پارس شېئىريەت ئاتىسى-فىردەۋسىي ھەققىدە مۇپەسسەلراق بايان

    شەر*ق بەدىئىي تەپەككۇرىنىڭ ئۇلۇغ نامايەندىسى، جاھان سەنئەت مۇنبىرىدىكى مىسلىسىز ئەزىمەت، پارس –تاجىك كىلاسسىك شېئىرىيتىنىڭ ئىپتىخارى ھەكىم ئەبۇلقاسىم فىردەۋسى تۇسىي (حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی ) ئادەتتە فىردەۋسىي دەپ ئاتىلىدىغان بولۇپ، پارس دۇنياسىدىكى ئۇلۇغ ئەسەر «شاھنامە» نىڭ ئاپتۇرىدۇر.
   فىردەۋسىي سۇنغان ھاللىق دېھقان ئائىلىسنىڭ پەرزەنتى بولۇپ، ئۇ 940-يىلى ئىراننىڭ شەر*قىدىكى خۇراسان ئۆلكىسنىڭ تۇس شەھىرىگە يېىقىن جايدىكى پەج يېزىسىدا دۇنياغا كەلگەن. ئۇ ئىتىقاد نوقتېسىدىن ئسلام دىنىنىڭ سۈننى مەزھىپىگە تەۋە بولۇپ ، ئۇنىڭ دەۋرى ئەرەپ باغدات خەلىپىلىكى بارغانسېرى خارابلىشىپ، ئىشغال قىلغان كەڭ زېمىنلىرى بىر قاتار  مۇستەقىل يەرلىك ھاكىمىيەتلەرنىڭ قولىغا ئۆتكەن دەۋرلەر بولۇپ، فىردەۋىسىينىڭ ۋەتىنى خۇراسان سامانىيلار خانلىقى(875-999) غا تەۋە ئىدى. سامانىيلار خانلىرى ئۆزلىرىنىڭ پارس تاجىك نەسەبلىرى ۋە يېڭى مەيدانغا كەلگەن مۇستەقىل مەۋقەلىرى بويىچە ئەنئەنىۋى ئىران –شەر*قى ئىران مەدەنىيىتىگە ۋارىسلىق قىلىشنى ئارزۇ قىلىشاتتى. فىردەۋسى تەخمىنەن 58 ياشقا يەتكەندە سامانىيلار ھاكىمىيتىنىڭ خۇراساندىكى ۋالىيسى ئالىپ تېكىن ۋە ئۇنىڭ كۈيئوغلى سۇبۇق تېكىن خۇراسان بىلەن پەنجاپ دىيارىنى ئىگىلىدى. سۇبۇق تېكىننڭ ئوغلى مەھمۇد غەزنەۋى (980-1030) ھاكىمىيەت بېشىغا چىققاندىن كېيىن، خۇراساندىكى ئىلىخاننى يېڭىپ، سافەرىيلەر قولىدىن پۈتۈن پېرسىيىنى تارتىۋالدى. مىلادى999-يىلى ئۇيغۇر قاراخانىيلار قوشۇنلىرى بۇخارانى ئىشغال قىلپ سامانىيلار خانلىقىنى مۇنقەرز قىلدى. فىردەۋسىينىڭ ئاخىرقى ھاياتى مەھمۇد غەزنەۋى زامانىغا توغرا كەلدى. گەرچە  «...ئۇنىڭ قاچان ئىجادىيەتكە كىرىشكەنلىكى مەلۇم بولمىسىمۇ، ئەمما ئۇ 37يېشىدا يەنى تەخمىنەن 977-يىلى «شاھنامە» نى يېزىشقا كېرىشكەن بولۇپ، دەسلەپكى ئىشىنى بۇخارا ۋە ئەتراپتىكى جايلارنى زىيارەت قىلىپ ماتېرىيال توپلاشتىن باشلىدى. ئىشەنچىلىك ماتىرىياللارغا ئاساسلانغاندا ئۇ مەزكۇر ئەسەرنى يېزىشتا ئەل ئارىسىدا ساقلانغان ‹ئاۋىستا›، نەسرى ‹شاھنامە ئەبۇ مەنسۇر›  ۋە رۇستەم رىۋايەتلىرىدىن ئوزۇق ئالدى. سامانىيلار ئەمرى نوھ(976-997) شائىر ئەبۇ مەنسۇر مۇھەممەد ئىبىن ئەھمەد دەقىقىيغا يازغۇزغان ‹شاھنامەئى ئەبۇ مەنسۇر› نى تولۇقلاش، نەزمىلەشتۈرۈش ئارقىلىق بىر تارىخنى تولۇقلاشنى كۆڭلىگە پۈكتى. دەقىقىينىڭ پەھلەۋى ۋە ئەرەپ يېزىقىدىكى مەنبەلىرى، ئاتەشپەرەسلەر رىۋايەتلىرىدىن مول ماتېرىيال توپلاپ «خۇداينامە» نامىدا روياپقا چىقارغان بىرمىڭ بېيىتنى ئۆز ئەسىرىگە كىرگۈزدى. ئۇ يەنە ماۋرائۇننەھردىن ساك ھېكايىلىرى، باكتېرىيىدىكى ئىسفەندىيار رىۋايەتلىرىنى توپلىدى.»    جىق ئەجىرلەر ئارقىلىق 35 يىلدىن ئارتۇق ۋاقىت سەرپ قىلىپ ئۇلۇغ ئەسەر«شاھنامە» نى يارىتىپ خۇراساندىكى سامانىيلار شاھزادىسىغا تەقدىم قىلدى. ھەمدە بۇ بۆيۈك ئەسىرىدە ئەرەب ئىستىلاسىدىن كېيىنكى ئىراننىڭ مەدەنىيىتىنى نەچچە يۈز يىللار ئاۋالقى ئەسلى ھالەتكە قايتۇرۇشنى ئارزۇ قىلدى. يەنە بىرقىسىم مەلۇماتلارغا ئاساسلانغاندا، فىردەۋسى 23ياشقا كىرگەندە ئۇ ئەبۇ مەنسۇر ئەلمۇمەرى تەرىپدىن يېزىلغان «شاھنامە» نى ئوقۇغان بولۇپ، گەرچە ئۇ ئەسەر شېئىرىي شەكىلدە يېزىلغان بولمسىمۇ، ئۇ ئەسەردە ئەبۇ مەنسۇر ئبىن ئابدۇل رەززاھ تەرىپىدىن يېزىلغان مەزمۇنلار بولۇپ، ئۇنىڭ كاللىسىدا بۇ ئەسەرنى شېئىرىي شەكىلدە يارىتىش ئارزۇسىنى سالغان. ئۇ بۇ ئۇلۇغ ئەسىرىنى مىلادى 977-يىلى سامانىيلار دەۋرىدە يېزىشنى باشلىغان ، كېيىن سامانىيلار سۇلالىسى غەزنەۋىيلەر تەرىپىدىن ئاغدۇرۋىتىلگەن. 30 يىللىق جاپالىق ئەمگەكتىن كېيىن ئۇ بۇ ئەسىرىنى تاماملىغان ھەم ئارىدىن ئىككى-ئۈچ يىللار ئۆتكەندىن كېيىن مىلادى 1010-، 1011-يىللىرى قايتا ئىشلەنگەن «شاھنامە»نى پادىشاھ  سۇلتان مەھمۇت غەزنەۋىيگە تەقدىم قىلغان. پادىشاھنىڭ دەسلەپتە بۇ ئەسەرگە ئانچە قىزىقمىغانلىقى ھەققىدە خەلق ئارىسىدا نۇرغۇنلىغان ھېكايىلەر ساقلانغان. تارىخچىلارنىڭ مەلۇماتىغا ئاساسلانغاندا، مەھمۇد فىردەۋسىيگە ئەسەرنىڭ ھەربىر كۇپلېتىغا بىر دىناردىن بېرىشكە ۋەدە بەرگەن بولۇپ، ئەسەر جەمئىي 60000دىنارغا لايىق بولغان. ئەمما كېيىنچە پادىشاھ ۋەدىسىدىن يېنىۋىلىپ ئۇنىڭغا پەقەت 20،000 دەرھەم بەرگەن.  ئۇ دەۋردە ھەر 100دەرھەم پەقەت بىر دىنارغا تەڭ كەلگەن.

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئابدۇمىجىت.م تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-6-7 17:54  

    يازما مەلۇماتلارغا ئاساسلانغاندا، كېيىنكى دەۋىرلەردە نورغۇن شائىرلار ئۇنىڭدىن ئۆلگە ئالغان ۋە ئۇنىڭ ئەسەرلىرىنى ئۈگېنىپ تەتقىق قىلغان. مەسىلەن: نىزامىي گەنجىۋى مىلادى 1116-يىلى تۇسقا كېلىپ ئۇنىڭ قەبرىسىنى زىيارەت قىلىپ، ئۇنىڭ ھاياتى بىلەن تونۇشقان. نىزامىينىڭ كۆرسىتىشىچە، فىردەۋسىيگە مەھمۇت غەزنەۋى يىگىرمە مىڭ دەرھەم كۈمۈش تەڭگە سوۋغات قىلىپ، ئۇنىڭ ئوتتۇز نەچچە يىللىق ئاجايىپ ئەمگىكىنىڭ قەدرىگە يەتمىگەنلىكى، ئۆز ئەھدىنى بەجا قىلمىغانلىقى ئۈچۈن فىردەۋسىي رەنجىپ، ھاممامغا بىرىپ يۇيۇنغان ۋە راسا بوز ئىچىپ يىگىرمە مىڭ تەڭگىنى ھاممامچى، بوزچى ۋە باشقا يوقسۇزلارغا ئىلەشتۈرۈپ بېرىپ، پېشىنى قېقىپ تۇس شەھرىدىن چىقىپ كەتكەن. بۇنىڭدىن خەۋەر تاپقان مەھمۇت غەزنەۋى فىردەۋسىينى پىلنىڭ ئايىغىغا تاشلاپ ئۆلتۈرۈشنى بۇيرۇغان. شائىر «مەھمۇت غەزنەۋىيگە ھەجۋى» ناملىق ئەسرىنى ئۆزى ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللانغان ئۆينىڭ تېمىغا يېزىپ قويۇپ، بىر مەزگىل سىستان ۋە مازاندىرانغا باش ئېلپ چىقىپ كەتكەن. ھىرات، تۇس ، تەبەرىستان ۋە ئىراقلارنى ئايلانغاندىن كېيىن ، قەلبى ئازار يېگەن ھالدا تۇس شەھىرىگە قايتىپ كەلگەن. بۇ ۋاقىتلاردا ئۇ تولىمۇ غېرىبلىشىپ كەتكەن بولۇپ، بۇ شېئىرنىڭ ئاساسى قىسمى مۇنداق:
بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئابدۇمىجىت.م تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-6-7 17:56  

   ئېيتىلىشىچە، مەھمۇت غەزنەۋى ھىندىستان يۈرۈشلىرىدە «شاھنامە»نىڭ نەقەدەر كۈچلۈك تەسىر قوزغىغىنىدىن خەۋەر تاپقان. ئەپسۇسكى شائىر تەخمىنەن مىلادى 1020-يىلى ئەتراپىدا  85 يېشىدا نامراتلىق ئىچىدە ۋاپات  بولغان. ئەمما ئۇ ئاخىرغىچە ئۆز ئەمگىكىنىڭ ئاخىرى قەدىرلىنىدىغانلىقىغا ئىشەنگەن ھەم  بۇنى كىتابنىڭ ئاخىرقى مىسرالىرىدا ئېنىق يازغان:
«شاھنامە» نىڭ خاتىمىسى:

    دېگەندەك كىتابنىڭ ھەقىقىي قىممىتىنى بايقىغان مەھمۇت غەزنەۋى ۋەدە قىلغان پۇلنى ئۇنىڭ ئانا يۇرتىغا ئەۋەتكەندە ئەلچىلەر نەچچە سائەت ئىلگىرى ۋاپات بولغان فىردەۋسىينىڭ جىنازىسى بىلەن ئۇچراشقان. كېيىن بۇ سوۋغىلار ئۇنىڭ قىزىغا تاپشۇرۇپ بېرىلگەن، چۈنكى فىردەۋسىينىڭ ئوغلى 37 يېشىدا ئۇنىڭدىن بۇرۇن ۋاپات بولغان. فىردەۋسىينىڭ قىزى  دادىسىنىڭ بۇ ئۇلۇغ ئەسىرىنىڭ مەڭگۈلۈك قىممىتى ئۈچۈن بۇ پۇلنى ئېلىشنى رەت قىلغان. كېيىن شاھ بۇيرۇق چۈشۈرۈپ بۇ پۇلغا مەرۋدىن تۇسقىچە بولغان يول ئۈستىگە راباتلارنى قۇرۇپ شائىرنى مەڭگۈ ئەسلەپ تۇرۇشنى بۇيرۇغان. بۈگۈنكى كۈندە بۇ رابات خارابىگە ئايلانغان بولسىمۇ يەنىلا مەۋجۇت.
    يەنە بىر قسىم ئادەملەر فىردەۋسىينىڭ قىزى دادىسىنىڭ بۇ جاپادا تاپقان پۇلىغا ۋارىسلىق قىلىپ بۇ پۇلغا بىر پۇختا كۆۋرۈك ۋە كۆۋرۈك بويىغا بىر كارۋان ساراي سالدۇرۇپ سودىگەر ۋە يولۇچىلارنىڭ ئۆتىڭى قىلغان  ھەم تۈگىمەس ھېكايىلەر سۆزلىنىدىغان ماكان ھازىرلاپ بەرگەن، دېيىشىدۇ. فىردەۋسىي ۋاپات بولغاندا ئۆنى ئۆز ئۆيىنىڭ باغچىسىغا دەپنە قىلغان بولۇپ، بۇنىڭغا زاھىتلارنىڭ ئۇنى كۇپپارلىقتا ئەيىپلەپ، مۇسۇلمانلار مازىرىغا كۆمۈشكە يول قويمىغانلىقى سەۋەپ بولغان. ئىران شائىرى باھار 1923-يىلى فىردەۋسىي مەقبەرىسىنى تىكلەشنى تەلەپ قىلغان بولسىمۇ، لېكىن ئەمەلگە ئاشمىغان. بۇ مەقبەرە 1934-يىلى قاتۇرۇلغان.(فىردەۋسىي تۇغۇلغانلىقىنىنڭ  مىڭ يىللىقىغا بېغىشلانغان خاتىرىسىگە توپلانغان لاتارىيە كىرىمى بىلەن قاتۇرۇلغان.) داۋامى بار...

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئابدۇمىجىت.م تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-6-7 17:59  

بارلىق ئەستايىدىل ئىزدىنىشلىرىڭىزگە رەھمەت، ئابدۇمىجىـت!

بىلىم ئىگىللىرى بەزىدە خارلىققا ئۇچرىسىمۇ،بىلىم ھامان قىممىتىنى تاپىدۇ.

    فىردەۋسىنىڭ ئۇلۇغ ئەسىرى «شاھنامە» بولسا ناھايىتى داڭلىق ۋە تەسىر  كۈچى زور بولغان ئېپىك داستان بولۇپ، بۇ ئەسەردە فردەۋسىي ئۆزىدىن بۇرۇنقى بارلىق شاھلارنى ئەسىرىدە بىر قېتىمدىن تىلغا ئېلىپ، ئوبرازلاشتۇرۇپ چىققان. ئېنىق قىلىپ ئېيتقاندا بۇ چوڭ ھەجىملىك داستانلار تۈ*ركۈمى نەچچە ئون داستان، نەچچە يۈز پرسوناژنى ئۆز ئىچىگە ئالغان. مىلادىدىن ئىلگىرىكى 3223-يىلىدىن مىلادىنىڭ 651-يىلىغىچە ئەرەبلەر ئىراننى ئىشغال قىلغىچە بولغان  3874يىللىق رىۋايەت ۋە ھېكايەتلەر سۆزلەنگەن. ئۇ ئەسىرىدە «ئەگەر ئىران بولمىغان بولسا، مەن بولمىغان بولاتتىم، بۇ دۆلەتتە ھېچكىممۇ ھايات قالمايتتى. مىللەتمۇ ھەم بولمايتتى. شۇڭا بۇ دۆلەتنى دۈشمەنلەرگە تارتقۇزۇپ قويغاندىن ھەممىمىز بىردىن-بىردىن ئۆلۈپ كەتكىنمىز ئەۋزەل...» دەپ يازغان. ھەم «ئەگەر جاھاندا پارس ئەدەبىياتى ياكى پارس خەلقىنى بىرلەشتۈرىدىغان ھەر قانداق بىر كىچىك تەپسىلات بولسا بۇلارنىڭ ھەممىسىنى بۇ ئەسىرىمگە كىرگۈزدۈم» دېگەن.  بۇ ئەسەر پارسلار ئارىسىدا مىڭ يىلدىن ئارتۇق قەدىرلىنىپ ساقلىنىپ كەلگەن. بۇ ئەسەر ئەرەب ئسىتىلاسىدىن بۇرۇنقى پارسلار ۋە پېرسىيىنىڭ تارىخىدىن دېرەك بېرەلەيدۇ، تارىخىنى بايان قىلالايدۇ. بۇ ئەسەردىكى بارلىق ئەپسانە، رىۋايەتلەر ۋە تارىخىي ھېكايەتلەر دارى پارس تىلىدا شېئىرىي شەكىلدە يېزىلغان بولۇپ، 7000يىل بۇرۇنقى تارىختىن باشلانغان. پارس شاھلىرىنىڭ، قەھرىمانلرىنىڭ، قانۇن سىستېمىلىرىنىڭ، دىن، مۇۋەپپەقىيەت ۋە مەغلۇبىيەتلىك تراگېدىيىلىرىنىڭ ھېكايىلىرى بايان قىلىنغان. بۇ ئەسەرنىڭ ئاساسلىق تارىخىي ماتېرىياللىرى ساسانىيلار دەۋرىدە يېزىلغان «ھۇدەينامە»( Khodaynama) ناملىق ئەسەردىن كەلگەن بولۇپ، فىردەۋسىي سۇلتان مەھمۇت تەرىپىدىن ئۆز باتۇرلۇقى، شىجائىتى ۋە بويسۇندۇرغان زېمىنلىرى ھەققىدە بىر كىتاب پۈتۈشكە بۇيرۇلغان. شائىر پادىشاھ بىلەن بۇ ئەسەر ھەققى ئۈچۈن 30 ئاتلىق ئالتۇن تەڭگىگە دېيىشكەن. ھەم تارىختىن بۇيان پارس زېمىندا ھۆكۈم سۈرگەن بارلىق شاھلارنىڭ تارىخىنى بايان قىلپ بەرمەكچى بولغان، شائىر بۇ ھەقتە توختىلىپ« مەن 30 يىل جاپا تارتىپ پارس تىلىدا ئەجەمنى قايتا تىرىلدۈردۈم. مەن ئەمدى مەڭگۈ ئۆلمەيمەن. چۈنكى مەن بۇ تىلنى تارىتىشىنىڭ ئۇرۇقىنى چاچتىم» دەپ يازغان.

    يۇقاردا تىلغا ئىلىپ ئۆتكېنىمىزدەك، فىردەۋسىي پارس ئەدەبىياتىدىكى ئۆلمەس نامايەندە . گەرچە ئۇنىڭدىن كېيىن پارس تىلىدا نەچچە ئونلىغان ئەسەر يارىتىلغان بولسىمۇ ئۇلارنىڭ ھەممىسى «شاھنامە»نى ئۈلگە قىلغان بولۇپ، ھېچقايسىسى بۇ شاھانە ئەسەرنى بېسىپ چۈشەلمىگەن. ئۇنىڭ پارس مەدەنىيىتى، تىلى ۋە ئەنئەنىسىگە قوشقان تۆھپسى ئۇنى پارس تارىخىدا ئۆچمەس چىراققا ئايلاندۇرغان. ئۇ ئۆزىنىڭ پارس مەدەنىيىتىنىڭ داۋاملىشىشىغا قوشقان تۆھپىسى ئارقىلىق نىزامىي، ھەييام، ئەسەدى تۇسىي قاتارلىقلاردىن ئېشىپ چۈشكەن. شۇڭا بىر قسىم ئەدىبلەر ئۇنى« ھازىرقى زامان پارس تىلىنىڭ ئاتىسى» دەپ ئاتايدۇ. بېرىتانىيە ئىنسكلوپىدىيىسىگە ئاساسلانغاندا پارسلار فىردەۋسىينى  «شائىرلارنىڭ ئەڭ ئۇلۇغى» دەپ قارايدىغان بولۇپ، مىڭ يىللاردىن بۇيان ئۇلار بۇ ئۇلۇغ ئەسەرنى قولىدىن چۈشۈرمەي ئوقۇپ، يادلاپ كەلگەن ھەم مىڭ يىللىق بۇ كىتابنى قولدىن-قولغا ئۆتكۈزۈپ، ئارقا-ئارقىدىن كۆچۈرۈپ ئەسلى ھالەتتە ساقلاپ كەلگەن. مۇشۇ ئەسەر يېزىلغاندىن بۇيان پارس تىلىدا ھېچقانداق زور ئۆزگىرىشلەر بولماي مىڭ يىل بىر خىل قىلىپتا ساقلىنىپ كەلگەن. بۇ ئەسەرنى ھازىرقى دەۋر ئىران باشلانغۇچ مەكتەپ  ئوقوغۇچىلىرىمۇ بىمالال ئوقۇپ چۈشىنەلەيدۇ.

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئابدۇمىجىت.م تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-6-7 21:43  

«شاھنامە» بولسا بىر غايەت زور ئېپىك ئېپوس بولۇپ، مىلادى 1000-يىللاردا تولۇق تاماملانغان. 60000 بېيىتتىن تەركىب تاپقان. بۇ ئەسەردە پارسلارنىڭ ئەپسانىلىرىدىن تارىخىي ئۆتمۈشلىرىگىچە ،7-ئەسىردىكى ئىسلام دىنى كېڭەيگىچە بولغان بارلىق تارىخ سۈرەتلەنگەن.
بۇ ئەسەر پارس مەدەنىيەت، تارىخىنى ئۆزىگە مۇجەسسەملىگەن ئۇلۇغ ئەدەبىي ئەسەر بولۇپ، بۈگۈنكى زورۇ ئاستىر ۋارىسلىرى ئۈچۈنمۇ ناھايىتى مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە ماتېرىيال ھېسابلىنىدۇ.  فىردەۋسىي بۇ ئەسەرنى تۈزۈشنى ساسانىيلار زامانى بولغان مىلادى 977- يىلى باشلىغان بولۇپ، غەزنىۋىيلەر دەۋرى بولغان 1010-يىلى 3-ئاينىڭ 8-كۈنى تاماملىغان.


     بۇ ئەسەر شېئىرىي شەكىلىدىكى ئىران تارىخىنىڭ مۇجەسسەملىنىشى بولۇپ، شائىر بۇ ئەسىرىنى روياپقا چىقىرىشتىن بۇرۇنلا بۇ ماتېرىياللار باشلانمىسى نەسرىي شەكىلدە روياپقا چىقىپ بولغان. مەسىلەن شۇ دەۋرلەردە ئەبۇ مەنسۇر ئابدال رەزاقنىڭ «شاھنامە» دېگەن ئەسىرى بولغان. كېيىن بۇ ئەسەر فىردەۋسىي «شاھنامە» سىنىڭ كىچىك بىر قسىمىغا ئايلىنىپ قالغان ھەم فىردەۋسىيچە پۇراققا ئىگە بولغان. بۇ ئېپىك داستان 60،000 كۇپلېت شېئىردىن تەركىپ تاپقان، دەسلەپكى ھازىرقى زامان پارس تىلىدا يېزىلغان. شائىردىن بۇرۇن پەھلەۋى تارىخىنى شېئرىي تۈسكە كىرگۈزگەن تۇنجى كىشى دەقىقىي بولۇپ، ئۇ پەقەت 1000 كۇپلېتلا يازالىغان. بۇ مەزمۇنلار زورۇ ئاسىترغىچە بولغان مەزمۇنلار بولۇپ، كېينكى تارىخ فىردەۋسىي تەرىپىدىن ئۇلانغان. بۇ ئەسەر ئېغىز ۋە يازما ئەدەبىياتنىڭ ھەر ئىككىسىنىڭ خاسلىقىنى ئۆزىگە مۇجەسسەملىگەن بولۇپ، بەزىلەر فىردەۋسىي «چىھرىدات» قا ئوخشاش زورۇ ئاستىر ئەسەرلىرىنىمۇ ئۆز ئەسىرىنىڭ بىر قسىمى قىلغان  دەپ قارايدۇ. «شاھنامە»دە دۇنيانىڭ يارىتىلىشىدىن باشلاپ ئوت، تائام، مېتاللار ۋە قانۇنلارنى بەلگە قىلغان مەدەنىيەتنىڭ بارلىققا كېلىشىگىچە، ئارىيانلار ھۆكۈمرانلىقىدىن ئەرەب ئىستىلاسىغىچە بولغان  بىر پۈتۈن پارس تارىخىنى ئۆزىگە مۇجەسسەملىگەن بولۇپ، پۈتۈن ئەسەر ئۈچ بۆلەككە بۆلۈنگەن، يەنى ئەپسانە، قەھرىمانلىق، تارىخى دەۋرلەر بويىچە ئايرىلغان.

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئابدۇمىجىت.م تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-6-7 22:17  

    « شاھنامە» نىڭ بىرىنچى قىسمىدا، ئەپسانىۋى ھېكايىلەر سۆزلەنگەن بولۇپ، مىلادىدىن ئىلگىرىكى 3223- يىلىدىن 782-يىلىغىچە داۋام قىلىدۇ. بۇ قىسىمغا ئاخرامازدانىڭ تۇنجى پەيدا قىلىنغان ئادەم بىلەن ئەھرەمەن دىۋىگە قارشى ئېلىپ بارغان كۆرەشلىرى، ئىككى مۈرىسىدىن ئىككى يىلان چىقىپ تۇرغان ۋە ئۇ ئىككى يىلاننى كۈندە ئىككى يىگىت مېڭىسى بىلەن باقىدىغان زالىم ۋە جاھىل پادىشاھ زەھكاھقا قارشى تۆمۈرچى كاۋە باشچىلىقىدىكى خەلق قوزغىلىڭىنىڭ غەلبىسى نۇقتىلىق تەسۋىرلەنگەن.
   ئىككىنچى قىسىمىدا، قەھرىمانلىق رىۋايەتلىرى سۆزلەنگەن. تەخمىنەن 28مىڭ بېيىت ئەتراپىدا بولۇپ، مىلادىدىن ئىلگىرىكى 782-يىلىدىن 50-يىلىغىچە داۋام قىلغان. رۇستەم بۇ رىۋايەتلەرنىڭ ئاساسىي قەھرىمانى بولۇپ، ئاق دىللىق، ئەقىللىق ۋە قەھرىمانلىقنى بىرلەشتۈرگەن خەلق قەھرىمانىنىڭ ۋەكىلى سۈپىتىدە تەسۋىرلەنگەن. رۇستەم« شاھنامە » داستانىدىكى كۆپلىگەن ھېكايىلەردە ئىراننىڭ ئەنئەنىۋى مۇستەقىللىقى ئۈچۈن پىداكارانە كۈرەش قىلغان. بۇ قىسىمدا زالىم پادىشاھ كاۋۇس قامچىلانغان. رۇستەم دۈشمەن قوشۇنلىرىغا سەركەردە بولۇپ مەيدانغا چىققان، ئۆزى كۆرمىگەن ئوغلى سوھراب بىلەن جەڭ قىلىش پەيتىدە زالىم ھۆكۈمران كاۋۇسنىڭ نامەردلىك قىلغانلىقى تەسۋىرلەنگەن.
  ئۈچىنچى قىسمىدا، شاھلار ھېكايەتلىرى تەسۋىرلەنگەن. بۇ قىسىم تەخمىنەن ئون مىڭ بېيىتتىن ئىبارەت بولۇپ، مىلادىدىن ئىلگىرىكى 50-يىلىدىن مىلادىنىڭ 651-يىلىغىچە سامانىيلار سۇلالىسىنىڭ ئەرەبلەر تەرىپىدىن ھالاك قىلىنىشىغىچە داۋام قىلغان. فىردەۋسىي سامانىيلار شاھلىرىنىڭ تارىخىنى ئەمەس، بەلكى ئۇلارنىڭ ئادالەت، ئەقىل، مۇھەببەت ۋە نەپرەتكە ئالاقىدار بەدىئىي ئوبرازى ۋە شېئىرىيەت ھېكايىلىرىنى يازغان، بۇ قىسىمدا مازداك قوزغىلىڭىنىڭ رەھبىرى مازداك ئوبرازى خەلق، ئادالەت، ئەقىل ۋە جاسارەت بىلەن بىرلەشتۈرۈلۈپ ئىجابىي تەسۋىرلەنگەن.
ئەسەردە فىردەۋسىي پارس ئىمپېراتۇرلىقىنىڭ مەغلۇبىيىتىدىن ئازابلىنىپ، ئەرەب ۋە تۈ*ركلەر تەرىپىدىن ئىدارە قىلىنغانلىقىدىن قايغۇرىدۇ. ئەسەر ئەرەب ۋە تۈ*ركلەرگە قارشى ئىدىيىلەر بىلەن توشۇپ كېتىدۇ. ئاپتۇر ئۆز سەھىپىلىردە ھەتتا تۇران خانلىقى، ھىندىستاننىڭ «كەلىلە ۋە دېمىنە» ھېكمەت كىتابى، رۇم ئۆلىمالىرى ھەققىدىمۇ توختىلىدۇ.

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئابدۇمىجىت.م تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-6-7 22:05  

دەۋرىمىزگىچە «ھازىرقى زامان پارس تىلى» نىڭ جانلىق تىل سۈپىتىدە مەۋجۇت بولۇپ كەلگىنىگە 1100 يىل ئەتراپىدا بولدى. «شاھنامە»مۇ 1000 ياشقا كىردى. پۈتۈن دۇنيادىكى پارسلار بۇ ئەسەرنىڭ ئەسلى نۇسخىسىنى ئوقۇپ چۈشىنەلەيدۇ. مانا بۇ ئالاھىدىلىك «شاھنامە»نىڭ ئىلگىرىكى باشقا تىللاردا يېزىلغان لېكىن ھازىر ئاللىقاچان ئۆلگەن باشقا ئېپىك داستان ۋە باشقا ئەسەرلەردىن پەرقلەندۈرۈپ تۇرىدۇ. بۇ ئەسەر يەنە ھازىرقى زامان ئىران، ئافغانىستان، تاجىكىستان ئوقۇرمەنلىرىنىڭ ئوبرازىنىڭ تىكلىنىشىدە ناھايىتى زور رول ئوينىغان بولۇپ، بۇ ئەسەر پارس شېئىرىيىتى، سەرگۈزەشتنامە، تارىخنامە، تىلشۇناسلىق ۋە باشقا ئىجادىيەت تۈرلىرىگە چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتكەن.« شاھنامە»نىڭ تۇنجى رەسمىي نەشرى 1829-يىلى ھىندىستاندا ت. مەكان تەرىپىدىن نەشر قىلىنغان.
  « شاھنامە » مەيدانغا چىقىشى بىلەن شېئىرىي ئەسەر كەمچىل بولغان پارس ئەدەبىياتىدا غايەت زور زىلزىلە قوزغىدى. ھېچقانداق ئەسەر پارس تىلىنى « شاھنامە » دەك گۈزەللەشتۈرۈپ، ئىران خەلقىنى مۇنچە تىرەن تەربىيىلىگەن ئەمەس. ئىراننىڭ كېيىنكى مىڭ يىللىق تارىخىدىكى بارلىق ئىپتىخارلىق سەھىپىلەرگە  بۇ ئۇلۇغ مەدەنىيەت ۋە تارىخ دەرسخانىسى بولغان « شاھنامە » نىڭ نۇرانە شولىسى چۈشكەن. بۇ ھەقتە فىردەۋسىي ئۆزىمۇ مۇنداق دېگەن:
                             «ئوتتۇز يىل قەھرىمدىن شۇ بولدى بىنا، ئىراننى قۇتقۇزدۇم پارس تىلىدا»
    « شاھنامە »1223 -يىلى ئەرەبچىگە تەرجىمە قىلىندى. 11-ئەسىردە ئەسەدىي تۇسىي   «شاھنامە » نىڭ تەسىرىدە پارسچە « كەرشەسىپ نامە » داستانىنى يازدى. ناسىر خۇسراۋ ئۆزىنىڭ «سائادەتنامە »، « سەپەرنامە » ۋە « دىۋان » لىرىدا « شاھنامە » ئىلھاملىرىنى ئىپادىلىدى. نىزامى گەنجىۋىي تۇسقا كېلىپ، فىردەۋسىينىڭ قەبرىسىنى زىيارەت قىلىپ ئاندىن ئۆزىنىڭ « بەنج گەنج » (بەش خەزىنە ) ناملىق « خەمىسە »سىنى يېزىشقا كىرىشتى. ئۇ « خۇسراۋ ۋە شېرىن »، « يەتتە گۈزەل »، « ئىسكەندەرنامە » داستانلىرىنىڭ ئاساسىي سيۇژىتىنى   « شاھنامە » دىن ئالدى. كىشىنى ئويغا سالىدىغان يېرى شائىر ھەققىدە شۇنداق بىر ھېكايە خەلق ئارىسىدا مەڭگۈ ساقلىنىپ قالدى:
فىردەۋسى بالا ۋاقتىدا دادىسىدىن قالغان باغدا ياشايتتى، مۇشۇ باغدا ئەرەب، ھىندى تىللىرى بىلەن تونۇشقان بولۇپ، ھىندى ، يۇنان ئەپسانلىرىدىن زوق ئالاتتى. بۇ باغ دەريا بويىدا بولۇپ، ئۇ دەريا بويىدا ئويناشنى ياخشى كۆرەتتى، بۇ دەريانىڭ كۆۋرۈكى دائىم كەلكۈن تەرىپىدىن ئېقىتىلىپ كېتىدىكەن ئەمما ھېچكىممۇ بۇ كۆۋرۈكنى رېمونت قىلىپ قويمايدىكەن. ئۇ دائىم كۈنلەرنىڭ بىر كۈنى يېتەرلىك پۇلغا ئېرىشسەم بۇ كۆۋرۈكنى كەلكۈنگە تاقابىل تۇرالىغۇردەك قىلىپ ياسايمەن،دەپ ئارزۇ قىلىدىكەن. ئۇ كېيىن چوڭ بولۇپ داڭلىق شائىر بولغاندىن كېيىن پادىشاھ ئۇنى ئوردىغا چاقىرىپ پارس تارىخىنى يېزىپ چىقىشقا بۇيرۇپتۇ ھەم ئۆز ئوردىسىدىن مەخسۇس بىر ئالاھىدە ئۆي ئاجرىتىپ بېرىپتۇ.بۇ ئۆينىڭ تېمىنى فىردەۋسىينڭ شېئىرى ئىجادىيىتىنى قوزغىتالايدىغان چىرايلىق تەسۋىرلەر بىلەن بېزەپ بېرىپتۇ. ھەم پادىشاھ فىردەۋسىيگە ئەگەر بۇ ئەسەرنى پۈتتۈرەلىسە ئۇنىڭ ھەققى ئۈچۈن ھەر مىڭ كۇپلېتىغا 1000ئالتۇن تەڭگە بېرىشكە ۋەدە بىرىپتۇ... پادىشاھ تامغا يېزىلغان غەزەپلىك مىسرالاردىن خەۋەر تېپىپ چاپارمەنلىرىگە دەرھال ئۇنى تېپىپ پىلغا سۆرىتىپ ئۆلتۈرۈشكە بۇيرۇپتۇ. فىردەۋسىي تۇتۇپ كېلىنگەندىن كېيىن فىردەۋسىينىڭ ئۆتۈنۈشنى قوبۇل قىلغان پادىشاھ ئۇنى قايتا كۆرگۈسى يوقلىقىنى ئېيتىپ ئۇنى ئوردىدىن قوغلاپ چىقىرىپتۇ...كېيىن پادىشاھنىڭ فىردەۋسىينىڭ شان-شەرىپى ئۈچۈن ئەۋەتىلگەن سوغاا-سالاملارنى توشۇيدىغان تۆگىلىرى تۇس شەھىرىنىڭ بىر دەرۋازىسىدىن كىرىپ كەلگەندە فىردەۋسىنڭ تاۋۇتى يەنە بىر دەرۋازىسىدىن ئېلىپ چىقىپ كېتىلىۋاتقان ئىكەن.


بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئابدۇمىجىت.م تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-6-7 22:10  

ئەسكەرتىش: ماقالىدىكى شېئىرى بۆلەكلەر تۆۋەندىكى ئەسەردىن ئىلىندى:  ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن، ئابدۇۋەلى خەلپەت: «شاھنامە»، شىنجاڭ خەلىق نەشرياتى، 1998-يىلى 11-ئاي 1-نەشرى   

بۇ مەزمۇننى يوللاپ بەك ياخشى قىپسىز .ئەجرىڭىزگە تەشەككۈر.

ئەسەرنى كۆپ ئەجىر قىلىپ ، ياخشى يېزىپسىز،سۆيۈندۈم. بىر كۈنى ۋاقىت چىقرىپ، ئىراندا ئىشلەنگەن «شاھنامە » فىلىمىنى ئىنكاس شەكىلدە يوللاپ قوياي.

بولسا  شۇنداق قىلىڭ! بىزمۇ كۆرۈپ باقايلى ئۇ كىنونى...ھازىرچە تور ئادرىسىنى بولسىمۇ يوللاپ قوياسىز يا!