىلىدۇ، ئۇ يەردىكى يايلاقلار ۋە ئېگىز تاغلار چارۋىنىڭ ھەممە لازىملىقلىرىنى تەمىن قىلىدۇ. ئۇ يەردە سۇلۇق، تېرەن كۆللەر بار، ئۇ يەرنىڭ كېمە قاتنايدىغان دولقۇنلۇق، دەريالىرى ئارقىلىق ئىسكەت، پوئورۇت، مائۇرا (مەرۋە) خارېۋا (ئارىيە)، گەد، سوغدىيە، خارەزم ئەللىرىگە قاتنىغىلى بولىدۇ.»
زارا ئاسترا قاچان ياشىغانلىقى ۋە «ئاۋىستا» قاچان يېزىلغانلىقى ھەققىدىكى كۆزقاراشلار ھەرخىل. ياكسۇن: زارا ئاسترا مىلادىدىن ئىلگىرىكى 660- 583- يىللىرى ئاخمانىلار سۇلالىسىنىڭ باشلىرىدا ياشىغان دېسە، ھېرز فېلد ئۇنى مىلادىدىن ئىلگىرىكى 570- يىللىرىدا ياشىغان دەيدۇ. مېيېر، كېنىت، تېلې قاتارلىقلار بولسا مىلادىدىن ئىلگىرىكى 900- يىللىرى ياشىغان دەيدۇ. بۇ ئاخمانىلار سۇلالىسىدىن خېلى ئىلگىرىكى دەۋرلەرنى كۆرسىتىدۇ. تەبەرى ئۇنى ئاپراسىياپنىڭ ئورنىغا چىققان تۇران قاغانى ئەرجاسىپ بىلەن جەڭ قىلغان ئىران شاھى گۇشتاسىپ زامانىدا ياشىغان، گۇشتاسىپ زارا ئاسترا بىلەن ئۇچرىشىپ، بۇ دىننى قوبۇل قىلغان ۋە نەۋرىسى ئىسپەندىيار ئارقىلىق ئىران، ھىندى، قىپچاق ئەللىرىدە تارقاتقان دېگەن پىكىرنى ئىلگىرى سۈرىدۇ. بەزى تارىخچىلار ئىسپەندىيارنى دارابىر دەپ قىياس قىلىشىدۇ. برونىنىڭ خەۋەر بېرىشىچە، زارائاسترا «ئاۋستا»نى 12 مىڭ مال تېرىسىگە يېزىپ چىققان. تارىخىي مەنبەلەردە «ئاۋستا»نىڭ ئەسلى ئۈچ پارچە نۇسخىسى بولۇپ، بىرىنى ئىسكەندەر زۇلقەرنەين كۆيدۈرۈپ تاشلىغانلىقى، پەقەت ئۇنىڭ تىبابەتچىلىك، ئاسترونومىيىگە ئائىت قىسمىنىلا ساقلاپ قالغانلىقى، يەنە بىر نۇسخسىنى گرېتسىيىگە ئەۋەتكەنلىكى، ئاخىرقى بىر نۇسخىسىنى بولسا، بۇ دىنغا سادىق مەجۈسىلەر ساقلاپ قالغانلىقى تىلغا ئېلىنغان. كېيىنچە ساسانىلار ھۆكۈمرانلىق قىلغان 3- ئەسىرلەردە زارائاسترا دىنى رەسمىي ئىتىقاد سۈپۈتىدە ئېتىراپ قىلىنىپ، «ئاۋېستا» قايتا ئىشلەنگەن ۋە ھازىرقىدەك ئىخچام ھالەتكە ــ «زەند ئاۋېستا» شەكلىگە كەلگەن.
«ئاۋېستا» ــ ئۈچ قىسىمدىن ئىبارەت بولۇپ، بىرىنچى قىسمى، ئەڭ قەدىمكى باكتىرىيە (باختەر) تىلىدا يېزىلغان. ئۇ زارا ئاسترا تەرىپىدىن توپلانغان شېئىرىيەت نەمۇنىلىرى بولىشى ئېھتىمال. ئۇنىڭ ئىككىنچى، ئۈچىنچى قىسىملىرى نەسرىي ئەسەر بولۇپ، ئاخمانىلارنىڭ دەسلەپكى مەزگىلىدە، فارفىيە ـ ئارشاك سولالىسى دەۋردە ۋە ساسانىلار دەۋرلىرىدە بىر- بىرلەپ تۈزۈلگەن بولىشى مۇمكىن.
ئاتەش پەرەسلىك دىنىنىڭ ئاساسىي قائىدىلىرى مۇنداق: دۇنيا بىر-بىرى بىلەن ھەم قوشگېزەك ئاكا- ئۇكا، ھەم بىر-بىرىگە زىت بولغان ئىككى قۇتۇپنىڭ كۈرىشىدىن تەشكىل تاپقان. ئۇ ئىككى قۇتۇپ ـ يورۇقلۇق ۋە ياخشىلىق بىلەن، قاراڭغۇلۇق ۋە يامانلىقتىن ئىبارەت؛ ئۇنىڭ نامايەندىسى ئىككى ئىلاھىي كۈچ- يورۇقلۇق تەڭرىسى ئاخۇرا مازدا بىلەن زۇلمەت تەڭرىسى ئانگىرىمانيودىن ئىبارەت؛ ئالەم بۇ ئىككى ئىلاھىي كۈچنىڭ زىددىيىتى ۋە كۆرۈشى بىلەن تولغان، ئەلمنىڭ تەرەققىياتى يورۇقلۇق بىلەن ياخشىلىقنىڭ قاراڭغۇلۇق بىلەن يامانلىق ئۈستىدىن ئۆزلۈكسىز غەلىبە قىلىش جەريانىدۇر ۋە باشقىلار.
ئاخمانىلار يازما ھۆججەتلىرى مۇتەخەسسىسى ۋ.ۋ.بىتروۋىينىڭ كۆرسىتىشىچە، ئاخمانىلار زارائاسترىزمنى قاتتىق تەقىپ قىلغان. ئۇلار «ۋىسا- باگا» (ئاتا- بوۋا) ئېتىقادىغا، كېيىنچە «شەئاشىئەندە» ناملىق نىجاتلىق ئىلاھىغا چوقۇنغان.
ئاتەشپەرەسلىك دىنىنىڭ شەكىللىنىشى ـ ئوتتۇرا ئاسىيادا ياۋايىلىق دەۋردىن مەدەنىيەت دەۋرىگە ـ سىۋىلىزتسىيە دەۋرىگە قەدەم قويغانلىقىنىڭ، دەسلەپكى بوستان مەملىكەتلىرى شەكىللىنىشىنىڭ ۋە دەسلەپكى سىنىپىي، ئىجتىمائىي ئازادلىق ئىستەكلىرىنىڭ بارلىققا كەلگەنلىكىنىڭ ئىپادىسى ئىدى. «ئاۋېستا»دا «تېرىلغۇ يەر» ۋە «چارۋا پادىلىرى» دېگەن ئىككى ئىقتىسادىي كاتېگورىيە بويىچە ئولتۇراق ئاھالىلەر «ياخشىلىقلار خانلىقى»، دەشت ئاھالىلىرى «يامانلىقلار خانلىقى» دەپ ئىزاھلانغان. باش تەڭرى ــ ئاخۇرا مازدا چۆلنى تېرىلغۇ يەرگە ئايلاندۇرۇشنى تۆھپە ۋە پەزىلەت دېگەن. بۇ ئارىيانلارنىڭ كىتابى «رىگاۋىدا»دىكى: «يەر تەڭرىسىنىڭ مەدەتكارلىقىدا يەر تېرىڭلار، بۇقۇسا تۇتۇپ يەر ھەيدەڭلار، تەييارلانغان يەرگە دان چېچىڭلار» دېگەن سۆزلەر بىلەن ئاھاڭداشتۇر. «ئاۋېستا»دا يەنە بۇغداي، ئارپا، ئۈزۈم ھارىقى، ئولتۇراق ئۆي ۋە بوز ئۆي؛ كىگىز ئىشلەش، ئاياغ كىيىم تىكىش ۋە كىيىش، زىننەت بويۇملىرى تاقاش؛ ئاتقا مىنىش، ھارۋىغا ئات قوشۇش، ئوتتۇرا ئاسىياغا خاس قوش ئۆركەشلىك (لوككىلىق) تۇران تۆگىسى قاتارلىقلار تىلغا ئېلىنغان. ئېيتىلىشىچە، زارائاسترا تۆگىچى بولۇپ، «ئاسترا» دېگەن سۆز «تۆگۈچى» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدىكەن. ئۇلار تەرىپىدىن تەۋسىيە قىلىنغان: كالا سۈيدۈكى بىلەن ناپاكلىقنى تازىلاش؛ كېسەلنى ئوت- چۆپ دورىلار بىلەن ئەملەپ ـ ئوقۇپ ئىرىم قىلىش، يېرىپ ۋە تېڭىپ داۋالاش؛ ئۆلۈكنى مۇقەددەس يەرگە كۆممەسلىك، سۇغا تاشلىماسلىق، ئوتتا كۆيدۈرمەسلىك، پەقەت ئېگىز ۋە يىراق دەشتلەرگە قويۇپ، قۇشلارغا يەم قىلىپ بېرىش دېگەنگە ئوخشاش ئادەتلەر تۆت زات قارىشى ۋە شامان ئەقىدىلىرى بىلەن بىردەك بولۇپ، بۇ، ئىران ۋە ھىندىستاندا كۆرۈلمىگەنىدى.
ئاتەشپەرەسلىك ــ بۇددىزم ۋە ئىسلامىيەتنىڭ دەسلەپكى دەۋرلىرىدە ئوتتۇرا ئاسىيادا ساقلاندى. ئىپتالىتلار 5- ئەسىردىن ئىلگىرىلا بۇ دىننى قوبۇل قىلغانىدى. «ۋېينامە»دە كۆرسىتىلىشىچە، ئاتەشپەرەسلىك ــ قەشقەر، خوتەن، قاراشەھەر، قۇجۇ، ئىۋىرغۇلدا ساقلانغان. شەنجۇاڭ 628- يىلى سەمەرقەند ئەتراپىغا كەلگەندە بۇ دىننىڭ بۇددىزمدىن كۈچلۈك ئىكەنلىكىنى بايقىغان. ئۇنىڭدىن بىر ئەسىر كېيىن ئۆتكەن ساياھەتچى خۇيچاۋ بۇ ئەھۋالدىن تەكرار خەۋەر بەرگەن. بۇ دىننىڭ ئەقىدىلىرى كۆپلىگەن خەلق رىۋايەتلىرىدە ۋە ھېكايە – چۆچەكلىرىدە ئىپادىلەندى، ھەتتا ئەلشىر نەۋائى ئەسەرلىرىدىمۇ تىلغا ئېلىندى. ئاتاقلىق نىمىس شائىرى گيوتى «فائۇست» داستانىدا زارائاسترا قاراشلىرىدىن ئىلھاملانغانىدى.

3
مانى دىنىغا كەلسەك، ئۇ، بىر تەرەپتىن، ئوتتۇرا ئاسىيا ئاتەشپەرەسلىك دىنىي قائىدىلىرىدىن ئوزۇقلانغان بولسا، يەنە بىر تەرەپتىن، ئوتتۇرا ئاسىيانى ئاساسلىق بازا قىلغان بولۇپ، ئۇنىڭدا ئوتتۇرا ئاسىيا ئىدېئولوگىيىسىنىڭ تامغىسى بېسىلغانلىقى روشەن ئىدى.
مانىزىم ـ ساسانىلارنىڭ دەسلەپكى دەۋرىدە ياشىغان مانى تەرىپىدىن ئىجاد قىلىنغان بولۇپ، ئۇ، قەدىمكى بابىلىيە دىنى زىرىۋان ئېتىقادى بىلەن ئاتەشپەرەسلىك دىنى ئاساسىدا بارلىققا كەلگەن. ئۇنىڭدا بۇددىزمنىڭ ۋە دەسلەپكى خىراستىيانچىلىقنىڭ مەلۇم تەسىرى بولغان. بۇ دىن تەخمىنەن خۇسراۋ نۇشرىۋان زامانىدا ساسانىلار تەرىپىدىن قوبۇل قىلىنغان بولسىمۇ، ئانچە كۆپ ئۆتمەي رەت قىلىنىپ، 275- يىلى مانى ئۆلتۈرۈلگەن ۋە كىتاپلىرى كۆيدۈرۈلگەن.
مانىزم 270- يىللىرىنىڭ ئالدى –كەينىدە، بولۇپمۇ مانى پاجىئەسىدىن كېيىن قېچىپ كەلگەن مانىزىمچىلار ئارقىلىق ئوتتۇرا ئاسىياغا تارقالغان. بۇ چاغدا بۇددىزم ئامۇ دەريانىڭ شىمالىغا ئەمدىلەتىن تارقالغانىدى.
مانى دىنى شىنجاڭنىڭ لوپنۇر كۆلى ساھىلىغا تەخمىنەن 6-ئەسىر ئەتراپىدا سوغدى سودىگەرلىرى ئارقىلىق تارقىلىپ كىردى. تارىخىي مەنبەلەردە بايان قىلىنىشىچە ئۇرخۇن ئۇيغۇر دۆلىتىنىڭ ئۈچىنچى قاغانى ئىدىگەن (تەڭرى قاغان) 763-يىلى مانى ئۆلىماسى بىلەن قارا بالغاسۇن شەھىرىدە ئىككى كۈن سۆھبەتلىشىپ، بۇ دىننى قوبۇل قىلغان. ل.ن گومىلىيىۋ «قەدىمكى تۈركلەر» ناملىق كىتابىدا بۇنى مەملىكەتنى مۇستەھكەملەش يولىدا ئېلىپ بېرىلغان دىنىي ئىسلاھات ئىدى، دەپ كۆرسەتكەن.
مانىزم دەستۇرلىرى گەرچە ئىراندا كۆيدۈرۈلگەن بولسىمۇ، ئۇنىڭ يەتتە دەستۇرىدىن بىرى بولغان «يارالمىش نومى» شىنجاڭدىن تېپىغان. تۇرپان كېمىر سەنئىتىدە ئىدىقۇت دەۋرىەگ ئائىت مانىزملىق تام سۆرەتلىرى ساقلانغان. مانىزم يەتتە سۇ ۋە سىر دەريا ۋادىلىرىدىكى ئۇيغۇرلار ئارىسىدا تاكى 893- يىلى باھاردا ئىسمائىل سامانىنىڭ تالاس- بالاساغۇن رايونىغا كەڭ كۆلەمدە ھوجۇم قىلىپ بۇ جايلارنى ئىسلاملاشتۇرۇشىغىچە، تۇرپان- ئىدىقۇتتا جۈۋەينى زامانىلىرىغىچە داۋاملاشتى.

4
ئوتتۇرا ئاسىيا قەدىمكى دىنلىرى ئىچىدە بۇددىزم ئالاھىدە ئورۇن تۇتىدۇ. ئۇ، مىلادىدىن ئىلگىرىكى 560 ــ 480- يىللىرى ياشىغان سىددخارتخا ئېتنىك جەھەتتىن ئارىيان- ساك ئىدى. ئۇ «ساك يامۇنى» (ساكلارنىڭ دانىشمىنى) دەپ ئاتالغان.
بۇددىزمنىڭ تۈپ ئەقىدىسى مۇنداق ئاساسقا، يەنى دۇنيانى «چەكسىز ئازاپ» دەپ قاراپ، ئۇنىڭدىن قۇتۇلۇش يولىنى ئىزدەش ئاساسىغا قۇرۇلغان. ئۇ، «تۆت ھەقىقەت» ئەقىدىسىنى تەلىمات قىلغان بولۇپ، ئۇلار: رېئال دۇنيانىڭ ئازاپلىق ئىكەنلىكىنى؛ ئازاپنىڭ 12 خىل سەۋەپتىن (بىلمەسلىك، بىلىپ قېلىش، روھىيەت، جىسمانى بەدەن، سەزگۈ، تەسىرلىنىش، مۇھەببەت، ئىنتىلمەك، مۇھىت ۋە تۇغۇلماق، ئاغرىماق، قېرىماق، ئۆلمەكتىن) بولىدىغانلىقى؛ نىجاتلىقنىڭ نىۋانا دۇنياسىدا مەۋجۇتلۇقى؛ ئۇنىڭغا ئېرىشىش يوللىرى ۋە ۋاستىلىرىنىڭ ھەقىقەت ئىكەنلىكىدىن ئىبارەت.
بۇددىزم دەسلىپىدە مەھەللىي دىن ئىدى. مىلادىدىن ئىلگىرى 3- ئەسرنىڭ ئالدى- كەينىدە خوتەنگە تارقالغان. ياپۇنىيە ئالىمى يۈيجى لياۋتى بۇ ھەقتە «غەربى دىياردا بۇددىزم» دېگەن كىتابىدا: مىلادىدىن ئىلگىرىكى 242-يىلى كەشمىرلىك ۋىرۇجىنا بۇددىزمنى خوتەندە تارقالغان دەپ كۆرسەتكەن. بۇددىزمنىڭ («غەربى دىياردا بۇددىزم» يۇيجى لياۋتى ‹ياپۇنىيە›، 1956-يىل، خەنزۇچە نەشرى، 188-، 202- بەتلەر.) ئوتتۇرا ئاسىيادا تارقىلىشىدا تۈرك ياۋچىلىرى قۇرغان كۇشان خانلىقىنىڭ مەشھۇر ئىمپېراتۇرى كانىشكا بۇددا ئالىمى ئاسۋاگۇشانىڭ قاتنىشىشى بىلەن  1- ئەسىردە كەشمىردە ئاچقان تۆتىنچى قېتىملىق بۇددا قۇرۇلتىيى ئاساسلىق رول ئوينىغان. بۇ قۇرۇلتاي ماھايانا مەزھىپىنى ئۈستۈن ئورۇنغا ئىگە قىلدى ۋە بۇددىزمنى غەيرى خەلقلەر ئارىسىدا ئوبرازلاشتۇرۇپ تەشۋىق قىلىشنىڭ ئىمكانىيىتىنى ياراتتى. بۇ ھال مەشھۇر كۇشان- كۈسەن بۇددا سەنئىتىنىڭ شەكىللىنىشىنى ئىلگىرى سۈردى ۋە شىنجاڭدا خوتەن، قەشقەر، كۈسەن، قارا شەھەر ۋە قۇجۇ قاتارلىق بىر قاتار دىن ۋە سەنئەت بازىلىرىنى بارلىققا كەلتۈردى.

مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى:م.قادىر( ھۇما)

ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (17)
تەپەككۇر ئىقتىدارى ۋە تەپەككۇر قىممىتى

تەپەككۇر تۈپەيلىدىن سىرىن ياپالماس ئالەم،
پەرقلەنگەن تەپەككۇر سەۋەپلىك ھايۋان، ئادەم.
ئەمما شۇ تەپەككۇرنىڭ سۈپەت، قىممىتى ھەرخىل،
قانداقمۇ بىرخىل بولسۇن دەججال، سۇلايمان، ھاتەم.

دەرۋەقە ئىنسان تەپەككۇر ئىقتىدارى تۈپەيلى ھايۋانات تۈركۈملىرىدىن پەرقلەنگەن. ئىنسان تەپەككۇر تۈپەيلى مەدەنىيەت تارىخى دەرياسىنى قازغان. ئالەم ئىنسان تۈپەيلى ئۆز- ئۆزىنى ئىزاھلاشقا مۇيەسسەر بولغان. يەنە شۇ ئالەم ئىنسان تۈپەيلى تەبىئىي گۈزەللىكتىن تاشقىرى ئىجادىي گۈزەللىك مۇمكىنلىكلىرىگە ئېرىشكەن.
ئەمما، تەپەككۇر ھەممە كىشىدە بىردەك ئېچىلغان، جارى قىلىنغان، تۆھپىكارلىق ماقامىغا كۆتۈرۈلگەن ئەمەس؛ تەپەككۇرنىڭ مىقدار ۋە سۈپەتلىرى، مۇددىئا ۋە ئاقىۋەتلىرى، شەكىل ۋە ئۇسۇللىرى ھەممە كىشىدە بىردەك ئەمەس، كىشىلىك دۇنياسى ھاڭقاي- دەلدۈستىن، ھاڭۋاقتى – خامۇشتىن تاكى ئەقىلدان- زەكى، دانا- مۇتەپەككۇرگىچە؛ تەرسا- جاھىلدىن، تەنتەك- ھاماقەتتىن تاكى ئارىف- فازىل، تەقۋا- مۇرشىدغىچە؛ ھىيىلىگەر- مۇغەمبەردىن، خەسس- ئاچ كۆزدىن تاكى ھالال كۆڭۈل، ھىممەتكار- ساھىبگىچە؛ تۇترۇقسىز پىكىردىن، مەنتىق- ناتىققىچە ھەرخىل تەپەككۇر ئىگىلىرىنى كۆرۈپ كەلمەكتە. جانلىق ھايات قاينىمىدا كۆزىنى ئوتتەك قىلىپ پارقىرىتىپ تۇرىدىغان جازانىخور- جەزىخولار، كۆزىنى مۆشۈكتەك يۇمىۋالىدىغان مۇغەمبەر- كاززاپلار، ھاكاۋۇرلۇق دىمىغىنى قىرىپ يۈرىيدىغان كالتە پەملەر، قۇللارچە خوشامەت ۋە تىز پۈكمىكەشلىككە ھېرىسمەن روھى گادايلار، پىداكار ۋە سېخىي زاتلار، تەۋەككۇل ياكى ئىنچىكە ھېساپ بىلەن ئىش تۇتىدىغان كىشىلەر، شەپقەتلىك غەمخورلار، باشقىلارنىڭ ئازابىدىن ئىپتىخارلىنىدىغان نائەھلىلەر، ھوقۇق تاماخورلىرى، بىكار تەلەپ ياسانچۇقلار، لاپ بىلەن ئالدىغۇچى قىزى كۆزلەر، مۇشتۇم ياكى تىل- ھاقارەت زوراۋانلىرى، قاتىل ياكى جان ساتقۇچىلار، قىسقىسى سان ساناقسىز پىكىر ئىگىلىرىنى ئۇچرىتىمىز. «ئىنجىل»، «قۇرئان»، «مىڭ بىر كېچە»، «كەلىلە ۋە دېمىنە»، «بۇددىھا تەزكىرىسى»، «يارالمىش ھېكايىلىرى»، «تەڭرى كومېدىيىسى»، «ئون كۈنلۈك سۆھبەت»، «چاھار دەرۋىش» ۋە بالزاك، سېكىسپىر، تولىستوي ئەسەرلىرىدە تەسۋىرلەنگەن ئىنسانىيەت دۇنياسىدىكى ئاجايىپ- غارايىباتلارنى جانلىق تۇرمۇشتا مىڭ ھەسسە ئارتۇق يولۇقتۇرغاندىن كېيىن، «تەڭرى قىيامەت – قاينىمىدا بۇ شەخسلەرنى قانداق سوراقلاپ تۈگىتەر؟» دەپ قالىسەن. مانا بۇلارنىڭ قايسىبىرى تەپەككۇردىن خالىي سادىر بولغان؟!
ئۆتمۈشتىكى دانالار مەدھىيىلىگەن تەپەككۇر قابىلىيىتىنىڭ سۆكۈدىغان تەرەپلىرىنى ئويلىغاندىن كېيىن، كونكېرتلىق مۇقامىغا دەسسەپ تۇرۇپ، قايتىۋاشتىن تەپەككۇرغا زەڭ سالغۇم بار!
تەپەككۇر ئۇلۇغ ئىقتىدار، ئۇنىڭ ئۇلۇغلىقى ئۇنىڭ قىممىتىدە.
روشەنكى، ئوغرىمۇ توغرىمۇ، زالىممۇ ئالىممۇ، جاھىلمۇ ئادىلمۇ، خارامۇشمۇ دانامۇ، پاسىقمۇ، ئارىفمۇ تەپەككۇر قىلىدۇ. تەپەككۇر كىشىلىك مەدەنىيىتىنى ياراتقان، ئۇنى يەنە راۋاجلاندۇرۇشمۇ، خانىۋەيران قىلىشىمۇ مۇمكىن.
ئېيتىش كېرەككى، ھايۋانات ۋە تەبىئەت دۇنياسىغا نىسبەتەن ئىنسان تەپەككۇر ئىقتىدارى بىلەن پەرقلەنگەن. ئىنسان تۈركۈمى ئىچىدىكى ھەركىم تەپەككۇر قىممىتى تۈپەيلى بىر-بىرىدىن پەرقلىنىدۇ. ئىزگۈ ۋە قاباھەت، يۈكسەكلىك ۋە پەسكەشلىك، ھۆرلۈك ۋە قۇللۇق، ئۆتكۈرلۈك ۋە گاللىق، ھەتتا نۇرغۇن جەھەتلەردە غالىپلىق ۋە مەغلۇپلۇق، پايدا (تاپاۋەت) ۋە زىيان تەپەككۇر قىممىتىگە باغلىق. ئەگەر مىسال قىلىش لازىم بولسا تەپەككۇر ئىقتىدارىنى تاش جىنسىگە ئوخشاتساق، تەپەككۇر قىممىتى بۇ تاشلارنىڭ ئادەتتىكى شېخىل تاشتىن ياكى ئالماس- برىليارتقىچە بولغان كۆپ دەجىلىك قىممىتىگە ئۆخشىتىش مۇمكىن. ۋاھالەنكى، كىشىلىك ئەقىل- پاراسىتىگە بۇ پەرقلىق قىممەتلەر جايلاشقان.
شەكلەن ئالغاندا بىز مەنتىقى تەپەككۇر، ماتېماتىكىلىق تەپەككۇر، ئوبرازلىق تەپەككۇر،  تەسەۋۋۇرچان تەپەككۇر، ئەسلىمىچان تەپەككۇر، تەتۈر تەپەككۇر، قايتا تەپەككۇر، تەنقىدىي تەپەككۇر، قۇللۇق تەپەككۇرى، ھىيلە تەپەككۇرى (مەسىلەن، جۇڭگۇنىڭ مەشھۇر 36 تەدبىرى)، ھەربى (ئىستراتېگيىلىك) تەپەككۇر، ئالدىن كۆرۈش تەپەككۇرى، مۇستەقىل تەپەككۇر، نەزىريىۋى تەپەككۇر، سودا- تىجارەت تەپەككۇرى، دپلوماتىيە تەپەككۇرى، دىئالېكتىك تەپەككۇر، كومپلېكىس تەپەككۇر، بالىلارچە تەپەككۇر، سوپىستېكىلىق (سەپسەتىۋازلىق) تەپەككۇر قاتارلىقلارنى بىلىمىز. ئومۇمەن ئالغاندا بۇ خىل تەپەككۇر شەكىللىرىنىڭ كەڭلىك ۋە تىرەنلىكى، دەللىك ۋە ماھىيەتلىكلىكى، ئىزگۈ ۋە ئىجابىيلىقى ھەرخىل.
ئىلىم- پەندىكى ھەرخىل ئېقىم ۋە ئىلمىي گۇرۇھلار، بەدىئىي ئىجادىيەتتىكى ھەرخىل ئۇسلۇب ۋە ئېقىملار، دىندىكى ھەرخىل سۈلۈك ۋە مەزھەپلەر، سىيسىي- ھەربى، كەسپىي ۋە تۇرمۇش جەھەتلىرىدىكى ھەرخىل تەشەببۇس تۈركۈملىرى تەپەككۇر ئوقىنى ئۇل قىلغان. تەپەككۇر تۈپەيلى سوقرات، ئېيسا پەيغەمبەر، مانى، مەنسۇرى ھەللاج، برونى، بائوئېر، بابارەھىم مەشرەپ دارغا مىخلاندى، ئۆتتا ئۆرتەندى. تەپەككۇر تۈپەيلى گالىلى، نيوتون، ئېينىشتېيىن پەن تارىخىدىن ئورۇن ئالدى. تەپەككۇر تۈپەيلى ئىركىن قاغان، بۇسات قاغان، تۈمەن قاغانلاردىن باشلانغان ۋە تەڭرى قاغان، مۇيۇنچۇر قاغان دەۋرىدە گۈللەنگەن ئۇرخۇن ئۇيغۇر خانلىقى (745 ــ 840) زىرقاراقۇۋ بىلەن سانغۇن گۈللۈك باغا ئوتتۇرىسىدىكى ھەسەت تۈپەيلى قىرغىز خانى ئاجۇسقا يەم بولدى. بۇ ئىش قارلۇقلارنىڭ قاراقىتان خانى گۆرخاننى قاراخانىلارغا (840 ــ 1123) سېلىشى، ھىدايىتۇللا ئاپاق خوجىنىڭ يەركەن خانلىقى (1510 ــ 1678) ئۈستىگە جۇڭغار قوشۇنلىرىنى باشلاپ كېلىپ مۇنقەرز قىلىشىدا قايتا تەكرارلاندى. ئەيتاۋۇر، تەپەككۇرسىز كىشىلىك دۇنياسىدا «قىل تەۋرىمەيدۇ»!
مەسىلە شۇقەدەر روشەنكى، مىللەتنىڭ روھىنى ساغلاملاشتۇرۇش، خەلقنى پاسىقلىقتىن ئارىفلىققا، زالالەتتىن سائادەتكە يېتەكلەيدىغان تەلىم- تەربىيىنىڭ ئاساسىي خىزمىتى ئەۋلاتلارنىڭ تەپەككۇر قىياپىتىنى، شۇ ئارقىلىق روھىي مەلىكىسىنى يۈكسەلدۈرۈشتىن ئىبارەت. بىلىش كېرەككى، بەخت- سائادەتنىڭ ئەنقا قۇشى ــ يۈكسەك تەپەككۇر جىنارىغا قونىدۇ!
ف، ئېنگىلىس: «بىرەر مىللەت دۇنيادا ئالدىنقى ئورۇنغا چىقىمەن دېسە، نەزىريىۋى تەپەككۇردىن بىر مىنۇتمۇ خالىي بولالمايدۇ» دېگەنىدى. ئالدىنقى قاتاردا ئەمەس ھەتتا نۇسرەتلىك مىللەتلەر قاتارىدا ياشىماق ئۈچۈنمۇ يېتەرلىك ساغلام، ئۆتكۈر، مۇستەقىل تەپەككۇر قىممىتىگە ۋە قىياپىتىگە ئىگە بولۇش لازىم. بۇنداق تەپەككۇرسىز «ئەرشكە» چىققان بىلەن دىققەت نەزىرى زېمىندىكى «كەشى»دىن يىراقلىمايدۇ. «سەۋرى» دەرىخىگە چىقىپ «سەۋزى ئورىكى»گە دومىلاپ كېتىدۇ. ئاتىلار توغرا ئېيتقان: «قۇت يىلتىزى ـ قۇتلۇق ئۇگ»! «ئۆكىن، ئۆكىن، ئۆكسىزلىكىڭگە»!!
مەختۇم ئەزەم ئەۋلاتلىرىدىن ئىلگىرى باشلانغان غەرپتىن پىرى- مۇرشىد، ئىمام- ئىشان ئىزدەش ھاۋاسى ۋە ئىزىدىكى تەپەككۇر نامايەندىلىرىنى ئاسىي نامىدا ھالاك قىلىش تەلۋىلىكى بىلەن «باشسىز چەۋەنداز» بولۇپ قالغان ئۇشبۇ خەلق مۇستەقىل تەپەككۇر قىلىش ئورنىغا بۇزۇلغان روھ، قۇللاشقان ئىرادە، تەلۋىلەشكەن تەپەككۇردىن باشقا يەنە نېمە قىلىشى مۇمكىن؟! ئۇلار ئۇ يەردە «پالان تۆرەم» بۇ يەردە «پۇستان خوجام» كەينىدە مەھەللىۋى شەيخ –ئىشان، ئەپەندى- موللاملارنىڭ تار قەپىسىگە كىرىۋېلىپ، خۇددى «ھاممام ئالدىدىكى ھور چىقىپ تۇرغان كۈلگە مىلىنىپ ياتقان بالىلار» دەك روھى ئەمىنلىك بىلەن كۈن ئۆتكۈزىدۇ. ئۇلارنى مەزھەپ، يۇرت ۋە ئادەت رىشاتكىلىرىدىن قۇتۇلدۇرۇپ، بىر پۈتۈن زامانىۋى تەپەككۇرغا ئۇيۇشتۇرىدىغان كۈچنى ئۇلار  ھېس قىلالارمۇ؟... ئۇلار كۆزىنى ئاچقان ھامان ھېلىقى ئىشان- موللىلار ئۇلارنىڭ كۆزىگە كۈل چاچىدۇ. مەخۇسۇس كۆز ئېچىشنى پاراڭ تېمىسى قىلىپ تون كېيىپ، سەللە ئورايدىغان روھىيەت سودىگەرلىرى بىلەن تەپەككۇر جەزىخورلىرىمۇ بىر ئېقىم سۈپىتىدە خېچىر مىنىپ يۈرىشىدۇ. ئۇلار كامىران بولۇپ كەلگەن، كۆز ئاچقانلار پەرىشان بولۇپ كەلگەن چىنلىقنى قايسىبىر قەلەم تىترىمەي يازالىغان! مانا بۇ «ئۆز – ئۆزىگە ئاڭ» ۋە «ئۆز- ئۆزىگە تەپەككۇر»ى بولمىغان خەلقنىڭ مەنىۋىيەت ئاسمىنىدىكى قارا تۈتەك!
بىر قاراشتىلا سەللە- كۇلا، كەپكە- شىلەپە قاتارلىق غەرپتىن كەلگەن باش كىيىملىرىنى كېيىۋالغان خالايىققا يېنىشلاپ قاراڭچۇ: ئۇلارنىڭ بېشى «سۈرەت» كۆرۈنىشىدە ئۇلارنىڭ گەۋدىسى بىلەن بويۇن ئارقىلىق تۇتاشقان، بىر زامانلاردا تەسۋى ئېسىلغان بۇ بويۇنلارغا گالىستۇك تاقالغان بولسىمۇ، ئەمما، ئۇلارنىڭ بىچارە ماھىيىتى كىشىنىڭ ئىچىنى ئاغرىتىدۇ، ئۇلارنىڭ مېڭىسىدە «ئىمپورت قىلىنغان» تەپەككۇر قۇشى چىكىلداپ تۇرۇپتۇ. بۇ تەپەككۇرلار بىر-بىرىدىن قانچە پەرقلىق، ھەتتا بىربىرىگە مۇخالىپ بولۇشىغا قارىماي پىكىر تەختىنىڭ ئىككى چېتىدىن ئەمەس، بەلكى دەل شۇ تەختنىڭ ئۆزىدىن ئورۇن تۇتقان. قۇلچىلىق، سېتىلىشقا ھازىر- نازىرلىق، خوشامەتكويلۇق، «بىر بۇغدايغا سەمرىپ، بىر بۇغدايغا ئورۇقلاش» ئۇنىڭ دائىمىي ھاۋا رايى، ئۇلار تۇرمۇشنىڭ «ئازاپ دېڭىزى»دىن ئۆتۈش ئۈچۈن خۇددى نوھنىڭ  كېمىسىنى چۇۋىغاندەك «چوڭ كۆلۈنگو» (ماھايانا) ھارۋىسىنى پاچاقلاپ ھەربىرى بىر تاختايغا چىقىۋېلىپ، ئۆزلىرىگە «كىچىك كۆلۈنگو» (ھىنايانا) ھارۋىسى ياسىۋېلىشقا ئالدىرىشىدۇ. ئۇلار تۇرمۇش كەلكۈنىدە نوھنىڭ ياكى ئۇنىڭ كېمىسىنىڭ  قەدرىنى چۈشىنىشكە ئاجىز. بۇ پىتراقچىلىقنىڭ ئۆزىمۇ بىر تەپەككۇر ھودۇقۇشىدىن ئىبارەت.
تەپەككۇر ئىقتىدارى ھەممىگە تەئەللۇق، ئەمما تەپەككۇر قىممىتى ھەر كاللىدا ھەرخىل. ئۆز- ئۆزىگە تەپەككۇر مۇجەسسىمى بولمىغان مىللەت ئۆز- ئۆزىگە ئىگە بولمىغان مىللەتتۇر.
بەخت- سائادەتنى دەسلەپ ئەلگە تىلە،
بەخت ئەمەس ئالتۇن بولسا يالغۇز تەڭلە.
تەپەككۇرسىز سائادەتتىن ئۈمىد كۈتمە،
ئۆز- ئۆزىگە تەپەككۇرسىز ئىنسان –تەلۋە.

1993-يىل 11-ئاينىڭ 14- كۈنى
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى:م.قادىر( ھۇما)

ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (18)
مىللى مائارىپ ۋە نەزىريىۋى تەپەككۇر

«شىنجاڭ سەنئىتى» ژورنىلىنىڭ بۇ يىلقى خەنزۇچە 1- سانىغا بېسىلغان، خەنزۇيۇڭ، لې لىن ئىسىملىك ئىككى ئاپتۇر يازغان «تەبىئەت، مەدەنىيەت، ئىنسان» ناملىق ماقالىنى ئوقۇپ، غەربىي دىياردا ياشاپ كەلگەن يەرلىك يەرلىك مىللەتلەرنىڭ روھىيىتىدىكى ئاجىزلىقلار ۋە مىللىي مائارىپىمىز توغرىسىدا ئويلۇنىپ قالدىم.
ماقالىدا غەربى دىيارنىڭ «تەبىئەت ئانىسى» مۇھىتىدا غەربى دىياردا تۆرەلگەن ئىنسانلاردا يەككە ھاياتىي ئىقتىدار كۈچلۈك، مىللىي ئويۇشۇشچانلىق ئاجىز؛ سودا ۋە  تەپەككۇر ئىقتىدارى كۈچلۈك، سىياسى ئىقتىدارى ئاجىز؛ ھىسىياتچان ئىقتىدارى كۈچلۈك، ئەقلى بىلىش ئىقتىدارى ئاجىز؛ يېڭىلىققا قىزىقىش ئىقتىدارى كۈچلۈك، ئۆزىنى بىلىش ئەنئەنىسىنى قەدىرلەش ئىقتىدارى ئاجىز ئىكەنلىكى تىلغا ئېلىنغان بولۇپ، ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك ئائىلىسىنىڭ روھىي مەدەنىيەت تۈزۈلمىسى بىلەن سېئىشتۇرۇلغان. ماقالە ئاپتۇرلىرى غەربىي دىيارلىقلارنىڭ ئويۇشۇش كۈچىنىڭ بىر-بىرىنى چەتكە قېقىش كۈچىدىن كۆپ ئاجىزلىقىنى؛ تارىخقا، ئاتا-ئانىغا، پىشقەدەم نامايەندىلەرگە، ئەنئەنىگە بولغان ھۆرمەت، ۋارىسلىق ۋە قەدىرلەش ئېڭىنىڭ ئۇنتۇلۇش، قەدىرلىمەسلىك، بىپەرۋالىقتىن كۆپ ئاجىزلىقىنى تىلغا ئېلىش بىلەن مىللەتلەرنىڭ يادرو ھاسىل قىلالماسلىقى، تۆت ئەتراپىدىكى ئۇيۇشقان، يادرو ھاسىل قىلغان سىياسىي ھاكىمىيەتلەر كونتۇرۇللىقىنى تەقدىر قىلغانلىقى، سەرگەردان مىللەتلىكى، مەدەنىيەت نامايەندىلىرىنىڭ باشقا خەلقلەر تەزكىرىلىرىگە نامى چۈشۈپ قالغانلىرىدىن باشقىلىرى ئۆز تۆھپىلىرى بىلەن بىللە چەكسىز قۇم دېڭىزىغا غەرق بولىدىغانلىقىنى ئوچۇق- يورۇق بايان قىلغان.
ماقالىنى ئوقۇپ، ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ بىر قاتار تارىخىي ئەنئەنىۋى ئاجىزلىقلىرىنىڭ نوقۇل «تەبىئەت ئانىسى» قېلىپىدا شۇنداق ئەۋزەللىكە ئىگە بولۇپ يارالغان دېگىلى بولمىسىمۇ، ھازىرقى ئۇيغۇر ئىجتىمائىي ۋە روھىي مۇھىتىدا ئېغىر دەرىجىدە ساقلانغان ئۈچ موھىم ئىللەت ۋە ئاجىزلىقنى قايتا ھېس قىلدىم. بۇ نوقتىدىن يۇقىرىقى ئىككى ئاپتۇرنىڭ ئوچۇق –يورۇق ئىلمىي پوزىتسىيىسىگە تەسەننا ئوقۇش كېرەك.
مەن ئىلگىرى يېزىپ ئېلان قىلغان «روھنى ساغلاملاشتۇرۇش ــ مىللەتنى گۈللەندۈرۈشنىڭ مۇقەددىمىسى»، «ھەسەتخورلۇق ھەققىدە ھەسرەتلىك خىياللار»، «مىللەتنىڭ ئۆز- ئۆزىنى بىلىشى ۋە سوتىسيالىستىك مەدەنىيەت ئۈچ بۇرجىكى»، «يىپەك يولىدىكى بىر چوڭ ئىللەت» ناملىق ماقالىلەردە خەلقىمىزنىڭ روھىيەت تۈزۈلمىسى، مەدەنىيەت پىسخىكىسى، تۇرمۇش شەكلى جەھەتلەردىكى بىر قاتار ئىللەتلەرنى يۈزخاتىرە قىلماي كۆرسىتىپ ئۆتكەن ئىدىم. ئىچكى ئىتتىپاقسىزلىقنىڭ (يۇرتۋازلىق، كەسپى ھەسەتخورلۇق، پىتنە ئىغۋاغا ھېرىسمەنلىك، ئۆزىدىن چىققان ياراملىق كىشىلەرنى چۆكۈرۈش، بىر-بىرىگە ئورا كولاش، قەست قىلىش) بىزدىكى ئاساسىي ئىللەت ئىكەنلىكىنىمۇ كۆپ قېتىم تىلغا ئالغانىدىم.
ھىسىياتقا بېرىلىش، گاھى قەھرىمان، گاھى بېرىبان، گاھى خۇشخۇي، گاھى چۈشكۈن روھىيەتكە ئەسىر بولۇش، ئوقتەك قىزىپ نىكاھلىنىپ، تىزدىن سوۋۇپ ئائىلىنى ۋەيران قىلىش، غەزىپىگە پايلىماي پاجىئە ھاسىل قىلىش، بىكار تەلەپ، سۆلەتۋازلىق قاتارلىقلارنى دائىم يولۇقتۇرۇپ تۇرىمىز. مۇھىمى شۇكى، مىللىتىمىز ئومۇمەن ئەقلى، مەنتىقى، نەزىريىۋى، ئىلمىي تەپەككۇرغا نىسبەتەن ھېسسىيات ۋە كۆز ئالدىدىكى روھىي كەيپىيات بويىچە پىكىر يۈرگۈزۈشكە ئېغىر دەرىجىدە مايىل. بىزدە شائىرلىق، يازغۇچىلىق، ئارتىسلىق، سازەندىلىك، ناخشىچىلىق خايىشى ئىلمىي ۋە نەزىريىۋى جەھەتتىكى ئىجادىيەت ئىشلىرىدىن كۆپ كۈچلۈك.
بىزدە ئەنئەنىۋى ئاڭ تولىمۇ ئاجىز، ئاتا- ئانىلارنى، پىشقەدەم جامائەت ئەرباپلىرىنى، ئۇستازلارنى ھۆرمەتلىمەسلىك، ئۇلارغا ۋاپاسىزلىق قىلىش، ئۆز تارىخىنى ئىزچىل ــ مەنتىقى چۈشىنىشنىڭ يىتەرسىزلىكى، قۇرۇق قايىلچىلىق ۋە ئەقىدىۋازلىق تۈپەيلىدىن تۈزۈكرەك ساقلاپ قالغان مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرىمىزمۇ يوق. تارىخىمىزنىڭ خېلى بىر قىسمى گاھىدا ئۇ ئىشان، گاھىدا بۇ خوجىنىڭ ئارقىسىدىن مۇرت بولۇش بىلەن ئۆتۈپ كەتكەن. بۇلارنى ئويلىغىنىمىزدا دىققىتىمىز بىردىنلا مىللىي مائارىپىمىزغا بۇرالدى. مائارىپ ــ ئىنساننى تەبىئەت دۇنياسىدىن مەدەنىيەت دۇنياسىغا، جاھىللىق ئالىمىدىن ئارىفلىق ئالىمىغا قايتا تۆرەلدۈرىدىغان ئۇلۇغ بىناكارلىق، مىللى مائارىپ نىسپى مەنىدىن ئېيتقاندا شۇ مىللەتنىڭ كونكىرت تارىخىي، ئىجتىمائىي، مىللىي ۋە روھىيەت ئالاھىدىلىكلىرىنى ئاساس قىلغان، قاراتمىلىقى كۈچلۈك تەلىم- تەربىيە خىزمىتىدىن ئىبارەت.
ئاپتۇنۇم رايونىمىزدا مىللىي مائارىپ، بولۇپمۇ ئۇيغۇرلارغا قارىتىلغان مىللىي مائارىپ ئۆز ئوبيېكتلىرىنىڭ ھالقىلىق ئاجىزلىقلىرىنى ئېنىق بايقىغان ۋە قاراتمىلىققا ئىگە تەلىم- تەربىيە ۋاستىلىرىنىڭ ئۈنۈمدارلىقىنى روشەن گەۋدىلەندۈرگەن بولۇشى لازىم. مېنىڭچە، ھالقىلىق مەسىلە ئۇيغۇر روھىيىتىدىكى ھېسىيات قۇرۇلمىسىنىڭ تەپەككۇر قۇرۇلمىسىدىن ئۈستۈن بولۇش ھادىسىسىنى تەربىيە ئارقىلىق تەدرىجىي تەرتىپكە سېلىشتىن ئىبارەت. بۇ مەسىلىنى ھەل قىلماي مىللەتنىڭ ئىچكى ئۇيۇشۇشچانلىقى ۋە تارىخى، ئەنئىنىۋى ئىزچىللىقى مەسىلىسىنى چۈشەندۈرگىلى، تەدرىجى ھەل قىلغىلى بولمايدۇ.
مەلۇمكى، «مىللەتنىڭ موھىم بايلىقى ــ خەلقنىڭ مەنىۋى قىياپىتىدىن ئىبارەت» (چېرنىشۋىسكى). خەلقنىڭ مەنىۋى قىياپىتىنىڭ يۇقۇرى- تۆۋەنلىكى ئاخىرقى ھېساپتا نەزىريىۋى تەپەككۇرغا باغلىق. نەزىريىۋى تەپەككۇر دەل ماركس تەرىپىدىن «ئۆز زامانىسىنىڭ مەنىۋى تاجى» دەپ ئاتالغان ئىلمىي تەپەككۇر ۋە پەلسەپىۋى تەپەككۇردىن ئىبارەت.
مىللىي مائارىپ ئۆز ئوبيېكتىلىرىنىڭ نەزىريىۋى تەپەككۇر جەھەتتىكى ئاجىزلىقىنى يېتەرلىك مۆلچەرلىگەن ھالدا تەربىيەلەنگۈچىلەرگە پەلسەپە، تەبىئەت پەنلىرى، قانۇنشۇناسلىق، جەمئىيەتشۇناسلىق ۋە تارىخ پەنلىرىدىن نوقتۇلۇق تەربىيە بېرىشى، ئوقۇغۇچىلارنى ماتېماتىكا، لوگىكا ۋە سىياسى- ئىقتىسادقا ئائىت پەنلەرنى ئىگىلىتىشكە كۆپرەك ئىلھاملاندۇرىشى كېرەك. فېيختىۋانگىر «مەنتىقىي تەپەككۇر ئىنسانىيەت تەورىسى» دېسە، ئېنگىلىس «دۇنيادا بىرەر مىللەت ئالدىنقى قاتاردا تۇرىمەن دېسە، نەزىريىۋى تەپەككۇردىن بىر مىنۇتمۇ ئايرىلالمايدىغان بولىشى لازىم. دېگەنىدى. ئەلۋەتتە، بۇ، ئەدەبىيات- سەنئەت بىلەن شۇغۇللانماسلىق كېرەك، ئەدەبىيات-سەنئەتتە نەزىريىۋى تەپەككۇر يوق دېگەنلىك ئەمەس. بۇ پەقەت بىزدە ئەدەبىيات-سەنئەتكە نىسبەتەن، ئەدەبىيات- سەنئەت كىتابلىرى، گېزىت-جورناللىرىغا نىسبەتەن، ئەدەبىيات –سەنئەت ئىجادىيىتىگە نىسبەتەن پەلسەپە، تەبىئەت بەنلىرى، ئىقتىساد، قانۇنشۇناسلىق، جەمئىيەتشۇناسلىق، تارىخشۇناسلىققا ئوخشاش غۇللۇق ئىلمىي، نەزىريىۋى تەپەككۇر ۋاستىلىرى، ئىجادىيەت خايىشى ۋە نەتىجىلىرى تولىمۇ كەم دېگەنلىك.
بىز ئائىلىلەردىن جەمئىيەتكىچە كىشىلەرنى قائىدە پىرىنسىپلار بويىچە پىكىر يۈرەۈزىدىغان، سۆزلەيدىغان، ئۆز ھىسىياتلىرىنى تىزگىنلىيەلەيدىغان، مۇستەقىل پىكىر يۈرگۈزەلەيدىغان قىلالىساق، بالىلارنى كىچىكىدىن باشلاپ نەزىريىۋى تەپەككۇر يۈرگۈزۈشكە يېتەكلەپ، تەبىئىي پەن كۇرجۇكلىرىغا ئۇيۇشتۇرۇپ، ئۇلاردا نەزىريىۋى تەپەككۇر ئېگىزلىكىنى ئىگىلەشكە ئىنتىلىش ئادىتىنى يىتىلدۈرەلىسەك، بۇ مەقسەتتە بوشاشماي بىرقانچە يىل قېتىرقىنىپ ئىشلىسەك چوقۇم كۆرۈنەرلىك نەتىجە قازىنالايمىز.
نەزىريىۋى تەپەككۇرنىڭ ئۈستۈن ۋە ئەۋزەل مۇھىتىنى يارىتىش، مېنىڭچە ئۇيغۇر مىللىي مائارىپىنىڭ ئاساسىي يېتەكچى ئېڭى ۋە تارىخىي خىزمىتى بولۇپ ھېساپلىنىشى كېرەك.
1993-يىلى 6-ئاي، ئۈرۈمچى
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى:م.قادىر( ھۇما)

ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (19)
تەسەۋۋۇپ ۋە مۇھەببەت

«ئۆزلۈك» ــ ئۆزىنى بىلمەك سوپىزىم ۋە يېڭى گۇمانىزىم پىكىر ئېقىمىدىكى ئاساسىي كاتېگورىيە.
«ئۆزلۈك» ــ ئىنساننىڭ ماھىيىتى، ئىنسان ئالەمنىڭ ماھىيىتى. جالالىدىن رۇمىي بىلەن ھەرقايسى تەسەۋۋۇپچىلار: ئىنسان ماھىيىتى جەھەتتە تەڭرى، نەپسانىيىتى جەھەتتە شەيتان؛ ئىنساننىڭ كامالىتى ــ ئىنساننىڭ شەيتان ۋەسۋەسىلىرىگە ئىسيان قىلىشى، ئۆزلۈكىنى ــ تەڭرىلىك ماھىيىتىنى بىلىشى، تېپىشى ۋە ئاسرىشى، دىيىشىدۇ.
ئىنسان جىسمانىي جەھەتتە بىر ئات، بىر ھايۋان. ئىنسان مەنىۋى جەھەتتە ئاتقا مىنگۈچى، ئەگەر ئاتقا مىنگۈچى دانا بولسا، ئاتنى كامالەتكە باشلايدۇ، نادان بولسا، ئات ئۇنى ئوقۇرغا باشلايدۇ. ئىنسان روھىيىتى ھايۋان ئوزۇقىنىڭ ــ ئات يېمىنىڭ قۇلىغا ئايلىنىدۇ. بىراق، ئىنسان ئۆزى ھەققىدە بىلمەيدۇ، غەم يېمەيدۇ، ئەنسىرىمەيدۇ. بەلكى، ئات غېمىدە، ئات يېمى غېمىدە پايىپېتەك بولىدۇ. سېنىڭ شېرىن خىياللىرىڭغا يوشۇرۇنغان پۈتۈن ئاتەشنى نىيەتلىرىڭدىن يوشۇرماي، ئۆز ئالقىنىڭغا تۆك، قارا، ئۇنىڭ قانچىسى ئۆز ماھىيەتلىرىڭ غېمىدە ۋە قانچىسى ئات بوغۇزى غېمىدىكىن! سەن ئاسمان- زىمىن ھەققىدە دانىشمەن بىلىمدان، بىراق «ئۆزلۈك» ھەققىدە بىر نادان، ھەتتا تەلۋە ئەمەسمۇسەن! روھى زېمىندا ئۆلگەن كېيىك بەدىنىدە مىغىلداپ يۈرگەن چۈمۈلىلەردەك ئىنسان تۈركۈملىرى نەچچە مىڭ يىلدىن بېرى قىمىلداپ تېنىم تاپمىدى. ئۆزلۈك خەزىنىسىگە قەدەم قويغانلار نېمە دېگەن ئاز؟! ئۆزلۈك ــ ئۇلۇغ ئىلىم. ئۇ ئادەمنىڭ قىممىتىنى ئۇنىڭ چۈمۈلىدەك توپلىۋالغان كېيىك پارچىلىرى بىلەن ئەمەس، بەلكى كامالەتكە قانچىلىك يېقىن- يىراقلىقى بىلەن ئۆلچەيدۇ. ئىنساننى بايلىق تارازىسىدا ئۆلچەپ بولامدۇ؟!
ئەمما، ئۆزلۈك ئىلمى ئون پاتمان ناننى كۆتۈرىۋالغان ناۋايغا ئوخشىمايدۇ. كۆتۈرۈپ يۈرگەن بىلىملىرىڭ باشقا نەرسە، سەن ھەزىم قىلغانلىرى باشقا نەرسە، دەرھال كۆتۈرگەن ناننى، دەرھال يەۋېتەلمەيسەن- دە!
ئۆزلۈك ئىلمى ــ ئۆلمەس چەۋەنداز. ئادەم قېرىپ، ئۇنىڭ مىنگەن ئېتى ھاسىرايدۇ. بۇ دەل ئات مىنگۈچىنىڭ پىشقان، ئاتنى ئۆز يولىغا كۆندۈرگەن ۋە كامالەت گىرۋىكىگە يېقىنلاشقان چېغى سادىر بولىدۇ. مانا بۇ ئۆمۈر دېمەكتۇر.
ئىنسان ماددىي ھايات ۋە مەنىۋى كامالەت ناتەكشىلىكىدە ھەركەتلىنىدىغان شەيئى. ئىنسان ئۆمرىنى بالىلىقمۇ ئەمەس، قېرىلىقمۇ ئەمەس، دەل بۇ ئىككى ئارىدىكى يېرىم ئەسىر ماددىي جەھەتتە پۇچۇلدۇرىدۇ، مەنىۋى جەھەتتە يېتىلدۈرىدۇ. ئەتتەڭ، «ناۋا مۇقامى» ئەۋجىگە چىققاندا تارى چاراس قىلىپ ئۈزىلىدۇ، تارا ئالماشتۇرالمايسەن. قولۇڭدىن كېلىدىغىنى؛ «ناۋا سازىنى دەۋران مۇترەبى بەزمىدە چالغاي» (نەۋائى مىسراسى) دېگەندىن ئىبارەت.
ئۆزلۈك ئىلمى زىددىيەتچان ماددىي دۇنيادا «بىرلىك» («ۋەھدەت») ۋە «ئىشىق» (مۇھەببەت)نى شۇئار قىلغان. مۇھەببەت ــ ئۆزلۈككە ئىنتىلىش، ئىنساننى ئىنسان بىلەن (ھايۋان بىلەن ئەمەس)، ئىنساننى ئات مىنگۈچى بىلەن (ئات بىلەن ئەمەس)، ئىنساننى مەنىۋى ئوزۇق بىلەن (ئات يېمى بىلەن ئەمەس) قوشماق. قۇشۇلماق ــ ۋەسلى، ۋەسىل ــ ئىنساننىڭ ئۆز- ئۆزىنى تونۇشى، كۆرۈشى، ئۆزىنىڭ مۇقەددەس (قۇتلۇق) قەسىرىگە كۆتۈرىلىشى. ئۆزلۈك شوتىسى ياكى ئۆزلۈك دۇلدۇلىسىز ئىنسان ئۆزىنىڭ ئىلاھىي كامالىتىگە، ئىنسانىي قىممەت مىراجىغا چىقالمايدۇ. ئۇ پۇلدار تۈلكە، ھۆسۈندار ئاق ئېيىق، ھوقۇقدار شىر، ئالتۇن قاسراقلىق سۈيىقەستچى يىلانلىق ماقامىدىن چەتنەلمەيدۇ. ئۇ «نۆل» بىلەن يوقلۇقتىن كېلىپ، يەنە يوقلۇققا «نۆل» بىلەن كېتىدىغان تىللىق، زىبۇ زىننەتكە ماھىر ھايۋان بولۇپ قالىدۇ، خالاس.
مۇھەببەت ــ ئىنتىلىش. ئۇ ئىنساننى سۆيۈشكە ھەقلىق. ئۇ ئىنساندا مەيلى مەھبۇبنى سۆيۈش، مەيلى ئىنسانلىق ھەقىقىتىنى سۆيۈش، مەيلى ۋەسلى ئىنسان (ۋەسلى ئىلاھىيە) يولىدىكى مۇھەببەت بولسۇن بىر پۈتۈن، ئۇ ھاياتنىڭ ئۆزلۈكنى تېپىش يولىدىكى كارۋان بېشى.
سۆيۈش ئاتتىمۇ، ئاتقا مىنگۈچىدىمۇ بولىدۇ. ھەقىقىي مۇھەببەت ھەقىقى ئۆزلۈككە ئېرىشكەن ئىككى ماھىيەتنىڭ قوشۇلىشى بولۇپ، بۇ ئالەمنىڭ ئوچۇق- يورۇق ۋە تەنتەنىلىك تويى، ئۇلۇغ ئىزدىنىشنىڭ زەپەر كۈيى، ئىلاھلار ۋەسلى مىراسى. شېئىرىيەت ۋە سەنئەت ئۇنىڭ خاتىرىسى ۋە سارىيى، خالاس. مۇھەببەت جىمى ئالەمدە روھسىز، ئۆزلۈكسىز، ئەمما كامىل ئىنساندا روھىيەت قۇببىسىغا يەتكەن ھالدا ئەبىدىلئەبەت داۋام قىلىدۇ. بۇ مۇھەببەتنىڭ بېشىدا، مەنپىي ئىلاھ ــ ئاياللىق كامالىتى تۇرىدۇ. ئۇ ئالەم بىنا قىلغۇچى رېئال بىشنادۇر. ئۇ يول بېشىدا ئوماق قىز، يول ئاخىرىدا مېھرىبان موماي قىياپىتىدە چاقنايدۇ.
مۇھەببەت مەسىلىسىدە ئىككى شەرت شۇكى، سەن كامىل قەلبنى ئىزدە ۋە ئۆزەڭمۇ كامىل قەلب بول. كامىل قەلب ھەقىقىي ئۆزلۈككە ئېرىشكەن ئىنسان ماھىيىتىدىن ئىبارەت. ئاتقا مىنگەن مەلىكە ياكى شاھزادە، ئات رىزقىنى يېمەسلىكى لازىم بولغىنىدەك، ئاتقا ياكى ئاتتەك ھايۋانىي سۆيگۈگە قۇربان بولماسلىقى تەۋسىيە قىلىنىدۇ. قارا، مۇھەببەت نامىنى سېتىپ يۈرگەن ۋە مەڭگۈ مۇھەببەتتىن بىخەۋەر كىشىلەرگە! ئۇلارنىڭ قەلبىدە ئالدامچىلىق ۋە تەنتەكلىك ھىجىيىشى بىلەن يوپۇقدالغان ھايۋانلىق ھۆكۈمرانلىق قىلىپ تۇرىدۇ. غەزەپ ۋە خىرىس بەرىبىر سېنىڭ ئۈلپىتىڭ بولۇپ، پاھىشخانىغا نىكاھلانغان ياكى ئېيىق غارىغا سولانغان ئايالغا ئايلىنىپ قالىسەن.
ئىنسان تۇغۇلىدۇ، ئەمما سەن تەكرارلانمايسەن. جەننەت بىلەن دوزاخقا ئوخشاشلا قىزىل يېپىنچا تاشلىغان ئىشقىۋازلىق تۇيغۇلىرىدا تۈلكىنىڭ، ئېيىقنىڭ، شىرنىڭ، قوتازنىڭ، مايمۇننىڭ، يىلاننىڭ نىكاھلانغان مەھبۇبى بولۇپ قالدىڭمۇ، بولدى، بەس! سەن ئۆزلۈك ئەينىكىدە دوزاقتا كۆيگۈچىسەن. ئىسىڭدىن چىقمىسۇنكى، ھەقىقى جەننەت كەۋسىرىگە تەشنا ئىكەنسەن، ئۇنى قەلبتىن ئىزدە، كەۋسەر قاچىلانغان ئىدىشنىڭ شەكلى- پەكلى بىلەن كارىڭ نېمە؟! چۈنكى، ئويغانغانلار تولىمۇ ئاز ۋە ئۇلار خېلىلا يول يۈرگەن! بىلگىنكى، ئىنساننىڭ يىتىلىش يولىنى سىزىپ بەرگەن ئۆزلۈك ماقامىدىكى دانىشمەننىڭ  نۇرانە قىياپىتى ئۈچۈن ئۇنىڭ يېشىنىڭ نىمە ئەھمىيىتى بار! سەن ئۇنى ئىزدە، ئات مىنگۈچىلەر ۋە ئاتنى قانداق مىنىشنى ئۆگەتكۈچىلەردىن ئىزدە!

1992-يىلى 8- ئاينىڭ 23-كۈنى
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى:م.قادىر( ھۇما)

ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (20)
ئۆزىنى تىزگىنلەش

ئىنسان مۇرەككەپ ئىقتىدارلىق زىددىيەتچان مۆجىزە. ئۇنىڭ روھىيىتى ناگاندا چەكسىز تەلپۈنۈش ۋە پايانى يوق تەسەۋۋۇر چېچەكلىرى بىلەن پەرۋاز قىلسا، ناگاندا دېڭىز- ئوكيانلاردەك تاشقىنلاپ، بۇجغۇن چاچرىتىپ، رەڭدار بۇلۇتلاردەك ئىگىز چوققىلار ئۈستىگە يېپىلىدۇ. ئۇنىڭ ئەكسى يۆنىلىشتە، قۇلۇلىدەك ۋىجىكلەپ تۈگۈلىۋالىدىغان، پەرۋانىدەك ئۆزىنى ئاتەشكە ئاتقۇسى كېلىدىغان ھالەتلىرىمۇ بولىدۇ. ئۇ سېھىرلەنگەن «سۇلايمان قۇمرىسى»دىكى بەھەيۋەت دىۋىدەك قۇمرا ئاغزىدىن پۇرقىراپ چىقىپ ، يەر- زىمىننى لەرزىگە كەلتۈرسە، بەزىدە كىچىكىنە قۇمرا ئىچىدە تۈگۈلۈپ يېتىشتىن ئۆزگە ئىلاج بولمايدۇ. دەر ھەقىقەت ئىنسان ئەڭ ئالدى بىلەن ماددىي مەۋجۇدىيەت سۈپىتىدە، مۇنداق مەۋجۇدىيەتنىڭ تەبىئىي ۋە ئىجتىمائىي قانۇنىيەتلىرى تەرىپىدىن كونتۇرۇل قىلىنغان ۋە چەكلەنگەن.
ئىنسان فىزىئولوگىيىسىدە، بولۇپمۇ نېرۋا پائالىيىتىدە ئوخچۇش ۋە تورمۇزلىنىش ئىقتىدارى تۈپەيلى ئۇ ھاياتىي پائالىيەتلەرنى گارمۇنىيىلەشتۈرىدۇ. ئىنسان ئىختىرا قىلغان ماددىي ۋە مۇرەككەپ سايمانلاردا، قاتناش ۋاستىلىرىدە ئېچىش- يېپىش توچكىلىرى، تېزلىنىش- ئاستىلىتىش، قوزغىتىش، توختىتىش ئەسۋاپلىرى بولىدۇ. بۇ ھەممىگە روشەن ئېلېمېنتر چۈشەنچە.
ئەمما، ئىنسان ئۈچۈن، ئىنسان تۈركۈملىرى ئۈچۈن بىر خىل جىددىي ئاڭ سۈپىتىدە ئۆزىنى تىزگىنلەش قۇرۇلمىسىنىڭ بولۇش- بولماسلىقى، ئۇنىڭ ئىقتىدار مەلىكىسىنىڭ نەقەدەر مۇھىملىقىنى ھەممە بىلگەن ئەمەس. چېكىدىن ئاشقان ئاچ كۆزلۈك، ساختا شۆھرەت ئۈچۈن ھەممىنى ۋەيران قىلىش تەلۋىلىكى، ھسىترىيە ھاسىل قىلغان ئىغۋا- تۆھمەتخورلۇق، بۇرچ، نۇمۇس ۋە شەرمى –ھايا رىجىلىرىنى دەپسەندە قىلىدىغان بىشەملىك... ۋە شۇنىڭغا ئوخشىغان ئىنسان قېلىپىدىن چىققان «سەلبى ۋە بۇزغۇنچى چەكسىزلىك» ئۇرۇنۇشلىرى ئۆزىنى تىزگىنلەش ئاڭ قۇرۇلمىسىنىڭ بولماسلىقى بىلەن ئالاقىدار.
ئەڭ ئىپتىدائىي ئىنسان ئۆزى ئوۋلايدىغان ھايۋان تۈركىمىگە قۇربانلىق قىلىش، ئۇنىڭ كۈشەندىلىرىنى ئۆلتۈرۈش قاتارلىق پائالىيەتلەر ئارقىلىق ئۆزى ئوۋلايدىغان ھايۋان روھلىرى ۋە ئىلاھلىرىنىڭ  كەچۈرۈم ۋە خيرىخاھلىقىغا ئېرىشىشنى رىجە قىلىشقانىدى. قەدىمكى قۇل ئىگىلىكى مەدەنىيەت ئوچاقلىرىدا ئەخلاق سىۋىلىزاتسىيىسى تەشەببۇسلىرىگە نامايەندە بولغان كۇڭ فۇزى، ساكيامۇنى، سوقرات ھېكىملەر ئىنساننىڭ چەكسىز خايىشىغا بېرىلمەسلىكى، ئۆزىنى تۇتۇپ، ئەدەپنى بەجا كەلتۈرىشى، ئىنساپلىق بولۇشى توغرىسىدا ۋەز- نەسىھەتلەر قىلىشقان. قەدىمكى كىشىلەر ياخشىلىق- يامانلىق ئىلاھلىرى، يورۇقلۇق- قاراڭغۇلۇق دېۋىلىرى توغرىسىدا دىنىي ياكى ئەپسانىۋى ئەقىدىلەر توقۇشقان.
سىنىپىي زىددىيەتنىڭ كەسكىنلىشىشى ۋە بىر تەڭرىلىك دىنلارنىڭ ھاكىملار ھامىيلىرىغا ئايلىنىشى بىلەن ئۆزىنى تىزگىنلەش ئېڭى ئىزىلگۈچىلەرنىڭ ئۆز- ئۆزىنى تەقىپ قىلىش، خارلاش ۋە قۇللۇق ئاسارىتىدە دەپسەندە قىلىشنى مۇتلەقلەشتۈرىدىغان، تەقدىرلەشتۈرىدىغان پاسسىپ نەرسىگە ئايلىنىپ قالدى. فېئودالىزم ئىسكەنجىلىرىگە قارشى ئەركىنلىك تەشەببۇسلىرى تاكى بۇرجۇئازىيە مەھكۇم سىنىپتىن ھاكىم سىنىپقا ئايلانغىچە بولغان بۇرجۇئازىيە مەرىپەتچىلىكى ۋە بۇرجۇئازىيە ئىنقىلابى دەۋرىدە نىسپىي- تارىخىي مەنىدە ئىلغار تەشەببۇس بولغان بولسىمۇ، كاپىتالىستىك ئىجتىمائىي مۇناسىۋەتلەر كەسكىنلەشكەن كېيىنكى بىرقانچە ئەسىر ئىچىدە ئۆزىنىڭ ساختا، پۈچەك ۋە ناقابىل ئىكەنلىكىنى ئاشكارىلىدى. ئىنساننىڭ، ئىنسانىيەتنىڭ ئۆزىنى تىزگىنلەش ئاڭ قۇرۇلمىسى، بۇ جەھەتتىكى كۆپ قاتلاملىق مۇئەسسەلەرنىڭ مۇتلەق زۆرۈرلىكىنى بارغانسىېرى ھالقىلىق سىۋىلىزاتسىيە تېمىسىغا ئايلىنىپ قالدى. مۇئاييەن مەنىدە ئىنسانىيەتنىڭ مەخت- سائادىتى، تىنچ- ئامانلىقى، تەقدىر- ئاقىۋىتى ئىنسانىيەتنىڭ ئاڭلىق ۋە ئۈنۈمدار يوسۇندا ئۆز- ئۆزىنى كونتۇرۇل قىلىش سەۋىيىسىگە باغلىق بولۇپ قالدى. زەھەرلىك ئىچىملىك ۋە چېكىملىك، مۇھىت بۇلغىنىشى، قارا جەمئىيەت گوروھۋازلىقى، ئىرقىي ۋە مىللىي ئۆچمەنلىك پىكىر ئېقىمى، پىسخىك ئىللەتلەرنىڭ ئىجتىمائىي ئەسەبىيلىك چۆكمىلىرى ھاسىل قىلىشى، ۋاپا ۋە مېھىر- شەپقەت گۈلزارىنىڭ پۇل ۋە پاراغەت قۇيۇنلىرىدا ۋەيران بولۇش خەۋپى، ساتقۇنلۇق ۋە پۇرسەتپەرەسلىك، ھەربى راسخوتنىڭ كىشىنىڭ يىلىكىنى شۈمۈپ كېتىشى، ئۇرۇش تەلۋىچىلىكى ۋە نوپۇس كۆپۈيىشى بۆھرانى، شەخس، ئائىلە ۋە مىللەت تۇرمۇشىدىكى ئۆزىنى تىزگىنلەش ئارقىلىق خالىي بولغىلى بولىدىغان ۋە ئۆزىنى تىزگىنلىمەسلىكتىن يۈز بەرگەن پاجىئەلەر شەرق ۋە غەرپتە ئۆزىنى تىزگىنلەش سىستېمىسىنىڭ زۆرۈرلىكى توغرىسىدىكى كۈچلۈك ئويغنىش ۋە ئىزدىنىشنى شەكىللەندۈرمەكتە. مەن «قۇتادغۇبىلىك» داستانىدىكى ئىجتىمائىي بەخت تۈزۈلمىسى فورمىسىدا ئىلىم- مائارىپ، ئادىل سىياسەت- قانۇن، جەمئىيەتتىكى ھەرقايسى قاتلاملارنى تەدرىجىي بېيىتىش يوللىرى توغرىسىدىكى ئۇللۇق قاراشلار بىلەن «ئۇدغۇرمىش» ئوبرازىغا يىغىنچاقلانغان ۋە ئوتتۇرا ئەسىر شارائىتىدا دىنىي، تەسەۋۇپ تۈسى ئالغان «قانائەت»، «ئاقىۋەت» كاتېگورىيىسىنىڭ تۈپكى ماھىيىتى، ئىجتىمائىي بەختۋە ئىنسانىيەت سىۋلىزاتسىيىسىنىڭ يەنە بىر ئۇللۇق شەرتى ــ «ئۆزىنى تىزگىنلەش» كاتېگورىيىسى ئىكەنلىكىنى ھېس قىلدىم. مۇشۇ مەنىدە يۈسۈپ خاس ھاجىپ ئۆزىنىڭ زامانىسىدىكى ئەخلاقىي چۈشكۈنلۈكلەر كونكرتلىقى ئەينىكىدە ئۆزىنى تىزگىنلىمەسلىك ۋە شەخسى مەنپەئەت ھەم شۆھرەت پەرەسلىككە بېرىلىش يالدامىسى بولغان ئومۇمىي چۈشكۈنلۈك ۋە ئەخلاق بۇلغۇنىش ھادىسىسىنى تەسەۋۋۇر قىلالىغان.
ئۆزىنى تىزگىنلەش ئاڭ قۇرۇلمىسى بىلەن ئاپائىيەت سېستىمىسى يالغۇز «دوللار ئىمپېرىيىسى» دۇنياسىغىلا ئەمەس، ھەممە، راۋاجلىنىشتا ئارقىدا مېڭىۋاتقان خەلقلەرگىمۇ مۇتلەق زۆرۈر. ئېيتىش مۇمكىنكى، ئۆزىنى تىزگىنلەشنى ئىنسانىي ئاڭ ۋە ئىجتىمائىي مۇھىم ۋە دائىمىي شەرتى قىلغان خەلق، گەرچە راۋاجلىنىشتا ئارقىدا مېڭىۋاتقان بولسىمۇ، ئۆزى- ئۆزىنى قورقۇتىۋاتقان ۋە ئىجتىمائىي، مەنىۋى ئىللەتلەر ئازابىنى چېكىۋاتقان تەرەققى قىلغان خەلقلەرگە نىسبەتەن، روشەن ئەۋزەللىككە ئىگە بولغان ئاقىلانە تۇرمۇش شارائىتىگە مۇيەسسەر بولۇشى ۋە پات ئارىدا ئىجتىمائىي بەختنىڭ بىرقەدەر يۇقۇرى پەللىسىگە ئېرىشىشى مۇمكىن.

1990-يىل 12-ئاينىڭ 14-كۈنى
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى: م.قادىر(ھۇما)

ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (21)
ئۆزلۈك ئەينىكى

ئىنسان تۇپراقتىن ئۈنگەن گىياھ، گىياھتىن قەد كۆتۈرگەن ھايۋاننىڭ ئاخىرىغا قوشۇلغان كارامەت مۆجىزە سۈپىتىدە يارالغان پۈتكۈل كائىناتنىڭ ئۇلۇغ ئەۋرىشكىسىدىن ئىبارەت. ئۇ ئەينەككە مۇختاج. ئۇ ئەشۇ ئەينەك ـ ئۆزلۈكتە ئۆزىنى كۆرگەندىن كېيىن، ئۆزگىلەرنى كۆرۈش ئىشقىغا، ئىنساننى ئىنسانىي كامالەتكە كۆتۈرۈش ۋە ئىنساننى بىر- بىرى بىلەن قوشۇش مۇھەببىتىگە مۇيەسسەر بولىدۇ. ئۆزىنى كۆرمەسلىك ــ ئۆزلۈكنى بىلمەسلىك ئىنساننىڭ ھايۋانلىق زىندانىدىكى ئەڭ قورقۇنۇچلۇق غاپىللىق ئۇيقۇسىدىن ئىبارەت. بۇنداق غاپىل مەغرۇر، تەنتەك، ئاخماق ۋە جاھىللىقنى «سەگەكلىك» ۋە بەخت ھالاۋىتى دەپ قاراشقا ئىجىلراقتۇر. بۇ ئاخىرقى ھېساپتا ئىنسانلىق ماھىيەتلىرىگە تولمىغان پۈچەك ئىنسانلىق سۈرىتىدىن باشقا نەرسە ئەمەس. ئۇ ــ ئىنسان ئىقتىدارىنى، ئۇنىڭ كامالەت مۇمكىنلىكىنى ھالاك قىلغۇچى يەڭگىلتەك غاپىللىق.
ئىنسان ئۆزىنى چەكلەش ۋە ئۆزىنى كونتۇرۇل قىلىش ئارقىلىق، رەقىپ ۋە كۈشەندىلىرىنىڭ تەھدىتى، مۈشكۈل ۋە يېڭىلىشلارنىڭ روھىيەتتە تاۋلىشى، ئۆلۈم تەھدىتى ۋە كىشىلىك ئۈمىدى ئارقىلىق ئۆزىدە ئىرادە ۋاراقلىرىنى مۇجەسسەملەشتۇرۇپ، نۇرانىلىق ھاسىل قىلىدۇ. بۇ نۇرلار ئۆزئارا قوشۇلۇپ، ھىممەت ئىلھامى ئاستىدا ئۆزلۈك ئەينىكى ھاسىل قىلىشى مۇمكىن!
ئۆزلۈك ئەينىكى ئىنسانىي كامالەتنىڭ قەلبتىكى ماھىيەتلەر قوياشى. ئۇنىڭدا ئىلگىرىكى مەقسەتلەرنىڭ پەقەت ۋاستە ئىكەنلىكىنى، مەيلى مەئىشەت، مەيلى مەدەنىيەت، مەيلى ئىلىم ۋە ئىمان، سەنئەت ۋە شېئىرىيەتنىڭ ۋاستە ئىكەنلىكىنى، ھەقىقىي مەقسەت بولسا خۇددى قۇدۇققا تاشلاپ ئۆلتۈرۈلگەن ۋە ئەسىرلەپ كىشىلىك تەسەۋۋۇرىدىن يوقالغان شەمسىدىن ئەتتاردەك بىرلا نەرسە ــ ئىنسان ۋە ئۇنىڭ كامالەتلىك ئىجتىمائىي –مەنىۋى بەخت- سائادىتى ئىكەنلىكىنى كۆرىسەن. ئۇ چاغدا ئۇلۇغ قۇلدارلارنىڭ لاي قورچاق ۋە خار كۆرگەن قۇللارنىڭ نۇرانە مالائىكە ئىكەنلىكىنى ھېس قىلىشىڭ، كىشىلىك يولىدا مەسلەك يۆتكىشىڭ ھېچقانداق سىر بولماي قالىدۇ!
ئۆزىنى چۈشەنگەن كامىل، ئۆزۈمچىلىكنى تاشلىغان ئالىمدۇر، ئۇ ئۆزىنى- ئۆزى ئۇنتۇيدۇ ۋە بارلىق ئىنسانىيەت ئالىمى بىلەن قوشۇلىدۇ. بۇ ئارىدا ھەقىقەتنى يوشۇرغان پەردىلەر، چىگرالار، سېپىللار، ھېلىقى لاي قورچاقلارنىڭ كىشىلەرنى ئۆزىگە سەجدە قىلدۇرۇش كويىدا ياراتقان ئەپسۇنكەش رىسالە ۋە سېھىرگەر نىزاملار بولۇپ چىقىدۇ. سەن تەڭرىلىك مۇقامىدا تۇرۇپ ئىنسانغا چوقۇنىسەن، بۇ ئۇلۇغ ياتلىشىشتىن ئۆزلۈك ۋە ۋەھدەت دۇنياسىغا قايتا كۆز ئېچىش دېمەكتۇر. سەن شۇ چاغدا ئىستىغپار ئوقۇيسەن؛ ئاددىي كىشىلەرنىڭ ئۇلۇغلىقىنى بىلمىگەن، ئۇلۇغ كىشىلەرنىڭ ھايۋانىي تەرىپىنى تەرىپىنىلا تەن ئېلىپ، كامالەت تەرىپىگە ئاقلىپ يەتمىگەن ياكى ئۇنى تەن ئېلىشنى خالىمىغان، ھەتتا چەتتىن ئۇلۇغۋار ئەللامە ئىزدەپ، ئۇڭا مۇرت بولۇپ، ئۆز ئۇلۇغلىرىڭنى ئىغۋا كۇھىقاپىنىڭ تاش بورانلىرىدا يىقىتىپ، ئەيسا دەل دارغا دارغا مىخلاپ، ئۆزگىلەر قولى بىلەن قەتىل قىلىپ، كونا جۇۋىغا پۈركۈنۈپ يۈرگەن كۈنلىرىڭگە توۋا قىلىسەن.
دەرھەقىقەت، دانىشمەنلىكنىڭ دەردى نۇرغۇن، ئۇ ھاياتنىڭ ساختا لەززىتىدىن كېچىپ، ھەقىقىي ئازابلىرىدا ياشايدۇ؛ ياشاشنىڭ قىسقىلىقىنى بىلىپ، كېچە- كۈندۈز ئەجىر – ئەمگەك قىلىدۇ؛ ئۇ ئالدىن دىل يورۇتقاچقا قەلبى ھەقىقەت، لەۋزى ئادالەت ئوتىدا كۆيۈپ، كىشىلەر بىلەن  ئامەتلەرنىڭ ئىللەتلىكىنى ئېغىزىدىن چىقىرىشتىن ئەيمىنىپ، ئېغىر دىلكەشسىز ــ تەنھالىق ئىچىدە دەرد يۇتىدۇ؛ ئۇ ئۆمۈر بويى رەشك ۋە جاھالەت ئىللىتىدىن نەپرەت ۋە مەيۈسلۈك چېكىدۇ. ئۇ ئۆز ھاياتىدا قايتا ئويغىنىش، ئۇلۇغ بۇرۇلۇش بىلەن ئىككىنچى قېتىم قايتا تۇغۇلغان تەپەككۇر بايراقدارىنىڭ دەل ئۆزى! ئۇ قوياش! تەنھا، بىراق مىليۇن- مىليۇن يورۇق يۇلتۇزلارنى ياراتقۇچى قەلب كامالىتىنىڭ ئىنجىنىرى. ئۇلار دوزاخ ئوتىدا كۆيۈپ تۇرسىمۇ جەننەت دەرۋازىسىنى ئاچقۇچىلارنىڭ سىماھى بەستى ۋە زاھىرى ئەسلىدۇر.
ئۆزلۈك ئەينىكى ــ مىراجى ئەلاكى، ئۇنىڭسىز تەڭرىنى، ئۆزۈڭنى، ئاشىقىڭنى، مەشۇقىڭنى، مەھبۇبىڭنى، مەقسىتىڭنى كۆرەلمەيسەن. ئۆزلۈك ئەينىكى كامىل ئىنساننىڭ قەلبىدىكى ۋەھدەتتۇر.
ۋەھدەت ــ مۇھەببەتنىڭ ۋىسال تويى!
1992-يىل 8-ئاينىڭ 24-كۈنى
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى:م.قادىر( ھۇما)

ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (22)
ئۆزلەت ۋە ئۆزۈڭنى تونۇ!

ئىنسان يىغلاپ تۇغۇلۇپ، جاپا بىلەن ياشاپ، ھەسرەت بىلەن ئۆلۈدۇ! ئىنساننىڭ سىرلىرى، مۇئەممالىرى مۇناجات قۇببىسىدە ئەمەس، بەلكى ئۆزلەك بىناسىدا !
تىلەكلىرىنىڭ نىجادىيىتى ئۆزۈڭدە ئىكەنلىكىنى بىل ! تىلەكلىرىڭ ئاجىزلىقىڭدىن. ئاجىزلىقىڭ سەندىكى گۇماننى ئارقىغا ياندۇرالايدىغان ئۇلۇغ كۈچ- قۇدرەتنىڭ تاغ ھالىتىدىن قۇم ھالىتىگە پارچىلانغانلىقىدىندۇر. ئۇنى پارچىلىغان ئۆزۈڭ! نەپسىڭ، تەمەخورلۇقۇڭ، رەشكى –ھەسەرتلىرىڭ، نادان ۋە تەرسالىقىڭ ۋە ئۆزۈڭ ياساپ، ئۆزۈڭ ئىقتىدا قىلغان تۆمۈر مۇش قورچاقلىرىڭ!
پارچىلانغانلىقىڭ ۋەھدەتتىن چەتنىگەن، ئۆز ماھىيەتلىرىڭگە نىسبەتەن ياتلاشقان قەلبى ھىجرانىڭدىن ئىبارەت. سەن پارچىلانغاچقا نىيەتلىرىڭ بۇزۇلغان، ئۆزلۈك ئەينىكىڭ سۇنغان، ئۈمىد- ئارزۇلىرىڭمۇ تالقاندەك پارچىلىنىپ، بىر-بىرى بىلەن جەڭگى –جىدەل جەڭگاھى تۈزگەن. نەيزە- ئاپتۇماتلىرىڭ ئۇنىڭ تەرسا چوقانلىرى. قارا، سەن ئاقىۋەت ھايۋاندىنمۇ بەتتەر يىرتقۇچلۇق، خەستىنمۇ تۆۋەن قەدىرسىزلىك ئىچىدە جاپا ۋە ھەسرەت داشقازىنىدا ئىڭرايسەن. سەن ئىنسانلىقىڭنىڭ ئاسىيسى، كامالەتنىڭ قاتىلى، تۇرمۇشنىڭ ئەخلىتى، بۇ تەقدىرىڭنى ئۆزۈڭ تۈزگەن، ئاتەشتىن، ئەمما نەپسانىي ئۈمىد تەنتەكلىرىڭگە مەھلىيا بولۇپ تۈزگەنسەن!
تەقدىرىڭ ئەزىلىلىكتە ياكى ئىلاھىيەتنىڭ رەھىم- شەپقىتى، قەھرى –غەزىپىدە ئەمەس، بەلكى مۇھەببەت- نەپرەتكە تولغان بۇ ئالەمدە، ئۆزۈڭ يوقاتقان، ئۆزۈڭ ئىزدەپ يۈرگەن، ئۆزۈڭ يەنە كۆتۈرۈپ يۈرگەن نەرسە- ئىنسانىي قىممىتىڭدە!
ئىنسانىي قىممەت ئاتقا مىنگۈچىنىڭ ماھىيەت قىممىتى! ئاتنىڭ سۈرەت باھاسى ئەمەس! ئۇنى زەڭگى ئات باھاسىدا قاراپ تەمەننا قىلما، بەلكى ئاتقا مىنگۈچى قىممىتىدە قاراپ نەپرەتلەن! ئۆزۈڭدىن نەپرەتلىنىشنى بىلمىگەن ئىنسان ئۆزىنى بارغانسېرى نەپرەتلىك سىماھقا ئايلاندۇرىۋاتقان ئىنساندۇر. مېنىڭ ئاخىرقى «ئىنسان» ئىبارىسىنى دىلىم غەش، قەلىمىم تىترەپ يېزىۋاتقانلىقىمنى پەقەت ئۆزلۈك ھېسسىياتىدىلا ھېس قىلالىشىڭ مۇمكىن. ئات پېتىقلىۋەتكەن بۇ ئىنسانىي قىممەتتىن ساڭا قانداق تەقدىر نېسىپ بولاتتى، ئەي نادان!
سېنى جاھان بىلمەك، ھېس قىلماق، مەقسىدى مۇتلەق قىلىپ يوقلۇقتىن ياراتتى. سەن بارلىقىڭ گۈللىشى، سىرلارنىڭ ئاچقۇچى. ئاللا ھەممە ئىقتىدارىڭنى ئۆز ئىلكىڭگە بەرگەن. سەن ئەقىل ئىزدە! ئۇ كىتاپ سەھىپىلىرىدە، تەجىربە جەريانلىرىدا، تۇرمۇش توزانلىرىدا، تەپەككۇر ۋە تەسەۋۋۇرنىڭ تەلقىن ۋە قاناتلىرىدا. ھەسەل ھەرىسىلا بال يىغالايدۇ، بال يەشىكىدىن ئەمەس، مۇھىتتىن. ھەسەل ھەرىسى بول. بىلگىنكى، ئەقىل يېنىڭدا ــ نادانلىقىڭنىڭ لاچىن قارىچۇقلىرىغا، غەزەپلىرىڭنىڭ يىلان تىلى تېگىگە، تەرسالىقىڭنىڭ ئات تۇۋىقى ئاستىغا كۆمۈلگەن!
ھەممە نەرسىسىنى كۆمگەن ۋە ئۇنىڭ مۇختاجلىقى سەھراسىدا ئېچىرقاپ يۈرگەن ئىنساندا نېمە بايلىق- ئاۋاتلىق، بەخت- گۈزەللىك، كامالەت ــ سىۋىلزاتسىيە بولاتتى! ئۇ، تار نەزەر ئوچىقىدا، داچەن تۆشۈكىدە چاشقان كۈتۈپ ياتقان مۈشۈك، ئەڭ مۇبالىغە قىلغاندىمۇ مۇلۇندۇر.
ۋەھىمە ۋە بىخۇدلۇق، تەمەخورلۇق ۋە تەكەببۇرلۇق، پەلەمپەي سىياقىدىكى مەنىۋى قۇللۇق ۋە قۇلدارلىق، ئاچكۈزلۈك ۋە ئىسراپخورلۇق ــ قىسقىسى كامالەت مىزانىدىن چەتنىگەن غەلىتە روھىيەت، مانا ئۇنىڭ ئۆمۈر موھىيىتى! ئۇ قاتىل ۋە ئۆلگۈچى، ئوغرى جاللات، قۇل ۋە زوراۋان. ئۇنى ئۆلگەن ياكى كىشىلىك دۇنياسىغا تېخى كەلمىگەن، دەي دېسەڭ ئۇنىڭ زھەرلىك قالدۇقلىرى ھايات چىمەنزارلىقىنى بۇلغىغان. غەلىتىلىكى شۇكى، ئۇنىڭ قالدۇقلىرى ئاداشتۇرغۇچى ساختا كرستالدەك، قەلبى ئاجىز كۆزلەرنى ئۆزىگە مەھلىيا قىلىدۇ!
1992-يىلى 8- ئاينىڭ 26-كۈنى
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى:م.قادىر( ھۇما)

ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (23)
يىپەك يولىنىڭ قايتا ئېچىلىشى ۋە «تۆگە قۇشى» روھى

«ئويغاتماق- ئەڭ مۈشكۈل ئىش، چۈنكى، ئۇ ھەر ئىككى تەرەپنى بىئارام قىلىدۇ»
                       ــ «نىجادىيەتنامە»دىن
يۇرتىمىزنىڭ ۋە خەلقىمىزنىڭ تارىختىكى شۆھرەتلىك مەدەنىيەت گۈلزارىنى سۇغىرىپ كەلگەن خەلقئارا ئالاقە يولى ــ «يىپەك يولى» قايتا ئېچىلدى! مىلادىدىن ئىلگىرىكى زامانلاردىن تاكى يېقىنقى زامان دېڭىز- ئوكيان قاتنىشىغىچە داۋام قىلغان يىپەك يولى ئالاقىلىرىنىڭ سىمۋولى بولغان «تۆگە» يېڭى يىپەك يولىنىڭ ئېچىلىشى بىلەن «قاناتلىق تۆگە» ئوبرازىدا قايتا نامايەن قىلىندى. بىزنى تەقەززا قىلغان كەلگۈسى بىزنى كۈتۈپ تۇرغان كەلگۈسىگە ئايلانماقتا!
«تۆگە» سىمۋول قىلىنغان يىپەك يولى زامانلىرىدا ئەجداتلىرىمىز شەھەر –قەلئەلەرنى ھالقا قىلغان ئاۋات بوستان مەدەنىيىتى ياراتقان، ھۈنەرپەز ۋە خەلقئارا سودىگەر خەلق سۈپىتىدە دۇنياغا تونۇلغان، پەلسەپە ۋە تەبىئەت پەنلىرىدە قامۇسى ئالىملارنى يېتىلدۈرگەن، مۇشۇ ئاساستا سەنئەتتە داڭق قازانغانىدى. ئۇ چاغدىكى تەكلىماكان چۆللىكى دىيارى مەدەنىيەت چۆللۈكى ھالىتىگە چۈشۈپ قالغان بولماستىن، ئەكسىچە ساياھەتنامە مۇئەللىپلىرىگە ئالتۇن ئىلھام بېغىشلىغان مەدەنىيەت دەھلىزى ئىدى.
«تۆگە» سىمۋول قىلىنغان ئاۋات ئەسىرلەر خارابىلىرىنى ئوغۇت قىلىپمۇ ئوغۇت قىلىپمۇ باياشاتلىققا ئىگە بولالمىدۇق. ئەمدى «قاناتلىق تۆگە» سىما قىلىنغان يېڭى ئەسىرلەر تىزمىسى ئالدىدا تۇرىمىز. بۇ غايەت كاتتا ھادىسىنى يېتەرلىك مەنىسى بىلەن ھېس قىلىدىغان كىشىلەر ئاز بولسىمۇ، ئۇنى كەلگۈسى تارىخچىلىرى ئىپتىخارلىنىپ تىلغا ئالىدۇ.
ئويلاپ قالدىم، «تۆگە» بىلەن «قاناتلىق تۆگە»نىشانلانغان تارىخىي دەۋرلەر ئارىسىدا ئۆتكەن زۇلمەتلىك ئەسىرلەرگە نېمىنى سىمۋول قىلىش لازىم؟ بۇ بىر سىمۋولنىڭ ئىخچاملاش ۋە ھېس قىلدۇرۇپ تەربىيەلەش كۈچى ناھايىتى چوڭغۇ! مېنىڭچە «تۆگە قۇشى»نى سىمۋول قىلىش كېرەك، ئەلۋەتتە!
شۇنداق، بىز بۇ جاھالەتلىك ئەسىرلەردە ئىلىم ۋە ھېكمەتتىن ئايرىلىپ، ئىشانلىق ۋە مەزھەپ مۇرتۋازلىقى لاتقىسىغا پاتتۇق. «ئاق تاغ»، «قاراتاغ» بولۇۋېلىپ، قان تۆكتۈق، ئويغاتقۇچى مەشرەپ، زەلىلى، خەراباتى، ئەزىزى ۋە خالىقلارنى خارلاپ سىرتتىن كەلگەن مەختۇم ئەزەم، يۈسۈپ چاڭموزىلارنى ئەۋلىيا قىلىۋېلىپ، ياسالما مازارلارنى تاۋاپ قىلىپ ياتتۇق. قولىمىزدىن كەلگىنى داپ تاراڭشىتىپ ئۇسۇل ئويناش بىلەن مەدداھلىق ۋە ھاپىزلىق بولدى! ئاخىرى بىر تال قەنت، بىر تال سەرەڭگىنىمۇ چەتتىن ئالىدىغان كۈنگە قالدۇق!
يىپەك يولىنىڭ خارابلىشىشى خەلقئارا تارىخىي خاراكتىرلىك ھادىسە ئىدى. بىز بۇ تاشقى موھىت ئىچىدە بارغانسىرى بېكىنمىچىلىك بىلەن شۇغۇللاندۇق. بىر پۈتۈن ئۇيغۇر مىللىتىنى بىرقانچە ۋىلايەت- ناھىلەر بويىچە قاماپ تاشلاپ بىر-بىرىدىن ئۈركۈيدىغان، بىر- بىرىنى چەتكە قاقىدىغان «يۇرتۋازلىق پىسخولوگىيىسى» تەييارلىۋالدۇق. بىر زامانلاردا ۋاڭ يەندى، يىللۇچۇسەي، ماركاپولو ۋە بىر توپ ئەرەپ ساياھەتچىلىرى قەلىمىدە ئىزچىل «ئۇيغۇر» دەپ تىلغا ئېلىنغان ئىبارە كېيىنچە رادلوۋ، مالۇۋ، روبروۋىسكى، ۋەلىخانوۋ قاتارلىقلار قەلىمىدە «قۇمۇللۇقلار»، «تۇرپانلىقلار»، «تارانچىلار»، «دولانلىقلار»، «قەشقەرلىكلەر»، «ماچىنلىقلار» دەپ يېزىلىدىغان بولدى. ئۇيغۇر ئىبارىسى پەقەت «سېرىق ئۇيغۇر»لارنىڭ نامىدىلا قالدى. گەرچە بۇ ئەسىردە يېڭى مەدەنىيەت مەشئەلچىلىرى تەشەببۇسى ۋە ئۇيغۇر مەدەنىيەت مائارىپىنىڭ ئىلھامىدا «ئۇيغۇر» ئىبارىسىنى ھەممىمىز ئېغىزدا، قەغەزدە، ۋىۋىسكا ۋە تامغىلاردا ئېتىراپ قىلغان بولساقمۇ، لېكىن روھىيەتتە، ئاستىنقى ئاڭدا تېخى قوبۇل قىلىپ كېتەلمىدۇق. مۇھەببەت- نەپرەت سىزىقىدا، ھالاۋەت تەخسىم قىلىش چۆمۈچىدە، مەسىلە ھەل قىلىش تەستىقىدا، دوستلىشىش ۋە مۇراسىم داستىخانلىرىدا، باھا- تەقرىز زۇۋانلىرىدا، ئۆرلەش- چۈشۈش تاناپلىرىدا، كىرىم- چىقىم سېتكىلىرىدا تېخى «ئۆز يۇرت بالىسى»، «ئۆزگە يۇرت كالىسى» ئالاڭلىقى ئېغىر! مىللىي مەدەنىيەت ئارغىماقلىرىنىڭ بەيگىسىگە قويۇلغان توساق شادىلىرى ھەربىر يۇرت بويىچە بىردەك ئەمەس! بۇ بولمىغۇر، ھالاك قىلغۇچ ئاپەتنى جىن -شەيتانلار ئەمەس، «ئۆز يۇرت» ئەزىمەتلىرى بىجا كەلتۈرۈپتۇ. تاماقخانىلارغا كىرىشتىمۇ «ئۆز يۇرت»، خىزمەت تەخسىماتىدىمۇ «ئۆز يۇرت»، ماقالە- كىتاپ نەشىر قىلىشتىمۇ «ئۆز يۇرت»، «ساداقەت بىلدۈرۈشتىمۇ «ئۆز يۇرت»، ئۆلۈم –يىتىمدىمۇ «ئۆز يۇرت!» پەقەت «توتېم» پوسۇنىدا بەدەنگە گۈل چېكىش بىلەن «شامان» قىياپىتىدە گىرىم قىلىشلا قالدى!
سىرتقا قارىتا ئىشىكنى ئېچىۋېتىش شامىلىدا ھەربىر ناھىيىلەرگىچە كۆپلىگەن كىتاپ- جورنال يايمىلىرى كەڭ تارقالدى. ئۇنىڭدا جۇڭگۇنىڭ ھەممە يېرىدىن، ھەتتا تەيۋەن، شىياڭگاڭلاردىن كەلتۈرۈلگەن خەنزۇچە كىتاپ- جورناللار ئەركىن سېتىلماقتا. مەن پات-پاتلا يىراق ئۆلكە- شەھەرلەردە چىقىدىغان جورناللارنىڭ ئەسەر ئەۋەتىش تەكلىپلىرىنى تاپشۇرۇپ ئالىمەن، بۇ گۈللەش مۇھىتى بىلەن گۈللەش روھىيىتى ئالتۇن ئۈزۈككە ياقۇت كۆزدەك بىرلەشكەن مەنزىرىنىڭ ئىپادىسى، بىزدىچۇ؟ بىر ۋىلايەتنىڭ جورنىلىنى باشقا ۋىلايەتلەردە، ھەتتا ئۈرۈمچىدە كۆرۈش مۇمكىن ئەمەس. بىزدە خېلى كۆپ جورنال نەشىر قىلىنىدۇ. ئەمما، ئۇ خۇددى مەھبۇس تامىقىدەك ئۆز- ئۆزىنى قامال قىلغان روھىيەت سېپىلى ــ ئۆز يۇرت دائىرىسىدىلا ھەزىم قىلىنىدۇ. ئۇنىڭ ئۈستىگە، ھەربىر ۋىلايەت جورناللىرى ئۆز يۇرت كىشىلىرىنىڭ ئەسەرلىرىنى ئېلان قىلىپ، ئۆز يۇرت كىشىلىرىگىلا ئەۋەتىلىدۇ.
يېقىندىن بېرى، يەرلىك شىۋىلەرنى يەرلىك ئالاھىدە مەھسۇلات سۈپىتىدە ماختاپ كېڭەيتىدىغان، يەنە ئىسىم فامىلىلەر ئاخىرىغا «ئارتۇشى» «كەلپىنى»، «دولانى»، «لەمجىنى» دېگەنلەرنى ھەتتا تېخىمۇ كىچىك كەنت ناملىرىنى قوشۇپ ئاتايدىغان باشلامچىلار چىقىپ قالدى! يىراق ئەللەردە مۇساپىرەتتە قوللىنىلغان بۇ يۇرت ناملىرىنى ئۆز يۇرتىدا «توتېم» ئۇرۇقداشلىقى تامغىسى قىلىۋېلىش قايسى روھىيەتتىن ئېتىلىپ چىققاندۇ- ھە؟! يېڭى يىپەك يولى ئېچىلدى! ئەمما مەھەللىۋى مەدەنىيەت بىكىنمىچىلىكنىڭ پىچىتى بۇزۇلغىنى يوق! «قاناتلىق تۆگە» پائالىيەتكە كىرىشتى! ئەمما «تۆگە قۇشى» بېشىنى قۇمغا تىقىۋېلىشتىن خالاس بولغىنى يوق! بۇ ھال داۋاملىشىدىكەن، قەدىمكى يىپەك يولى ئەزىمەتلىرى بولغان ئۇيغۇرلار خۇددى كۇكۇم- تالقان بولغان بوتۇلكا سۇنۇقلىرىدەك بىر زاماندىكى شېشىلىك ھالىدىن قالغان كىرىستاللىرىنى ئاپتاپ نۇرىدا يالتىرىتىپ ماختىنىشتىن باشقا، يېڭى شەربەتكە مۇيەسسەر بولالمايدۇ. بۇ يېڭى يىپەك يولى ھېكمەتلىرىدىن داۋاملىق چەتتە قېلىشقا ئېلىپ بارماسلىقى مۇمكىن ئەمەس.
ھەي، ئەتتەڭ! لۈسۈن ئەپەندى «ئاكىيۇ» روھىنى سىزىپ بەرگەندەك، «تۆگە قۇشى» ئەرۋاھىنى تەسۋىرلەپ بېرەلەيدىغان ئەقىل ۋە قول قاچان قەلەم تۇتاركى...
1993-يىلى ئاپرىل، ئۈرۈمچى
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى:م.قادىر( ھۇما)

ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (24)
روھىيەت ۋە مەدەنىيەت

سەن ئۆز قەلبىڭنى يورۇتالايدىغان نۇرلۇق چىراق بول
                            ـــ ساكيامۇنى
1.سېھىرلىك روھىيەت دۇنياسى
«ئىنسان ــ كائىناتنىڭ مەرگىزى» دېگەن قاراشقا ئەمدىلىكتە ئېتىراز بىلدۈرگۈچىلەر كۆپ بولمىسا كېرەك. ئەمما، بۇ قاراش نوپۇزغا ئېرىشكەنچە ئىنسانىيەت نەچچە مىڭ يىللىق سېھىرلىك قاراش ۋە ئادەتلەرگە بەنت بولۇشۇپ، قانداقتۇر ئۆزىنى «روھىيەتتىن خالىي»، «ئۆزلۈك روھىيىتى بولمىغان» مەخلۇق ساناپ كېلىشتى. ئۇلار ئىنساندىكى روھىي ھادىسىلەرنى قانداقتۇر ياخشى ياكى يامان ئىلاھلارنىڭ، ئىزگۈ ياكى قاباھەتلىك ئەرۋاھلارنىڭ ئىنساندىكى شولىسى، سېھرىي تەسىرى، بۇغى (ساۋاسى) دەپ قاراپ كېلىشتى. ئىپتىدائىي ئىنسان تۈركۈملىرى قۇدرەتلىك تەبىئەت ھادىسلىرى ھەققىدە دەھشەتلىك تەسەۋۋۇرلىرىغا ئىتىقاد باغلاپ، ئۆزلىرىنى ئەڭ قەدىمكى تەبىئەت ئىلاھچىلىقى قاراشلىرى بىلەن بەزلەپ كېلىشتى. ئانا ئۇرۇقىغا سېغىنىش ئەجداد ئىتىقادچىلىقىنىڭ ئىشىكىنى ئاچتى. ئارقىدىنلا تەخمىنەن يېڭى تاش قۇرال ــ ئەپسانە دەۋرىدىن باشلاپ ئىنسانىيەت روھىيىتى ئادەم قىياپەتلىك تەڭرىلەر تەسەۋۋۇرىغا ئۆتتى. ئىنسان روھىيىتىنىڭ بۇ ئىككىنچى چوڭ تارىخىي باسقۇچى، ئەپسۇنكارلىق مۆجىزىلىرى بىلەن بېزەندى. «بەدىۋىلىك» نامى بىلەن ئاتالغان مۇشۇ دەۋردە كېيىنكى «سىۋىلزاتسىيە» دەۋرىنىڭ ماددىي مەدەنىيەت قېلىپلىرى بىلەن مەنىۋى مەدەنىيەت تۆرەلمىلىرى تۇرمۇشقا كىرىپ كەلدى.
پرومىتىنىڭ ئاسىي سۈپىتىدە سىكتايلار دىيارىدىكى قىياغا زەنجىرلىنىشى بىلەن ئادەم بىلەن ھەۋۋاىڭ ئېرەم جەننىتىدىن گۇناھكار سۈپىتىدە زىمىنغا ھەيدىلىشى كەرچە ئىنسان تېمىسىنىڭ تەپەككۇر دۇنياسىغا كىرىپ كېلىۋاتقانلىقىنى، بۇ تېما يەنىلا ئىپتىدائىي ئىنسانغا خاس «ئۆزلۈك روھىيىتى بولمىغان» مەخلۇق ــ ئىنسان ھەققىدىكى ئەنئەنىۋى قاراشقا نىسبەتەن «ئىسيانكار»، «گۇناھكار» ئىنسان تېمىسى سالاھىيىتىدە يۈز بېرىۋاتقان بولسىمۇ، بۇ ھال يەنىلا «ئىنسان كائىناتنىڭ مەركىزى» دېگەن قاراشنىڭ روياپقا كېلىشىنىڭ تېخىي تولىمۇ يىراق تارىخىي مۇساپىدە تۇرۇۋاتقانلىقىنى كۆرسەتتى. سوقرات ۋە ئەپىلاتۇن ئاجايىپ- غارايىپلىق بىلەن گادىرچاچ بولۇپ ئۆتكەن روھىيەت ۋە مەدەنىيەتنى مەڭگۈلۈك ئۆلچەم بىلەن ــ سوقرات ئەخلاق بىلەن، ئەپىلاتون ئىدېئال چۈشەنچە بىلەن تەرتىپكە سالماق بولدى. ئارستوتىل بۇ ئىككى ئۇلۇغ پىشىۋاغا قارىغاندا تەبىئەت قانۇنلىرىغا كۆپرەك ئىتىبار بېرىپ، روھىيەتنى «فىزىكا» (تەبىئەت ئىلىملىرى) سېستىمىسىدىن كېيىنكى «مىتافىزىكا» (تەبىئەت ئالىملىرىدىن كېيىنكى ئالىملار) سېستىمىسىغا كىرگۈزدى.
گرېك ھەيكەلتاراشلىرى ئىشلىگەن «دېسكا ئاتقۇچى» (مىلوننىڭ) «ئۈچ تەقدىر ئىلاھى» (فىدىئاسنىڭ)، «نەيزە ئاتقۇچى» (پىلۇكرىتنىڭ)، جۈملىدىن نىدۇستىكى ئافرودېتا»، «مىلوستىكى ئافرودېتا»، «رائوكۇن» قاتارلىق ھەيكەللەر بىلەن ختەن دەندان ئۆيلۈكتىن تېپىلغان شەرق ۋىناسى «لاكشىمى» (ئۆز تەڭرى) رەسىمى قەدىمكى جۇڭگۇدىكى «ئىنسان ـ ھەممە نەرسىنىڭ ئۆلچىمىي» دېگەن قاراش بىلەن بىللە قەدىمكى دۇنياغا ئىنسان ۋە ئۇنىڭ ھاياتى توغرىسىدا چاقنىغان بىر چېقىن بولۇپ ئۆتتى.
تەخمىنەن ئېيسا سەلب تاختىسىغا مىخلىنىپ، توققۇز ئون ئەسىردىن كېيىن، شەرقتە «مۇتەزز بىلىم» بىلەن «رىسالەت» ناملىق قامۇس مۇئەللىپلىرى، دەسلەپكى سوپىزم نامايەندىلىرى، جۈملىدىن فارابى ۋە ئۇنىڭ ۋارىسلىرى ئىنساننى ئۇنىڭ ئەقلىي بىلىش ئىقتىدارى نوقتىسىدىن كائىناتنىڭ ئەڭ ئالى مۆجىزىسى، ھەقىقەت قۇلۇبىنىڭ ئاچقۇچى، دەپ قاراشتى. بۇ خىل پىكىر ئېقىمى غەربى ياۋرۇپا مەدەنىيەت ئويغىنىشىدىن كېيىن، پەلسەپە ۋە سەنئەت ۋاستىلىرى بىلەن كەڭ راۋاجلاندۇرۇلدى. ئۇنىڭدىن مىكران جىرۇ، لىئۇناردۇ داۋىنچى، رافائىل، دىدرو، گولباخ، مونتسكى، بېكوندىن تاكى گېگېل، گيوتى، فيىرباخ ھەتتا نىتزى، فرېئود، ئرك فرۇمم، سارترىي، ماسلوۋغىچە بولغان سەنئەت ۋە پەلسەپە مۇتۇپەككۇرلىرى بىلەن روھىيەتشۇناس ئالىملىرى كۆپ تەرەپلىمە ئىلھاملىنىشتى. شۇنداق قىلىپ، ئېغىزدا بولسىمۇ «ئىنسان ــ كائىناتنىڭ مەركىزى»، «ئىنسان ــ ھەممە نەرسىنىڭ ئۆلچىمىي» دېگەن قاراش يېقىنقى بىر- ئىككى ئەسىردىن بېرى رەسمىي نەزىريىۋى پەندە يەنە مۇنازىرە تېمىسى بولۇپ قالدى. بىر قەدەر نوپۇز تىكلىگەن ۋە مەدەنىيەت تارىخىدا راتسېئونالىزىملىق گۇمانىزم دەپ ئاتالغان بۇ پەلسەپىۋى، ئەخلاقى سىستېمىغا پىسخولوگلار، ئەڭ ئالدى بىلەن روھىي كېسەللىكلەر تەتقىقاتچىسى فرېئود ۋە ئۇنىڭدىن ئىلھاملانغان ئىنسانشۇناسلار ھەم ئىتىراپ قىلغۇچى، ئەمما كونكىرتلاشتۇرغۇچى كۆزقاراشلىرى بىلەن يانداشتى. ئۇلار قويغان مەسىلىنىڭ تۈگۈنى: ئىنساننى ھەم ئەقىل ـ پاراسەتتە مۇئەييەنلەشتۈرۈپ، ھەم ئەدەپ- مەدەنىيەتتە كىشەنلەپ ئۇنى نوقۇل ئىجتىمائىيلىققا مەھبۇس قىلىپ قويماسلىق؛ ئىنساننى يەنە ھېس- كۆڭۈلدىمۇ ئىېتىراپ قىلىپ، شەخسنىڭ يەككە تۇرمۇشىنى چۈشىنىپ، ئۇنىڭ بىئولوگىك مەۋجۇتلىقىغا چىقىش يولى بېرىشتىن ئىبارەت.
ئىنسان ــ ئۆزى توغرىسىدا تولىمۇ نادان. ئىنسان توغرىسىدىكى بىر قاتار ئىلىم ۋە مەرىپەتلەرنىڭ ئىنساننىڭ سېھىرلىك روھىي دۇنياسىغا يۈزلىنىشى ياكى يۈزلىنەلىشى شۈبھىلىك. ئۇلارنىڭ يەكۈنلىرى زىۋىسنىڭ پرومىتى، يەھۋانىڭ (يەھۋا- خىرىستىيان دىنىدىكى ئاللانىڭ يەنە بىر خىل ئاتىلىشى) ئادەم ـ ھەۋۋا ئۈستىدىكى ئەپسانىۋى ھۆكۈملىرىدىن پەرقسىز. پاجىئە مانا مۇشۇ يەردە!
قىزىقارلىق، ئامما تراگېدىيىلىك، شۇنىڭدەك پۈتۈن سىۋىلىزاتسىيىدىن ئىلگىرىكى ۋە كېيىنكى ئىنسانىيەت تارىخىدا داۋاملىق ۋىزوۋى يانار تېغىدەك پات- پات لاۋا چاچرىتىپ تۇرىدىغان غايەت زور ــ ئەمەلىي تېما كۆز ئالدىمىزدا تۇرۇپتۇ.

2.ئېتىكىچى بىلەن پىسخولوگنىڭ دېئالوگى
پىسخولوگىيە تەتقىقاتچىلىرى ھازىر بىرقانچە تۈرگە بۆلۈنۈپ كەتكەن بولسىمۇ، ئۇ يەنىلا فىزىئولوگىيىلىك ئىقتىدارنى پىسخىك پائالىيەتنىڭ نېگىزى دېگۈچى بىئو- پىسخىكلار بىلەن ئىجتىمائىي ئاڭنى پىسخىك پائالىيەتنىڭ ھەركەتلەندۈرگۈچى كۈچى دېگۈچى سوتسىئولوگىيىلىك پىسخىكلاردىن يىراقلاشمايدۇ. ئەمەلىي پىسخولوگىيە روھىي كېسەللىكلەر تەتقىقاتى ئارقىلىق ئىنساننىڭ ئاساسلىق ھاياتى مەۋجۇتلۇق قاتلىمى يەنىلا تۇغما ئىقتىدارنى ئۇل قىلغان بىئو ـ پىسخولوگىيىلىك جەريانغا تاينىدىغانلىقىنى، بۇ ھاياتىي مەۋجۇتلۇق قاتلىمىنى ئاتلاپ ئۆتۈپ روھى پائالىيەتنىڭ ئىجتىمائىي شەكلى بولغان نۇتۇقلۇق (مەنتىقىلىق) ئاڭ قاتلىمى توغرىسىدىكى سۆز ئېچىش مۇمكىن ئەمەسلىكىنى كۆرسەتتى. نەتىجىدە، ئىنسان تۇرمۇشىنى بىلىش ئۈچۈن ئىنسان تەبىئىتىنى بىلىش لازىملىقى، باشقىچە ئېيتقاندا روھىي پائالىيەتنىڭ ئەقلىي گىنوسئولوگىيىلىك (بىلىش نەزىريىسى) قاتلىمىنى كۆزۈتۈش ئۈچۈن، روھى پائالىيەتنىڭ بىئولوگىيىلىك- ئونولوگىيىلىك (ئەسلىزاتلىق) قاتلىمىنى ئۆگىنىش لازىملىقى گەۋدىلىنىپ چىقتى.بۇ ھېلىمۇ جىددىي نوپۇزلۇق ئەنئەنىۋى قاراشقا تاقىلىدىغان ئۆتكۈر مۇنازىرە تېمىسى بولۇپ تۇرماقتا.
ئېتىكىچى (ئەخلاقشۇناس) بىلەن پىسخولوگنىڭ دىئالوگىنى بىز «A»، «B» بەلگىسى بويىچە بىر قۇر كۆرۈپ چىقايلى:
A: ئەخلاق ـ مەدەنىيەتنىڭ يىلتىزى ۋە گۈلى، ئىنسانىيەتنى ياۋايىلىق ۋە بەدىۋىلىكتىن قۇتقۇزغان پىشاڭ. ئۇنىڭ نوپۇزى مۇقەددەس ۋە دەخلىسىز.
B: ئەخلاق ـ ئىنساننى پەقەت روھىيەتنىڭ ئاڭ شەكلى بولغان ئەقىلگە بوي سۇندۇرۇپ، ئۇنى ئىتائەتمەن قىلىدىغان شامان ۋە كاھىن. ئەنئەنىۋى ئەخلاق قارىشىنى ۋە بىرقانچە مىڭ يىللىق ئەجىرـ ئەمگەك بىلەن قەد كۆتۈرۈپ تۇرغان مەدەنىيەت قارىشىنى قايتىدىن تەنقىدىي ئوپراتسىيە قىلىش لازىم.
A: ئىنسانىيەتنىڭ ئىجتىمائىي يۈكسىلىشى مەدەنىيەتنى، مەدەنىيەتنىڭ تارىخىي ئۇتۇقى ئەقىل تەرەققىياتىنى تەقەززا قىلىدۇ.
B: ھازىرغىچە بولغان مەدەنىيەت ۋە ئەقىل راۋاجى ئىنساننىڭ پېرسوناللىقىنى (خاراكتېر خاسلىقىنى) چەكلەشنى، ئىنساننى ئەقلى تەپەككۇر بويىچە، ھېسسىي روھىيەت بويىچە ئۆز- ئۆزىگە قاتىل قىلىشنى بەدەل قىلمىدۇمۇ؟
A: مەدەنىيەت ۋە ئەقىل ئارقىلىقلا بەختكە ئېرىشىش مۇمكىنچىلىكىنى ئىنكار قىلىپ بولامدۇ؟
B: مەدەنىيەت ۋە ئەقىل ئىنسانغا بەخت ئاتا قىلىش بىلەن بىللە، ئاپەتمۇ ئېلىپ كېلىدۇ، ئۇ مەدەنىيەتلىك دۇنيانى ياراتتى ۋە ئىنساننى ئۇنىڭدىكى مەھبۇسقا، قۇلغا ئايلاندۇردى. ئۇ، ئىنساننى ياتلاشتۇرۇشتىن ئىنساننىڭ ئاتالمىش غەيرىي ياۋايى كۆنۈكىشىنى شەكىللەندۈردى.
A: ئىنسان تەبىئىتى چەكلەش ۋە ئۇنىڭغا بېسىم قىلىش ئىشقا ئاشۇرۇلمىغاندا، ھېچقانداق ئىجتىمائىي ئىلگىرلەش بولمايدۇ. بېسىم ئەقىلگە مۇۋاپىق كېلىش بىلەن بىللە يەنە ئەقىلگە مۇۋاپىق خىزمەتتۇر.
B: مەدەنىيەت تارىخى مۇھەببەت خاھىيىشىنى مەرگەز قىلغان ئىنسان روھىيىتىنى بېسىشۋە ئۇنى ئىنساندىن ياتلاشتۇرۇش تارىخى بولۇپ كەلدى، ئۇ خۇددى بۇددىزمدەك مۇھەببەت خاھىيىشىنى مەدەنىيەتكە (جۈملدىن ئەدەپ ۋە ئەقىلگە) زىت قويۇپ، خۇددى خرستىياندەك بۇ خاھىيشنى «تۇنجى گۈناھ» دەپ قاراپ كەلدى! نەتىجىدە ھەممىلا مەدەنىيەت فورماتسىيىلىرى ئىنسان ماھىيەتلىرى بىلەن كۆپ قىرلىق توقۇنۇش ھاسىل قىلدى.
دىئالوگ تېمىلىرى بۇنىڭ بىلەنلا ئاياغلاشمىسىمۇ، مەسىلە ناھايىتى روشەن، ئۆتكۈر، ئىزچىل ۋە قەدىمىيلىكلىكى بىلەن خاراتتېرلىنىدۇ.
بۇ زىددىيەت دىن ۋە ئەخلاق، سەنئەت ۋە ھوقۇقنىڭ نۇرغۇن چەكلەنگەن راتونلىرىغىچە كېڭەيتىلگەن.
دىن: ئىنسان ئۆز خايىشىلىرىگە يول قويۇپ تۇنجى گۇناھ سادىر قىلغان، دىنىي ئەخلاق تۇنجى گۇناھنىڭ تەكرارلانماسلىقىنى، ئىستىغفار ۋە ئىتىقاد ئارقىلىق ئۇنىڭدىن پاكلىنىشنى تەلەپ قىلىدۇ، - دېسە؛ بۇ قاراشنىڭ مۇخالىپلىرى: زىۋىس ۋە ئۇنىڭ مۇقەددەس ئائىلىسى ئىپتىدائىي جىنىس ئېتىقادچىلىقى، شامان ۋە كاھىنلارنىڭ تۇنجى كېچىلىك ھوقۇقى، ئىپتىدائىي خىرستىيان چېركاۋلىرىدىكى يات جىنىسلار ئۇچرىشىشلىرى، بۇددىزم رەسساملىقىدىكى يالىڭاچ ئادەم تەسۋىرى، ئىسلام ئىتىقادىدىكى كۆپ خوتۇنلۇق قاتارلىق دىنىي ئېتىقادتىكى جىنسىي خايىش ھادىسلىرىنى قانداق ئىزاھلاش مۇمكىن؟ ـ دەيدۇ؟
ئەخلاق: ئىنساننىڭ كامالىتى ئۆزىنى تەبىئىي ۋە ھايۋانىي ـ بەدىۋى خاھىشتىن پاكلاشتۇرۇپ، ئىدېئال ـ غايە – خۇدالىق كامالىتىگە يېتىشتۇر، - دېسە؛ بۇ خىل قاراشنىڭ مۇخالىپلىرى: ئەخلاقىي قۇرۇلمىلار ئىنساننى مەقسەت قىلىشى، جەمئىيەتنى ئىنسانغا لايىقلاشتۇرىشى، ئەكس ھالدا ئىنساننى ئەخلاق قېلىپلىرىدا قۇيۇلغان قورچاق بۇتقا ئايلاندۇرۇپ قويماسلىقى لازىم، - دەيدۇ.
سەنئەتتە ئەھۋال مۇرەككەپ. ئۇنىڭ بىر قىسمى: سەنئەت ئالدىنقى ئاڭنىڭ قارشىلىقى، چۇقان ۋە فونتان ئارقىلىق ئىپادىلەنگەن ئازادلىق ئىنتىلىشى، - دېسە؛ ئۇنىڭ يەنە بىر قىسمى: سەنئەت سىياسىي، قانۇن، ئەخلاق ۋە دىنغا ماسلىشىشى، كىشىلىك تورىنى تەشكىل قىلغان يىپلارنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان تۈگۈن بولۇشى لازىم، -دەيدۇ.
ھوقۇق- ئومۇمەن ئىگدارچىلىق تۈزۈلمىسى ۋە مۇناسىۋەتلىرىگە لايىق روھىيەت تۈزۈلمىسى ۋە مۇناسىۋەتلىرىنىڭ بىقارالىقىنى ياقىلايدۇ.
مۇنبەردىكى تەپەككۇر ۋە نوتۇق بىلەن سۆزلەنگەن بۇ ئىبارىلەر بەرىبىر جانلىق ئىنسان ئاغزىدىن چىققان. قىزىقارلىقى شۇكى، كاھىن كېچىلىك ھوقۇقىدىن زوقلىنىشتىن ئۆزىنى چەكلىيەلمەيدۇ. ئەخلاقشۇناس كۆڭلى چۈشۈپ قالغان چۇۋاننىڭ قىياپىتىنى، ئاۋازىنى سېغىنىپ بىئاراملىقتا ئازاپ چېكىدۇ. ئۇلارنىڭ چۈشلىرىگە ئاپلاتۇننىڭ ئېتىكىلىق رېجىملىرى تولىمۇ قېلىپىدىن چىققان روھىي دىكتاتۇرا سىماسىدا سايە تاشلايدۇ. ئەمما، ئۇلار ئۆزىنىڭ كەسپىي فورمىلىرىنى كىيىشىپ مۇنبەرگە چىققاندا يەنىلا قېلىپلاشقان ئۆز ئەھكاملىرى ئۈستىدە مەرۇزە سۈزلىشىدۇ.

3.ئىنسان روھىنىڭ ئىككىگە بۆلۈنۈش قانۇنى
ئىنسان ھايۋانات دۇنياسىدىن ئىجتىمائىي ئىنسانغا ئايلانغاندىن كېيىن، ئۇنىڭ روھىيىتى ئاسماندىن چۈشكىنى يوق، بەلكى ئىلگىرىكى بىئولوگىيىلىك روھىي ئېنىستىنكىت (تۇغما ئىقتىدار) ئاساسىدا، ئۇنى ئۇل قىلغان يېڭى روھىي قاتلامغا مۇيەسسەر بولدى. ئىنسان روھىيىتى ئىككى كېنەزلىككە – ئېنىستىنكىت كېنەزلىكى بىلەن ئەقلىي بىلىش (پاراسەت) كېنەزلىكىگە ئايرىلدى. تارىخ، بۇ ئىككى كېنەزلىكنىڭ بىرى جاھانكۇشاي سۈپىتىدە، ئىككىنچىسىنى ئىستىلا قىلىش، نەتىجىدە بىر پۈتۈن روھىي مەدەنىيەت ئىمپېرىيىسىنىڭ شەكىللىنىشى مۇمكىن ئەمەسلىكىنى مىليۇن ھېكايىلىرى، مىليارد پاجىئەلىرى بىلەن داۋاملىق ئۇچۇر قىلماقتا.
ئىنسان روھىنىڭ ئىككىگە بۆلۈنۈش قانۇنى بىرقانچە قاتلاملىق روھىيەت ھادىسلىرىدە ئىپادىلىنىپ، ئاجايىپ- غارايىپ رەڭگارەڭلىك ھاسىل قىلغان. مەسىلەن، ھايات خايىشى بىلەن مامات خايىشى؛ ئۈمىد تەلپۈنىشى بىلەن ئۈمىدسىزلىك روھىيىتى؛ ئەقىل ئىقتىدارىدىن ھەم بەخت، ھەم ئازاپ ھېس قىلىش؛ ئارزۇ بىلەن مۇمكىنلىك ئارىسىدا بىئارام بولۇش؛ ئاڭ بىلەن كۆڭۈل (پوتېنسىئال ئاڭ) ئارىسىدا تىڭىرقاش؛ جىنسىي ئېنىستىنكىتلىق ئارقىلىق روھىي ئازاپ ئىزدەش ۋە ئۆزىنى قايتىدىن روھىي مەھبۇسلىققا سېلىشقا ئالدىراش؛ مۇھەببەت قويۇپ مۇھەببەتكە ئېرىشەلمەسلىك؛ ۋاپا ۋە ئەقىدىلىرى ئۈچۈن ۋاپاسىزلىق ۋە خىيانەتكارلىققا ئۇچراش ئازابىنى چېكىش؛ نىكاھ ۋە مۇھەببەتنىڭ بىر-بىرىدىن ياتلىشىپ كېتىشى؛ ئېغىر ئەخلاقىي بېسىم مۇھىتى ئىچىدە تۇرۇپ ئىختىيارسىز ئىشق ئەسەبىيلىك كېسىلىگە گىرىپتار بولۇش؛ كۆڭۈل ۋە جىنسىي خاھىشىنىڭ داۋاملىق قايتا تەشكىللىنىپ تۈرۈشى؛ ئۈزىنى ئالداش، غىدىغلاش ۋە زەھەرلەش ئارقىلىق ساختا روھىي شادلىق قوغلىشىش؛ ئېنىستىنكىتلىق خاھىش بىلەن يەنە ئۆزىنى ئەيىپدار بىلىشتەك زىددىيەتچان روھىيىتىگە تەڭ گىرىپتار بولۇش؛ مۇھەببەت ۋە ئۇنىڭدىن تۇغۇلغان رەشىك... بۇلار ئۇنىڭ بىر قىسىم تىپىك مىسالى، خالاس.
ئىنسان روھىيىتىنىڭ ئىككىگە بۆلۈنۈش قانۇنىنى ھەر خىل روھىي قاتلاملار ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتتىلا ئەمەس، يەنە بىرخىل روھىي قاتلامنىڭ، مەسىلەن: ئەقىلنىڭ جىنسىي خاھىشنىڭ، مۇھەببەت خايىشىنىڭ ئوبيېكت ۋە سوبيېكت ھەركەت كۈچلىرى ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتتىمۇ كۆرۈشكە بولىدۇ.
ئېيتىش كېرەككى، ئېنىستىنكىتنىڭ خۇشاللىقنى ئالىي ماقام قىلغان پائالىيەتچان ئىقتىدارى بولغان كۆڭۈل (فرىئودنىڭ ئەسلى ئىبارىسىدىكى «Unconscious» - يوشۇرۇن ئاڭ) بىلەن ئەقىلنىڭ رېئاللىقنى ئالىي پىرىنسىپ قىلغان پائالىيەتچان ئىقتىدارى بولغان ئاڭ (فرىئودنىڭ ئەسلى ئىبارىسىدىكى «Consiusness») ئارىسىدىكى بۆلۈنۈش ئىنسان روھىنىڭ ئىككىگە بۆلۈنۈش قانۇنىيىتىنىڭ ئوقى ۋە تىپىك شەكلى بولۇپ ھېساپلىنىدۇ.
ئىنسانىيەتنىڭ بىلىش تارىخىدا بەدەن بىلەن روھنىڭ ئايرىلىشى؛ بەدەندىكى تۇپراق ۋە سۇدىن ئىبارەت ئېغىر زات (تادۇ)لار بىلەن ھاۋا ۋە ئوتتىن ئىبارەت يەڭگىل زات (تادۇ)لارنىڭ ئايرىلىشى؛ ئىنساندىكى تۇغما ۋە ھايۋانىي ئىتىدارلار بىلەن ئەخلاقىي ۋە ئېرىشكەن ئىقتىدارلارنىڭ ئايرىلىشى؛ ئىنساندىكى بەش «ئوغرى قاچتى» (بۇددىزم ئىبارىسى) سەزگۈلەر بىلەن قەلب كۆزى ۋە پەزىلەتلىك خاسىيەتلەرنىڭ ئايرىلىشى؛ ئىنساندىكى ئېنىستىنكىتلىق بىلەن مەدەنىيەتلىك ئاڭنىڭ ئايرىلىشى ھەققىدىكى بايانلار ماركس، دارۋېن، فرېئود قاتارلىق كىشىلەر تىلغا ئالغان بىر چوڭ ھەقىقەتكە مەرگەزلەشكەن. بۇ بولسىمۇ، ئىنسانىيەت مەۋجۇتلۇقىنىڭ بىئولوگىيىلىك قاتلىمى بىلەن ئىجتىمائىي قاتلىمىنىڭ نىسبى بىر پۈتۈنلىكى ۋە زىددىيىتىدىن ئىبارەت.
ئىنسان خۇددى فارابى ئېيتقاندەك ھايۋاندا بولىدىغان ئوزۇقلىنىش، نەسىل قالدۇرۇش، سېزىش ئىتىدارى ئۈستىگە نۇتۇق- تەپەككۇر ئىتىدارى قوشۇلغان مەۋجۇدات.
ئىنسان خۇددى ئىجتىمائىي ھايۋان. ئىنساننىڭ ئىجتىمائىيلىقى ئۇنىڭ مىېراللىقى، ئۆسۈملۈكلىكى ياكى پاك- پاكىز ئىجتىمائىيلىقى ئۈستىگە ئەمەس، بەلكى ئۇنىڭ ھايۋانلىقى ئۈستىگە قوشۇلغان. ئىنساننىڭ ئىجتىمائىيلىقى ئۇنىڭ بىئولوگىيىلىك ھازىرلىقلارنى ئىنكار قىلىش، ئۇنىڭ ھايۋانلىق تۈزۈلمە ۋە ئىقتىدارىنى يوققا چىقىرىش بەدىلىگە ئەمەس، ئەكسىچە، ئۇنىڭ پۈتۈنلەي بىئولوگىيىلىك جىسمانىي تۈزۈلمە ۋە ھاياتى قۇۋۋەتلىرىگە يەنى ئېنىستىنكىتلىق- ئاڭدىن خاسلىق روھىي ئىقتىدار بىلەن نۇتۇقلۇق- ئاڭ تەپەككۇرلۇق روھىي ئىقتىدارىدىن ئىبارەت ئىككى قەۋەتلىك بىنا شەكلىدىكى پىسخىك خاسلىقنى بەرپا قىلىشنى بەدەل قىلغان.
«جەننەتتىن ئايرىلغان ئىنسان» ۋە «ئىنساندىن ئايرىلغان جەننەت»نىڭ ھەرئىككىسى ئىنسانغا نامۇناسىپ بولۇپ قالدى! ئاڭ –ئىنساننى نوقۇل، يۈگەنسىز پوتېنسىئال ئاڭدىن، تۇغما ئىختىدارىدىن ياتلاشتۇردى. ئىنسان ئۈچۈنمۇ، ئاڭ ۋە تەپەككۇر تىزگىنىدىن ئايرىلغان ئېنىستىنكىت، بولۇپمۇ تۇغما جىنسىي خاھىش چەكلىنىشى، تىزگىنلىنىشى لازىم بولدى.
ئىنسان روھىيىتى خۇددى ئوتتۇرىسى ئۈزۈلگەن تاقا شەكىلدىكى ماگىنىتتەك، كۆڭۈلگە لايىق نەرسە بىلەن ئەقىلگە مۇۋاپىق نەرسە، مۇھەببەت خاھىشى بىلەن ئەخلاق نىزامى ئارىسىدا توختىماي پىرقىراشتىن مەڭگۈ خالاس بولالماسلىق سېفىراسىغا جايلاشتى. مانا بۇ، تەقۋىدار كاھىنلار، سۇخەنساز ئەخلاقشۇناسلار، مەرىپەتپەرۋەر مۇتەپەككۇرلار يوشۇرۇپ كەلگەن چىنلىق- ئىنساننىڭ روھىيىتىنىڭ ئىككىگە بۆلۈنۈش قانۇنى، قىزىقارلىق تەققاس: كىشىلەر روجدېستوۋ بايرىمى ئۆتكۈزۈش ئاقىلىق ئېيسا پەيغەمبەرنىڭ تۇغۇلغان كۈنىنى تەبرىكلەپ تەنتەنە قىلىشىدۇ، ۋەھالەنكى، ئاشۇ نۇرانە پەرزەنتنىڭ تۆت كوچا ئاغزىدا كرېست ياغىچىغا مىخلىنىپ تۇرغان تەقدىرىنى ئېسىگە كەلتۈرۈشمەيدۇ...

4.ئىنسان روھىنىڭ بىرپۈتۈنلىكى ۋە كۆپ قاتلاملىقى
ئىنسان گەرچە جانلىق تەبىئەتنىڭ يۇقۇرى دەرىجىلىك سەمەرىسى بولسىمۇ، ئۇ ئاڭسىز تەبىئەت مۆجىسى بولماستىن، يەنىلا ئىجتىمائىي ئاڭغا ئىگە بولغان مەدەنىيەت مۆجىزىسىدىن ئىبارەت. ئىنسان ئۈچۈن خاس بولغان بىر قاتار فىزىئولوگىيىلىك تۇغما ئىقتىدار ھادىسىلىرى يەنىلا ئىنسان ئۈچۈنمۇ خاس بولغان پىسخولوگىيىلىك ئالاھىدىلىكلەر بىلەن شەكىللىنىدۇ، ھەركەتلىنىدۇ ۋە ئىپادىلىنىدۇ. گەرچە ئىنساندا ئەقلىي بىلىش ئەقلى ئاڭ ئارقىلىق مەيدانغا كەلمەيدىغان ياكى بۇنداق بىلىش ۋە ئاڭ ئارقىلىق بىردىن تەرك ئېتىپ بولمايدىغان بىر قاتار ئېنىستىنكىتلىق پوتېنسىئال ئاڭ خاراكتىرلىك روھىي ھادىسىلەر، ئەڭ ئالدى بىلەن ھېسسىي، كۆڭۈل تۈسىنى ئالغان ھادىسىلەر بولسىمۇ، ئەمما ئۇ يەنىلا ئىنسانغا خاس بولۇپ، پۈتۈنلەي ھايۋانى ئەمەستۇر. ئەگەر بۇ نوقتا بولمىغان بولسا، ئىككىگە بۆلۈنۈش توغرىسىدا ئېغىز ئاچقىلى بولمايتتى.
دەرھەقىقەت، ئىنسان بىئولوگىيىلىك تۈزۈلمە ۋە ئىجتىمائىي (مەدەنىيەت) تۈزۈلمىسىگە ئىگە مۆجىزە. شۇنىڭدەك ئىنسان بىئولوگىيىلىك ئىھتىياج ۋە خايىش، ئىجتىمائىي ئېھتىياج خاھىشقا ئىگە مەۋجۇدات. ئىنساندىكى تەبىئىي ۋە ئىجتىمائىي خايىش ئىنساننىڭ تەبىئىي ۋە ئىجتىمائىي تۈزۈلمىسى، ئىھتىياجى ئاساسىدا بىرخىل لىبىدۇ (Libidu- جىنسىي ئىستەك)، ئىنتىلىش ۋە بېغىشلاش شەكلىدە تەجەللى بولىدۇ، ئۇرغۇپ چىقىدۇ. بۇ، ئومۇمەن سەۋەبىياتلىق، قانۇنىيەتلىك بولۇش بىلەن بىللە يەنە ئىلمىي تەپەككۇرغا – ئەقىلگە مۇۋاپىقتۇر.
ئىنساننىڭ بىئولوگىيىلىك تۈزۈلمىسى نوقۇل جىنسىي تۈزۈلمە بولماستىن، ئەڭ ئالدى بىلەن ئۇنىڭ ھاياتىي ئىقتىدارى، ھاياتىي خاھىشى، ھاياتلىق كامالىتى بولغان ساغلاملىققا بولغان ئىنتىلىشىنى تەمىلەيدىغان ھاياتلىق تۈزۈلمىسىدىن ئىبارەت. پەندە «ئائۇرا» دەپ ئاتىلىدىغان، ئادەمنىڭ بەدەن ھالىتى سىرتىنى قاپلاپ تۇرىدىغان بىر قاتلام ھاياتىي نۇر چەمبىرىكى ۋە بۇ ئائۇرا قاتلىمىنىڭ سۈپەت ھالىتى دەل مۇشۇ ھاياتلىق تۈزۈلمە ئىختىدارىنى كۆرسىتىدۇ. بۇددا، مانىزم ۋە خرستىيا رىۋايەتلىرى ئاساسىدا باش قىسمىنى قاپلاپ تۇرغان نۇرچەمبىرى بىلەن مۇقەددەس ئوبرازلارنى سىزىش ئادىتى، ھازىرقى كۈندە پۈتۈن بەدەننىڭ تاشقى نۇر چەمبىرى بولغان ئائۇرانىڭ ئىلاھىلاشتۇرۇلغان بىر قىسمى دەپ قارالماقتا. «ئائۇرا»- ھاياتىي كۈچ بولۇپ، ئۇنىڭ «لىبىدۇ»- ئېنىستىنكىتلىق ئىقتىدار (قۇۋۋەت)دىن كاتتىلىقىدا مەسىلە بولمىسا كېرەك. ماماتلىققا زىت بولغان بۇ تۈپكى ھاياتىي تۈزۈلمە، ئىقتىدار، خايىش ۋە ئىنتىلىشنىڭ ئىككى ئالاھىدىلىكى بولۇپ، بىرىنچىدىن، ئۇ ئىنساندىكى باشقا بارلىق تەبىئىي ۋە ئىجتىمائىي ئىقتىدار، خايىش ۋە ئىنتىلىشلەرنىڭ ئۇلى؛ ئىككىنچىدىن، ئۇ باشقا بارلىق تەبىئىي ۋە ئىجتىمائىي ئىقتىدار، خايىش ۋە ئىنتىلىشلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان. دىققەت قىلىڭ: ئىنسان ئۈچۈن ھاياتلىق قىممىتى نوقۇل جانلىق تەبىئەت قىممىتى- بىئولوگىيىلىك قىممەت بولماستىن، يەنى ئىجتىمائىي قىممەت ۋە مەدەنىيەت قىممىتى! ئىنساننىڭ بىئولوگىيىلىك تۈزۈلمىسىدىكى تۇغما ئىقتىدار ھەققىدە ئالدىمىزدا ئىككى مەشھۇر مۇھاكىمە تۇرۇپتۇ. ئۇنىڭ بىرى، فرېئودنىڭ «جىنسىي خاھىش ئېنىستىنكىتنىڭ  مەركىزى» دېگەن قارىشى. بۇ قاراش «ئىنساننىڭ ھايۋانلىقى- ئەسلىدىكى مەنلىكتۇر» دېگەن تېزىسقا ئاساسلانغان. ئۇنىڭ يەنە بىرى فرېئوددىن ئازكەم مىڭ يىل ئىلگىرى ياشىغان ئەبۇ ئەلى ئىبىنسىنانىڭ «رىسالە ئىشق» ناملىق ئەسىرىدە تىلغا ئالغان «كامالەتكە ئىنتىلىش- مۇھەببەتتۇر»، «كامالەتكە ئىنتىلىش كائىناتنىڭ تۈپ قانۇنىيىتى»، «ئۆزىدە بولمىغان قۇتۇپقا ئىنتىلىش، تولۇق- مۇكەممەللىككە ئىنتىلىش، ئەۋزەللىككە ئىنتىلىش- كامالەتكە ئىنتىلىشتۇر»، «ئىككى جىنس ئارىسىدىكى سۆيگۈ- كائىنات ئىشقىنىڭ ئىنساندىكى ئىپادىسىدۇر» دېگەن قاراشلاردىن ئىبارەت. فاېئود بىلەن ئىبىن سىنا بىر نەرسىنى- ئالەمنىڭ مەنپى- مۇسبەت قانۇنى، زىددىيەت تەرەپلىرىنىڭ جەزبىدارلىقىنى، بۇ ئومۇم ھادىسنىڭ ئىنساندىكى ئپادىسىنى تىلغا ئالغان.
فرېئود روھىي كېسەللىكلەر ئۈستىدىكى ئەمەلىي تەجىربىلەردىن خۇددى ئىسلام سوپىزمى تىلغا ئالغان ئەقىلدىن ئايرىم، مەنتىقىي تەپەككۇردىن خالىي، ئاڭدىن تىرەن بولغان «كۆڭۈل» ئىبارىسىگە ئوخشايدىغان پوتېنسىئال ئاڭ ئاتالمىسىنى يەكۈنلىدى. ئىبىن سىنا ئۆزىنىڭ تەبىئەت پەلسەپىسى قاراشلىرى بىلەن دىئالىېكتىك روھقا ئىگە راتسېئونالىزملىق سوپىزملىق قاراشلار ئۇلىدا ئۆزىنىڭ «رىسالە ئىشق» (مۇھەببەت رىسالىسى) ناملىق ئەسىرىنى يازغان.
فرېئود گەرچە جىنسىي خاھىش بىلەن مۇھەببەت خاھىشىنى بىر-بىرىگە تۇتاشقان، ئەمما بىر-بىرى بىلەن پۈتۈنلەي بىردەك بولمىغان خاھىش دەپ ئىزاھلىسىمۇ، جىسنىي خايىشنىڭ تىزگىنسىز يامراپ كەتمەسلىكىنى تىلغا ئالسىمۇ، ئۇ ئاڭدىن خالىي بولغان جىنسىي خاھىشنى تۇغما ئىقتىدارنىڭ يادروسى، خۇشاللىق ئىنتىلىشىنىڭ ھەممىنى بېسىپ چۈشىدىغان ھۆكۈمران شەكلى، دەپ قارايدۇ.
ئامېرىكا پىسخولوگى ماسلوۋ ئىنساندىكى ئىھتىياجلار توغرىسىدا توختالغاندا، تۇغما ئىقتىدار (ئېنىستىنكىت) نەرىزيىسىنى بىر پۈتۈن ئىنساندىكى تەبىئي (بىئولوگىيىلىك) ۋە ئىجتىمائىي (مەدەنىيەت) ئىھتىياجى ئاساسىدا، يۇقۇرى- تۆۋەن دەرىجىگە ئايرىپ ئىزاھلاشنى ئوتتۇرغا قويدى. ئۇ ئىنساندىكى ئىھتىياجنى (تەقەززا، Needs ) (بىئولوگىيىلىك ئىھتىياج)، «بىختەرلىك ئىھتىياجى»، «مۇھەببەت ئىھتىياجى»، «قەدىرلىنىش ئىھتىياجى»، «ئۆز ئىختىدارىنى جارى قىلدۇرۇش ئىھتىياجى»دىن ئىبارەت بەشكە ئاجراتتى. ئۇنىڭچە، ئالدىنقى ئىھتىياج ھەل قىلىنمىغىنىدا، كېيىنكى ئىھتىياج شەكىللەنمەيدۇ. ماسلوۋمۇ تەبىئىي ئىھتىياجنى يىمەك- ئىچمەك، بىخەتەرلىك بىلەن باشلاپ، ئىنساننىڭ ئۆز ئىقتىدارى بويىچە تارىخىي تۆھپە يارىتىشتىن ئىبارەت يۇقۇرى دەرىجىدىكى ئىجتىمائىي ئىھتىياجى بىلەن ئاخىرلاشتۇرغان. ماسلوۋ تىلغا ئالغان ئېھتىياج قاتلاملىرى، ئىنساندىكى خاھىش ۋە پائالىيەتنىڭ ھەركەتلەندۈرگۈچ كۈچلىرى ھېساپلانغان. مېنىڭچە، ماسلوۋ تىلغا ئالغان ئېھتىياجلارنى تېخىمۇ ئىنچىكىلەشتۈرۈش، شۇنىڭدەك ئۈچ قاتلاملىق ئىھتىياجغا ئومۇملاشتۇرۇش مۇمكىن. بۇ فىزىئولوگىيىلىك ئىھتىياج ۋە خاھىش، مۇھەببەت ئىھتىياجى ۋە خاھىشى، مەنىۋى مەدەنىيەت (بولۇپمۇ مەنىۋى مەدەنىيەت يارىتىش) ئىھتىياجى ۋە خاھىشىدىن ئىبارەت. مەلۇم مەنىدە ئۆزى ئاچ- يالىڭاچ ھالەتتە ئۆتكۈر گەۋدىلىنىدىغان فىزىئولوگىيىلىك ئېھتىياجدىن خالىي بولسىمۇ، كۆزى ئاچلىق تۈپەيلى مال –دۇنيا ھېرىسلىقى بىلەن ئېلىپ بېرىلىدىغان پائالىيەتلەرنى تۆۋەن قاتلامدىكى ئىھتىياج، خاھىشىغا يانداشتۇرۇش مۇمكىن. ئىنساندىكى يۇشۇرۇن ئىقتىدارنى جارى قىلىپ، كىشىلىك مەدەنىيەت تارىخىغا تۆھپە قوشۇپ، ھېچ بولمىغاندا ئۆزىنىڭ نوقۇل فىزىئولوگىيىلىك ئوبيېكت ۋە ئائىلىۋى سوبيېكتلىق سالاھىيەت بىلەن چەكلەنمەيدىغان ئىجتىمائىي قىممىتىنى گەۋدىلەندۈرۈشتىن ئىبارەت يۇقۇرى دەرىجىلىك ئېھتىياج ۋە خاھىشى بىلەن فىزىئولوگىيىلىك ۋە تۆۋەن دەرىجىدىكى ئەقەللى ئىجتىمائىي خاھىش ئارىسىدا مۇھەببەت ئېھتىياجى ۋە خايىشى جايلاشقان.
ئىنسان روھىنىڭ ئىككىگە بۆلۈنۈشى بىلەن ئۇنىڭ بىرپۈتۈنلىكىدە گەۋدىلىك رول ئوينايدىغان مۇھەببەت ئېھتىياجى ۋە خاھىشى ھەققىدە ئايرىم توختۇلۇش جائىز.

5.مۇھەببەت خاھىشىنىڭ ئىنسان روھىيىتىدىكى ئورنى
مۇھەببەت ــ نوقۇل جىنسىي خاھىش بولماستىن، «ئالەمنىڭ تۈپ قانۇنى ــ كامالەتكە ئىنتىلىش» ۋە ئۇنىڭ «ئىككى جىنس ئارىسىدىكى ئىپادىسى» (ئىبىن سىنا)، «ھاياتلىق ئىستىگى» (گوركىي)، «بارچە ھىسىياتلارنىڭ ئەۋجى ۋە غالىپى» (ھېنرىخ ھېينى)، «بىزنى قايتا ياراتقۇچى قۇدرەت» (دوستويىۋىسكى)، «مەھبۇب ھاياتىغا قوشۇلۇپ ياشاش» (تولۇستوي)، «بەخت خەزىنىسى» (موللېر)... مۇھەببەت ــ ئىنساننىڭ تۇغما ئىقتىدارىدىكى جىنسىي خاھىشىدا، ئىنساننىڭ ئاڭ ۋە ئىختىيارىدىكى ئىجتىمائىي تەلپۈنۈشىدە، قىسقىسى ئىنساننىڭ تەبىئىي ۋە ئىجتىمائىي تۈزۈلمىسى، تەقەززاسى ۋە خاھىشىدا ئىپادىلەنگەن ماددى ۋە مەنىۋى پائالىيەتچانلىقىنى قارماپ تۇرغان ئۇلۇغ ئالەم قانۇنىيىتىدىن تاشقىرى نەرسە ئەمەس. ئۇ ئىنساندىكى ئىككى كېنەزلىك قاتلىمىنىڭ بىرلىك ھالقىسى، ئىنسان ھاياتىغا ماھىيەت، ئىقتىدار ۋە قىممەت بېغىشلىغۇچى ھەركەتلەندۈرگۈچ كۈچ. ماماتلىق خاھىشىغا زىت ھاياتلىق خاھىشى ماھىيەتتە يەنىلا مۇھەببەت ـ كامالەتكە ئىنتىلىش خاھىشىدۇر.
شۇنى تىلغا ئېلىش ھاجەتكى، مۇھەببەت ئىھتىياجى ۋە خاھىشى قارىماققا خۇددى ماسلوۋ كۆرسەتكەندەك تەبىئىي ئېھتىياج بىلەن ئىجتىمائىي ئېھتىياج ئارىسىغا جايلاشقاندەك قىلسىمۇ، ماھىيەتتە بۇ ئىھتىياج ۋە خاھىش ئاجىز ياكى كۈچلۈك ھالەتتە ئىنسان تەقەززاسى ۋە خاھىشلىرىنىڭ ھەممە قاتلاملىرىدىن تېپىلىدۇ. ئۇ ئاڭ، تەپەككۇر، ئەخلاق ۋە مەجبۇرىيەت بىلەن يېڭى ھاياتى كۈچ، مەدەنىيەت خاراكتېرى ئالغان ئەڭ تۈپكى ۋە ئەڭ دائىمىي ھاياتىي تەقەززا، پائالىيەتچان خاھىش. ئۇ ئىنسان ئۈچۈن «كۆڭۈلگە ياقىدىغان نەرسە» بىلەن ئەقىلگە مۇۋاپىق نەرسە»نىڭ مۇجەسسەم گەۋدىلىنىشى. مۇھەببەت نوقۇل ئاڭدىن خالىي تۈزۈلمىنى غىدىغلاش ۋە روھلاندۇرۇشنى ئەمەس، يەنە ئاڭ ۋە ئاڭلىق پائالىيەتنى يېتىلدۈرۈش ۋە ئىلھاملاندۇرۇشنى ئۆزىگە قانائەت ۋە ئىپتىخار نۇقتىسى قىلغان. ھەقىقىي مۇھەببەتنىڭ كۈچى يالغۇز جىنسىي خاھىشنى قوزغاشۋە تىزگىنلەشتىلا ئەمەس، يەنە ئۈمىدسىزلىكنى يېڭىشتە، ئۆزى ئۈستىدىن غەلىبە قازىنىشتا، قېرىش ۋە ئۆلۈمنىڭ ئالدىنى ئېلىشتا، مۆجىزىلەر يارىتىدىغان مەنىۋى قىزغىنلىق ۋە جاسارەتتە جىلۋىلىنىدۇ. روشەنكى مەۋجۇتلۇق قىممىتى بىلەن ئىنساننىڭ ئۆز مەۋجۇتلۇق قىممىتىگە بولغان ئاڭلىق بىلىشى ــ مۇھەببەت ۋە ئۇنىڭ كۈچ- قۇدرىتىنىڭ ھەقىقىي بۇلىقىدۇر.
بۇ يەردە تەكىتلەشكە تېگىشلىك ئىككى مەسىلە بولۇپ، ئۇنىڭ بىرى ئىبىن سىنانىڭ «رىسالە ئىشق» ناملىق ئەسىرىدە تىلغا ئېلىنغان. ئىبىن سىنا نوقۇل جىنسىي خاھىشقا بېرىلىشنى مۇھەببەتنىڭ ماھىيىتىنى كۆرمەستىن، پەقەت ئۇنىڭ سىرتىنى كۆرگەنلىك، دەيدۇ. ئۇ پەقەت ئۈچ نەرسىگە ئېرىشىش ــ سۆيۈشمەك، قۇچاقلاشماق ۋە جىنسىي ئالاقىگە ئېرىشىش، پەقەت مۇھەببەتنىڭ سۆرىتىگە ئېرىشىش بولۇپ، ئۇلار خۇددى «ئايدىڭنى قېتىق دەپ بىلگەندەك»، مۇھەببەت ئارقىلىق ئېرىشىش لازىم بولغان ماھىيەتتىن قۇرۇق قالغان بولىدۇ، دەپ كۆرسىتىدۇ. بۇ ماھىيەت ــ ئەۋزەللىك، مۇكەممەللىك، كامالەتتىن ئىبارەت. ھەقىقىي جىنسىي تۇرمۇش ئۆز مەھبۇبىدىن ئىنسانىيەت ئارىسىدىكى مەنىۋى يېتىلىش ۋە مەنىۋى ئەۋزەللىك ئالامەتلىرىنى تېپىش، ئۇنىڭدىن بەھرىمەن بولۇش بىلەن قوشۇلغان ئىپتىخار تۇغدۇرىدۇ. دېمەك، مۇھەببەت خاھىشى ــ مەنىۋى ئەۋزەللىككە ئىنتىلىش خاھىشى بولۇشى لازىم.
ئۇنىڭ ئىككىنچىسى، ماسلوۋنىڭ «ئىنسان نىيىتى ھەققىدىكى نەزەرىيە» ناملىق ماقالىسىدە تىلغا ئېلىنغان. ئۇ؛ فىزىئولوگىيىلىك ئېھتىياج بىلەن بىخەتەرلىك ئېھتىياج قانائەتلەندۈرۈلگەندىن كېيىن، مۇھەببەت ۋە تەۋەلىك ئېھتىياجى يېڭى مەرگەز بولۇپ قالىدۇ. كىشى دوست، مەھبۇب، خوتۇن، ئەر، پەرزەنت خاھىشىنىڭ كۈچلۈك تۈرۈتكىسىدە بىر قاتار روھىي زىددىيەتلەرگە گىرىپتار بولىدۇ، دەيدۇ. مۇھەببەت خاھىشى ئۇچىغا چىققاندا، ئىنسان ئۆز روھىيىتىدىكى خاھىش چەكلەش تۇيغۇسىنىڭ تورمۇزىنى بۇزۇپ، خەتەرگە قارىماي، ئىلگىرىكى تۇغما ئىقتىدار خاھىشىنىڭ قانائەتلىنىش ئەسلىمىسىنى قايتىدىن رېئاللاشتۇرۇشقا ياكى يېڭىدىن مۇنداق قانائەتلىنىشنى قولغا كەلتۈرۈشكە ئۇرۇنۇشى مۇمكىن. ھەتتا قانائەتلىنىشتىن قانائەتلەنمەسلىككە ئۆتۈپ، يېڭى قانائەت ئۈچۈن داۋاملىق ئىزدىنىشى مۇمكىن. مەجنۇنلۇق ئەنە شۇنداق تەلۋىلىكنىڭ ئەسەبىي شەكلى، خالاس.
ماسلوۋ ھەرقايسى خاھىشنىڭ ئورۇندىلىشىنى شۇ خاھىشنى تۇغدۇرغان ئېھتىياجدىن باشقا، تاشقى رىغبەتلەندۈرگۈچى ئوبيېكت بىلەن ئىچكى مەدەنىيەت تۈزۈلمىسىنىڭ تەسىرىدىن ئاجرىتىپ قارىغىلى بولمايدىغانلىقىنى ئىزاھلايدۇ. مۇھەببەت خاھىشىنىڭ سەرگۈزەشتىلىرىمۇ خۇددى شۇنداق. مەسىلە شۇ يەردىكى، نۇرغۇن كىشىلەر فىزىئولوگىيىلىك ۋە ئەقەللىي ئىجتىمائىي خاھىشنى ھەل قىلغاندىن كېيىن كېيىن، مەنىۋى مەدەنىيەت يارتىش، ئۆزىدىكى يوشۇرۇن ئەقىل ۋە ئىقتىدارنى جارى قىلدۇرۇپ ئىنسانىيەتكە تۆھپە قالدۇرۇش ئېھتىياجىغا ئۆتمەي مۇھەببەت خاھىشىدا لەيلەپ ياكى چۆگۈپ قالىدۇ. بۇ ئۇلار ئۈچۈن خۇددى ئىبىن سىنا ئېيتقاندەك مۇھەببەت سۈرىتىگە ئېرىشىپ، مۇھەببەت ماھىيىتىدىن مەھرۇم قىلىشتۇر. روھىيەت ۋە مەدەنىيەت تەتقىقاتچىلىرىنىڭ مەسئۇلىيىتى، ئۇلارنى ئۆزىنى، ئۆز موھىتىنى بىلىش ئارقىلىق كامالەتكە رىغبەتلەندۈرۈش ۋە يېتەكلەشتىن ئىبارەت.
مۇھەببەت ئۈچۈن «لىبىدۇ» (جىنسى ئاڭ) ئاددىيلا جىنسىي ئىقتىدار ئەمەس، ئۇ ئەۋزەللىكىنى قوبۇل قىلىش بىلەن كامالەت (تۆھپە، قىممەت) بېغىشلاشتىن ئىبارەت. مۇشۇ مەنىدە، ئادەم ئۆلۈپ، ئۇنى ئوراپ تۇرغان مۇجەسسەم بىئوفىزىك نۇر چەمبىرى «ئائۇرا» ئۆچكەندىن كېيىنمۇ بۇ كامىل مەنىدىكى «لىبىدۇ» ئۇزاق ساقلىنىشى مۇمكىن.

6.يېڭىچە روھىي مەدەنىيەت: كۆڭۈل بىلەن ئاڭنىڭ ھەمجەھەتلىكى
ماقالىمىزنى «ئىنسان ــ كائىناتنىڭ مەركىزى» دېگەن ھۆكۈم بىلەن باشلىغاندۇق. پۈتكۈل ماددىي ۋە مەنىۋى مەدەنىيەت تارىخى بىلەن جىمىكى «فىزىكا» ۋە «مېتافىزىكا» پەنلىرى ئېرىشكەن مۇۋەپپەقيەتلەر ئىنساندىن ئىبارەت ئۇلۇغ مۆجىزىنىڭ ئۆز- ئۆزى ھەققىدە تېخى ئىپتىدائىي ئىزدىنىش بوسۇغىسىدا تۇرىۋاتقانلىقىنى كۆرسەتتى. بۇ ئىنسانىيەتنىڭ تەبىئەت، جەمئىيەت، ئىلاھىيەت ھەققىدە ياراتقان «نەزەريىۋى دۇنيا»، «لەقىدىلەر دۇنياسى»، «تەسەۋۋۇر دۇنياسى»، «باقىي ئالەم» قاراشلىرى ھەمدە بولۇپ ئۆتكەن ۋە كۆز ئالدىمىزدا زاھىر بولۇۋاتقان رېئال دۇنيا ھادىسلىرى بىلەن نەقەدەر كەسكىن سېلىشتۇرما- ھە؟!
ئىنسان ئۆزى ھەققىدە ئىزدەنگىنىگە بىرقانچە مىڭ يىل بولدى. بۇنداق ئىزدىنىش ئىنساننىڭ بىرقانچە مىڭ يىللىق ياتلىشىش تارىخى بىلەن بىللە ياتلىشىپ تۇردى. مورگان تەرىپىدىن شەرتلىك مەنىدە ئىشلىتىلگەن ئاتالمىش «سىۋىلزاتسىيە دەۋرى» ئىنساننىڭ ياتلىشىش تارىخى بىلەن قوشگېزەك بولۇپ تۆرەلدى، ئىنسان ئۆزى ياراتقان ماددىي مەدەنىيەت مېۋىلىرى ئۇنىڭ تەييارتاپ ھاكىملىرى ئۈچۈن، قىرغۇچى ئۇرۇشلىرى ئۈچۈن، ئاز بىر قىسمى كۈندىلىك تىرىكچىلىك زۆرۈرىيەتلىرى ئۈچۈن سەرپ قىلىندى. ئىنسانىيەت ياراتقان مەنىۋى مەدەنىيەت نەتىجىلىرىنىڭ ھەقىقىي ئىلىم ۋە سەنئەتتىن باشقىلىرى ئىنساننى داۋاملىق ياتلاشتۇرۇش ۋە ئاجايىپ –غارايىپ ئەقىدە – نىزاملار بىلەن چۈشەپ قويۇش ۋاستىلىرى بولۇپ قالدى. تارىخى دەستۇرلار ساراي ھادىسلىرى ۋە جەڭنامىلەرنى مەرگەز قىلغان سەھىپىلەر دۆۋىسىگە ئايلىنىپ قالدى. ئەنقا قۇشى جەننەتكە كىرىپ كەتكەندەك، بەخت- سائادەت ئارزۇلىرى باقى ئالەمگە قالدۇرۇلدى. ئىنسان ھەققىدىكى، بولۇپمۇ ئىنسان روھىيىتى توغرىسىدىكى ئىزدىنىش تىراگېدىك سەنئەت بىلەن روھىي كېسەللەر تەقىقاتىنىڭ ئارقا ھويلىسىغا ھەيدەلدى. ئانچە- مۇنچە باش كۆتۈرگەن ئىنسانشۇناسلىق ئاب- ھاۋاسى بەزىدە سوپىزم، بەزىدە بىدئەتلىك، بەزىدە بۇرجۇئا ئىنسان تەبىئىتى نەزىريىسى نامىدا ھاقارەتلەندى. «ھەممە نەرسىنىڭ ئۆلچىمىي بولغان ئىنسان» ئۆز- ئۆزىگە ئۆلچەم بولالمىدى. ئۇ خۇددى تۇغما ئەمادەك تېخى ئۆز سىياقىدىن بىخەۋەر پېتى قېلىۋەردى. ئىنسان ئۆز مۇھىتىنى سۇنئىي ۋە تەبىئىي بايلىقلار بىلەن بېزەش بىلەن بىللە، ئۆز روھىيىتىنى يېتەرلىك بۇلغىۋالدى. ئۇلار جىنايى مەيدانلاردا بۇلغىنىش بىلەن دىنىي ئىھراملاردا ئىستىغفار ئوقۇشنى ئارقاق- ئۆرۈش قىلغان ئۆمۈر پەلسەپىسىنى يېپىنىۋېلىپمۇ روھىي ئازاتلىققا، كۆڭۈل خاتىرجەملىكىگە ئېرىشەلمىدى. بىرزامانلاردا ئىنسان تۇرمۇشىغا كىرىپ كەلگەن ئاقچا بارغانسېرى ئىنساننىڭ ھەممە ئىھتىياج ۋە خاھىشلىرىنى ئىگىلەپ، ئىپتىدائىي ئىنسان تەسەۋۋۇرىدىكى تەڭرىنىڭ ئورنىدىن ھەسسىلەپ ئارتۇق بولغان يېگانە روھىيەت ئىلاھىغا ئايلىنىپ قالدى. ئىنسان روھىيىتى ئۆز- ئۆزى ئۈستىدە تېخى ھېچنىمىگە ئېرىشمەي تۇرۇپ، ئاقچا توغرىسىدىكى تەخىرسىز، پۈتمەس- تۈگىمەس روھىيەت ئەسەبىيلىكىگە غەرق بولدى. بىز دەل مانا مۇشۇنداق رېئاللىق ئاستىدا، دەل مانا مۇشۇنداق ئېتىبارسىز تاشلانغان تېما ـ ئىنساننىڭ روھىي ماھىيىتى توغرىسىدا نېمە دىيىشىمىز مۇمكىن؟
ئىنسان قايتىدىن ھەقىقىي ئىلمىي ئاساستا، بارلىق دىنى ۋە بىرتەرەپلىمىلىك ئىدىيىۋى قاراشلار بېسىمى ھەم چەمبەرلەردىن خالىي ھالدا تەتقىق قىلىنىشى لازىم؛
سىۋىلزاتسىيە تارىخى ئىنساننى مەرگەز ۋە مىزان قىلغان ھالدا قايتىدىن ئاپېراتسىيە قىلىنىشى، بىرقانچە مىڭ يىللىق مەدەنىيەت ھادىسلىرى ئىنساننى ياتلاشتۇرۇش ۋە ئىنسان ماھىيەتلىرىنى ئېچىش، ئىنساننى تەرەققىياتنىڭ ۋاستىسى ياكى مەقسىدى قىلىش بويىچە تەلقىن قىلىنىشى لازىم؟
ئىنساننىڭ ماددىي تۈزۈلمىسى ئۆزىنىڭ ئېلېمېنتار ئاساسلىرى بويىچە ئالەم تۈزۈلمىسىگە ئوخشاش فىزىكىلىق ـ خېمىيىلىك تەبىئەتتىن تۈزۈلگەنلىكى، ئۇنىڭدا تەبىئەت ئېلېمېنتلىرى ۋە ئېنېرگىيىلىرىنىڭ مۇجەسسەم ھەركەتتە تۇرغانلىقى، ئىنساننىڭ بىئولوگىيىلىك، فىزىئولوگىيىلىك، پىسخولوگىيىلىك تۈزۈلمە ۋە پائالىيەتكە ئىگە ئىكەنلىكى، ئىنساننىڭ تەبىئىي ئالامەتلىرى بىلەن ئىجتىمائىي ئالامەتلىرىنىڭ كۆپ قاتلاملىق بىرگەۋدىلىكى ۋە ئۆزئارا ئۆتۈشچانلىقى، ئىنسان پۈتۈن كائىناتتىكى ھەممە ئاساسىي قاتلام ۋە جەريانلاردىن تۈزۈلگەن ئەڭ مۇرەككەپ ۋە ئەڭ ئالىي مۆجىزە ئىكەنلىكى تەتقىق قىلىنىشى لازىم؛
ئىنساننىڭ تەبىئىي، فىزىئولوگىيىلىك ۋە ئخقتىمائىي كومپلېكس (مۇجەسسەم) شەيئىلىكىگە مۇناسىپ، ئۇنىڭ بۇ جەھەتتىكى ئىېتىياج، ئىتىدار ۋە خاھىشلىرى مەۋجۇتلۇق نۇقتىسىدىن پۈتۈنلەي ئېتىراپ قىلىنىشى، ياخشىلىق ياكى يامانلىق كاتېگورىيىلىرىنىڭ قاراتمىلىقى ۋە تىزگىنلەش (تەدبىق قىلىنىش) دائىرىسى تولىمۇ چەكسىزلىنىپ، ئىنساننى ياتلاشتۇرۇش ۋاستىلىرىنىڭ بىرىگە ئايلىنىپ قالماسلىقى لازىم؛
ئىنسان روھىيىتىدە گەۋدىلەنگەن ئىقتىدار، تەقەززا ۋە خاھىشلارنىڭ زىددىيەت ۋە بۆھرانلىرى ئىنساننىڭ كامالىتى، مەدەنىيتى، ئەقىل- تەپەككۇرىنى يېتەكچى ۋە تىزگىنلىگۈچى كۈچ قىلغان ھالدا، ئەڭ جىددىي تۆۋەن دەرىجىلىك ئىقتىدار، تەقەززا ۋە خاھىشنى بەھرىمەن قىلىشنىڭ پازىل ۋە ئەۋزەل ئۇسۇللىرى بىلەن ھەل قىلىنىشى، نوقۇل ئىدېئولوگىيە ئارقىلىق باستۇرۇۋېتىشتىن ساقلىنىشى لازىم؛
ئىنساننىڭ يېمەك- ئىچمەك، كىيىم –كېچەكم ئىجتىمائىي خاتىرجەملىك ۋە جىنسى تۇرمۇشتىن ئىبارەت تار دائىرىدىكى خاھىش ۋە بەھرىمەنلىك ئىچىگە چۆكۈپ قېلىشى ئۇنىڭ ئەڭ زور ئىسراپچىلىقى ئىكەنلىكىدىن ئۇنى خەۋەردار قىلىش ئارقىلىق ئۇنى ئېلېمېنتار تۇرمۇشتىن ھالقىغان ئۇلۇغ تۆھپىكار (ھىممەتكار)لىققا دەۋەت قىلىش لازىم. ھىممەت- ئىنسان روھىيىتىنىڭ كامىل مۇقامىدىن ئىبارەت.
ئەخلاق ــ ئىنساننى ئۆزىنىڭ ئىنسانىي ماھىيەتلىرىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشقا رىغبەتلەندۈرىدىغان، ئىنساننى تۈرلۈك بېسىملار ئارقىلىق ئۆز ماھىيەتلىرىدىن ياتلاشتۇرىدىغان ئاتالمىس «سىۋىلىزاتسىيە»دىن پەرقلىق يېڭىچە ھەقىقىي سىۋىلىزاتسىيە ۋاستىلىرىدىن بىرىگە ئايلىنىشى؛ ئۇ، ئۆز پائالىيىتىنى ئىنساننىڭ خۇسۇسىي تۇرمۇش قاتلاملىرىغا ئەمەس، بەلكى ئۇنىڭ ئىنسانىيەت، جەمئىيەت ۋە تەرەققىيات بىلەن بولغان ئىجتىمائىي ئالاقىلىرىنىڭ ياخشى ياكى يامانلىق خاراكتېرىگە قارىتىشى لازىم.
تەبىئەت ئۇلۇغ مۆجىزە ــ ئىنسانىيەتنى ياراتتى.
ئىنسانىيەت ــ گۈدەكلىك ۋە ئۆسمۈرلۈك دەۋرىلىرىنى باشتىن كەچۈرۈپ ھازىرقى ماددىي مۇھىتى بىلەن روھىي دۇنياسىنى شەكىللەندۈردى. ئىنسانىيەت تېخى ياش. ئۇ ئۆزىنى ئىزدەپ تاپقىنى، ئۆزىنى مەرگەز قىلغىنى، يۇشۇرۇن ئىقتىدارلىرىنى ئەڭ يۇقۇرى دەرىجىدە جارى قىلدۇرالىغىنى يوق. ئۇ ئاپەت، ئاچارچىلىق، نادانلىق، جەڭگى –جېدەل، بىرتەرەپلىمە قاراش ۋە ئەقىدىلەر ئىچىدە تەمتىرىمەكتە، ئىڭرىماقتا. ئۇنىڭ روھىيىتى ئۇنىڭ ھازىرقى ھالىتى بىلەن- ھازىرقى مەدەنىيەت موھىتى بىلەن توغرا تاناسىپ. ئۇنىڭ روھىيىتىدىكى زىددىيەتلەر ئۇنىڭ تارىخىي سەۋىيىسىگە ئۇيغۇن. ئىنسانىيەتنىڭ تىزگىنسىز بۇلغىنىشى ۋە تەبىئەت ھادىسلىرى تۈپەيلى يەر يۈزىدە ئىنسانىيەت ئۇرۇقى قۇرۇپ كەتمىسىلا، ئىنسانىيەت روھىيەت ۋە مەدەنىيەتنىڭ پازىل پەللىسىگە كۆتۈرۈلىدۇ.

1993-يىل 4- ئاينىڭ 21-كۈنى
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى:م.قادىر( ھۇما)

ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (25)
يىپەك يولىنىڭ ئىقتىسادىي قىممىتى

مۇقەددىمە
تارىخ ئىنسانىيەتنىڭ بېكىنمىچىلىك ۋە سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشىنىڭ ئاخىرلىشىپ، يېڭى يېقىنلىشىش ۋە ئىقتىسادىي تەڭپۇڭلىشىش دەۋرىگە قەدەم قويۇۋاتقانلىقىدىن بىشارەت بەرمەكتە. قەدىمكى «يىپەك يولى» بەش ئەسىرلىك «چۆكۈپ كەتكەن كېمە»دەك خارابىلىقتىن، «ئەسھابۇلكەھف»دەك ئۇزاق سوزۇلغان ئۇيقۇدىن خالاس بولۇپ، خۇددى ئاتەشتىن قايتا قانات قېقىپ چىققان قېقىنۇستەك يېڭى گۈللىنىشكە يۈزلەنمەكتە. يېڭى دەۋردە قايتا جانلانغان «يىپەك يولى» جاھان بويلاپ يۈز بېرىۋاتقان چېگرا ۋە يەرلىك تامۇجنىدىن ھالقىغان خەلقئارا ئىقتىسادىي مۇناسىۋەت تورىنىڭ بىر قەدەر تېز شەكىللىنشىنى ئىلگىرى سۈردى.
«يىپەك يولى» ئىبارىسىنى گەرچە كۆپلىگەن كىشىلەر چىرايلىق تەسۋىرى ئىبارە سۈپىتىدە ئېغىزدىن چۈشۈرمەستىن لەۋھە، ۋىۋىسكا ۋە ماركا سۈپىتىدە قوللىنىپ كېلىۋاتقان بولسىمۇ، ئەمما ئۇنىڭ ئىنسانىيەت تارىخىدىكى مۆلچەرلىگۈسىز قىممىتىنى تېخى دېيەرلىك ھېس قىلالمايدۇ.
دەرۋەقە، «يىپەك يولى» شۆھرەتلىك ئىبارە، ئۇ مىلادىدىن ئىلگىرىكى 1000- يىللارنىڭ ئوتتۇرلىرىدىن تاكى مىلادىدىن كېيىنكى 2000- يىللارنىڭ ئوتتۇرىلىغىچە، تەخمىنەن 2 مىڭ يىل داۋاملىشىپ 16- ئەسىرگە كەلگەندە تەدرىجى خاراپلاشقان.
ئېيتىش كېرەككى، «يىپەك يولى» ئىبارىسى رىم ـ ۋىزانتىيىلىكلەرنىڭ «سېرىس» (يىپەك ئېلى)غا بولغان پەۋقۇلئاددە قىزىقىشىنى ئاساس قىلىپ، يېقىنقى زامان تارىخچىلىرى تەرىپىدىن قويۇلغان سىمۋول خاراكتىرلىك نام بولۇپ، ئۇ ئەرەپ سەركەردىسى تەرىق بىننى جەييات تەرىپىدىن پىرېنېي يېرىم ئارىلى بىلەن ئافرىقىنى ئاجرىتىپ تۇرىدىغان «جەبەلئەل تەرىق» (گىبرالتار) بوغۇزىدىن ياپۇنىيەگىچە سوزۇلغان قەدىمكى ۋە ئوتتۇرا ئەسىردىكى غول خەلقئارا كارۋان يولىغا قارىتىلغان.
«يىپەك يولى» نامى بىلەن تامغىلانغان ئاسىيا –ياۋرۇپا- ئافرىقىدىن ئىبارەت ئوتتۇرا يەردېڭىزىدا گىرەلىشىدىغان «قەدىمكى چوڭ قۇرۇقلۇق»نىڭ ئىقتىسادىي ۋە مەدەنىي ئالاقىلىرىنى بىرگەۋدە قىلغان بۇ خەلقئارا غول يول پۈتۈن ئىنسانىيەت تارىخىي خاراكتىرلىك مەدەنىيەت بەلۋىغى ئىدى. «يىپەك يولى» ئىنسانىيەت ياراتقان رەڭگارەڭ مەدەنىيەت تىپلىرىنىڭ تەڭدىن تولىسىنى ئۆزىدىن ئۆتكۈزۈپ، ئىنسانىيەتنىڭ مەدەنىيەت تارىخىنىڭ  ئۇلۇغ مۇقەددىمىسىنى ياراتتى. بىز بۇ ئالاقىلاردىن مۇستەسنا قالغان قەدىمكى ئامېرىكا بىلەن ئاۋىستىرالىيە يەرلىك مەدەنىيەتكە بىر قۇر نەزەر تاشلىساقلا «قەدىمكى چوڭ قۇرۇقلۇق» مەدەنىيىتى تارىخىدا «يىپەك يولى»نىڭ قانچىلىك نۇسرەت بېغىشلىغانلىقىنى كۆرۈۋالالايمىز. «يىپەك يولى» خاسىيىتىدىن ئارىئان ــ سومىر ــ ساك، خۇاشيا، بابىلىئون، ئاسۇرىيە ۋە مىسىر مەدەنىيەتلىرى بىر- بىرى بىلەن ئۇچراشقان؛ «يىپەك يولى» شاراپىتىدىن گرېك ــ رىم، كۇشان ــ كۇسەن، سۇي ــ تاڭ، ئەرەپ مەدەنىيەت ئۆركەشلىرى مەيدانغا كېلىپ، ياۋرۇپا مەدەنىيەت ئويغۇنىشىنىڭ ئۇرۇقى تېرىلغان؛ «يىپەك يولى» تۈپەيلىدىن سىكتاي ــ ماساگىتاي (ئۇلۇغ ساك) مېتالچىلىقى، ئېلىمىزنىڭ تۆت چو كەشپىياتى، ھىندى رەقەملىرى، كرېك سەنئىتى، بابىلىئون يېزىقچىلىقى، ئىبىن سىنا تىبابەتچىلىكى بىلەن بۇددا ـ خرستىئان ۋە ئىسلام مەدەنىيىتى ئالەمشۇمۇل تۈسكە ئىگە بولغان.

مۇھاكىمە
«يىپەك يولى» ـ ئۇلۇغ ۋە ھوسۇلدار يول ئىدى. ئۇ قەدىمكى ئاتلىقلار يولى ئاساسىدا تىزما ھاسىل قىلغان. «يىپەك يولى» ھەممىدىن ئىلگىرى سودا – تىجارەت يولى ئىدى. بۇ يولدا گەرچە سەركەردىلەر بىلەن دىنىي ئۆلىما –راھبلار كۆپ قېتىم قاتنىغان بولسىمۇ، ئەمما ئاساسلىقى بو يولدا سۆدىگەرلەر قاتنىدى. سودا –تىجارەتنىڭ 2 مىڭ يىللىق ئەمەلىيىتى سودىگەرلەرنىڭ ئىككى چوڭ تىپقا بۆلۈنىدىغانلىقىنى كۆرسەتتى. ئۇنىڭ بىرى، ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك، ھىندىستان ۋە ۋىزانتىيە سودىگەرلىرىدەك تۇرغۇن- ھەتتارچى سودا- تىجارەتچىلەر، ئىككىنچىسى، بۇنداق تۇرغۇن ياكى چاھار بازار (تار دائىرىلىك سەييارە) تىجارىتىدىن باشقا، ئاساسلىقى يۈرگۈن- كارۋانچى سودىگەرلەرنىڭ ئاۋانگارتلىرى ئىدى. ئۇلار جۇغراپىيىچى سۈپىتىدە جاھان كېزىپ، تاغ –داۋانلاردىن ھالقىپ، قاراقچىلار بىلەن ئېلىشىپ، ئۇلۇغ ئىقتىسادىي قانالنى قىش- ياز راۋان قىلىپ تۇراتتى.
«يىپەك يولى» ــ دوستلۇق يولى، دىن- سەنئەت- مەدەنىيەت يولى، ئىلىم ۋە ھېكمەت يولى ئىدى. مۇشۇ يول تۈپەيلىدىن پىفاگور ھىندىستان ماتېماتىكىسىدىن، ئەپىلاتون مىسىر ھاكىمىيەتچىلىكىدىن، ھېپوگرات سىكتاي تىبابەتچىلىكىدىن خەۋەردار ئىدى. مەركىزىي ئاسىيا يۇڭ كېيىملىرى بابىلىئۇندىن، ئىزوپ مەسەللىرى ئىدىقۇتتىن، مانى ئىبادەتخانىسى لوياڭدىن، ئىۋرپېدىس تراگېدىيىلىرى يەتتە سۇدىكى كوستانىيىدىن، چىن فارفۇرلىرى مىسىردىن تېپىلدى.
«يىپەك يولى» ئۆزى تۇتاشتۇرغان ئۈچ قىتئەدىكى كۆپلىگەن خەلقلەرگە ئاۋاتلىق ئېلىپ كەلدى. ئېلىمىزنىڭ «يىپەك يولى» باغرىدىكى شىمالىي قىسمى تېز راۋاجلاندى، پايتەختلەر تاكى يېقىنقى زامانغىچە خۇاڭخې ۋادىسىدىن ماكان تۇتتى. مەشھۇر سودا- سارايلىرى، مەدەنىيەت مۇئەسسەلىرى مۇشۇ يول ۋادىسىغا جايلاشتى. دۇنياغا داڭلىق سۇي-تاڭ مەدەنىيىتىمۇ، ئەڭ چوڭ خەلقئارا سودا قوۋۇقلىرىمۇ مۇشۇ قانال ساھىلىدا ئېتەك يايغان. جۇڭگۇ بۇددىزم مەدەنىيتى مۇشۇ يولدا شەكىللەنگەن ۋە يىراق شەرىققە تارقالغان.
«يىپەك يولى» غەربى دىيارلىقلارنى بېيتقان، تېخىمۇ مەرىپەتلىك قىلغان. «يىپەك يولى» غەربى دىيارلىقلارنى ئاددىغىنا تېرىقچى ۋە ھۈنەرۋەن، يەرلىك تىجارەتچى ئەمەس، بەلكى خەلقئارا سودا تىجارەت ماھىرلىرىدىن قىلمىغان بولسا، خوتەن، يەكەن، قەشقەر، كۈسەن، لوپنۇر، شورچۇق قوچۇ بۇددا تاشكېمىرلىرىدەك تولىمۇ پۇلپەز سەنئەت سارايلىرىنىڭ مايدانغا كىلىشىنى تەسەۋۋۇر قىلغىلى بولمايتتى. شىمالى ۋېي سولالىسى دەۋرىدىكى بىرقانچە تاشكېمىرنى قېزىپ، بۇددىزم سەنئەت خەزىنىسى قىلىشقا كەتكەن چىقىم ئوردىنى چۆچۈتكەنىدى. لۈي گۇاڭ كۈسەننى ئىگىلىگەندە 20 مىڭ تۇياق ئات- خېچىرغا ئاران خانلىق سارىيىنىڭ بىر قىسىم جاۋاھىراتلىرىنىلا ئېلىپ كېتەلىگەنىدى. لېكوك مىڭ ئۆيلەردىكى كۆك بوياقلار ياۋرۇپادا مەدەنىيەت ئويغۇنىشى دەۋرىدە ئالتۇن بىلەن باراۋەر قىممەتتە ئېلىپ كېتىلىپ چىركاۋ ۋە قەسىرلەر زىننەتلەنگەن، دەپ يازغانىدى. دەرۋەقە، «يىپەك يولى» مۇناسىۋەتلىرى، سودا رىقابەتلىرى تۈرك- ۋىزانتىيە ئىتتىپاقى ۋە ئۇلار بىلەن ئىران زىددىيەتلىرىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىپلا قالماستىن، ئەھلى سەلب ئۇرۇشلىرىغىمۇ تۈرتكە بولغانىدى. ئەرەپ- خراستىيان ئەللىرى ئارىسىدىكى بىرنەچچە قېتىملىق ئۇزاققا سوزۇلغان جەڭلەر نەتىجىسىدە غەربى ئاسىياغا توپلانغان مەدەنىيەت مۇۋەپپەقيەتلىرى ياۋرۇپا مەدەنىيەت ئويغۇنىشىغا ئۇل سالدى. سالجۇق تۈركلىرىنىڭ ۋىزانتىيىنى ئىشغال قىلىشى بىلەن ياۋرۇپا بىلەن ئاسىيا ئارىسىدىكى «يىپەك يولى» ئالاقىلىرى ئۈزۈلۈپ قالدى. ئوتتۇرا يەر دېڭىزى بويىدىكى ياۋرۇپا سودىگەرلىرى ئېغىر بۆھرانغا ئۇچرىدى. نەتىجىدە 1492-يىلى ئىپانىيە ئادمىراللىرى گىبرالتار بوغۇزىدىن ئايلىنىپ ئۆتۈپ، تۈركىيىلىكلەر تەسىرىدە بولمىغان ھىندىستان ئارقىلىق «يىپەك يولى»غا چىقىش يولىنى ئىزدىدى. ئەھۋال خۇددى تاڭ سولالىسى زامانىدا غەربىي دىيارنىڭ جەنۇبى قانىتىنى تۈبۈتلىكلەر ئىشغال قىلىۋالغانلىقى سەۋەپلىك، «يىپەك يولى»نىڭ بۇ يەردىكى لىنىيىسى ئۇرخۇن ۋادىسىنى ئايلىنىپ ئۆتۈدىغان «ئۇيغۇر يولى»نى ئاساس غول قىلغانغا ئوخشاپ قالغانىدى. گېنويا دېڭىزچىلىرىنىڭ  مەغلۇبىيىتىدىن كېيىن، كولومبونىڭ، ئۇنىڭدىن كېيىنكى دېڭىزچىلارنىڭ «يىپەك يولى»نى ئىزدەش سەپىرىدە ئامېرىكا قىتئەسىنى بايقىشىدەك غايەت زور جۇغراپىيىلىك مۆجىزە يۈز بەردى. رىملىقلار ئىسپانىيە ۋە پورتىگالىيىلىك سودىگەرلەردىن كۆزى قىزىرىشقا باشلىدى، دۆلەتتە ئىقتىسادىي قىينچىلىق ئېغىرلىشىپ، بۇلاڭچىلىق ۋە قاتىللىق كۈچەيدى. ئالېكساندىر بارجىئا ئورنىغا چىققان رىم پاپاسى يولى 2 پاپالىق تاجى بولغان تىئارانىڭ ئورنىغا دوبۇلغا كىيىپ گېنېرال بولدى ۋە «يىپەك يولى»دىن يېڭى ئىقتىسادىي قىممەت ئىزدىدى. ياۋرۇپانىڭ مەرگىزىي قىسمىدا دىقانلار قوزغالدى، ليۇتېرنىڭ دىنىي ئىسلاھاتى ھەركىتى مەيدانغا كەلدى.
«يىپەك يولى»نىڭ ئىقتىسادىي قىممىتى يېڭى قىتئە ئامېرىكىغا ئىلگىرىكى بەدىۋىلىك دەۋرىدە تۇرغان ئىنكلار، ئانسېكلار مەدەنىيىتىدىن ئاللىقانداق ئۈستۈن «ياۋرۇپا مەدەنىيىتى» دەپ ئاتالغان مۇجەسسەم «يىپەك يولى» خەزىنىلىرى كۆچۈرۈلدى. بۇ ھادىسە ئاۋسترالىيىدىمۇ تەكرارلاندى. بۇ ھەقتە ئامېرىكا تارىخچىسى مىكروۋىن ئۆزىنىڭ پۈتۈن ئامېرىكا مەدەنىيىتى كرېك- رىمنى ئاساس قىلغان ياۋرۇپادىن ئېلىنغان دېگەن ئىلگىرىكى قاراشلارنىڭ كۈلكىلىك ئەپسانە ئىكەنلىكىنى مەردانىلىك بىلەن يازغانىدى. شۇنداق، «يىپەك يولى»نىڭ خاراپلىشىشى، دېڭىز- ئوكيان قاتنىشىنىڭ كۈچىيىشى يېقىنقى 4-5 ئەسىرلىك «ياۋرۇپا ئىلغار»، «ئاسىيا قالاق»لىقىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى. ھىدايىتۇللا ئافاق خوجا نىزالىرىدىن تاكى ئەپيۇن ئۇرۇشىدىن كېيىنكى تەڭ ھوقۇقسىز شەرتنامىلەر ئۇنىڭ  بۇ قەدىمكى مەدەنىيەت ماكانىدىكى بىر قاتار پاجىئەلىرىگە مۇقەددىمە بولدى.
قېنى كىممۇ «يىپەك يولى»نىڭ ئالەمشۇمۇل ئىقتىسادىي قىممىتىنى بېرەلەيدىكىن؟!
«يىپەك يولى»نىڭ گۈللىنىشى = ئىنسانىيەت مەدەنىيىتىنىڭ تەڭدىن تولىسى - ئاسىيانىڭ ئارقىدا قالغانلىقى = «يىپەك يولى»نىڭ خاراپلىشىشى!

خاتىمە
«يىپەك يولى»نى دېڭىز ئوكيان قاتنىشى بىر چەتكە چىقىرىۋەتتى. گەرچە قەدىمكى «يىپەك يولى»نىڭ خارابلىشىشىدا بىر قاتار باشقا سەۋەپلەر بولسىمۇ، مۇھىمى، بىرىنچى، قاتناش كۈچى ئەھۋالى ئۆزگۈرۈپ كەتتى. كېمە- پاراخوت دەۋرى تۆگە –ئات كارۋان دەۋرىنى ئاللىقاياقلارغا ئىرغىتىۋەتتى. دېڭىز ساھىلىدا نەچچە مىڭ يىللار قاراڭغۇلۇقتا قالغان جايلار، ئاراللارنىڭ گۈللەش دەۋرى باشلاندى. ئىقتىسادىي مەرگەزلەر پىرىستانلارغا جايلاشتى. سىياسىي مەرگەزلەرمۇ چوڭ قۇرۇقلۇقتىكى كارۋان يولى لېنىيىسىدىن دېڭىزغا يېقىن جايلارغا يۆتكەلدى. «ئالدىنقى سەپ»، «ئارقا سەپ» چۈشەنچىلىرى ئالماشتى. ئېلىمىزدىمۇ خۇاڭخې ۋادىسى جۇجىياڭ ۋە چاڭجىياڭ ئېغىزى ساھىلىدىن كېيىن قالدى. ئۇيغۇرلار ئۆزى ياراتقان پارلاق مەدەنىيەتنى ئۆزى تونۇيالمايدىغان، تارىخىي قۇرۇلۇش يادىكارلىقلىرىنى ئوغۇت قىلىدىغان جاھالەت بەندىلىرىگە ئايلاندى. بىز دەل ئۇلارنىڭ ئاخىرقى بىر ئەۋلادى ئىكەنلىكىمىزنى ئەمدى ھېس قىلىۋاتىمىز!
خارابىلەشكەن «يىپەك يولى» قايتا جانلاندى!
«قاناتلىق تۆگە» ئوبرازى شاھمات تاختىسىغا چۈشتى. تارىخ يەنە بىر قېتىم پەسىل يۆتكەشكە كىرىشتى. مەن ئىشىنىمەنكى، ئىنسانىيەت ئىككىنچى قېتىملىق چوڭ قۇرۇقلۇق قاتناش دەۋرىگە، ئىككىنچى قېتىملىق «يىپەك يولى» دەۋرىگە قەدەم قويدى! ئەمدىلىكتە، دېڭىز- ئوكيان يوللىرىنى يەنىمۇ راۋاجلاندۇرۇش بىلەن بىللە، دېڭىز- ئوكياندىكى سىمابتەك ئېغىر سۇ توسقۇنلىرنى يېرىپ ئىلگىرلەشتىن كۆپ قۇلايلىق بولغان زامانىۋى تىز سۈرئەتلىك تاشيول، تۆمۈريول ۋە ھاۋا يولى قاتنىشى ئالدىنقى ئورۇنغا ئۆتىدىغان يېڭى تارىخىي ئېرانى ئالدىن سەزمەسلىك پاراسەتسىزلىك، يىراقنى كۆرەلمەسلىك بولۇپ قالماقتا.
«يىپەك يولى»نىڭ قايتا ئېچىلىشى بىر قاتار ھادىسىلەرنى «سۈرەت» (كۆرۈنۈش) قىلغان ماھىيەتلىك تارىخىي مۇقەررەرلىك. ئۇ ئىنسانىيەتنىڭ مەدەنىيەتكە قاراپ داۋاملىق راۋاجلىنىشىنىڭ مۇھىم رېلىسى، ئۇ ئاددىيلا ئاڭ ئۆزگىرىشى ئېلىپ بېرىشنى، بىز قىياس قىلالمىغان ۋە كەلگۈسىدە ئومۇمىي تەرەققىيات تەلەپ قىلىدىغان ئاڭ ئىلگىرىلىشىنى تەقەززا قىلىدۇ.
«يىپەك يولى»نىڭ قايتا ئېچىلىشى كۆپ رايۇن، كۆپ دۆلەتلەرگە ئالاقىدار خەلقئارا ۋەقە، ئۇ دوستلۇق ۋە رىقابەت ئىچىدە راۋاجلىنىدۇ. قەدىمكى «يىپەك يولى»دا، ئىسكەندەر زۇلقەرنەين، چىڭگىزخاننىڭ ئىستىلاچى يۈرۈشلىرىنى مەسخىرىگە ئايلاندۈرىۋەتكەن ــ «يىپەك يولى» ئورتاق گۈللىنىش يولى بولۇپ قالىدۇ، خالاس.
«يىپەك يولى»نىڭ قايتا ئېچىلىشى ئىقتىساد بىلەن مەدەنىيەتنىڭ، مەنپەئەت بىلەن ئەدەپ –ئەخلاقنىڭ بىللە راۋاجلىنىشىنى تەقەززا قىلىدۇ. ئەلۋەتتە، ئىشنىڭ بېشىدا «ئەدەپ» ئەمەس، «پۇل»نىڭ داۋىرىڭى كۆپ بولۇشى، يېڭى «يىپەك يولى» خاتا مۆلچەرلىنىشى، بىر قىسىم «قەلب»لەر نابۇت بولۇشى مۇمكىن. بۇنى «يىپەك يولى» تارىخى تۈزۈتۈپ بارىدۇ. روشەنكى، تارىخنىڭ  مەقسىدى ئالتۇن خەزىنە ۋە ئاقچا خامىنى تىكلەش ئەمەس.
يېڭى «يىپەك يولى» ئېچىلدى. «قاناتلىق تۆگە» پەرۋازغا چۈشتى. «ئاكىيۇ» روھىمۇ، «مەتنىياز» روھىمۇ، «تۆگە قۇشى» روھىمۇ ئەمدى ئەسقاتمايدۇ! ئىنسانىيەت ئەقلى بىرقانچە مىڭ يىللىق ئىزدىنىشتىن شۇ بىر ھەقىقەتنى تونۇپ يەتتىكى، ئىنسان پەقەت «ئۆزى ئۈستىدىن غەلىبە قىلالىغان»دىلا ئاندىن «ئۆز- ئۆزىنى ئەمەلگە ئاشۇرالايدۇ». مانا بۇ يېڭى «يىپەك يولى»نىڭ تارىخىي ھېكمىتى!

1993-يىلى 3-ئاي
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى: م.قادىر(ھۇما)

ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (26)
كىتاپ ۋە كىتاپ مەدەنىيىتى

مۇقەددىمە
ئىنسان ــ ئۇچۇر سۇبيېكتى ئىقتىدارىغا ئىگە ئىجتىمائىي ھايۋان. ئۇ، ئوزۇقلىنىش ۋە بىخەتەرلىك ئۇچۇرۇغىلا ئەمەس، يەنە زامان، ماكان خاراتېرلىك، تامغىلىق ئۇچۇر ئىقتىدارىغا ئىگە.
كىتاپ ــ يۈكسەك ئۇچۇر ۋە مۇقەددەس تامغىدىن ئىبارەت. ئىنسانىيەت يازما تارىخ ۋە كىتاپ سەھىپىلىرىگە بىلىش ۋە ئىپادىلەش جەۋھەرلىرىنى يېزىقئارقىلىق قالدۇرۇشتىن ئىلگىرى ئۆز تۇرمۇشى، ئالەم قاراشلىرى ۋە روھىيەت ئۆركەشلىرىنى قىيا تاشلارغا، قورچاق ياكى تاش- سۆڭەك، بىرونزا بويۇملىرىغا، كاھىش قاچىلارغا ھەرخىل قىياپەتلىك ياكى سىمۋوللۇق رەسىم ۋە تامغا- بەلگىلەر بىلەن چېكىشكەن. ماقال- تەمسىل، ئەپسانە –رىۋايەت، مەسەل- چۆچەك، ناخشا –قوشاق شەكلىدە ئەقىل دەستۇرلىرى تۈزۈشكەن. مانا بۇلار كىتاپ شەكلىگە كىرمىگەن «كىتاپ»تىن ئىبارەت.
ھازىرغىچە يېزىق شەكلىدىكى ئەڭ قەدىمكى كىتاپ ئىككى دەريا- دەجلە ۋە فىرات ئارىلىقىغا كۆچۈپ كەلگەن خەلقلەرنىڭ مىلادىدىن ئۈچ مىڭ يىللار ئىلگىرىكى لايدىن بىنا ۋە قەسىرلەر ياسىغاندا لاي تاختىلارغا يېزىلغان «پايتەخت قۇرغۇچى گىلگامىش» داستانىدىن ئىبارەت. بۇ تۇنجى ئۇچلۇق تاياقچە قەلەم بىلەن لاي تاختىلارغا يېزىلغان «كىتاپ» بابىل شاھى ھاممۇرابىنىڭ 282 ماددىلىق قانۇن دەستۇرى ھېساپلىنىدۇ.
قەغەزنىڭ ئىختىرا قىلىنىشىغىچە تېرە ۋە مەخسۇس تەييارلانغان تاختا- تارشىلا كىتاپچىلىقنىڭ ئاساسىي ۋاستىسى بولغان. قەغەزنىڭ ئىختىرا قىلىنىشى كىتاپچىلىق تارىخىدا ئىنقىلاپ خاراكتېرلىك ئۆز گىرىش پەيدا قىلدى. شۇنىڭدىن باشلاپ خانلىق سارايلاردا مەخسۇس مىرزاخانىلار قۇرۇلۇپ ئەسەرلەر قەلەم قەلەم بىلەن كۆچۈرۈلىدىغان بولدى. كېيىنچە، ياغاچقا خەت ئويۇش ئارقىلىق كىتاپ- رىسالىلەرنىڭ نۇسخىسىنى كۆپەيتىش، ئارقىدىنلا تاشمەنبەئە كەشىپ قىلىندى. مىخ مەنبەئە ھازىرقى زامان كىتاپچىلىقىنى رەسمىي نەشىريات كىتاپچىلىقىغا ئايلاندۇردى. كېيىنچە مىخ مەتبەئەچىلىق قوغۇشۇن تاياقچىلىرىغا ئاساسلىنىدىغان بولدى. بۈگۈنكى كۈندە ئېلېكترونلۇق مەتبەئە تېخنىكىسى مەيدانغا كېلىپ كەڭ ئومۇملاشماقتا. مەتبەئەچىلىك تېخنىكىسىنىڭ داۋاملىق راۋاجلىنىشى خۇددى كىنو ۋە تېلېۋوزوردەك جەمئىيەت نەشىرياتچىلىقى بىلەن ئائىلە نەشىرياتچىلىقى بىللە ساقلانغان يېڭى تۈزۈلمىنىڭ يېقىندىلا رېئاللىققا ئايلىنىدىغانلىقىدىن دېرەك بەرمەكتە. ئۇ ئىنساننىڭ ئۇلۇغ ئۇچۇر ئىقتىدارنىڭ دولقۇنسىمان تەسىر دائىرىسىنى زامان ۋە ماكان جەھەتتە يېڭى پەللىگە كۆتۈرگىسى.

ئۇلۇغ روھىيەت خەزىنىسى
كىتاب- كەڭ مەنىدە ئىنسانىيەتنىڭ بىلىش تارىخى ۋە ئىنساننىڭ تەسەۋۋۇر بوشلۇقىنىڭ  سەھىپىلەشكەن شەكلىدىن ئىبارەت. كىتاب ئالدى بىلەن ئىنسان قەلبىدكى كائىنات. ياخشى كۈتۈپخانا ھەقىقى مەنىسى بىلەن كائىناتنىڭ جاھاننامە ئەينىكى، بۇ ئەينەكتە ئۆز سەرگۈزەشتىلىرىمىزدىن ھالقىغان دۇنياۋى ماھىيەتلەر جىلۋىلىنىدۇ. ئىنسان كىتاپ ئارقىلىق پۈتكۈل تارىخنى قىياسى ھالەتتە باشتىن كەچۈرىدۇ. ئەنگىلىيىلىك مۇتەپەككۇر بىكون ئېيتقاندەك «كىتاپ قىممەت باھا يۈكنى ئەجداتتىن- ئەۋلاتقا يەتكۈزىدىغان كېمە». كىتاپ بىزنى مۇنەۋۋەر مەدەنىيەتنىڭ ئىزاھلىغۇچىسى، ۋارىسى قىلىدۇ. پۈتۈن ماددىي روزىغارلار، بىنالار، بانكىلار، شەھەر ۋە مەملىكەتلەر، ھەتتا پۈتۈن سۈرۈك مىللەتلەرمۇ يوقۇلۇپ كېتىدۇ، پەقەت كىتاپ يوقالمايدۇ. بىز كىتاپ شاراپىتىدىن قەدىمكى ئەپسانە- تېۋايەتلەرنى، خانىدانلىقلار قىسسىلىرىنى، پەلسەپە جەۋھەرلىرىنى، ئەدەبىيات- سەنئەت دۇردانىلىرىنى بىلەلەيمىز. ئىنسان ياراتقان مۆجىزىلەر ئىچىدە مەڭگۈلۈك ھاياتقا ئىگە مۆجىزە پەقەت كىتاپتۇر. كىتاب ئىنسانىيەت تارىخىنىڭ ئۆلمەس روھى. ئۇلۇغ تارىخىي سىمالارنىڭ ھەقىقەت يالقۇنلىرىنى تىرىكلىك دەرگاھىغا مەڭگۈ يېلىنجىتىپ تۇرىدىغان مۇقەددەس ئوچاق. ئەگەر كىتاپ بولمىغان بولسا دۇنيانى مىڭلىغان قۇياشمۇ جاھالەت ئازابىدىن قۇتۇلدۇرىشى مۇمكىن بولمىغان بولاتتى! مۇشۇ مەنىدىن ئېيتقانداق، پۈتكۈل ئىلىم-پەن، مەدەنىيەت ۋە تارىخ بىرەر خەزىنىگە ئىگە. ئۇ بولسىمۇ ئۇلۇغ روھىيەت قەسرىسى بولغان كىتابتىن ئىبارەت.
كىتاب ھەربىر شەخسنىڭ مەنىۋى فوندى ۋە ئۇنىڭ كامالەت گۇۋاھنامىسى. قەدىمكى رىم ناتىقى تىستىرون «كىتابسىز ئۆي ــ جانسىز تەن» دەپ توغرا ئېيتقان. كىتاپسىز شەخس مەيلى ئۇ باي مىراسخور ياكى ئالتۇن خەزىنە ئىگىسى بولسۇن، ئۇ بەختسىز ۋە بەختسىزلىكىدىن خەۋەرسىز ناداندۇر. ئۇ يۈزيىل ياشىسىمۇ مەدەنىيەت تارىخىدىن ساۋاتسىز ئۆمرىكۆتە بەندە ھېساپلىنىدۇ.
كىتاپ ئۆز ئاشىقىغا چىنلىق، ياخشىلىق، گۈزەللىك ۋە ئۇزۇن ئۆمۈر بەخش ئېتىدۇ. ناداننىڭ بىر ئەسىرلىك ئۆمرى بىلىملىك كىشىنىڭ يېرىم ئەسىرلىك ئۆمرىدىن كۆپ قىسقا ھېساپلىنىدۇ. كىتاپ قەلبنى پاكلايدۇ. ئۇنىڭ ئىنسانغا بېغىشلىغان نۇر نۇسرىتىنى ھەرقانداق زىننەت بۇيۇملىرىمۇ پەيدا قىلالمايدۇ. ئۇ قەلبنى نۇرلاندۇرۇپ، روھىيەتنى بېيىتىپ، ئۆمۈرنى مەنىۋى بەخت ۋە يۈكسەك نەزەر بىلەن بېزەيدۇ. ئۇ ئىنساننىڭ  يۈزى، كۆزى ۋە سۆزىگە مۇقەددەسلىك نۇرى ئاتا قىلىدۇ. كىتاب ئاشنالىرى خۇددى ئالماستەك يارقىن بولسا، نادانلىق ئىجىللىرى بەئەينى كۆشۈرۈپ تۇرغان قارا تاشقا ئوخشايدۇ.
كىتاپ ــ مىللەتنىڭ مەدەنىيەت دەرياسى ۋە مەنىۋى قىياپەت مەكتىپى. لابولبى توغرا ئېيتىدۇ: «تەرەققىياتنىڭ ئومۇمىي كۆلۈمى ھەربىر مىللەت ئاھالىسىنىڭ ئوقۇۋاتقان كىتابلىرىنىڭ  سانى بىلەن ئۆلچىنىدۇ». نامراتلىقتىن قۇتۇلۇشنىڭ يولى، پۇل تىجەش ئەمەس، بەلكى نادانلىقتىن قۇتۇلۇش ۋە بۇ يولدا كىتاپ بىلەن ھەپىلىشىشتۇر. تارىخ ئىسپاتلىدىكى، مىللەتلەرنىڭ قەلب بايلىقى بىلەن قول ئىلكىدىكى بايلىق توغرا تاناسىپتۇر. «ئاۋۋال تائام، ئاندىن كالام» دېگەن ئەقىدىگە چاپىشىۋالغان مىللەت كادايلىققا ۋە ئۇنىڭ باش جىنايەتچىسى بولغان نادانلىققا چىڭ ئەقىدە باغلىغان مىللەتتۇر. نادانلىققا قارشى ئاتلىنىشقا جۈرئەت قىلغاندىلا، بەخت يولى ئېچىلىدۇ، بۇ ئەپسانە ئەمەس، پۇلاتتەك ھەقىقەتتۇر. پۇل تاپقاندا ئۆيىنى كۆزنى چاقنىتىدىغان  گىلەم ۋە زىننەت بۇيۇملىرى بىلەن بېزەلگەن ئائىلە بىلەن ئۆيىنى كىتاپ ئىشكاپلىرى بىلەن بېزىگەن ئائىلىنىڭ قىممىتى پەرقلىقتۇر. تەرەققى قىلغان ئەللەردىكى ئائىلىلەر ئۆز قىرائەتخانىسىغا ئىگە بولۇپ، ئۇلار روناق تاپقانسىېرى كىتاپ سېتىۋالىدۇ. ئۇلار ۋە ئۇلارنىڭ پەرزەنتلىرى كىتاپ موھىتىدا ئۆسىدۇ، ئۆرلەيدۇ. قالاق ئەللەردىكى ئائىلىلەر بۇنىڭ ئەكسىچە بولىدۇ. ئۆيىنى ئەينەك تام، رەڭدار گىلەم ۋە ئىشرەت جاھازلىرى بىلەن بېزىگەن ئائىلە كىشىلىرىنىڭ مەنىۋى دۇنياسى خۇنۇك بولىدۇ. ئۇلار مەغرۇر، تەنتەك، پۇلپەز، سۆلەتۋاز بولۇپ، ئۆزلىرى ۋە پەرزەنتلىرى چۈشكۈنلىشىدۇ. بۇ جەھەتتىكى مىساللار كۆز ئالدىمىزدا تولۇپ يېتىپتۇ!
كىتاپ ــ لوقمان ھېكىم. كىتاپ ــ رۇستەم پالۋان. كىتاپ- بەخت قۇشى ـ ئەنقا، بۇ ئاددى تەسۋىر ئەمەس، بەلكى مەڭگۈلۈك ھەقىقەت!

كىتاپ دېڭىزى ۋە غەۋۋاسلىق ماھارىتى
دەۋرىمىزدە كىتاپ شۇ قەدەر كۆپەيدىكى، ئۇنى رەقەم بىلەن ئىپادىلەشمۇ مۈشكۈل بولدى. ئەمما ھېلىمۇ كىتاپ يۈزىگە يۈزىگە چىقمىغان  بوشلۇقلار ناھايىتى نۇرغۇن. دەرۋەقە، «كىتاپنى ئاچسىلا مەنپەئەت بېرىدۇ»، ئەمما، كىتاپ دېڭىزىدا قانداق جاۋاھىرات يىغىدىغان غەۋۋاس بولۇش، بۇ موھىم ماھارەت.
كىتاپلارنى دېڭىز قىلىۋەتكەن نەرسە، ئەسلى مەنبە، ئاساسىي نەزەرىيە، مۇتۇپەككۇرانە مۇھاكىمە قىلغۇچى كىتاپنىڭ كۆپلىكى بولماستىن، بەلكى، تارماقلاتما، يەشمە، ۋەقە بايان، ئىچ پۇشۇقى، قۇراشتۇرما كىتاپلارنىڭ كىتاب بازىرىغا كەلكۈندەك كىرىپ كېلىشىدىن بولدى. بۇ ھال ھەربىر ئەقىل ئېگىسىدىن كىتاپ پەرق ئېتىش ۋە كىتاپ تاللاش ئىقتىدارىغا ئىگە بولۇشنى تەلەپ قىلىدۇ. ئېيتىش كېرەككى، ھەقىقى دانىشمەنلەر كىتابنى ھەممىدىن كۆپ كۆرگەن كىشىلەر بولىشى ناتايىن، ھەقىقى ئالىملارمۇ ئەڭ نۇرغۇن كىتاپ يازغان كىشىلەر بولىشىمۇ شەرت ئەمەس. بۇ بىزدە خۇددى سۇغا تاشلانغان نەرسىلەرنىڭ چۆكۈشى ياكى لەيلىشى، ماكان ۋە زامان جەھەتتە بىردەك بولمايدىغانلىقىغا ئوخشاش بىر ھەقىقەتنى يەنى كىتابلار بىرقانچە سىزىق ۋە قاتلام، تۈر ۋە قىممەتكە بۆلۈنىدىغانلىقىنى ئۇقتۇرىدۇ.
كىتاب ئوقۇغۇچى كىشى ئۈچۈن ئومۇمەن ۋەزىيەت ۋە سىياسەتكە دائىر كىتاپ- ماتىرياللاردىن تاشقىرى، ئۈچ خىل كىتاپ ئوقۇش تەۋسىيە قىلىنىدۇ:
بىرىنچى، ئاساسىي بىلىم كىتاپلىرى. بۇ خىل كىتاپلار ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ. ئۇ چوقۇم ئالىي مەلۇماتلىق سەۋىيىگە ئېرىشىش ئۈچۈن شەرت- بالداق بولغان كىتاپلار بىلەن مەلۇم ساھە بويىچە ئىزدىنىش، تەتقىقات ئېلىپ بېرىش ئۈچۈن لازىم بولغان كىتاپ- ماتىرياللاردىن ئىبارەت.
ئىككىنچى، بىلىم قۇرۇلمىسىنى بېيتقۇچى كىتاپلار. بۇ خۇددى ئاۋىئاماتكىغا يانداش يۈرگەن پاراخوت- كېمىلەرگە ئوخشاش ئالاقىدار ئوبيېكتلاردىن بىلىم ۋە ئۇچۇر بېغىشلىغۇچى كىتاپلار بولۇپ، ئۇ ئاساسىي بىلىم كىتاپلىرىنىڭ تاشقى پوستىنى تەشكىل قىلىدۇ.
ئۈچىنچى، بەدىئىي لەززەت بېغىشلىغۇچى كىتاپلار بۇ خىل كىتاپلارغا ئەدەبىيات- سەنئەتكە دائىر ئەسەر ياكى ئويۇن- كۆرگەزمىلەر، كىشىلىك تۇرمۇشقا ئائىت ئۆرنەك، قوللانما، مەسلىھەت بەرگۈچى كىتاپلار كىرىدۇ.
مېنىڭچە كىتاپلارنى تاللاپ كۆرۈش بىلەن ئۇدۇل كەلگىنىچە كۆرۈش، قاتلام، نۇقتا، جەمبەر تۈزۈلمىسىگە ئايرىپ كۆرۈش بىلەن خالىغانچە كۆرۈشنىڭ كىتاپ كۆرگۈچىگە بولىدىغان تەسىرى، بولۇپمۇ نەچچە ئون يىلدا مۇنتىزىم ئوقۇتۇپ ئىختىساس ئىگىلىرىنى تەربىيىلەپ چىقىشقا سېلىشتۇرغاندا ھاسىل قىلىدىغان ئۈنۈمى ئوخشاش بولمايدۇ.
كىتاپ كۆرۈش ئىېغىر زېھنىي ئەمگەك. شۇنىڭدەك يەنە كۆڭۈللۈك ساياھەت. ھەرخىل كىتاپلارغا بولغان كىتاپ كۆرۈش تەلىپى ۋە ئۇسۇلى بىردەك بولمايدۇ. بىر قۇر كۆرۈپ قويىدىغان، مەلۇم باپ ۋە سەھىپىلىرىنى تاللاپ كۆرىدىغان، تەپسىلىي كۆرىدىغان، تەكرار كۆرىدىغان كىتاپلار بولىدۇ. بەزى كىتاپلارنىڭ پەقەت مۇندەرىجىلىرىنى ۋاراقلاپلا، ئۇنىڭ ئاپتۇرىنىڭ بىلىم قۇرۇلمىسىنى نەزەردە تۇتۇپ قويۇپ قويىلىدۇ. ئۇمۇمەن تەپسىلىي ۋە تەكرار كۆرۈلىدىغان كىتاپلار ئۈچۈن مەخسۇس ۋاقىت، قەلەم- خاتىرە ھازىرلىنىدۇ. ئۇنداق كىتاپلارنىڭ بىرقانچىسىنى بىر يۈرۈش قىلىپ، سېستىمىلىق كۆرگەن ياخشى. شەخسەن مەن بۇنداق كىتاپلارنى رەڭدار قەلەم بىلەن خەت، بەلگە، سىزىق قويۇپ بويىۋېتىشنى ياخشى كۆرىمەن. ئۇنىڭدىن بىلىم، ئىلھام ۋە كۆچمە تەۋۋۇرغا ئىگە بولىمەن. بۇ خۇددى يالقۇندىن ئوت تۇتاشتۇرغاندەك بىر ئىش... بۇ خىل كىتاپلاردا چۈشىنىشلىك بولمىغان ئاتالغۇ، مۇھاكىمە ۋە تەدبىرلەرنىڭ ئۇچرىشى ناھايىتى ياخشى ئەھۋال، بۇ، كىتاپ كۆرگۈچىنىڭ ئۆزىدە يوق يېڭى بىلىمگە دۇچ كېلىشى بولۇپ، بۇنداق ئەھۋاللاردا لوغەت قوللانمىلارنىڭ ياردىمى بىلەن بۇ بىلىمنى ئۆزلەشتۈرىۋېلىش لازىم. سەن ھەمىشە ئاممىباپ، كېزىت سەۋىيىسىدىكى چۈشىنىشلىك ماتىرياللارنى ياخشى كۆرسەڭ، مەڭگۈ ئۆز ئىزىڭغا سەكرەپ قېلىۋېرىسەن. مېنىڭچە، تۈگمەنگە ئوخشاش خۇسۇسىيەتكە ئىگە بولۇپ قالغان ياخشى ئەھۋال ئەمەس، لۈغەت ئاختۇرۇشقا مەجبۇر بولغىنىڭدا ھورۇنلۇق بىلەن كايىماي يېڭى بىر بالداق كۆتۈرۈلۈش ئالدىدا تۇرغاندەك روھلان!
مۇئەييەن مەدەنىيەت سەۋىيىسىگە ئىگە بىر زىيالىي ئۈچۈن كىتاپ ئوقۇش ئالدىدا «ئىھتىمال مېنىڭ خاتا بولۇشى مۇمكىن» دېگەن قاراشتا بولۇشنىڭ بايدىسى ناھايىتى چوڭ بولىدۇ. ئەكسى ھالدا ئوقۇغاندا بۇ كىتاپتىن ھېچنەرسە يۇقماسلىقى، ھەتتا «بۇ ئەرزىمەس ئەسەر ئىكەن» دېگەن قاراش تۇغۇلىشى مۇمكىن.

كىتاب مەدەنىيىتى ۋە مىللەتنىڭ مەنىۋى قىياپىتى
كىتاپ ئوقۇش مەقسەت ئەمەس، ۋاستە. بارلىق تەلىم- تەربىيىنىڭ تۈپ مەقسىدىگە ئوخشاشلا كىتاپ ئوقۇشتىكى مەقسەتمۇ مۇستەقىل تەپەككۇر ئىقتىدارنىڭ ئومۇميۈزلۈك يۇقۇرى كۆتۈرىلىشى ۋە مىللەتنىڭ مەنىۋى قىياپىتىنى تۈزەش ۋە يۈكسەلدۈرۈشنىڭ ئاساسلىق بىر ھالقىسى.
شۇنى ئېنىق ئېيتىش كېرەككى، كىتاپ ئوقۇشتىن مەقسەت نوقۇل ئالىم بولۇش ئەمەس. موھىمى ھەقىقىي ئادەم بولۇش بولۇپ، بۇنى ئومۇمىي خەلققە كۆتۈرۈپ ئېيتقاندا، پۈتۈن مىللەتنىڭ بىلىملىك، روھىي دۇنياسى باي، يېڭى ئەۋلادلىرىنى يىتىشتۈرۈشتىن ئىبارەت. بۇ، شەخسنىڭ كىتاپ ئوقۇشى، ئائىلىلەرنىڭ كىتاپ زاپىسىغا ئىگە بولىشى، مەكتەپلەرنىڭ كىتاپ تەربىيىسى ۋە نەشىرياتلار كىتاپ چىقىرىشى قاتارلىق بىرقانچە تەرەپنىڭ ئورتاق مەقسەت ۋە غايىدە پائال ماسلىشىشىنى تەلەپ قىلىدۇ.
بىز «يېڭى يىپەك يولى» ئېچىلىش ئالامەتلىرى بىلەن تولغان دەۋردە ياشاۋاتىمىز. ئۆسمۈرلەر، ياشلار، ياشانغانلار، ئەرلەر، ئاياللار كىتاپ ئوقۇشى، كىتاپ ئۈستىدە پاراڭلىشىشى، ھەممە ئائىلىلەردە كىتاپ ئىشكاپلىرى، كىتاپ ئۆيلىرى بەرپا قىلىنىشى، پەرزەنتلەر ئۈچۈن ياخشى كىتاپ مۇھىتى يارتىلىشى ۋە بۇ خىل زۆرۈرىيەت چوڭقۇر ھېس قىلىنىشى لازىم. ئۆيگە كىتاپنىڭ كىرىشى زىبۇ- زىننەت ۋە پەرداز بويۇملىرىنىڭ كىرىشىدىن ئاۋۋال ۋە ئەۋزەل ئورۇنغا قويۇلىدىكەن، ئىجتىمائىي ۋە ئائىلىۋى بەخت بىزگە تەبەسسۇم قىلىشقا باشلايدۇ. بىزدە نادان ھالەتتىكى باياشاتلىق بىلەن ئەمەس، مەدەنىيەتلىك ھالەتتىكى باياشاتلىق بىلەن ئىپتىخارلىنىدىغان كەيپىيات تۇرغۇزۇلغىنى ياخشى. بىلىش كېرەككى، مەدەنىيەتسىز ئائىلىلەرگە چۈشكەن ئەنقا (بەخت قۇشى)نىڭ سايىسى بىردەملىكلا!
نەشىرياتچىلىق مىللەتنىڭ مەنىۋى قىياپىتى ۋە كامالىتىنى يۇقۇرى كۆتۈرۈشتە غايەت مۇھىم «مەنىۋى رىزىق دەرگاھى»! گېزىت- جورنال، نەشىريات تەھرىرلىرى مىللىي مەدەنىيەت بىناكارلىقىنىڭ مۇقەددەس بۇرچ ئۆتەيدىغان ئىېنجىنىرلىرى. ئۇلار خۇددى دىن قىسسلىرىدە سۆزلەنگەن مالائىكىلەردەك يىراقنى كۆرەرلىككە، تەخىرسىز ۋاقىت قارىشىغا ۋە مۇقەددەس پاكلىققا، دانىشمەنلەردەك خەلققە، ئەقىلگە، بىلىمگە، ھەقىقەتكە بولغان ئوتلۇق مۇھەببەتكە، بىناكارلاردەك قۇرۇلۇش ماتىياللىرىنى تاللاش، ئورۇنلاشتۇرۇش، نۇرلاندۇرۇش ئىقتىدارىغا ، گېئولوگلاردەك جاپا چېكىپ بايلىق ئىزدەپ تېپىش روھىغا ئىگە بولىدىكەن، خەلقىمىزنىڭ «مەنىۋى رىزىق دەرگاھى» پىداكار تۆھپىكارلار سارىيىغا ئايلىنىدۇ.
نەشىرياتچىلىق خەلق تارىخىدا مىڭ يىللار مەدھىيىلىنىدىغان ياكى ھەسرەتلىنىدىغان ھالقىلىق ئورۇندا تۇرىدۇ. ئۇ ئادەتتىكى فېرما ياكى سودا شىركىتى ئەمەس. خەلقىمىز تارىخىدا خەتتاتلار بىرقانچە ئابىدە ۋە تۇرپان تېكىستلىرىنى يېزىپ قالدۇرمىغان، يۈزلىگەن دىۋانلارنى كۆچۈرۈپ قالدۇرمىغان بولسا بىز قايسى يۇلتۇزلار بىلەن مەدەنىيەت ئاسمىنىمىزنى يورۇتقان بولاتتۇق!؟
نەشىر- ئەفكار ئىستىراتېگىيىلىك بىناكارلىق. ئۇ ئۇل، ئاساس، نۇقتا، دائىرە، ئىچكى- سىرتقى چەمبەرنى پەرقلىق ھەم ئەتراپلىق پىلانلاشنى تەلەپ قىلىدۇ. نەشىر- ئەفكار مىللىي مەدەنىيەت تارىخىي خاراكتىرلىك قان ئىشلەپچىقارغۇچى ئورگان.

خاتىمە
بازار ئىگىلىكىگە يۈزلىنىش مەدەنىيەت، مائارىپ، كىتاب ئوقۇش ۋە ئىلىم- پەننىڭ ئەرزىمەسلىكىنى كۆرسەتمەيدۇ. ئەھۋال دەل ئۇنىڭ ئەكسىدۇر. بىزنىڭ ماددى ۋە مەنىۋى مەدەنىيەتتە، ئىقتىسادىي ۋە كىتابى بايلىقتا زامانىۋى سەۋىيىگە كۆتۈرۈلىشىمىزنى تەقەززا قىلىدۇ. باھار ئۆزى شامال ئەمەس، ئەمما باھار شامال بىلەن كېلىدۇ. يېڭى شەيئىلەر تولا ھاللاردا ئۆزىنىڭ دەبدەبىسى ۋە چاڭ –توزانلىرى تەرىپىدىن روشەن كۆرۈنمەيدۇ. ھازىرقى بىر مەزگىللىك روھىي ھودۇقۇشمۇ شۇنداق.
كىتاب ــ ئىنسانىيەت ئۆز قولى بىلەن بىنا قىلغان ھەقىقى ۋە بىردىنبىر ئەلئېھرام. ئۇ ھەممىنى، پۈتكۈل ماھىيەت ۋە ھادىسىلەرنى ئۆزىگە جۇغلىغان. كىتابقا تەڭ كېلىدىغان ئىنسانىيەت جۇغلىغان ئىككىنچى بىر خەزىنە مەۋجۇت ئەمەس! بۇنىڭدىن خەۋەرسىزلىك كىشىلىك دۇنياسىدا تىڭىرقاپ يۈرۈشتىن باشقا نەرسە ئەمەس.

1993-يىلى 1-ئاي
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى:م.قادىر( ھۇما)

ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن (27)
مەنپەئەتدارلىق ئەخلاقى ۋە مەجبۇرىيەت ئەخلاقى
زىمىننى قاپلىغان مۇقەررەر يۈزلىنىشى
ئۈچىنچى مىڭ يىللارغا يۈزلىنىۋاتقان كىشىلىك جەمئىيىتى ئارقا- ئارقىدىن بىرقاتار غايەت كاتتا ئۆزگىرىشلەرگە دۇچ كەلمەكتە. ھادىسىلەر ۋە ئۇلارنىڭ ئىپادىلەش شەكىللىرى قانداق بولىشىدىن قەتئىينەزەر، تارىخ ئۆزىنىڭ كامالەتكە قاراپ ئىلگىرىلەش مەنتىقىسى بويىچە ئىلگىرلىمەكتە. ئۇ ئۆز سەۋىيىسىنى مۇئەييەن مىقدار سەۋىيىسىگە يەتكۈزگەندىن كېيىن ئۆزىنىڭ  سۈپەت ماھىيەتلىرىنى روشەنلەنشتۈرگۈسى.
جۇڭگۇ بازار ئېگىلىگىگە يۈزلەنمەكتە. ئىنسالاھاتنى چوڭقۇرلاشتۇرۇش، سىرتقا ئىشىكنى ئېچىۋېتىشنى كېڭەيتىش، بازار –پۇل مۇئامىلە ئېڭىنىڭ يېڭى قىممەت قارىشى ۋە يېڭى پائالىيەت سەزگۈرلىكىگە ئۆتۈش نۆۋەتتىكى ئاساسىي تارىخى ئېقىم بولۇپ گەۋدىلەنمەتە.
خەلقئارادا مۇستەقىل ياكى بىرلەشكەن ئىقتىسادىي گەۋدىلەرنىڭ يېڭى ئىقتىسادىي پائالىيەتلىرى؛ قاتناش لىنىيىلىرى ۋە ئېغىز، پورت، ئايرىپورتلارنىڭ كۆپۈيىشى؛ بىرئۆلچەملىك خەلقئارا تامۇجنا بېجى تەلىپىنىڭ ئۈستۈنلۈككە ئېرىشىشى؛ كارخانا ۋە شىركەتلەرنىڭ خەلقئارا سۈپەت ئۆلچىمىنى تەقدىر بەلگىلىگۈچى ئامىل قىلىشقا مەجبۇر بولۇشى؛ خەلقئارا بازار، كرىدېت، پۇل مۇئامىلە تورىنىڭ يەر يۈزىنى تۇتاش قاپلاپ كېلىۋاتقانلىقى دۇنياۋى ئاساسىي ئىقتىسادىي ئۆركەشنى شەكىللەندۈرمەكتە.
نۆۋەتتە، ئىقتىسادنى چىقىش يولى دەپ قاراش ئۈستۈنلىكنى ئىگىلىمەكتە. ئەگەر، ئىقتىساد ئىنسانىيەت تارىخىنىڭ پۈتۈن جەيانلىرى بىردەك ئىسپاتلىغان ھەقىقەتتىن داجىپ روھىيەتتىن، يەنى ئەقىل، بىلىم، ئەخلاق، ئىقتىساد ۋە كۆپ قىرلىق گارمۇنىيە ھەم مۇۋازىنەتتىن ئايرىلىپ قالسا، ئۇ مۆلچەرلىگۈسىز ئېغىر ئاپەتلەرنى كەلتۈرىشى مۇمكىن.

ئىككى مەدەنىيەت ۋە تارىخنىڭ دىئالېكتىكىسى
ئىنسانىيەت تارىخىي ماددى مەدەنىيەتتىن مەنىۋى مەدەنىيەتنى يارىتىش، مەنىۋى مەدەنىيەت ئارقىلىق ماددىي مەدەنىيەتنى ئىلگىرى سۈرۈش تارىخىدىن ئىبارەت. مەيلى رەسمىي لەۋھە تەرىقىسىدە ئېغىزغا ئېلىنغان بولسۇن- بولمىسۇن ئىككى خىل مەدەنىيەتتىن نوقۇل بىرى بىلەنلا كىشىلىك تۇرمۇشنى تەمىن ئېتىش مۇمكىن ئەمەس. ئەمما، ئىككى خىل مەدەنىيەت ئوتتۇرىسىدا زىددىيەتمۇ بولىدۇ. بەزىدە تۇتۇق بەزىدە روشەن، بەزىدە ھەتتا پاجىئەلىك ھالەتكە كۆتۈرىلىدۇ. ھازىرقى زامان جاھان مەدەنىيەت تۈزۈلمىسىدىكى پاجىئەلىك زىددىيەت ئۇنىڭ تىپىك مىر مىسالى. بىر خىل كونا ئىقتىسادىي تۈزۈلمە ۋە جاھالەتتىن يېڭى ئىقتىسادىي تۈزۈلمە ۋە مەرىپەتكە ئۆتۈشتە، ئومۇمەن ئۈچ خىل سەۋەپ تۈپەيلى بۇ ئىككى خىل مەدەنىيەت ئارىسىدا زىددىيەت روشەن گەۋدىلىنىش مۇمكىن. بىرىنچى، يېڭى- كونا ئىقتىسادىي تۈزۈلمە ۋە ھالەتنىڭ بىرخىل زىدىيەتنى ھەل قىلىپ، ئۇنىڭ ئىككىنچى، خىل شەكلىنى پەيدا قىلىشى؛ ئىككىنچى، ئۆتۈش مەزگىلىدىكى داۋالغۇشلار تۈپەيلى ئىككى خىل مەدەنىيەت زىددىيىتىنىڭ جىددىلىشىشى؛ ئۈچىنچى، كىشىلەرنىڭ تارىخىي تەجرىبە ۋە قانۇنىيەتلەردىن چەتنىگەن سوبيېكتىپ قىزىپ كېتىشلىرى ۋە كونتۇرۇل ئىقتىدارىنى ۋاقتىدا ئىشقا سالالماسلىقىدىن ئىبارەت. نەتىجىدە كەڭ ئاۋام قەلبىدە ئاڭ، قاراش، ئىستىل، پوزىتسىيە، مۇھاكىمە، ئەدەپ- ئەخلاق، ئىتىقاد ۋە چارە- تەدبىر جەھەتلەردە بىر قاتار نورمالسىزلىق، ھەتتا بۇزۇلۇش، چىرىش ھادىسلىرى يۈز بېرىدۇ. بەزىدە ماددىي مەدەنىيەت ۋە مەنىۋى مەدەنىيەتتىكى تەكشىسىزلىك، مەسىلەن، نوقۇل ماددىي تاپاۋەتنى ياكى ياكى نوقۇل قانۇنىي جازالاشنى مىقدارى جەھەتتە ئۇتۇق- نەتىجە دەپ قاراش ۋە ئەكس ھالدا بى جەھەتتە ئۈمىدسىزلىككە بېرىلىدىغان ئەھۋاللار خېلى كەڭتاشا ھاۋاغا ئايلىنىدۇ. رېئال تۇرمۇشىمىزدا، كىشىلىك مۇناسىۋەتلىرىمىزدە كۆرۈلىۋاتقان بەزى بىنورمال ئەھۋاللار بىزنى پاكىتقا ئىگە قىلىدۇ. مەسىلەن، ياشلاردىكى يۇقۇرى ئىستىمال قىزغىنلىقى، ھۆرمەتسىزلىك، ئوقۇغۇچىلاردىكى ياسانچۇقلۇق، ئويۇن –تاماشاغا بېرىلىپ كېتىپ كۆڭۈل قويۇپ ئوقۇماسلىق، ئوقۇتقۇچىلارغا ئوقۇتۇش، ئىلمىي تەتقىقات سىرتىدىكى كىرىم بېسىمى، ئۇلار دۇچار بولۇۋاتقان ھۆرمەتسىزلىك ۋە كەمسىتىشلەر، نەشىرياتچىلىق قىيىنچىلىقى، نەشىر ئەفكارلاردىكى ئىقتىسادىي ئۈنۈم قوغلىشىپ سەلبى خايىشتىكى باسما بويۇملىرىنىڭ يامراپ كېتىشى، دوست تارتىشلار، داۋالىنىش قىيىنچىلىقى، «ئېتى ئۇلۇغ، سۇپرىسى قۇرۇق» دورىلارنىڭ كۆپلىكى، سەھىيە ئەخلاقىدىكى نورمالسىزلىق، ئائىلىلەردىكى ماددىي پاراۋانلىقنى ئۆلچەم قىلىپ قايتا تەشكىللىنىش خاھىشى، كۆپ قىرلىق سىرتقا بېرىلىش ھادىسلىرى، كىرىم- چىقىم ئالدىدا تەمتىرەپ قېلىش روھىيىتى ۋەھاكازالار بۇ خىل ئىجتىمائىي ۋە مەنىۋى بۇزۇلۇشنىڭ بىر قىسمى.
قارىغاندا، ماددىي پاراۋانلىق قوغلىشىش، مەنىۋى تۇرمۇشنى تولۇقلاشقا سەل قاراش، ماددىي مەدەنىيەتنى كۆزدە تۇتۇپ، ئۆز- ئۆزىنى نەزەردە تۇتماسلىق، ماددىي مەدەنىيەت رىقابىتىگە ئالاھىدە ئېتىبار بېرىش، ئۇنىڭ نېگىزى بولغان مائارىپ رىقابىتىگە ئاخىرقى ساھە قاتارىدا مۇئامىلە قىلىش، رېئاللىقىنى كۆرۈپ، تەجىربە- ساۋاقلارنى ۋە يىراقنى كۆرەلمەسلىك ھادىسلىرىنى بىر ۋاراقلاپلا ئىنكار قىلغىلى بولمايدىغاندەك قىلىدۇ. بۇ ۋاقىتلىقلا مەۋجۇت بولۇپ تۇرىدىغان ھادىسە بولۇپ بىرمەزگىل ئەۋجىرەپ كەتسىمۇ، لېكىن بەرىبىر تۈزۈلۈشكە يۈزلىنىدىغان ھادىسە. تارىخ- ئىككى خىل مەدەنىيەتنى ئارقاق ۋە ئۆرۈش قىلىپ توقۇلىدىغان ئۇزۇن ھېكايە. ئۇنىڭدا يۈزبەرگەن ھادىسىلەرنىڭ  ھەممىسى مۇئەييەنلەشتۈرىدىغان ئەبەدىيلىك ئابىدىلىرى بولۇشى ناتايىن.

ئىككى مەدەنىيەت مۇۋازىنتى ۋە ئىجتىمائىي بەخت
تارىختا مۇئەييەن ئىجتىمائىي، ئىقتىسادىي كۈللىنىش باشلىنىشى بىلەن ئەخلاقىي بۇزۇلۇش يۈز بەرگەن تىپىك مىساللار كۆپ بولغان. مەسىلەن، گۈللەنگەن چۈنچۇ دەۋردىكى ئەدەپ –ئەخلاق چۈشكۈنلىكى كوڭ فۇزىنىڭ ئەخلاق ۋە ئىنسانپەرۋەرلىك قاراشلىرىنى، چۈيۈەننىڭ نەزمىلىرىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان. قەدىمكى كرېتسىيىدىكى ئەخلاقىي كۆڭۈلسىزلىكلەر سوقراپ ۋە ئەپىلاتوننىڭ ئېتىكا ۋە مائارىپ قاراشلىرىنى شەكىللەندۈرگەن. ئوتتۇرا ئەسىر ئەرەپ ئىمپېرىيىسى دەۋردىكى مەنىۋى بۇزۇلۇش «مىڭ بىر كېچە» ھېكايىلىرىدە ئۆز ئىپادىسىنى تاپقان. قاراخانىلار خانلىقى دەۋرىدە يېزىلغان داستان «قۇتادغۇبىلىك»تە زاماننىڭ بۇزۇقلىقى، ھەسرەتلىك مىرالار بىلەن بايان قىلىنغان. ياۋرۇپا مەرىپەتچىلىك ھەركىتى دەۋرىدىكى ئۇلۇغ موتىپەككۇرلارنىڭ بىرى بولغان مونتىسكىيۇ ئۆزى غايىۋى جەمئىيەت سۈپىتىدە تەشەببۇس قىلغان بۇرجۇازىيە جەمئىيىتىدە يۈز بەرگەن مەنىۋى چۈشكۈنلۈكتىن پەرياد چەككەن. بۇ نوقتىنى ماۋزىدۇڭ «مانا مۇشۇنداق جاھان» دېگەن مىسراغا يىغىنچاقلىغان.
بۇ ماددىي مەدەنىيەت گۈللىنىشكە باشلىغاندا مەنىۋى مەدەنىيەت ئوخشىمىغان دەرىجىدە زەربىگە، ئىتىبارسىز مۇئامىلىگە ھەتتا دەپسەندىگە ئۇچرىشى مۇمكىنلىكىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ مەسىلىنىڭ يېرىمى. قالغان يېرىمى شۇكى، ماددىي مەدەنىيەت ئۈستۈنلىكىنى ئىگىلىگەن تەڭپۇڭسىز ئەھۋال ئومۇمىيۈزلۈك زىلزىلە قوزغايدۇ. يېڭى پىكىر، يېڭى ئىدىيە، يېڭى تەلىمات، يېڭى تۈزۈملەر مەيدانغا چىقىدۇ. بۇ زىلزىلە يالغۇز جامائەت پىكرىدىلا ئەمەس، يەنە ماددىي مەدەنىيەتنىڭ  ئىككىنچى قەدەمدىكى داۋاملىق ئىلگىرلىشى تەقەززالىرىدىنمۇ، ماددىي تەقسىمات، بازار ۋە پۈتۈن جەمئىيەت دائىمىي ھاياتىي ئىھتىياجلىرىدىنمۇ مەيدانغا كېلىدۇ. ئىنسانىيەت تارىخىدىكى سەرخىل مۇتەپەككۇرلار مۇشۇنداق ئۆتكۈر زىددىيەت ۋە تەقەززالىق ئىچىدە ئۆز تەلىماتلىرىنى شەكىللەندۈرگەن. زاماننىڭ مەنىۋى ئاتمۇسفۇراسى ھامان شاپلىشىدىغانلىقى بىزنى ئىشەندۈرسىمۇ، ئەمما ئۇنتۇلغۇسىز ئېغىر بەدەل دېغى تارىخ بەتلىرىدە يالداما بولۇپ قالىدۇ. ياشلار تولا ھاللاردا ئىجتىمائىي كۆڭۈلسىزلىكلەرنىڭ  قۇربانى بولۇپ كېتىدۇ. ھازىر ئامرېكا- ياۋرۇپا ئەللىرىدە يېڭىدىن باش كۆتۈرىۋاتقان ئەخلاق تەشەببۇسلىرى، مەدەنىيەت ئارقىلىق تىزگىنلەش تەۋسىيىلىرى، كوڭ فۇزىنىڭ ئىنسانپەرۋەر ئەخلاق تەلىماتىغا قارىتا قىزىقىش، ئىسلاھ قىلىنغان ئەنئەنىۋى ئەخلاق قاراشلىرى بۇنىڭ مىسالى.
بىلىش كېرەككى، ئىنسانىيەت ماددىي بايلىق ئىشلەپچىقارغا بىرىنچى كۈندىن باشلاپلا، ئۇنى ئاڭ شەكلىگە، مەنىۋى شەكىلگە ئايلاندۇرغان. ئىنسانىيەت باي بولۇشنى ئەمەس، بەختلىك بولۇشنى ماھىيەتلىك ئىستەك قىلغان، بايلىقمۇ ئۆز نۆۋىتىدە يەنە ئەقىل- ئىدراك، بىلىم ۋە ئەخلاقنى ئالدىنقى شەرت قىلغان. ئامېرىكىلىق ئالىم ھېنرى مورگان توغرا ئېيتقان: «ئىنسانىيەت ئالدى بىلەن مەدەنىيەتنىڭ ھەممە ئامىللىرىغا ئېرىشكەندىلا، ئاندىن مەدەنىيەتلىك ھالەتكە يېتەلەيدۇ. («قەدىمكىي جەمئىيەت» ئۇيغۇرچە، 55- بەت). ئىبىن سىنا توغرا ئېيتىدۇ: «بايلىقنى تېپىشىپتۇ، ئەقىل –ئىدراكنى يوقۇتىشىپتۇ! ئەجەبا، يوقاتقان نەرسىسى بىلەن تاپقان نەرسىسىنىڭ قىممىتى باراۋەرمۇ؟» («ھېكمەت» ئۆزبېكچە، 20-بەت)
بەخت ــ كامالەتلىك ئىجتىمائىي تۇرمۇش تىپىدىن ئىبارەت. ئۇ، ھەرگىزمۇ بىر پۇتلۇق ئالتۇن قوزۇق ئەمەس.

ئەدەپ بىلەن مەنپەئەتكە ئېرىشىش ۋە ئەخلاق بىلەن نەپسىنى تىزگىنلەش
ئۆمۈر بويى ئوقۇتقۇچىلىق قىلغان مەشھۇر موتەپەككۇر كۇڭ فۇزى: «بېيىماقنى تەلەپ قىلىشقا بولىدۇ»، ئەمما «ئادىل بولمىغان بايلىق ۋە مۆتىۋەرلىك، مېنىڭچە بۇلۇتتۇر»، ئۆزۈڭنى تۇت، ئەدەپكە قايت، كامىل ئىنسان بول»، «پايدا- مەنپەئەتنى كۆرگەندە ئەخلاقىي بۇرۇچنى ئويلا»، «تەرىقەت بىلەن ئالەمگە مەنپەئەت يەتكۈز» دېگەنىدى.
بازار ئېگىلىكىگە يۈزلەنگەن مۇھىتتا بېيىش ۋە ماددى مەنپەئەتكە ئېرىشىش يوللۇق. ھەتتا ئومۇمىي خەلق پاراۋانلىقىغا پايدىلىق. ئاچلىق ۋە نامراتلىق گىردابىدا ئەسىرلەردىن بېرى ئازابلانغان جۇڭگۇلۇقلارنىڭ قۇرساقنى توق، كېيىمىنى پۈتۈن قىلىپ ئىقتىسادتا قەد كۆتۈرىشى، كۈچلۈك ۋە باي دۆلەت قۇرۇپ چىقىشى نۆۋەتتىكى تارىخنىڭ تەقەززاسى.
جۇڭگۇ تارىخىدا مىسلى كۆرۈلمىگەن بۇنداق زور ئىجتىمائىي بۇرۇلۇش، ئۆز ئاساسى ۋە ئۆز سۈرىتىگە كۆرە بىر قاتار داۋالغۇشلارنى پەيدا قىلماسلىقى مۇمكىن ئەمەس. ئەمما، بۇنىڭ ھەممىسى يوللۇق ياكى خالىي بولغۇسىز دېگەنلىك ئەمەس، ئەلۋەتتە.
ئەدەپ بىلەن مەنپەئەتكە ئېرىشىش دېگەنلىك مەنپەئەتدارلىق ئەخلاقى پىرىنسىپى بولۇپ، ئۇ ئەخلاق بىلەن مەنپەئەت ئۈنۈمىگە ئېرىشىشنى نەزەردە تۇتىدۇ. بۇنىڭدا ئەمەلىي مەنپەئەت بىلەن ئەخلاقىي قائىدە بىرلەشكەن بولىدۇ.
ئەخلاق بىلەن نەپسىنى تىزگىنلەش ئەدەپ بىلەن مەنپەئەتكە ئېرىشىشتىكى ھەقىقى ئىقتىدارغا قارىتىلغان. بۇنداق تىزگىنلەش ئىقتىدارى بولمىغاندا، ئەدەپ بىلەن مەنپەئەتكە ئېرىشىش مۇمكىن بولمايدۇ. ئەخلاق بىلەن نەپسىنى تىزگىنلەشنىڭ ئاساسى مەجبۇرىيەت ئاخلاقىدىن ئىبارەت. بۇنداق مەجبۇرىيەت ئەخلاقى لازىم تېپىلغاندا ھېچقانداق مەنپەئەتنى نەزەردە تۇتمايدىغان، شەرت قىلمايدىغان ئالىجاناب ئىنسانىي ئەخلاقتۇر. مەسىلە دەل مۇشۇ ھەقىقىي ۋە ئەڭ تۈپكى ئەخلاقنىڭ ماددىي رىغبەت ۋە ئىقتىسادىي مەنپەئەت ئالدىدا قانداق ھالەتتە تۇرىشىدا! بۇ، دۆلەت، ھاكىمىيەت ۋە مەمۇرىيەت ئورگانلىرى بىلەن خەلقنىڭ، ئىشچى- خىزمەتچىلەرنىڭ ئىقتىسادىي مۇناسىۋىتىدە؛ ھەرقايسى شەھەر، يېزا- بازار كارخانىلىرى ياكى كوپراتىپلىرى مۇناسىۋىتىدە؛ ئاساسىي نەزىريە بىلىملىرى تەتقىقاتى بىلەن تېز ئۈنۈمدار تېخنىكىلىق تۈرلەر تەتقىقاتى مۇناسىۋىتىدە؛ ئىشلەپچىقىرىش كارخانىلىرى بىلەن خام ئەشىيا مەنبەلىرى مۇناسىۋىتىدە؛ مەھسۇلات ئىشلەپچىقارغۇچى ۋە ساتقۇچىلار بىلەن ئىستىمالچىلار مۇناسىۋىتىدە ئىپادىلىنىپلا قالماستىن، ھەربىر ساھە ۋە ئائىلە، شەخسلەر مۇناسىۋىتىدە، جۈملىدىن مائارىپ ساھەسىنىڭ ھەممە تەرەپلىرىدىمۇ گەۋدىلىك ئىپادىلىنىدۇ.

«ئىنسان قەلبىنىڭ ئىنجېنېرلىرى» ۋە تارىخىي يىراقنى كۆرەرلىك
ئوقۇتقۇچى ــ كەڭ مەنىدە ئۆزى ياشىغان زاماننىڭ ئەجىل چىرىغى، بىلىم بۇلىقى ۋە تەلىم – تەربىيە باغۋىنى، روھىيەت يېتەكچىسى، ھەقىقەت جەڭچىسى! قەدىمكىي زامانلاردىلا ئۇلار كاھىن- قەبىلە ئۇستازلىرى بولغان، ئۇلار قەيەردە ئەۋلاد تەربىيلىمىسۇن، ئۇلار خەلقنىڭ، ھەقىقەتنىڭ ۋە تارىخنىڭ نامايەندىلىرى.
ئوقۇتقۇچىلار ئۆز كەسپىگە ماىر بولۇش بىلەن بىرگە يەنە جەزمەن ساغلام، سۈزۈك، ئۆتكۈر تەپەككۇر قىلغۇچىلاردىن بولۇشى كېرەك. بىر كەسىپ بىلەنلا بەنت بولۇپ، ئۆزىنى چەكلەپ قويۇش ماھىيەتتە شەكلى ئۆزگەرگەن نادانلىق! «مۇئارىف» ئىبارىسى، «ئارىف» ئىبارىسىگە تۇتاشقان بولۇپ «ئارىف» قىلماق «مۇئارىق»نىڭ مەقسىدى. «ئارىف» ـ ئويغاق دېگەنلىكتۇر. ئويغاقلىق تەپەككۇرنى، تەپەككۇر كۆپ قىرلىق بىلىمنى تەلەپ قىلىدۇ. ئويغاقلىق يەنە پاك قەلىبنى، پاك قەلىبمۇ يەنە بىلىمدە پىشىش ۋە سۈزۈلۈشنى تەلەپ قىلىدۇ. بۇنداق «ئارىق» خەلقنىڭ ئەقلى ۋە قەلبىدىكى گۆھەر.
ئوقۇتقۇچىلار ئۆز كەسپى ھەم قامۇسى بىلىمدىن باشقا خەلقنىڭ تۇرمۇش رېئاللىقىغا تارىخىي نەزەر تاشلىشى، ھەرگىزمۇ بىپەرۋا مۇئامىلىدە بولماسلىقى كېرەك. پەقەت تارىختىكى «ئىزىم»لار تەتقىقاتىغىلا قىزىقىپ، رېئاللىقتا يۈز بېرىۋاتقان جانلىق تارىخىي ھادىسلارنى «ئىلمىي» ئەمەس دەپ ئۇنىڭغا بىۋەرۋا مۇئامىلىدە بولۇش تاش يۈرەكلىك ۋە ئەلەس كۆزلۈكتۇر. ئوقۇتقۇچىلار بىر مەھەللىك ئېتىبارسىز مۇئامىلە، ئىسسىق- سوغۇق ئېقىملار ئالدىدا تارىخىي يىراقنى كۆرەرلىكنى يوقاتماسلىقى، تىڭىزقىماسلىقى لازىم. بىز بىر تەرەپتىن مائارىپ ۋە ئوقۇتقۇچىلىق كەسپىنى كەمسىتىدىغان خائىشلارنىڭ ئوقۇتقۇچىلارغا ئىجتىمائىي، ئىقتىسادىي، مەمۇرىي، ئائىلىۋى، روھىي زەربە ياكى بېسىم ئېلىپ كېلىدىغانلىقىغا ئېچىنساق، يەنە بىر تەرەپتىن، ئوقۇتقۇچىلارنىڭ بۇنداق ھادىسىلەر بىلەن تارىخقا، ھەقىقەتكە ۋاكالىتەن كۆرەش قىلىشىدىن، ھەمىشە مەنىۋىلىكنى ماددىي بايلىقتىن ئۈستۈن كۆرىدىغان، پىداكار «دانكو»لاردىن بولۇشىدىن ئىپتىخار ھېس قىلىمىز. تارىخ سەھىپىرىنى پەقەت ئوقۇتقۇچىلارنىڭ نۇرانە ئوبرازىلا بېزىيەلەيدۇ.
بىلىملىكلەردىمۇ بىلمەسلىكلەر، «ئارىف»لاردىمۇ خامۇشلۇقلار بولىدۇ. كىشى بىرقانچە بىلىش باسقۇچى بىلەن داۋاملىق ئىلگىرىكى، ھەتتا تۈنۈگۈنكى ئۆزىدىن پەرقلىنىپ ئىلگىرلەپ بارىدۇ. بىزنىڭ مەقسىدىمىز ئۆزىمىزنى ئەۋلادلارغا پاك ۋە ئۈنۈمدار يەتكۈزمەك. شۇنىڭ بىلەن بىللە ئەۋلاتلارنىمۇ پاك ۋە بىلىمدار ھالدا كەلگۈسىگە يەتكۈزمەك. ئەۋلاتلىرىمىز ھەرگىزمۇ باي، ئەمما بۇزۇلغان «ئىنسىي جىن»لاردىن بولۇپ قالمىسۇن!

1993-يىل 2-ئاي، ئۈرۈمچى
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى: م.قادىر(ھۇما)

ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ئەسەرلىرى (28)
ئوقۇتقۇچى توغرىسىدا
مائارىپتا مۇۋەپپەقيەت قازىنىشنىڭ سىرى ــ ئوقۇتقۇچىغا ھۆرمەت تۇرغۇزۇشتۇر.
                                        ــ ئېمىرسون (ئامېرىكا)
مۇقەددىمە
ئوقۇتقۇچى ـ ھۆرمەتلىك نام. شۇڭىمۇ بۇ نام توغرىسىدا مەدھىيە يازمىغان، ھېكمەت پۈتمىگەن مۇتەپەككۇرلار بولمىسا كېرەك. چۈنكى ئوقۇتقۇچى ئىنسان قەلبىگە تۈنجى مەرىپەت نۇرىنى ئېلىپ كىرگۈچى مەشئەل! ئۇ ئىنسانىيەت مەدەنىيەت تارىخىنىڭ ئاسمىنىنى يورۇتقۇچى قوياش! مىللەتنىڭ باغۋىنى، دۆلەتنىڭ مۇرەببى، «ئىنسانىيەت روھىنىڭ ئىجېنېرى!»
ئوقۇتقۇچى ــ ياش ئەۋلادلارنىڭ ئىلىم-پەن دۇنياسىدىكى تۇنجى ھامىيسى! ئۇ، بىلىم خەزىنىسىنىڭ ئالتۇن ئىشىكىنى ئاچقۇچى، ئەقىل دۇردانىلىرىنى چاچقۇچى. ھېكمەت قامۇسىنىڭ مەنىلىرىنى يەشكۈچى، تارىخ بىلەن ماكان، تىلسىم بىلەن زامان ئارىسىدا پەرۋاز قىلىپ، مۇتەپەككۇرلار بىلەن سۆھبەتلەشكۈچى، ھەقىقەت مەرۋايىتلىرىنى تەشكۈچى زەكى ئۇستاز ـ پىداركار جەڭچى، مېھرىبان، ساپ قەلب ئىگىسى.
ئۇلۇغ ئوقۇتقۇچى - ئۇستازلارسىز ئۇلۇغ مەرىپەت ئەزىمەتلىرى ۋايىغا يەتمىگە بولاتتى. ئەپلاتوننىڭ ئوقۇتقۇچىسى سوقرات، ئارىستوتىلنىڭ ئۇستازى ئەپلاتون، ئىسكەندەر زۇلقەرنەيننىڭ ئۇستازى ئارىستوتىل بولغىنىدەك، ئابدۇراخمان جامىي ئەلشىر ناۋائىنىڭ يېتەكچىسى، سەددىدىن قەشقەرى جامىنىڭ ئۇستازى ئىدى.
ئىنسانىيەت تارخىدىكى بەزى مەشھۇر مۇتەپەككۇرلار ھەتتا ئوقۇتقۇچىلىق كەسپى بىلەنمۇ شۇغۇللانغان. مەسىلەن: ھىپوگرات، قارابى، ئىبىن سىنا، تاتۇڭا، شۇەن زاڭ، گېگىل، كۇڭزى، قېدىرخان، ھۇۋەيدا، ئابدۇقادىر دامۇللا، مەمتىلى ئەپەندى قاتارلىقلار شۇنىڭ جۈملىسىدىندۇر.
ئوقۇتقۇچىنىڭ ۋۇجۇدىدا ئىككى مۇھەببەت رىشتىسى يەنى كەسپكە بېغىشلانغان مۇھەببەت بىلەن ئىلىمگە بولغان مۇھەببەت گىرەلەشكەن بولىدۇ. ئۇ، ئوشېنىسكىي ئېيتقاندەك «مەنسەپدار تۆرە ئەمەس، مەنسەپدار تۆرە ــ ئوقۇتقۇچى ئەمەس».
ئەمما، تا ھازىرغىچە نېمە ئۈچۈندۇر ئوقۇتقۇچى، جەمئىيەت يېتەكچىلىرى، ئەھلى –جامائەت، ئوقۇتقۇچىلارنىڭ پەرزەنتلىرى، تۇغقان –دوستلىرى ئوقۇتقۇچىدىن ئىبارەت بۇ ھۆرمەتلىك نامنى، ئوقۇتقۇچىدەك بۇ تارىخىي كۈچنى، ئوقۇتقۇچىلىقنىڭ مەنىۋى شەرتلىرىنى بىردەك ھېس قىلغان، چۈشەنگەن، قەدىرلىگەن ئەمەس. نەتىجىدە مائارىپتا بىر قاتار كۆڭۈلنى غەش قىلىدىغان مەسىلىلەر ساقلانماقتا.

ئىككى ئۇلۇغ ھامىي ۋە بىر مۇقەددەس قەلب
ئىككى ئۇلۇغ ھامىينىڭ بىرى ئانا، يەنە بىرى ئوقۇتقۇچىدىن ئىبارەت. ئۇلارنى بىلمەك ھەرقانداق بىلىشنىڭ مۇقەددىمىسى ۋە شەرتى، ئۇلارنى قەدىرلىمەك ھەرقانداق مۇھەببەت ۋە كامالەتنىڭ بوسۇغىسى! ئوخشاشلا، ئۇلارنى خارلاش بارلىق خارلىنىشنىڭ سەۋەبى ۋە باشلىنىشى!
ئانا ــ بارلىق خىسلەتلەرنى ئۆزىگە مۇجەسسەملىگەن پوئېزىيىلىك ئىبارە. ئەنگىلىيىلىك يازغۇچى تېككىرىنىڭ سۆزى بىلەن ئېيتقاندا «پەرزەنت دىلى ۋە تىلىدىكى تەڭرى». شۇڭا ئۇ ھەممەيلەن باش ئېگىدىغان ئۇلۇغ مېھىر- مۇھەببەت مۇئەككىلى، تۇنجى تەلىم- تەربىيە مۇرەببى. بالزاك ئېيتقاندەك «مىللەتنىڭ كېلەچىكى ئانىلار قولىدا».
ئوقۇتقۇچى بولسا ئىنساننى شەكىللەندۈرگۈچى يەنە بىر ئۇلۇغ سىما. ئۇ ئىستەك ئويغاتقۇچى، تەپەككۇرغا يېتەكلىگۈچى، ئەقىل ئىزلىگۈچى ۋە كامالەت يولىغا باشلىغۇچى، ئوقۇتقۇچىنىڭ پىداكار قەلبى، تەپەككۇر خەزىنىسى ئانىنىڭ ئۆز پەرزەنتىگە بەخش قىلغان ئانىلىق پەرۋىشى ۋە ئانىلىق تەربىيىسىنىڭ يېڭى قاتلامدىكى داۋامى بولۇپ، بۇ ئىككى ئۇلۇغ تەربىيىچىنىڭ يۈرىگى بىر.
ئەمما نېمە ئۈچۈندۇر ھەممە پەرزەنت، ھەممە شاگىرت، ھەممە جامائەت بۇ ئىككى زاتنىڭ بىر- بىرىگە تەققاس قەدىر- قىممىتىنى ۋە ھۆرمىتىنى دېگەندەك چۈشەنمەيدۇ. ئوخشاشلا ھەممە ئانىلار ۋە ئانا بولغۇسى قىزلار، ھەممە ئوقۇتقۇچى ۋە ئوقۇتقۇچى بولغۇچى ئوقۇغۇچىلار مىللەتنىڭ مەنىۋى ساپاسىنى بەلگىلەيدىغان ئىككى ھالقا ــ ئانا ۋە ئوقۇتقۇچىنىڭ ئۆزى قانداق ئاڭ ۋە قانداق سۈپەتكە ئىگە بولۇشى لازىملىقىنى دېگەندەك چۈشەنمەيدۇ. بىلىش كېرەككى بۇ بىر پاجىئەلىك ھادىسە!
بىزدە «زېھىن سىناس» دەپ ئاتىلىدىغان ئەنئەنە بويىچە «تاپقىرلىق» دىيىلىدىغان مۇسابىقىلەردە مەشھۇر كىنو چولپانلىرى ۋە ناخشا- ئۇسسۇل چولپانلىرىنىڭ نامى تىلغا ئېلىنىدۇ، ئۇلارنىڭ ھايات پائالىيەتلىرىنى ھەممەيلەن بىلىدۇ- يۇ، مەشھۇر مۇئەللىملەر، ئالىملار، كەشپىياتچىلار، ئەدىبلەرنىڭ ناملىرى كەمدىن- كەم تىلغا ئېلىنىدۇ، ھەتتا ئېلىنمايدۇ، ئۇلارنىڭ ھايات پائالىيەتلىرى ۋە قازانغان ئۇتۇقلىرىدىن ناايىتى كۆپ كىشىلەر خەۋەرسىز. بۇنىڭ سەۋەبى ئوقۇتقۇچى ئوبرازىنىڭ ئۇلۇغ بۇرەببە دەرىجىگە كۆتۈرۈلۈپ تەشۋىق قىلىنمىغانلىقىدىن بولغان. بۇ ناھايىتى نازۇك «بوش قالغان» ئۇللۇق خىزمەتتۇر.

ئەجىرلىك، ئەمما جاپاكەش كىشىلەر
ئوقۇتقۇچىلار تارىختىن بېرى ئىنسانىيەت مەدەنىيىتى ئۈچۈن شۇنچە كۆپ ئەجىر سىڭدۈرۈپ كېلىشتى. ئۇلار خۇددى قىزىل قان دانچىلىرىدەك ئىنسانىيەت گەۋدىسىنىڭ ھەممە قىسمىغا تارقالغان، ئۇلار كۆتۈرگەن مەرىپەت مەشئىلى يىراق چۆل- جەزىرە، تاغ- جىلغىلاردىن تارتىپ ئاۋات شەھەرلەرگىچە ھەممىلا يەرنى يورۇتماقتا. ئۇزاق يىللىق تۇرمۇش ئەمەلىيىتى جەريانىدا كۆرگەنلىرىمىز بويىچە ئېيتقاندا ئومۇمەن ئوقۇتقۇچىلار بىرقانچە قۇلا كېيىمنى يۇيۇپ، تازىلاپ كېيىپ، كىچىككىنە ئائىلىسىنى قاتتىق تەجەشلىك بىلەن باشقۇرۇپ كىشىلەرگە يول بېرىپ يول تالاشماي، قول بېرىپ قول تالاشماي ياشاپ كەلدى. ئۇلارنىڭ ئۆيلىرىگە كىرگەندە كۆرۈدىغىنىمىز تامدىكى گىلەم ئەمەس دۇنيا خەرىتىسى، مەرەپكە تىزىلغان قېلىن يوتقانلار ئەمەس، دېرىزە تۈۋىدىكى شىرەگە قويۇلغان كىتاپ- دەپتەرلەر بولدى، ھەرخىل نامراتلىق كېسەللىكلىرى بولۇپمۇ سىل كېسىلى ئۇلارنى تېخىمۇ ياداڭغۇ، ئاۋاق قىلىپ قويدى.
يېقىندا بىر باجگىرنىڭ بىر پىشقەدەم ئوقۇتقۇچى توغرۇلۇق تولىمۇ مەڭسىتمەسلىك بىلەن مەغرۇر ئاھاڭدا «كىمكى دەپتىمەن، ئۇ بىر ئەپەندىكەنغۇ!» دېگىنىنى ئاڭلاپ قالدىم. بۇ سۆز ئادەتتىكى بىر باجگىرنىڭ ئېغىزىدىن چىققان سۆز بولسىمۇ، ئۇ پۈتۈن جەمئىيەتتە، سىياسىي، مەمۇرى، مالىيە- سودا، كىنو- تىياتىر، ھەربىي –ساقچى خادىملارغا سېلىشتۇرغاندا ئوقۇتقۇچىنىڭ جامائەتچىلىق نەزىرىدە قانچىلىك ئورۇنغا قويۇلىۋاتقانلىقىنىڭ بىر روشەن مىسالى.
راست! ئۇلارنىڭ قوللىرىدا سىياھ، ئۈستىدە بور توزانلىرى بار. ئۇلارنىڭ يانچۇقىدا ياكى رېزىنكە تامغا ياكى پۇل چېكى يوق. ئۇلارنىڭ بىر قىسمى خۇددى ئەختەم ئۆمەرنىڭ «قارا جاڭگال» ھېكايىسىدىكى «جاڭگال پەرىشتىسىدەك» بىكارغا دېگۈدەكلا خىزمەت قىلماقتا. مۇشۇنداق ئەپەندىچىلىك، مۇشۇنداق خانىملىق بىلەن ۋىجىك قېرىغان، كېسەل ئازابىغا چۆكۈپ قالغان، كىشىلەر نەزىرىدىن ئۇنتۇلۇپ كەتكەن مويسىپىت ئۇستازلار ئازمۇ؟ ئۇلار «ئوقۇتقۇچىلار بايرىمى»نىڭ داغىدۇغىسىدىن باشقا ھېچقانداق ئەمەلىي نەپكە ئېرىشەلمەيدىغۇ؟! ئۇلار پىنسىيىگە چىققان پېتىچە بۇلۇڭ- پۇشقاقلاردا ئۇنتۇلۇپ كېتىدۇ. ئۇلار قاتلاملارنىڭ ئەڭ تېگىدە، ھالقىلارنىڭ ئەڭ كەينىدە تۇرىدۇ. مەسىلە شۇ يەردىكى، دەل مۇشۇ ئوقۇتقۇچىلار ئەڭ يۇقۇرى ۋە ئەڭ ئالدىنقى قاتاردىكى تارىخىي بىناكارلىق ـ ئىنسان قەلبىنى يارىتىدىغان ئىنجېنىرلاردۇر. شۇنى بىلىش كېرەككى ئوقۇتقۇچى ئەزىزلەنگەن جاي دەل بەخت قۇشى بولغان ئەنقانىڭ تۇخۇم باسقان ماكانىدىن ئىبارەت. ئوقۇتقۇچى ئەزىزلەنمىگەن جاي- ئالتۇن كۆمۈلگەن خارابە ئۈستىدە ھۇۋقۇش ھۇۋلايدىغان كاماندىن ئىبارەت.

تۆلەپ بولمايدىغان قەرز، كۆچۈرۈپ بولمايدىغان ۋاپاسىزلىق
«ئەجدادلارغا قىلىنغان ھۆرمەتسىزلىك ئەخلاقسىزلىقىنىڭ بىرىنچى بەلگىسى» (پۇشكىن)، ئۇستازلارغا قىلىنغان ھۆرمەتسىزلىك بارلىق ھۆرمەتسىزلىكنىڭ ئەڭ ئاخىرقى قاباھەتلىك شەكلى.
ئۆز ئاتا- ئانىسىدىن، ئۆز ئۇستازلىرىدىن، ئۆزى تەربىيە ئالغان مۇئەللىپتىن پەرزەنتلەر، ياش ئەۋلادلار تۆلەپ بولغۇسىز قەرزدار. ۋەھالەنكى، بىزدە ئۆز ئۇستازىنى ھاقارەتلەشكە، ئۆز مۇئەللىپىگە خىيانەتكاررانە ھەركەتتە بولۇشقا، ئۆز ئوقۇتقۇچىسى- يېتەكلىگۈچىسىنىڭ ئىلمىي مۇۋەپپەقيەتلىرىگە چاڭگال سېلىشقا، ئۇلارنىڭ جىسمانىي، مەنىۋى ۋە ئىلمىي جەھەتتىكى خاتىرجەملىكىگە زىيان- زەخمەت قىلىشقا پېتىنىدىغان تۇزكور شاگىرتلارمۇ بار. مېنىڭچە، ئۆزى سۆيۈپ، پەرۋىش قىلغان ئوقۇغۇچىسىدىن كۆرگەن ۋاپاسىزلىقتىنمۇ ئارتۇق ئازاپ بولمىسا كېرەك.
ھەر دەرجىلىك مائارىپ تارماقلىرى ۋە مەكتەپلەرنىڭ رەھبەرلىرى ئۆزلىرىنىڭ بىرەر كان، بىرەر كارخانا ياكى بىرەر مۇلازىمەت ئورۇنلىرىنىڭ  ئەمەس، بەلكى ئوقۇتقۇچىلار توپلانغان، مائارىپ كىناكارلىقى ئادا قىلىنىۋاتقان ئورۇننىڭ تەشكىلاتچىسى، پاسىبانى، مۇلازىمى ئىكەنلىكىنى ئۇنتۇماسلىقى كېرەك. مائارىپ ئۆز ماھايىتىنى بىلەن تۆرىلەردىن خالىي ماكان بولىشى كېرەك. ئۇنىڭدا كىبىر كۈلكىلىك، كۈچ كۆرسىتىش ئەخمەقلىق، ھەممە ئىشتا، ھەردائىم ئوقۇتقۇچىلارنى قىممەتلىك ئورۇنغا قويۇپ قەدىرلەش ئارقىلىقلا خەلقنىڭ مائارىپ ئىشلىرىنىڭ ئاسمىنى يورۇيدۇ. پىشقەدەم ئوقۇتقۇچىلار تېخىمۇ قەدىرلەشكە، دائىم ئەسلەپ تۇرىشىمىزغا تېگىشلىك ئىنسانلاردۇر. ئۇ ئۆز نۆۋىتىدە ئەجداتلارغا، ئىلىم مائارىپ پىشىۋالىرىغا ھۆرمەت قىلىش ئېڭى، ئەنئەنىسى ۋە ئەخلاقى، بۇنداق ئاڭ، ئەنئەنە ۋە ئەخلاق بولمىغاندا ھەرقانداق «ئەقىل»، «قابىلىيەت»، تەدبىر» تېگى تۆشۈك كورىدەك ئەسقاتماس بولۇپ قالىدۇ. ئۆز ئوقۇتقۇچىلىرىغا رەھبەر بولغان ئوقۇغۇچىلارنىڭ «چۆجە خوراز» ئەلپازى ئوقۇتقۇچىلارغا بەكمۇ ھار كېلىدۇ. ياش پەرقىگە كەلگەندە «ياشلىق بىلەن قېرىلىق ئارىسىدىكى مۇساپىنىڭ بەكمۇ قىسقا» (مونتىسكىيۇ) ئىكەنلىكىنى، بۇ ئارىدا زامانداش بولۇشقا كاشىلا قىلىدىغان مىڭ يىللارنىڭ يوقلىقىنى ئەقىل بىلەن ئويلاش كېرەك.
ئوقۇتقۇچىنى ئۇنىڭ ئائىلە ئەزالىرى، تۇغقانلىرى، دوستلىرى قوللىشى، ھۆرمەتلىشى ناھايىتى مۇھىم. دەرۋەقە، بىرقانچە قېرىنداش ئىچىدە «ئەپەندى» بولغىنىنىڭ كىرىمى تۆۋەن، ئۆسۈشى ئاستا، قوشۇمچە تاپاۋىتى يوق بولۇشى مۇمكىن. ئەمما بۇ ھەرگىزمۇ ئەجرى كەم، تۆھپىسى يوق دېگەنلىك ئەمەس. باشقا بايلىق ۋە كىرىملەر ئىستىمال بولۇپ تۈگىسىمۇ، لېكىن ئىلىم پۈتمەس- تۈگىمەس بايلىق. ئوقۇتقۇچىنى كەسپ ئالماستۇرۇشقا، مەنسەپ تۇتۇشقا دەۋەت قىلغان ئايال ئەسلىدە ئۆز ئېرىگە ئىختىيارلىق بىلەن ئەمەس نائىلاچ تەككەن ئايال. ئۇنداق ئايال ئۆز ئېرىنى ئۇنىڭ ئىجتىمائىي قىممىتى بىلەن قوشۇپ تۇرۇپ سۆيگەن ئايال ئەمەس. مېنىڭچە بۇنداق ئاياللار پات- پاتلا ئېرىنى پەسلەشتۈرىدىغان كوتۇلداشلارنى قىلماي تۇرالمايدۇ. مەن ئويلايمەن، ئائىلىدە ئوقۇتقۇچىغا ئۇنىڭ ئوقۇتقۇچى بولۇپ قالغانلىقى تۈپەيلى ئىپادىلەنگەن ھۆرمەتسىزلىك پۈتۈن ئىجتىمائىي ھۆرمەت ـ ئىتىبارسىزلىكلەرنىڭ ئىخچام كۆرۈنىشىدىن باشقا نەرسە ئەمەس.

تەربىيىلىگۈچى چوقۇم تەربىيىلەنگەن بولۇشى لازىم
بىز يۇقىرىدا «ئوقۇتقۇچى» دېگەن سۆزنى ئۇنىڭ ئەسلى ماھىيىتى بويىچە تەرىپلىدۇق ۋە ئۇنىڭغا نىسبەتەن ئومۇمىيۈزلۈك ھۆرمەت تىكلەشنى تەكىتلىدۇق.
ھەممىگە مەلۇم، ئوقۇتقۇچى كونكىرت ئىنسان. ئۇنىڭ ئوقۇتقۇچى دېگەن شەرەپلىك نامىغا لايىق ياكى ئەمەسلىكى كونكرېت ئوقۇتقۇچى مەسىلىسىدۇر. گىيۇتى توغرا ئېيتقانىدى: «تەربىيىدە پۈتۈن مەسىلە ئوقۇتقۇچىنىڭ كىم ئىكەنلىكىگە باغلىق».
تەربىيە بىرىنچىدىن «ئۇلۇغ ئىش»، «ئىنسانىيەتنىڭ تەقدىرى تەربىيە بىلەن ھەل قىلىنىدۇ» (بىلىنىسكى)؛ ئىككىنچىدىن تەربىيە «ۋىجدان ئىشى» (كىيۇتى)؛ شۇڭا ئوقۇتقۇچى ئۆز كەسپىنى ئەقلى، قەلبى ۋە ۋىجدانى بىلەن سۆيىشى، ئۇنى ئۇلۇغ تارىخىي تەرەققىياتقا ئاڭلىق بىرلەشتۈرىشى لازىم. ئۇ جاپادىمۇ، ھالاۋەتتىمۇ، ئۇنۋان ئالغاندىمۇ ئۆزىنى تۈپ چىجدانى ئۆلچەمدىن يىراقلاشتۇرۇپ قويماسلىقى لازىم.
ئوقۇتقۇچىلىق تەربىيىچىدىن دائىم ئۆز- ئۆزىنى تەربىيىلەپ تۇرۇشنى شەرت قىلىدۇ. «ئوقۇتۇش ئىككى ھەسسە ئوقۇش دېمەكتۇر.» بولۇپمۇ ھازىرقى دەۋردە ئوقۇتقۇچى ھەركۈنى ئۆزىنىڭ بىلىم قوندىنى بېيىتىپ ۋە يېڭىلاپ تۇرماي ئۆز مەجبۇرىيىتىنى ئادا قىلىشى مۇمكىن ئەمەس. بىلىمسىز، بىلىمى تۆۋەن ياكى بىلىمى كونىرىغان كىشىلەرنى يۇقۇرى سىنىپ (مەكتەپ) ئوقۇغۇچىلىرى ئاسانلا بايقاپ ئالالايدۇ. مۇھىمى باشلانغۇچ ۋە ئوتتۇرا مەكتەپلەرگە ئوقۇتقۇچى نامىدا ئورۇنلاشتۇرۇپ قويۇلغان «غەيرى ئوقۇتقۇچى»لارنى ياكى مەخسۇس تەربىيىلەپ ياكى خىزمىتىنى يۆتكەپ ئاساس مائارىپ سىنىپىدىكى ئوقۇتقۇچىلارنى مائارىپ فرونتىنىڭ زەربىدار ئەترىتىگە ئايلاندۇرۇشقا توغرا كېلىدۇ. بۇنىڭسىز ئوقۇتۇش سۈپىتىنى يۇقۇرى كۆتۈرۈش مۇمكىن ئەمەس.
ئوقۇتقۇچى يەنە ئوقۇغۇچىغا بىلىم بېرىش ئاساسىدا پىكىر قىلىش ئىقتىدارىنى يىتىلدۈرىدىغان بولۇشى لازىم. چۈنكى مەدەنىيەتنىڭ بۈيۈك ۋەزىپىسى ئىنساننى پىكىر قىلىشقا ئۆگىتىشتۇر» (ئېدىسون). بىلىم – ئىگىلەنگەن ھەقىقەتنى بىلىۋېلىش بولۇپ، پەقەت پىكىر قىلىش قابىلىيىتى ئارقىلىقلا بىلىمنى راۋاجلاندۇرۇش، ئەمەلىيەتكە تەدبىقلاش مۇمكىن.
تەربىيە يەنە بىر جەھەتتىن ئېيتقاندا ئۆلگە كۆرسىتىپ يېتەكلەش دېمەكتۇر. ئوقۇتقۇچى دەرس ئارقىلىق، تەجىربە ئارقىلىق، ئۆزىنىڭ ئەمەلىي ھەركىتى ئارقىلىق ئۆلگىلىك ئىنساننى نامايەن قىلىدۇ. بۇ، ئوقۇتقۇچىنىڭ ئۆزىنى ئۆزلۈكسىز كامالەت يولىغا قويۇپ توختىماي ئىلگىشىنى تەلەپ قىلىدۇ. شۇ چاغدىلا ئوقۇتقۇچى ھەقىقىي تەلىم- تەربىيە ساھىبى بولۇپ يېتىشىدۇ.
خۇلاسە
رېئال دۇنيا ئىچىدە تۇرۇپ كەلگۈسىگە نەزەر تاشلىغاندا ئائىلە بىلەن ئانا، مائارىپ بىلەن ئوقۇتقۇچىنىڭ مىللەتنىڭ مەنىۋى ساپاسىنى بەلگىلەشتىكى ھەل قىلغۇچ رولىنى جەمئىيەتتىكى ئومۇمىي كىشىلەرنىڭ ئېتىراپ قىلىپ، ئومۇمىي ئاڭ دەرىجىسىگە، ئەقىدە دەرىجىسىگە كۆتۈرىشى تەلەپ قىلىنىدۇ. ئوقۇتقۇچىنى ھۆرمەتلەش بىلەن ئوقۇتقۇچىلار قوشۇنى قۇرۇلۇشىنىڭ ساپاسىنى بىللە چىڭ تۇتۇش ئۇنىڭ مەركىزىي ھالقىسى.
1993-يىل 2-ئاي
مەنبە: «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»
تورغا ئۇزاتقۇچى: م.قادىر(ھۇما)