ئابدۇنىياز ئىمىن：قاپىيە كېرەكمۇ؟

30 يىلدىن بېرى ئىجادىيتىمىزدە غەربنىڭ تۈرلۈك ئەدەبىيات ئېقىملىرىنىڭ تەسىرى بىلەن كۆپلىگەن ئەسەرلەرنىڭ مەيدانغا كېلىشى، ئۇلاردىكى ئادەملەر بىلەن جەمئىيەت ئوتتورىسدىكى كېلىشتۈرگۈسىز زىددىيەت، ئەقىلگە سىغقۇسىز ئىجتىمائىي ھادىسە، ئاڭنىڭ تەرتىپسىزلىكى ۋە پارچىلىنىشى، روھىي يىگانىلىق قاتارلىقلار بىۋاستە شېئىردا ئەكىس ئېتىپ شېئىرنىڭ مەزمۇنىدىلا ئۆز ئىپادىسىنى تاپقاندىن سىرىت، شەكىلدىمۇ ئىپادىلىنىپ ئەنئەنىۋى شېئىرىيەت قاراشلىرىنى ئاستۈن-ئۈستۈن قىلىۋەتتى. بۇنىڭ بىلەن بىر قاتار يېڭى مەسلىلەر قىززىق مۇنازىرە نوقتىسىغا ئايلاندى. جىددىي جاۋاب بېرىشنى تەقەززا قىلىدىغان مەسلىلەرنىڭ بىرى دەل شېئىردىكى قاپىيە مەسلىسى بولۇپ، كونكېرىت قىلىپ ئېيتقاندا شېئىردا زادى قاپىيە بولۇش كېرەكمۇ- يوق دېگەن مەسىلىدۇر. بۇنىڭغا جاۋاب بېرىش ئۈچۈن ئالدى بىلەن تۆۋەندىكىدەك بىر قانچە سوئالغا جاۋاب بېرىشكە توغرا كېلىدۇ.
بىرىنچى، ئۆتمۈشتە قاپىيە نېمە زۆرۈرىيەت سەۋەبىدىن ئىشلىتىلگەن؟
ئىككىنچى، قاپىيە شېئىرنىڭ زۆرۈ شەرتىمۇ؟
ئالدى بىلەن ئۆتمۈشتە قاپىيە نېمە زۆرۈرىيەت سەۋەبىدىن ئىشلىتىلگەن دېگەن سوئالغا جاۋاب بېرىش ئۈچۈن تىل-يېزىق تارىخىنى بىلىشكە توغرا كېلىدۇ. «يېزىق ــــ تىلنى خاتىرلىگۈچى ۋە تىلنى يەتكۈچگۈچى كىتابى بەلگە. تىلنى كېڭەيتىپ، ۋاقىت ۋە بوشلۇقتا ئۈنۈملۈك ئالاقە قىلىشتىكى ئۈنۈملۈك قورال. ئىنسانلار مەدەنىيتىنى ئىلگىرى سۈرۈشتىكى زۆرۈر ۋاستە»(1) بولۇپ، ئۇ «ئېغىز تىلىغا قارىغاندا ناھايىتى كېيىن پەيدا بولغان. ئۇ ئىنسانىيەت جەمئىيتى خېلى تەرەققىي قىلغان دەۋرلەردە ئىنسانلارنىڭ كۈندىن-كۈنگە ئۆسۈۋاتقان مۇرەككەپ ئالاقە ئېھتىياجىنىڭ تەلىپىگە ئاساسەن بارلىققا كەلگەن»(2) ، كېيىن كىشلەر بۇنىڭدىن پايدىلىنىپ ناخشا-قوشاقلارنى ئېيتقان ۋە بۇ «ناخشا قوشاقلارنى ئەستە ساقلاشقا قولايلىق بولۇشىنى كۆزلەپ، ئاھاڭداشلىقىنى روياپقا چىقارغۇچى قاپىيەلەرنى ئىجاد قىلغان.»(3)
بىراق، يېزىق تىلىدىكى ئوخشاش بولماسلىق قاپىيەلەرنىڭ ھەرقايسى مىللەت تىللىرى ۋە ئەدەبىياتىدىكى ئىستىمال ۋە ئىشلىتىش شەكىلىنىڭ ئوخشاش بولماسلىقىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان. بىز بۇنى ئۇلارنىڭ شېئىرىيەت تارىخىغا ئەستايىدىل سەپسېلىش ئارقىلىق كۆرۈپ يېتەلەيمىز. مەسىلەن، «ياپۇن شېئىرلىرى ھازىرغىچە قاپىيەگە ئانچە ئېتىۋار قىلىپ، قاپىيەنى شېئىرنىڭ زۆرۈر ئامىلى دەپ قارىۋالمىغانلىقىنى، قەدىمقى گىرتسىيە شېئىرلىرىدىمۇ ئومۇميۈزلۈك قاپىيە ئىشلەتمىگەنلىكىنى، لاتىن شېئىرلىرىدە بولسا دەسلەپتە قاپىيە ئىشلەتمەي كېيىنچە بىرقىسىم مەدھىيلەش ۋە تەشەككۈر ئېيتىش مەزمۇن قىلىنغان دىننى خاراكتېرىدىكى شېئىر قوشاقلاردا ئاساس قىلىپ ئىشلەتكەنلىكىنى،  قەدىمقى ئېنگىلىزچە شېئىرلاردا بولسا باش قاپىيە ئىشلىتىلىپ ئاياغ قاپىيەنىڭ ئىشلىتىلمىگەنلىكىنى بىلەلەيمىز.»(4)
« قاپىيە ياۋرۇپا ئەدەبىياتىدا ئەسلىدىنلا بار بولماستىن بەلكى سىرتتىن كىرگەن بولۇپ، ئۇ ئەڭ بۇرۇن بولغاندىمۇ مىلادى 1- ئەسىردىن كېيىن ئاندىن ياۋروپاغا تارقىلىشقا باشلىغان. 16-ئەسىردىكى ياۋروپالىق تەتقىقاتچى ئەسكامنىڭ ‹ئۇستازلىق ھەققىدە› دېگەن مەشھۇر ئەسىرىگە ئاساسلانغاندا، غەرب شېئىرىيتىدە قاپىيە ئىشلىتىش ئەڭ دەسلەپ ئىتالىيەدىن باشلانغان بولۇپ، بۇ ھونلارنىڭ تەسىرى بىلەن يىتىپ بارغان ۋە  ئەينى دەۋردە بىر مەزگىل ناھايىتى مودا بولغان. بۇنىڭ بىلەن نورغۇنلىغان ئەسەرلەر جۈملىدىن دانتىنىڭ ‹ئىلاھ كۈيى› كەبى ئولۇغ ئەسەرلەرمۇ قاپىيەلىك يېزىلغان. ئەدەبىيات- سەنئەتنىڭ قايتا گۈللىنىشىدىن كېيىن ياۋروپالىق تەتقىقاتچىلار ئەسلىگە قايتىشقا يۈزلەنگەن بولۇپ، ئۇلار قەدىمقى گىرىتسىيە ۋە لاتىن كىلاسسىك ئەسەرلىرىدە قاپىيە ئىشلەتمىگەنلىكىنى بايقىغاندىن كېيىن قاپىيەنى ‹ياۋايىلارنىڭ ئۇيۇنچۇقى› دەپ قاراپ، ئۇنىڭدىن ۋاز كېچىش ۋە قارشى تۇرۇش خاھىشىدە بولغان. بۇخىل خاھىش ئەڭ گەۋدىلىك ھالدا مىلتوننىڭ ‹قولدىن كەتكەن جەننەت› دېگەن ئەسەرنىڭ مۇقەددىمە قىسىمىدا گەۋدىلىك ئىپادىلەنگەن. 17-ئەسىردىن كېيىن ياۋروپادا قاپىيە ئىشلىتىپ شېئىر يېزىش يەنە مودا بولۇشقا باشلىغان بولۇپ،  فىرانسىيە رومانتىزىمچى ئېقىمىدىكلىلەر قاپىيەنى تىلدا ماھارەت كۆرسىتىشنىڭ ۋاستىسى قىلغان. يېقىنقى دەۋرلەردە ‹ئەركىن شېئىرلار›  باش كۆتۈرگەندىن كېيىن بولسا قاپىيە ئىشلىتىش يەنە پەسكويغا چۈشكەن»(5)  بىز ياۋروپا شېئىرلىرىدىكى قاپىيە ئىشلىتىش ئومۇمىي يۈزلىنىشىگە قارايدىغان بولسا، ئۇنىڭدىكى مودا بولۇش ۋە چۈشكۈنلۈششىنىڭ ئومۇمەن دەۋر كەيپىياتى تەرىپىدىن بەلگىلەنگەنلىكىنى كۆرىۋالالايمىز.»(6)
«جوڭگو بولسا قاپىيە ئەڭ بۇرۇن بارلىققا كەلگەن جاي بولۇپ»(7)، «‹نەزمىنامە› دەك ئەسەرلەردىن قاپىيەنىڭ تۈرلۈك شەكىللىرىنى ئۇچرىتىشقا بولىدۇ.»(8) «بۇ خىل قاپىيەلىك شېئىرلار جوڭگودا تولىمۇ ئۇزاق تارىخقا ئىگە بولۇپ، ئىككى قېتىملىق قاپىيەسىزلەشتۈرۈش(بۇ يەردىكى قاپىيەسىزلەشتۇرۇش ھەرگىزمۇ رېتىمسىزلاشتۇرۇش ئەمەس) ھەركىتىدىن باشقا ۋاقىتتا جوڭگۇدا ئومۇمەن ئۇنىڭسىز شېئىر يېزىلمىغان دېيىشكە بولىدۇ. بۇنىڭ بىرى تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدىكى نوملارنى تەرجىمە قىلىش داۋامىدا بىر قىسىم سۆزلەرنى قاپىيەسىنى بۇزۇپ، قاپىيەسىز تەرجىمە قىلىش بولسا، يەنە بىرى، يېڭى مەدەنىيەت ھەركىتىدىكى قاپىيەسىزلەشتۈرۈش ھەركىتىدۇر.»(9)
ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا نەزەر سالىدىغان بولساق، «ئەجدادىمىز بولغان ھونلارنىڭ»(10) قاپىيەنى ياۋروپاغا تارقاتقانلىقىدىن بىزنىڭ قاپىيە ئىشلەتكەن ۋاقتىمىزنى جوڭگو ھەتتا دۇنيا تارىخىدىمۇ خېلىلا بالدۇر دېيىشكە بولىدۇ. مەنچە ئۇيغۇر شېئىرىيتىمۇ خۇددى خەنزۇ شېئىرىيتىدەك ئىككى قېتىملىق قاپىيەسىزلەشتۈرۈشنى باشتىن كەچۈرگەن دېيىشكە بولۇپ، بۇنىڭ بىرى قوچۇ ئۇيغۇر ئەدەبىياتى دەۋرى بولۇپ، بۇ دەۋردە شېئىرلاردا كۆپ خىللىققا ئىگە قىلىنغان، مۇقىم بولغان قاپىيە تەلىپى قويۇلمىغان. شېئىرلار ئەركىن شېئىرلار ۋە ئاياغ قاپىيەلىك شېئىرلار ئۆز ئارا ئۆتىشىپ، قاپىيە بىر نىسبىي ئۇقۇمغا ئايلانغان(11). يەنە بىرى، 20-ئەسىرنىڭ 80-يىللىرىدىن كېيىنكى يېڭى شېئىرىيەت ھەركىتىدۇر. ئۇنىڭدىن باشقا ۋاقىتلاردىمۇ ئۇيغۇر شائىرلىرىنىڭ ئۇنچىلىك  قاپىيە قوغلىشىپ، ئۇنى شېئىرلىرىدا زۆرۈر شەرت قاتارىدا ساناپ كەتمىگەنلىكىدەك بىر خىل قاپىيەگە بولغان پەرۋاسىز خاھىشنى كۆرىۋېلىشقا بولىدۇ. بۇنىڭغا نەۋايىنىڭ «مەجالىسىۇن نەفائىس» تا ئاتايىنىڭ شېئىرىغا بەرگەن «بۇ بېيتنىڭ قاپىيەسىدە نۇقسانى بار، لېكىن مەۋلانا قاپىيە ئېھتىياجى بىلەن باغلىنىپ قالمايتتى»(12)دېگەن باھا سۆزىنى مىسال قىلىش كۇپايە.
2. قاپىيە شېئىرنىڭ زۆرۈر شەرتىمۇ؟
«بىزدە قاپىيە ئارقىلىق شېئىر بىلەن نەسىرنى ئايرىيىدىغان ئەنئەنىۋى قاراش مەۋجۇت بولۇپ، بۇ ئارقىلىق كىشىلىرىمىز شېئىر بىلەن نەسىرنى قارىمۇ-قارشى ئىككى قۇتۇپقا قويۇپ سېلىشتۇرۇپ كەلدى. ئەمما نەسىرىي ئەسەرلەردىمۇ رېتىم بار بولۇپ، ئەڭ نەسىرلىشىپ كەتكەن جۈملىدىنمۇ رېتىم تاپقىلى بولىدۇ»(13) شۇڭلاشقا، «شېئىر بىلەن نەسىرنى ئۇنىڭ شەكلىگە قاراپ ياكى ئەكىس ئەتتۈرگەن مەزمۇنىغا قاراپ ئايرىشقا بولمايدۇ.»(14) شۇ سەۋەبتىن «بېنېدىتتو كىروس‹ شېئىر بىلەن نەسىر› دېگەننى چۆرۈپ تاشلاپ ‹شېئىر بىلەن غەيرىي شېئىر› نى بۆلۈشنى تەشەببۇس قىلغان.»(15) جۇگۇاڭچىيەن ئەپەندىمۇ شېئىرنىڭ قارشىسىدا تۇرىدىغىنى ھەرگىزمۇ نەسىرىي ئەسەر ئەمەس بەلكى ئىلىم-پەن دېگەن ئىدى.  بۇ يەردە تىلغا ئېلىنغان «ئىلىم –پەن» دەل كىروس تىلغا ئالغان «غەيرىي شېئىر» بولسا كېرەك. شۇ سەۋەبتىن بەزىلەر «ساپ ئەدەبىياتنىڭ ھەممىسى شېئىر» ئىكەنلىكىنى، ھەرقانداق ئەسەرنىڭ تىلدا يۈكسەك دەرىجىدە تاۋلىنىش ئارقىلىق شېئىر يەتكەن ئۈنۈمگە ۋە ئىستىتىك پەللىگە يىتەلەيدىغانلىقىنى قەيىت قىلىدۇ.
ئەدەبىيات سەنئەت تارىخىغا نەزىرىمىزنى ئاغدۇرىدىغان بولساق، «ئەڭ دەسلەپتە شېئىر مۇزىكا،  ئۇسۇل قاتارلىقلار بىلەن زىچ بىرلىشىپ، ئۈچى بىرىككەن بىر ئىماگ دۇنياسىنى شەكىللەندۈرگەن بولۇپ، بۇ كوللىكتىپ تەرىپىدىن ئىجىرا قىلىناتتى. بۇ ئۈچنى مەلۇم ئورتاقلىققا ئىگە قىلىپ، بىرلىككە كەلتۈرۈپ، بىرىكتۈرۈش ئۈچۈن ئۇلارنى تەرتىپكە سالىدىغان بىر نەرسە زۆرۈر بولغان بولۇپ، بۇ دەل رېتىم ئىدى. بۇ ئەينى دەۋردە شېئىرنىڭ تاشقى شەكلىگە تەۋە بىر قىسىم نەرسىلەردىن ۋەزىن، قاپىيە قاتارلىق رېتىم تۈزىدىغان ئامىللار ئارقىلىق ئىشقا ئاشقان. كېيىنچە يېزىق پەيدا بولۇپ، كىشلەرنىڭ شېئىرلارنى يېزىپ نەشىر قىلىش ئارقىلىق قەغەزگە كۆچۈشى جەريانىدا بۇ ئۈچ سەنئەت تەدىرىجىي ئۆي ئايرىپ ئايرىم-ئايرىم سەنئەت تۈرى بولۇپ شەكىللىنىشىگە ئەگىشىپ، رېتىمدارلىقنى بارلىققا كەلتۈرىدىغان بۇ ئېلمىنىتلارمۇ بارا-بارا ئەسلى فۇنكىسىيەسىنى يوقاتقان- دە، ۋەزن قاتارلىقلار بىلەن تەڭ قاپىيەمۇ بۇرۇنقى زۆرۈرىيتىدىن قالغان.»(16)
يەنە بىر جەھەتتىن «قاپىيە ئىشلىتىش ياكى ئىشلەتمەسلىك ھەر قايسى دۆلەت تىلنىڭ خاسلىقىغا بېقىپ ئوخشاش بولمايدىغان بولۇپ»(17)، بۇمۇ قاپىيەنىڭ ھەرقايسى مىللەت تىللىرىدىكى مۇھىم- مۇھىم ئەمەسلىك ئېھتىياجىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان. مەسىلەن، «قەدىمقى گىرىتسىيە شېئىرلىرىنىڭ رېتىمىغا قارايدىغان بولساق ئۇلار ئۇزۇن- قىسقا بوغۇملارنى قانۇنىيەتلىك تىزىش ئارقىلىق رېتىمدارلىقنى بارلىققا كەلتۈرگەن بولسا، ئېنگىلىزچە، رۇسچە، نىمىسچە شېئىرلاردا ئۇرغۇلۇق-ئۇرغۇسىز بوغۇملارنى تەرتىپلىك تىزىش ئارقىلىق رېتىمنى روياپقا چىقارغان.  خەنزۇ ئەنئەنىۋى شېئىرلىرىغا قارايدىغان بۇ تىلنىڭ ئۆزىدە ئۇزۇن- قىسقا بوغۇم ياكى ئۇرغۇلۇق ئۇرغۇسىزلىق ئايرىمىسى ئېنىق بولمىغانلىقى سەۋەبلىك رېتىم تۈزۈشتە ئامالسىز قاپىيەگە مۇراجىئەت قىلغان ۋە ھەر بىر مىسىرانىڭ ئاخىرىدا قاپىيە قوللىنىپ بوغۇملارنى تەشكىللەپ، رېتىمدارلىققا ئىگە قىلغان.»(18)
ئۇنىڭ ئۈستىگە، قەدىمدىن تارتىپ غەرب شېئىرلىرىدا ئەڭ كىچىك بىرلىك قۇر بولۇپ، ھەربىر شېئىر كۆپلىگەن قۇرلاردىن تۈزۈلگەن. ھەربىر قۇرنىڭ بىر مىسىرا بولالىشى ناتايىن، بىر مىسىرا بىر قۇرغا پاتماسلىقى، بىر نەچچە قۇرنى ئىگەللىشى مۇمكىن. قۇر پەقەتلا ئاۋاز بىرلىكى بولۇپ، بىر مۇستەقىل مەنىگە ئىگە مەنە بىرلىكى ئەمەس.  شۇڭلاشقا غەرب شېئىرلىرىنى دېكلىماتسىيە قىلغاندا ھەربىر قۇرنىڭ ئاخىرىدىكى فونىمىغا بارغاندا توختاشنىڭ ھاجىتى يوق. شۇنداق بولغانلىقتىن بىزنىڭ ئۇنى ئالاھىدە ئۇرغۇلۇق ئوقۇشىمىزنىڭمۇ ھاجىتى يوق، ئەمما خەنزۇ تىلىدا بولسا بىز يۇقىرىدا دەپ ئۆتكەندەك تىلنىڭ ئۆزىنىڭ ئالاھىدىلىكى سەۋەبىدىن  ئەنئەنىۋى شېئىرلارنى دېكلىماتسىيە قىلغاندا ھەر بىر مىسىرانىڭ ئاخىرقى خېتىغا بارغاندا ئازىراق توختاش، مىسىرانىڭ ئاخىردىكى فونىمىنى چوقۇم سۇزۇپ ئوقۇش كېرەك. شۇڭلاشقا ئۇ پۈتۈن شېئىرنىڭ مۇزىكىدارلىق جەھەتتە ئەڭ ئەھمىيەتكە بېرىشكە تېگىشلىك يېرى بولۇپ، ئەگەر بۇ جايدا قاپىيە ئىشلىتىلمىگەندە پۈتۈن شېئىرنىڭ رېتىمى بۇزغۇنچىلىققا ئۇچىرايدۇ(19). ھەممىمىزگە مەلۇمكى، ئۇيغۇر تىلى خەنزۇ تىلىدىن روشەن پەرقلىنىپ تۇرىدۇ. ئۇ ئېلپبەلىك يېزىق بولۇپ،  ئېنگىلىز تىلىدەك ھەرىپلەردىن تۈزۈلگەن. ئۇنىڭدا تاۋۇشلار سوزۇق ۋە ئۈزۈك تاۋۇشتىن ئىبارەت ئىككى تۈرگە بۆلۈنگەننىڭ ئۈستىگە بوغۇملاردا ئۇرغۇلۇق ۋە ئۇرغۇسىزلىق ناھايىتى روشەن. شېئىر مىسىرالىرىمۇ خۇددى ئېنگىلىزچە شېئىرلارغا ئوخشاش بولۇپ، بىر مەنە پۈتۈنلۈكىنى ئاساس قىلىپ كەتمەيدۇ، شۇنداق بولغانلىقتىن ئۇنىڭدا ئاخىرقى سۆزنى سوزۇپ ياكى كۈچەپ ئوقۇشنىڭ، قاپىيداش سۆزلەرنى ئىشلىتىپ بوغۇملارنى تەشكىللەپ، رېتىمدارلىققا ئىگە قىلىشنىڭ ھاجىتى يوق. جاراڭلىق ۋە جاراڭسىز، سوزۇق ۋە ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ، ئۇرغۇلۇق ۋە ئۇرغۇسىز بوغوملارنىڭ ماسلىششى بۇلار ئوتتورىسىدىكى تەبئىي رېتىمدارلىقىنى روياپقا چىقارغان.
«ياخشى مۇزىكىلاردا چوقۇم شېئىر بار، شۇنىڭدەك ياخشى شېئىرلاردىمۇ مۇزىكا بار». لېكىن،  بۇ دېگەنلىك ھەرگىزمۇ شېئىرنى مۇزىكىدارلىققا ئىگە قىلىش ئۈچۈن ئەنئەنىۋى شېئىرلار قانداق بولسا ئۇنىڭدىكى سەۋەبنى ئويلاشماي شۇلارغا ئەگىشىپ كونا قېلپلارغا بويىچە يېزىۋېرىش دېگەندىن دېرەك بەرمەيدۇ. ھەربىر دەۋرنىڭ ئۆزىگە چۇشلۇق ھېسسىياتى، كەيپىياتى بولغانلىقى ئۈچۈن ئۇنى ئىپادىلەيدىغان تىلنىڭ شەكلىمۇ شۇنىڭغا چۇشلۇق بولۇشى، رېتىم شۇ دەۋرنىڭ ھېسسىياتىغا ماسلىششى كېرەك.  «ئەنئەنىۋى شېئىرلارنىڭ مۇقىم بولغان رېتىم قېلىپى بولۇپ، قەلىب بىلەن مۇناسىۋىتى يوق. ئۇ مەجبۇرلاش خاراكتېرىگە ئىگە.»(20) مەسىلەن، ئۆزىمىزنىڭ كىلاسسىك ئەسەرلىرىدىن نىزارىنىڭ «رابىيە-سەئىدىن» داستانىنى ئېلىپ ئېيتساق، ئۇ ئارۇز ۋەزىننىڭ مۇتەقارىب بەھرىدە يېزىلغان بولۇپ، ئەسلىدە ناھايىتى جەڭگىۋار بولغان جەڭنامىلەرنى يېزىشتا ماس كېلىدىغان بۇ بەھىردىكى رېتىم مەزكۇر مۇھەببەت داستانىدا قوللىنىلىپ، داستاندىكى مۇڭلۇق، پەرىشان كەيپىيات ھەم ئۇنى ئوقىغاندىكى ئوقۇرمەندە بولىدىغان ئازاپلىق كەيپىيات بىلەن بۇ جىددىي رېتىم ئارىسىدا جەھەتتىن ماسلاشماسلىق پەيدا بولغان. لېكىن، ئوقۇرمەن ئۇنىڭغا بويسۇنماي ئامالى يوق. دېمەك، بۇ خىلدىكى مۇقىم رېتىم قېلىپى ھازىرقىدەك بىر قەدەر ئىختىيارىيلىقنى قوغلىشىدىغان، روھىيتى مۇرەككەپ كىشىلەرنىڭ ئىچكى دۇنياسىنى ئىپادىلەشتە مۇئەييەن چەكلىمىلىكنى پەيدا قىلىدۇ. يېڭى شېئىرلارنىڭ رېتىمى بولسا بىر قەدەر ئەركىن، ئىختىيارى بولۇپ، «شېئىر بىر مىللەتنىڭ روھىي دۇنياسىنىڭ ئىپادىلىنىشى» دەپ قارايدىغان يېڭى شېئىرىيەتتىكىلەر شېئىرنىڭ رېتىمنى پۈتۈنلەي ئەسەردىكى ھېسسىيات بىلەن بىرلەشتۈرگەن ھەم مۇقىم ۋەزىن، قاپىيە قېلىپىنى بۇزۇپ تاشلاش ئارقىلىق ئوقۇرمەنگە ئىختىيارلىق تىزگىنىنى تاپشۇرۇپ،  رېتىمنىڭ دەۋرگە ۋە كىشلەرنىڭ ھېسسىياتىغا بېقىپ ئۆزگىرىشنى، ئېللىيۇتنىڭ سۆزى بىلەن ئېيتقاندا «شۇ دەۋردىكى ئېغىز تىلىنىڭ ئۆزگىرىشىگە يېتىشۋېلىشنى قوغلاشقان» ۋە رېتىمنى پەقەت ۋەزىن ۋە قاپىيە بىلەنلا چەكلىنىپ قالدىغان تار رامكىدىن قۇتۇلدۇرۇپ ئۇنى تېخىمۇ كەڭ مۇمكىنچىلىكلەرگە ئىگە قىلغان.
دېمەك، يۇقىرقىلاردىن بىز قاپىيەنىڭ بىر نىسبىي ئوقۇم بولۇپ، ھەر قايسى دەۋردە تىلنىڭ ئېھتىياجىغا،  ئادەملەرنىڭ ھېسسىيات، تەلپۈنىشىگە، دەۋرنىڭ كەيپىياتىغا قاراپ ئىشلىتىلگەنلىكىنى، شۇنداقلا ئۇنىڭ شېئىرنىڭ بىر زۆرۈر شەرتى ئەمەس بەلكى شېئىر شەكلىنىڭ بىرخىلى سۈپتىدە ئوخشىمىغان مىللەتلەردە ئوخشىمىغان شەكىلدە قوللىنىپ كېلىنگەنلىكىنى تونۇپ يېتەلەيمىز.
شۇڭلاشقا مېنىڭ قارىشىمدا ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا نىسبەتەن شېئىر ئىجادىيتىدە قاپىيە ئىشلىتىش ياكى ئىشلەتمەسلىك ھەركىمنىڭ ئۆز ئىختىيارلىقىدىكى ئىش. بىراق، قاپىيەنى «كونىلىقنىڭ بەلگىسى، پىكىرنى بوغىدۇ» دەپ قاراش ئۆزىنىڭ ئىقتىدارسىزلىقنى يۇشۇرۇن قەيت قىلغانلىق بولغىنىدەك، قاپىيە بولمىغان شېئىرنى شېئىر ئەمەس دەپ قاراشمۇ ئوخشاشلا شېئىردىكى رېتىمدارلىقنى ياكى ئۆز تىلىنىڭ ئالاھىدىلىكلىرىنى چۈشەنمەي كونا مۇقامغا توۋلاشتۇر.

پايدىلانمىلار:

    غەيرەتجان ئوسمان: «قەدىمكى تارىم مەدەنىيتى»، شىنجاڭ ئۇنۋېرىستىتى نەشرىياتى، 2007-يىل 5-ئاي نەشىرى، 367-بەت
2   غەيرەجان ئوسمان: «قەدىمكى تارىم مەدەنىيتى»، شىنجاڭ ئۇنۋېرىستىتى نەشرىياتى، 2007-يىل 5-ئاي نەشىرى، 367-بەت
3  جۇگۇاڭچىيەن: «شېئىرىيەت ئىلىمى»، جوڭخۇا كىتاب ئىدارىسى نەشىرىياتى، 2012-يىل 9-ئاي بىرىنچى نەشىرى، 2013-يىل 6-ئاي 2-بېسىلىشى، 173-بەت
4  جۇگۇاڭچىيەن: «شېئىرىيەت ئىلىمى»، جوڭخۇا كىتاب ئىدارىسى نەشىرىياتى، 2012-يىل 9-ئاي بىرىنچى نەشىرى، 2013-يىل 6-ئاي 2-بېسىلىشى، 175-، 176-بەتلەر
5  جۇگۇاڭچىيەن: «شېئىرىيەت ئىلىمى»، جوڭخۇا كىتاب ئىدارىسى نەشىرىياتى، 2012-يىل 9-ئاي بىرىنچى نەشىرى، 2013-يىل 6-ئاي 2-بېسىلىشى، 176-بەت
6  جۇگۇاڭچىيەن: «شېئىرىيەت ئىلىمى»، جوڭخۇا كىتاب ئىدارىسى نەشىرىياتى، 2012-يىل 9-ئاي بىرىنچى نەشىرى، 2013-يىل 6-ئاي 2-بېسىلىشى، 173-بەت
7  جۇگۇاڭچىيەن: «شېئىرىيەت ئىلىمى»، جوڭخۇا كىتاب ئىدارىسى نەشىرىياتى، 2012-يىل 9-ئاي بىرىنچى نەشىرى، 2013-يىل 6-ئاي 2-بېسىلىشى، 179-بەت
8   جۇگۇاڭچىيەن: «شېئىرىيەت ئىلىمى»، جوڭخۇا كىتاب ئىدارىسى نەشىرىياتى، 2012-يىل 9-ئاي بىرىنچى نەشىرى، 2013-يىل 6-ئاي 2-بېسىلىشى175-بەت
9  غەيرەتجان ئوسمان: «ئۇيغۇرلار شەرقتە ۋە غەربتە»، شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى، 2003-يىل 3-ئاي نەشىرى، 203-بەت
10  «ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىيات تارىخى»(غەيرەتجان ئوسمان باشچىلىقىدا تۈزۈلگەن) شىنجاڭ ئۇنۋېرىستىتى نەشىرىياتى، 2011-يىل 12-ئاي نەشىرى، 140-بەت
11  نەۋايى: «مەجالىسۇن نەفائىس»
12  رېنى ۋىللىك، ئوستىن ۋارىن: «ئەدەبىيات نەزەرىيسى»، شىنجاڭ مائارىپ نەشىرىياتى، 2013-يىل 1-نەشىرى، 389-بەتلەر
13   سۈن دايۈ: سۈن دايۈ: «شېئىر. شېئىرىيەت ئىلىمى»، شاڭخەي ئۈچ بىرلەشمە نەشرىياتى، 2013-يىل نەشىرى، 201-بەت
14  جۇگۇاڭچىيەن: «شېئىرىيەت ئىلىمى»، جوڭخۇا كىتاب ئىدارىسى نەشىرىياتى، 2012-يىل 9-ئاي بىرىنچى نەشىرى، 2013-يىل 6-ئاي 2-بېسىلىشى، 105-بەت
15 جۇگۇاڭچىيەن: «شېئىرىيەت ئىلىمى»، جوڭخۇا كىتاب ئىدارىسى نەشىرىياتى، 2012-يىل 9-ئاي بىرىنچى نەشىرى، 2013-يىل 6-ئاي 2-بېسىلىشى، 104-بەت
16  جۇگۇاڭچىيەن: «شېئىرىيەت ئىلىمى»، جوڭخۇا كىتاب ئىدارىسى نەشىرىياتى، 2012-يىل 9-ئاي بىرىنچى نەشىرى، 2013-يىل 6-ئاي 2-بېسىلىشى، 381-بەت
17 جۇگۇاڭچىيەن: «شېئىرىيەت ئىلىمى»، جوڭخۇا كىتاب ئىدارىسى نەشىرىياتى، 2012-يىل 9-ئاي بىرىنچى نەشىرى، 2013-يىل 6-ئاي 2-بېسىلىشى، 176-بەت
18  لى جاڭبىڭ: «تىل ئىچىدە ساياھەت: يېڭى شېئىرلارنىڭ رېتىمى ۋە باشقىلار»، خەلق ئەدەبىياتى نەشىرىياتى، 2014-يىل 10-ئاي نەشىرى، 7-بەت
19 جۇگۇاڭچىيەن: «شېئىرىيەت ئىلىمى»، جوڭخۇا كىتاب ئىدارىسى نەشىرىياتى، 2012-يىل 9-ئاي بىرىنچى نەشىرى، 2013-يىل 6-ئاي 2-بېسىلىشى، 167-،168-،169-،17-بەتلەر.
20  لى جاڭبىڭ: «تىل ئىچىدە ساياھەت: يېڭى شېئىرلارنىڭ رېتىمى ۋە باشقىلار»، خەلق ئەدەبىياتى نەشىرىياتى، 2014-يىل 10-ئاي نەشىرى، 58-بەت
بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   tvnyukuk تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2015-11-11 17:35  

شېئىر ئىجادىيتىدە قاپىيە ئىشلىتىش ياكى ئىشلەتمەسلىك ھەركىمنىڭ ئۆز ئىختىيارلىقىدىكى ئىش. بىراق، قاپىيەنى «كونىلىقنىڭ بەلگىسى، پىكىرنى بوغىدۇ» دەپ قاراش ئۆزىنىڭ ئىقتىدارسىزلىقىنى يوشۇرۇن قەيت قىلغانلىق بولغىنىدەك، قاپىيە بولمىغان شېئىرنى شېئىر ئەمەس دەپ قاراشمۇ ئوخشاشلا شېئىردىكى رېتىمدارلىقنى ياكى ئۆز تىلىنىڭ ئالاھىدىلىكلىرىنى چۈشەنمەي كونا مۇقامغا توۋلاشتۇر.

مېنىڭچە، بۇ ئىنتايىن ئورۇنلۇق ھۆكۈمدۇر!  

تۇنيۇقۇق ئەپەندى، ئالدى بىلەن سىزنىڭ نىسبەتەن ھەممىمىز، بولۇپمۇ شېئىرىيەت ھەۋەسمەنلىرى كۆڭۈل بۆلۈدىغان مۇھىم بىر مەسىلىنى ئوتتۇرىغا قويۇپ، دادىللىق بىلەن ئىزدەنگىنىڭىزگە تەشەككۈر ئېيتىمەن، ئاندى تۆۋەندىكى سۆزلەرنىڭ ئىملاسىنى تۈزىتىپ چىقىشىڭىزنى ناھايىتى تۆۋەنچىلىك بىلەن ئۆتۈنىمەن:« بىۋاستە-بىۋاسىتە، ئەكىس-ئەكس، سىرىت-سىرت، ئاستۈن-ئۈستۈن-ئاستىن-ئۈستۈن، نوقتىسىغا-نۇقتىسىغا، كونكېرىت-كونكىرت، زۆرۈ-زۆرۈر، يەتكۈچگۈچى-يەتكۈزگۈچى، قورال-قۇرال، ۋاستە-ۋاسىتە، جەمئىيتى-جەمئىيىتى، كىشلەر-كىشىلەر، ئىستىمال-ئىستېمال، گىرىتسىيە-گېرىتسىيە، شېئىرلىرىدە-شېئىرلىرىدا، مەدھىيلەش-مەدھىيەلەش، دىننى-دىنىي، يىتىپ-يېتىپ، شېئىرقوشاقلاردا-شېئىر-قوشاقلاردا، شېئىرىيتى-شېئىريىتى، خاھىشىدە-خاھىشىدا، ۋاستىسى-ۋاسىتىسى، چۈشكۈنلۈششنىڭ-چۈشكۈنلىشىشنىڭ، كۆرىۋالالايمىز-كۆرۈۋالالايمىز، جوڭگو-جۇڭگو، ھەركىتىدىن-ھەرىكىتىدىن، جوڭگودا-جۇڭگودا، ھەركىتىدىكى-ھەرىكىتىدىكى، شېئىرىيتىدەك-شېئىريىتىدەك، ئۆتىشىپ-ئۆتۈشۈپ، ھەركىتىدۇر-ھەرىكىتىدۇر، كۆرىۋېلىشقا-كۆرۈۋېلىشقا، نەسىرنى-نەسرنى، ئىستىتىك-ئىستېتىك، يىتەلەيدىغانلىقىنى-يېتەلەيدىغانلىقىنى، قەيىت-قەيت، ئەدەبىيات سەنئەت-ئەدەبىيات-سەنئەت، نەزىرىمىزنى-نەزەرىمىزنى، بىرىككەن-بېرىككەن، ئۈچنى-ئۈچىنى، بىرىكتۈرۈش-بېرىكتۈرۈش، كىشلەرنىڭ-كىشىلەرنىڭ، نەشىر-نەشر، ۋەزن-ۋەزىن، زۆرۈرىيتدىن-زۆرۈرىيىتىدىن، تىلنىڭ-تىلنىڭ، نىمىسچە-نېمىسچە، ئىگەللىشى-ئىگىلىشى، ئاخىردىكى-ئاخىرىدىكى، قاپىيداش-قاپىيەداش، قېلپلارغا-قېلىپلارغا، قەلىب-قەلب، نىزارى-نېزارى، ئوقىغاندىكى-ئوقۇغاندىكى، روھىيتى-روھىيىتى، ئۆزگىرشنى-ئۆزگىرىشىنى، يىتىشۋېلىشنى-يېتىشۋېلىشنى، مۇمكىنچىلىكلەرگە-مۈمكىنچىلىكلەرگە، يۇقىرقىلاردىن-يۇقىرىقىلاردىن، ئىجادىيتىدە-ئىجادىيىتىدە، ئۇنۋېرىستېتى-ئۇنىۋېرىستېتى، نەشىرىياتى-نەشرىياتى، نەشىرى-نەشرى...» دېگەن سۆزلەرنىڭ ئىملاسىغا ئالاھىدە دىققەت قىلىڭ. يەنە مۇنداق ئەھۋاللار كۆپ ئۇچرايدۇ. سىز تولىمۇ ئېھتىياتچان بولۇپ ئىزدىنىڭ، يازمىڭىزىنى ئوتتۇرىغا چىقىرىشقا بەك ئالدىراپ كەتمەڭ. يازمىڭىزنىڭ ئەڭ ئاۋۋال ئىملاسىنىڭ توغرا بولۇشىغا كاپالەتلىك قىلىڭ، بۇ بىر ۋىجدان ئىشىدۇر، تۇنيۇقۇق ئەپەندى! بۇنداق يېتەرسىزلىك مەندىمۇ مەۋجۇت، شۇڭا ھەممىمىز مىللەتنىڭ ئەڭ مۇھىم ۋە يارقىن بەلگىلىرىدىن بىرى بولغان تىل-يېزىقىمىزنىڭ ئىملاسىغا ئالاھىدە ئەھمىيەت بېرەيلى، دېگەن قاراشتامەن. مېنىڭچە، سىزمۇ شۇ قاراشتىغۇ دەيمەن؟ سىزگە ئامەت يار بولسۇن!

تېمامنى ئەستايدىل ئوقۇپ چىققنىڭىزنى ئىملا خاتالىقلىرىغا بىر بىرلەپ دىققەت نەزەرىڭىزنى ئاغدۇرۇپ چىققنىڭىزدىن بىلدىم، بۇ مۇنبەرداشلىرىمىزدا كەم تېپىلىدىغان خسلەت،  بۇ جەھەتتە سىزگە رەھمەت ئېيتىمەن. بىراق، ئىملا خاتالىقىنى ۋىجدان بىلەن ئارىلاشتۇرىۋېلىشىڭىز ئادەمنىڭ كۈلكىسىنى قىستايدۇ، ئىملايىمدا خاتالىقنىڭ بارلىقىنى تەن ئالىمەن، ھەم تۈزىتىپ كېتىۋاتىمەن. يازمىدا ئالدىراپ كېتىپ خاتالىق يۈزبەرگەن يەر بولسا ئۇنى دەپ بەرسىڭىز بولىدۇ، (ئەلۋەتتە ئىملادىن باشقا) مەن ئۇنى تۈزىتىمەن،

ئابدۇرېھىم زۇنۇننىڭ «شېئىرىيتىمىزنىڭ غەزەل شەكلى ھەققىدە مۇلاھىزە» سىگە ئىككى           كەلىمە
ئابدۇنىياز ئىمىن

ئالدىنقى قېتىمدا مەن ئابدۇرېھىم زۇنۇننىڭ رۇبائىي ژانىرى ھەققىدىكى خاتا ۋە بىر تەرەپلىمە چۈشەنچىللىرى ھەققىدە توختىلىپ ئۆتكەن ۋە پاكىتلىق ھالدا رەددىيە بېرىپ ئۆتكەن ئىدىم. ئابدۇرېھىم زۇنۇننىڭ «تىل ۋە شېئىر»ناملىق كىتابىدىكى ئىككىنچى ماقالە«شېئىرىيتىمىزنىڭ غەزەل شەكلى ھەققىدە مۇلاھىزە»  بولۇپ، كۆرۈپ چىقىش جەريانىدا بۇنىڭدىمۇ نورغۇنلىغان خاتالىقلارنىڭ بارلىقىنى بايقىدىم. بۇنى مەن تۆۋەندە پاكىتلىق ھالدا ئوتتورغا قويۇپ ئۆتىمەن.
ئابدۇرېھىم زۇنۇن ماقالىسىنىڭ بېشىدا  بۇماقالىنى يېزىشتا « شېئىىرىيتىمىزنىڭ گۈل تاجى ھېسابلىنىدغان غەزەل يېزىشنى خالايدىغان، ياقتۇرىدىغان، ئارمان قىلىدىغان ۋە كېلىشكەن، چىرايلىق فگورىلىق ھەم بۇلاق سۈيىدەك سۈزۈك، ئويناق غەزەللەرنى سۆيۈپ ئوقۇيدىغان قىزغىن ئوقۇرمەنلەرگە ئازىراق بولسىمۇ پايدىسى تېگىپ قالار» دېگەن مەقسەتتە يازغانلىقىنى دەپ ئۆتكەندىن كېيىن، غەزەلگە ئېنىقلىما بېرىشكە ۋە ئۇنىڭ تۈرلىرى ھەققىدە توختىلىشقا باشلايدۇ، ئەڭ ئالدى «غەزەل» دېگەن سۆزگە ئېنىقلىما بېرىپ: « غەزەل دېگەن سۆز تىلىمىزغا ئەرەب تىلىدىن كەلگەن كىرمە سۆز بولۇپ، بىزچە ‹تەكرارلىق، ئىككىلىك› دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ»(57-بەت)دەيدۇ. ھالبۇكى تەتقىقاتچىمىز غەزەل دېگەن مۇشۇ سۆزنىڭ مەنىسىدىلا خاتالاشقان بولۇپ، ئۇنىڭ مەنىسى « خۇتۇنلىرى بىلەن مۇھەببەت ھەققىدە پاراڭلاشماق، دېيىشمەك» دېمەكتۇر (خالۇك ئىپەكتەن: «قەدىمكى تۈرك ئەدەبىياتى تۈرك ئەدەبىياتى نەزىم شەكللىرى ۋە ئارۇز»، دەرگاھ نەشىرىياتى(ئىستانبۇل)، 2001-يىل نەشىرى، 17-بەت) ئۇندىن كېيىن ئاپتور غەزەل ژانىرىنىڭ قۇرۇلما تەلەپلىرى ھەققىدە توختىلىپ: «ئەڭ ئاز بولغاندا ئۈچ بېيت، ئەڭ كۆپ بولغاندا ئون بەش بىيىت بىلەن چەكلىنىدۇ، كۇپلېت سانى بۇنىدىڭدىن ئېشىپ كەتكەن شەكىلدىكى شېئىرلار ‹قەسىدە› دېگەن خاس نام بىلەن ئاتىلىدۇ»(58-بەت) دەيدۇ ئاپتۇر 12 مۇقام تېكىستلىرى  ئاساسىدا، ئەمەلىيەتتە «تۈرك ئەدەبىياتىدا غەزەللەر 4 تىن 15 بىيت ئارىسىدا يېزىلىدىغان بولۇپ، تۆت بېيتلىق غەزەل ئىنتايىن ئازدۇر»( خالۇك ئىپەكتەن: «قەدىمكى تۈرك ئەدەبىياتى تۈرك ئەدەبىياتى نەزىم شەكللىرى ۋە ئارۇز»، دەرگاھ نەشىرىياتى،ئىستانبۇل، 2001-يىل نەشىرى،17-بەت)« تۈرك ئەدەبىياتىدا بۇنىڭدىن ئاشۇرۇپ يازغان ئەدىبلەرمۇ ئۇچىرايدىغان بولۇپ، 15 بېيتتىن ئۇزۇن يازغان غەزللەر غەزەلئى مۇتەۋۋەل دېيىلىدۇ»( خالۇك ئىپەكتەن: «قەدىمكى تۈرك ئەدەبىياتى تۈرك ئەدەبىياتى نەزىم شەكللىرى ۋە ئارۇز»، دەرگاھ نەشىرىياتى(ئىستانبۇل)، 2001-يىل نەشىرى،17-بەت)
ئۇنىڭدىن كېيىن ئاپتور غەزەللەرنى تۈرگە بۆلگەن بولۇپ،«1. رادىپلىق غەزەل، 2. رادىپسىز غەزەل،3. ئوچۇق (ئاق) غەزەل،4. چاتما غەزەل، 5. قاپىيەلىرى مەلۇم بىر سۆزنى ئىككى تەكرارلاشتىن پۈتكەن غەزەل،6. ئىچكى قاپىيەلىك غەزەل، 7. ئۆزگىرىشچان قاپىيەلىك غەزەل، 8. ئارىيەتلىك غەزەل، 9. سانائىل ھەرىپلىك غەزەل،10. چەت تىللاردىن سۆز ئارىيەت ئېىپ يېزىلىدىغان غەزەل» قاتارلىق ئون تۈرگە بۆلگەن. يۇقىرقى ئىسىمىلاردىن كۆرىۋېلىشقا بولىدۇكى، ئاپتور ھېچقانداق ئاساسسز ھالدا ئۆزىنىڭ غەزەل ئوقىغاندىكى تەسىراتلىرىغا ئاساسەن قالايمىقان تۈرلەرگە بۆلۈپ، پويىزدەك ئۇزۇن ئىسىملارنى قويىۋەرگەن بولۇپ، بەزى ئىىسملارغا ئازىراق سەگەكلىك بىلەن مۇئامىلە قىلساقلا ئاپتورنىڭ نەزەرىيە بىلىمنىڭ نەقەدەر چولتا ئىكەنلىكى مانا مەن دەپ مەلۇم بولىدۇ. مەسىلەن، بۇ تەتقىقاتچىمىز بۆلگەن غەزەل تۈرىنىڭ «ئىچكى قاپىيەلىك غەزەل» دېگىنىگە قارايدىغان بولساق، كىلاسسىك شېئىرىيەتتە ھەرگىزمۇ «ئىچكى قاپىيە» دەيدىغان گەپ يوق بولۇپ، بۇنى ئادەتتە قاپىيە ئىلىمىدە « ھاجىپ »دېگەن مەخسۇس نام بىلەن ئاتايمىز.
كىلاسسىك شېئىىريەتنىڭ نەزەرىيەلىرى مەيلى ئەرەب، پارس ياكى تۈرك شېئىىرىيتىدە بولسۇن ئاللىمۇقاچان تۇرغۇزۇلۇپ، قېلىپلىشىپ بولغان بولۇپ، ئۇنىڭغا باش قىززىغاندا خالغانچە ئىسىم قويۇپ ، نام ئوتۇغات قىلىش ھاجەتسىز. جۈملىدىن غەزەلنىڭ تۈرلىرىگە بولغان قارىشىمۇ بىرلىككە كەلگەن بولۇپ، ئۇنىڭ  غەزەلئى مۇتەۋۋەل،  يەك ئاھەڭ غەزەل،  يەك ئاۋاز غەزەل، مۇزەييەل غەزەل،  مۇلەمما غەزەل،  مۇشتەرەك غەزەل،  مۇسەممەت غەزەل، مۇكەررەر غەزەل، نەزىرە غەزەل قاتارلىق  تۈرلىرى ئاللىمۇقاچان ئىلىم دۇنياسى تالاش- تارتىش قىلمايدىغان دەرىجىدە بىرلىككە كېلىپ بولغان.
ئۇنىڭدىن باشقا ئاپتور غەزەلنىڭ «قۇرۇلما جەھەتتىن بېيتنى بىرلىك قىلغان ھالدا مەتلەئ، ھۆسنىي مەتلەئ، مەقتەئ، ھۆسنى مەقتەئ، شاھ بېيت قاتارلىق بۆلەكلەردىن تەركىپ تاپىدۇ.» (ئابلىز ھەمدۇللا: «شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى ئىلمىي ژورنىلى»نىڭ 2010-يىللىق 1-سانىدا ئېلان قىلىنغان) غانلىقىنى « ئۇنىڭدىن باشقا بىر شائىرنىڭ غەزىلىگە ۋەزىن ۋە قاپىيەسى ئوخشاش يېزىلغان غەزەللەر نەزىرە دىيىلىدىغانلىقى، مەتلەئ بېيىتىنىڭ بىر مىسراسى باشقا بېيتلەردە تەكرارلانسا ‹رەددئى مەتلە›دىيىلىدىغانلىقى، غەزەلنىڭ مىسرالىرىغا قىسقا مىسرا قوشۇش ئارقىلىق مۇستەزاد بارلىققا كېلىدىغانلىقى، بېيىتلەرنىڭ ئوتتۇرىسىغا ياكى ئالدىغا مەلۇم ساندىكى مىسرالارنى قوشۇش ئارقىلىق تەخمىس، تەسدىس قاتارلىق بىرقانچە تۈرلەر بارلىققا كېلىدىغانلىقى»(ئابلىز ھەمدۇللا: «شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى ئىلمىي ژورنىلى»نىڭ 2010-يىللىق 1-سانىدا ئېلان قىلىنغان) دەك غەزەل ژانىرىنى بىلىشتە بىلمىسە بولمايدىغان مەزمۇنلارنى بولسا باشقىلارنىڭ غەزەل ژانىرىنى چۈشىنىشىنى ئىستىگەن تەتقىقاتچىمىز تىلغا ئېلىپمۇ قويمىغان ياكى «غەزەل يەنە بىر قىسىم مۇخەممەسلەرنىڭ يېزىلىشىغا ئاساس بولىدۇ، يەنى مەلۇم بىر شائىر باشقىلارنىڭ غەزىلىنىڭ ۋەزىن ، تۇراق، قاپىيە ۋە باشقا ئالاھىدىلىكلىرىنىڭ ھەممىسىگە ئەگەشكەن، جىپسىلاشقان، ماسلاشقان، ئۈچ مىسىرانى ئۈستىگە قوندۇرپ يېزىپ چىقسا، ‹تەخمىس›(مۇخەممەس) بولىدۇ» (84-بەت) دەپ، غەزەل بىلەن مۇخەممەستىن ئىبارەت ئىككى پۈتۈنلەي مۇناسىۋەتسىز شېئىىري ژانىرنى قارىغۇلارچە باغلاپ قويغان. ئەمەلىيەتتە غەزەل بىلەن مۇخەممەس پۈتۈنلەي ئايرىم ئىككى شېئىرىي ژانىر بولۇپ، ئۇلار ھەرگىزمۇ بىر-بىرىسىنىڭ يېزىلىشىغا ئاساس بولىدىغان ئىش يوق، ئۇنىڭ ئۈستىگە ئاپتورنىڭ تىرناق ئىچىدىكى ئىزاھاتىدىن كۆرىۋېلىشقا بولىدۇكى، ئاپتور مۇخەممەس بىلەن تەخمىسنىڭ پەرقىنى ئارىيالمىغان، ئەمەلىيەتتە تەخمىس بىلەن مۇخەممەس پۈتۈنلەي ئوخشمىغان ئىككى ژانىردۇر. «تەخمىس يېزىشتا مەلۇم  شائىرنىڭ غەزىلىنى تاللىۋېلىپ، غەزلنىڭ ھەر بىر بېيتىنىڭ ئالدىغان ئۈچ مىسرا قوشۇپ يېزىلسا، بۇ خىل شېئىرلار شەكىل جەھەتتىن تەخمىس بولىدۇ»(تۇرسۇنجان مەھمۇت : « شېئىرىتمىزدىكى تەخمىس شەكلى توغرىسىدا»، «بۇلاق»، 2013-يىل 1-سان)، ئەمما «مۇخەممەس ‹بەشلىك› دېگەنلىك بولۇپ،  ئەدەبىياتتا بەش مىسرالىق بەنىدلەردىن ئۇلۇشۇپ شېئىرىي شەكىلدە يېزىلدىغان بۇ ژانىر مۇخەممەس دېيىلىدۇ»( خالۇك ئىپەكتەن: «قەدىمكى تۈرك ئەدەبىياتى تۈرك ئەدەبىياتى نەزىم شەكللىرى ۋە ئارۇز»، دەرگاھ نەشىرىياتى(ئىستانبۇل)، 2001-يىل نەشىرى،95-بەت) غان بولۇپ، بۇنىڭ غەزەل ژانىرى بىلەن ئازىراقمۇ مۇناسىۋېتى يوق.
دېمەك، ئاپتور مىللەتلەر نەشىرىياتى تەرىپىدىن 2015-يىل 6-ئايدا مىللەتلەر نەشىرىياتى تەرىپىدىن نەشر قىلىنغان «تىل ۋە شېئىر» دېگەن كىتابىدىكى مەزكۇر ماقالىدە پەقەت غەزەلنىڭ قاپىيەلىنىش شەكلى ھەققىدە ئۆزىنىڭ ئانچە-مۇنچە غەزەل كۆرۈپ ئۆگەنگەندىكى تەجىربىسىگە ئاساسەن تاساددىپىي توغرا ھۆكۈمنى ئوتتورغا قويۇپ قالغاندىن سىرىت، قالغان نازۇك نۇقتىلاردا ئاساسەن خاتالاشقان بولۇپ، مەن بۇ ماقالىدە پەقەت ماقالىدىكى بىر قىسىم چوڭ خاتالىقلار ئۈستىدە توختىلىپ ئۆتتۈم. ئەگەر ئىنچكە توختالسام، ماقالىدىكى ھەيۋەت قۇرۇق گەپلەر ئىچىدىن يەنە نورغۇن بەھەيۋەت خاتا ھۆكۈملەرنىڭ چىقىشى تەبئىي.
مەن ئابدۇرېھىم زۇنۇننىڭ بۇ كىتابىدىكى تۇيۇق، تەخمىس ھەققىدە خاتا قاراشلار ئۈستىدە يەنە ئايرىم توختىلىپ ئۆتىمەن.

قاپىيەلىك سۆزلەرنى تېپىۋېلىپ ئاندىن ئارىللىرىغا خۇددى تام قوپۇرغاندا كېسەك ئارىللىرىغا لاي تىققاندەك سۆز توشقۇزۇپ شېئىر ياسايدىغان شائىرلارنى جىق كۆرگەنمەن. شېئىردىكى باشقا نەرسە بىلەن ھەپىلەشمەي مۇنۇ سۆز بىلەن قايسى سۆزنى قاپىيە قىلسام بۇلار دەپ قاپىيەنى توقلاشتۇرۇشنى ئويلاپ يۈرىدىغان زېھىن ئىسىراپچىللىرىنىمۇ جىق كۆرگەنمەن. مەنچە ئۇلا رقاپىيەدىن باشقا جىق نەرسە ئۇقمايدۇ ۋە بۇنداق ماقالىلەر ئۇنداق  قاپىيەدىن ئىبارەت تولىمۇ ئاددىي ئەمما ئۇلار ئۈچۈن مۇقەددەس  نەرسە بىلەن جېنىنى جان ئېتىپ كىتىپ بارغانلارغا ھەم تازا ياقمايدۇ.

قاپىيىسىز ئەڭ ياخشى يېزىلغان شېئىردىن  بىرنى مىسال قىلىپ كۆركىتىڭا ئىنىم .
ئۇلگە قىلايلى ، مەن تونۇيدىغان بەزى شائىرلارمو ‹‹ گەپ شېئىر ›› دەپ بىر -بىرىگە قولاشمايدىغان جۇملىلەرنى تۇزىۋاتىدو ،ئوقۇپمو چۇشىنەلمەيۋاتىمەن ، ئۆزۇم شېئىرغا ئاشىق بولغاچقا ھەرقانداق شېئىر شەكلىنى كۆرگۇم كېلىدو .

تۈگەيدىغان دادام


داداڭ تۈگەپ كەتتى دېيىشتى
باكتىكى ماي، خالتىدىكى گۈرۈچ تۈگىگەندەك

دادام
ئابى مەنىيدىن مېنى ياراتقان
بۈيۈك تەڭرى ئۇ!
ئۆلۈپ كېتىدىغان بولغاچقا
تېخىمۇ ھەقىقىي ۋە ساپ...

مەن يىراقتا تۇرۇپ
ئۇنىڭ ئۆلۈۋاتقان ئاۋازىنى ئاڭلىدىم
نەقەدەر جىمجىت
سۇدەك
قۇملۇقتەك
چۆمۈلىدەك
ئايرۇپىلان دادام كەبى تۆۋەنلىمەكتە
چوڭقۇرلۇقلارغا

ئۇشتۇمتۇت گەپ قىلىپ سالمىسۇن دېگەندەك
ئۇنىڭ ئېڭىكىنى مەھكەم چېتىپ قويۇپتۇ
ئاۋايلاپ يېشىۋەتتىم
تەگسىز سۆز...

ئەمدى بىزنى كۆرمىسۇن دەپ
كۆزلىرىنى يۇمدۇرۇپ قويۇپتۇ
نەم بارماقلىرىم بىلەن
كۆزلىرىنى ئاچتىم
لىق سۇ...

پاكىز كېتىدۇ دەپ
بەدەنلىرىنى يۇيۇپ، ئەتىرلەرنى چېچىۋېتىپتۇ
بۇنچە ھەشەم قىلىپ زادى قايسى جاناننىڭ يېنىغا بارار؟

يىغا-زارلار گويا تاش ئورمان
دادام – ئۆلۈك
ئەمدى ئۇنى ساقلىغىلى بولمايدۇ
ئۇ ئاستا-ئاستا پۇرايدۇ
سېسىپ كېتىدۇ
ئۇنى ئەمدى سۆيگىلى بولمايدۇ
ئۇنىڭغا ئېسىلغىلى بولمايدۇ
دادا، كىتابىم چىقتى دەپ
ئەركىلەپ تېلېفون ئۇرغىلى بولمايدۇ...

- رەھمەتلىك ياخشى ئادەم ئىدى
بىر ئۆمۈر خەلق ئۈچۈن ئىشلىگەن
باشقىلارغا يامانلىق قىلمىغان
ئۇنىڭ ياتقان يېرى جەننەت بولغاي!
- ياق!!!
ئۇ ياتمىغاي...!
ئورنىدىن دەس تۇرۇپ
پاسئان ئوغلۇم، كەلدىڭمۇ دەپ قولىنى ئۇزاتقاي...

دادامنى كۆتۈرمەكتىمىز
توي بولغاندەك
ئۇنى يەر ئاستىغا ئەكىرىپ ياتقۇزۇپ قويماقتىمىز
نەقەدەر غېرىپ
قېچىپ چىقىپ قايتا ياشىۋالمىسۇن دېگەندەك
ئېغىزىنى تاشلار بىلەن ئەتمەكتىمىز

ئاھ ئۆلۈك دادام
تىرىكلەر سەندىن قاچماقتا
سەن قالغان كىچىككىنە قىسىلچاقتا
مەنمۇ قالسامچۇ؟!
سەن پېتىپ كەتكەن قاراڭغۇلۇققا
مەنمۇ پېتىپ كەتسەمچۇ؟!
سەن قوشۇلۇپ كەتكەن مەڭگۈلۈككە
مەنمۇ قوشۇلۇپ كەتسەمچۇ...!

ئاھ ئۆلۈك دادام
قەبرەڭنىڭ ئېغىزى ئېتىلگەندىن تارتىپ
مۇدھىش كېچىدە سەن
نە كۈن نۇرى
نە توخو-كەپتەرلىرىڭ
ئۇندا نە باغ-ۋاران
نە بالىلىرىڭ
ھەمدە ساڭا ئوخشايدىغان ئوغۇل نەۋرەڭ
يۈزلىرىڭگە چۈشكەن شېغىل تاشلاردەك
ئىگە-چاقسىز سەن

ئاھ ئۆلۈك دادام
قانچىلىك چىرىپ كەتكەنسەن-ھە!؟
ھالبۇكى
ئەمدى يۈرىكىڭ ئاغرىمايدۇ
ئەمدى نەپسىڭ قىستىمايدۇ
ئەمدى بېلىڭ پۈكلىنىپ قالمايدۇ
پۇتۇڭ ئاغرىمايدۇ
كۈندە ئۈچ قېتىم ئېنسولىن تولۇقلىمىساڭمۇ بولىدۇ
ئەمدى بۇ ھاياتقا ئاچچىقلاپمۇ يۈرمەيسەن
سېنىڭ ئەمدى ھېچقانداق غېمىڭ يوق
ھېچبىر ئىدىيە
ھېچبىر غايە
ھېچبىر ئېتىقاد
سېنى ئەمدى قايتا پاراكەندە قىلالمايدۇ
زېمىننىڭ تومۇرلىرى ئارقىلىق
ھەممە جايغا يېتىپ بارىسەن
بارچە يىلتىزلاردىن ئۆرلەپ
دۇنياغا تارقىلىسەن
ھاۋادىمۇ سېنىڭ ھېدىڭ
سۇدىمۇ ھەم...

ئاھ غايىپ دادام...
يوقلۇقتىن كېلىپ
يوقلۇققا قۇيۇلدۇڭ
بىز رېئاللىق دەپ ئاتىغان بۇ كونا قوتاندا ئەمەس
ئېسىمدە ياشىماقتىسەن
دۇئادا ئەمەس
ئويۇمدا پەرۋاز قىلىۋاتىسەن
قەبرىگە ئەمەس
كۆزۈمگە كۆمۈلدۈڭ

ئاھ جەۋھەر دادام...!
سەن بولمىغان بولساڭ
مەنمۇ بولمايتتىم
شېئىرلىرىممۇ بولمايتتى
دېمەك، ئۇلارنىڭمۇ دادىسى ئۆزۈڭ
مىللىتىممۇ سەن
ئېتىقادىممۇ سەن
ۋەتىنىممۇ سەن...!
ئەي كائىناتىم...!
ئەي قىزىلما بايلىقىم...!
ئەي كۆڭۈل ئىكرانىمدا داۋاملىق قويۇلۇپ تۇرىدىغان
كۆرۈپ قانمايدىغان ھەرىكەتلىك فىلىمىم!
ئەي يېڭى پۈتتۈرگەن رومانىم...!
ئەي ھەر كۈنى ئوينىغۇم كېلىپ تۇرىدىغان سىنوك مۇسابىقەم!
ئەي كېچە-كۈندۈز قاراپ ئولتۇرىدىغان كومپىيۇتېرىم!
ئەي كۈنسىېرى ئوماقلىشىۋاتقان كىچىك ئوغلۇم!
ئەي مۇز ئارىلاشتۇرۇپ ئىچىدىغان بىرنەچچە خىل شارابىم!
ئەي ئاۋازى بارغانچە ئېچىلىۋاتقان دۇتىرىم!
ئەي مېنىڭ ئۆلچەملىك مۇسكۇلۇم!
ئەي خالىغاندا داۋاملاشتۇرىدىغان بولمىغۇر ئىش-ھەرىكىتىم...!
ئەي بىراۋغا ئېيتىپ باقمىغان ئىدىيەۋىي نىشانىم!
ئەي كاللامدىكى قۇپقۇرۇق يەر...!
ئەي، مېنى مۇسىبىتى بىلەن مەڭگۈ باقىدىغان ئارقا تېرىكىم!
ئەي، مېنىڭ كۆتۈرگۈسىز ئۆلۈكۈم...!
ئەي، مېنىڭ ئاخىرقى ناخشام...!

تۇپراق بېشىڭغا خادا تىكلەندى
ئۈجمە، سىدە، يۇلغۇنلار كۆچۈرۈلدى
چىلەكلەپ سۇ قۇيۇۋاتىمىز
تومۇز ئىسسىقتا
تاشلار مىدىرلاپمۇ قويمايدۇ
شۇنداق، مەڭگۈ ئورنۇڭدىن تۇرالمايسەن...
ئۆلۈم - بىر ئىپلاستۇر
ئۆلۈم - چوڭ يالغانچىدۇر
ئۆلۈم - كەچۈرگۈسىز جىنايەتتۇر
ئۆلۈم – ساقايماس كېسەلدۇر
ئۆلۈم – ئېچىنىشلىق مەغلۇبىيەتتۇر
ئۆلۈم – قارا جەمئىيەتتۇر
ئۆلۈم – يەرئاستى تەجرىبىخانىدۇر
ئۆلۈم – قۇرۇق ئىستاكاندۇر...
بىلىمەن، سېنى قايتا كۆرەلمەيمەن
ئاھ، يوق دادا...
ئەمدى گۆشلىرىڭدىكى نەملىكتىن پەيدا بولغان قۇرت-قوڭغۇزلارنى دادام دەيمۇ؟

سەن ئولتۇرغان پىشايۋاندا ئۇزاق ئولتۇردۇم
سەندىن قالغان كىيىملەرنى پۇرىدىم
سەن تۇتقان كىتابنى، قوشۇقنى، ئاچقۇچلارنى بىربىرلەپ تۇتتۇم
سەن تۈگەپ كېتىشتىن ئىلگىرى
ئۆلۈم قانداق بىشارەت بەرگەن بولغىيىتى؟
سېنى قانداق قورقۇتقان ئىدى؟
نېمىشقا جىمغورلىشىپ كەتكەن ئىدىڭ...؟
ئەگەر ئەندىشەڭ ساقسىزلىقتىن بولسا
مانا، ئەمدى ئاغرىيدىغان جېنىڭ يوق، سەللىمازاسەن!
ئەگەر ئۇ پەرزەنت غېمى بولسا
ئۇنى بالىلارغا قويۇپ خاتىرجەم ھالدا تۇپراققا ئايلان!
ئەگەر ئۇ ئۆزۈڭمۇ بىلمەيدىغان مەۋھۇم نەرسە بولسا
ئىشەنگىنكى
ئۇ مېنىمۇ ئۇزاق ئۆتمەي يېنىڭغا ئېلىپ بارىدۇ

دادا!
ئەمدى بۇ چاقىرىشلىرىممۇ ساڭا ئۇرۇلمىغان ھالدا
مەڭگۈ ئىچكىرىلەپ كېتىدۇ-دە،
سەندىن قايتىدىغان
ھېچقانداق ئەكس سادامۇ بولمايدۇ...
دادا...

تۈگەيدىغان دادام ناملىق بۇ شېئىر پاسىئاننىڭ شېئىرى، ئۇنىڭدىن باشقا يەنە نورغۇن كىشىلەر نېتچېنىڭ «زوروئاستېر شۇنداق دەيدۇ' دېگەن كىتابىنىمۇ شېئىر دەيدۇ، مەن بۇنىڭغا تامامەن قوشۇلىمەن، ئەگەر قاپىيەسى يوق شېئىرنى ئوقىماقچى بولسىڭىز شۇ كىتابنى ئوقۇپ باقسىڭىزمۇ بولىدۇ، پۈتۈنلەي قاپىيەسى يوق. بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   tvnyukuk تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2015-11-13 12:31  

ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم ئامىنە ھەدە... ئىككىمىز ئوخشاش قاراشتا ئىكەنمىز... مەن قاپىيەسىز شېئىرلارنى ئوقۇغاندا، قاپىيەلىك شېئىرلارنى ئوقۇغاندەك ھۇزۇر ئالالمايدىكەنمەن... مەنلا ئەمەس يەنە نۇرغۇن كىشىلەر شۇنداق بولۇشى مۇمكىن... سىز (ئامىنە ھەدەم) نىڭ «شىرىن چۈش» سەھنىسىدە ئوقۇغان قاپىيەلىك شېئىرلىرىڭىزنىڭ سەھنە ئىچىدىكى ۋە ئېكران ئالدىدىكى نۇرغۇن كۆرۈرمەنلەرنى قاتتىق ھاياجانغا سالغانلىقىڭىز بۇ گېپىمگە يېتەرلىك ئىسپات بولغۇسى.... دەپ قارايمەن...
ئۇنىڭدىن باشقا يەنە داڭلىق شائىرلىرىمىزدىن ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر، مۇھەممەدجان راشىدىن، ۋاھىتجان ئوسمان..... (ھەممە شائىرلارنىڭ ئىسمىنى تولۇق يېزىش مۇمكىنسىز)..... قاتارلىق شائىرلىرىمىزنىڭ نەشىردىن چىققان نۇرغۇن شېئىرىي كىتابلىرىدىكى بارچە شېئىرلانىڭ قاپىيەلىك ھەتتا قوش قاپىيەلىك يېزىلغانلىقى مېنىڭ يۇقارقى سۆزۈمگە تېخىمۇ كۈچلۈك ئىسپات بولغۇسى.... بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   نۇردۇنى تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2015-12-3 22:24  

ئاڭلاشلارغا قارىغاندا، بىر خىل كومپىيوتېر سېستىمىسى ياسالغان، ئۇنىڭ ئالاھىدىلىكى سۆزلەرنىڭ ئاخىرىدىكى ئاھاڭداشلىقنى تېپىش ۋە بۇغۇملارنى تەڭشەش ئىكەن. بۇ سېستىما تاۋۇشلاردىكى، بۇغۇملاردىك، تۇراقلاردىكى رېتىمدارلىق ۋە ئاھاڭدارلىقنى ئادەمدىنمۇ ياخشى پەرىلەندۈرگەن، قاپىيەدىكى رەۋى، قەيد ۋە رىدىفلارنى، ھەتتا نائىرەلەرگىچە تولۇق ۋە ئوخشاش پەرىقلەندۈرگەن.

ئەگەر بۇ سېستىما يولغا قويۇلسا، ئاپتوماتىك شېئىر يېزىقچىلىقى مەيدانغا كېلىپ، ئادەملەرنىڭ شېئىر يېزىشىنىڭ ھېچقانداق ئورنى قالمايدىكەن. چاسا شېئىرلار بەئەينى قېلىپتا قۇيغاندەك ئۆلچەملىك چىقىدىكەن

بۇ سېستىما نۆۋەتتە چاسا يازىدىغانلارغا چوڭ خىرىس ئېلىپ كەلگەن بولۇپ، شائىرلار قانداق قىلىش توغرىسىدا جىددىي ئويلىنىۋېتىپتۇ.   

(قېنى  بۇ مىمىكا؟)

ئىچكىرىدە بۇ خىل سېستىما ئاللىمۇقاچان سىناق قىلىنغان، يەنى كومپىيوتېرغا پېئىل، ھەرىكەتنام، رەۋىش قاتارلىقلارلىقلاردىن كىرگۈزۈپ بىر بۇيرۇق بىلەن شېئىر ئاپتوماتىك قوراشتۇرلۇپ چىقىدىكەن، بۇنىڭغا ئائىت نەرسلەرنى جىق كۆردۈم.

بەزىلەرگە شۇنچە ھەيرانمەن: قاپىيە، تۇراق، ۋەزىنلەر نەرىڭلەرگە تاقاشقاندۇ؟ تاقاشقان بولسا ئىشلەتمەڭلار بولدى، تامام! نېمانچە ئەزۋەيلەش بۇ. بىر كىم سىلەرنى ئىشلەت دەپ مەجبۇرلىغان يوق. بىردەم قاپىيە ئىدىيەنى ئۆلتۈرىدۇ دېگەن، بىردەم قاپىيە، تۇراق، ۋەزىنلىك شېئىرلار تۆت چاسا دېگەن، ئاۋال ئۆز مەپكۇرەڭلاردا شېئىر يېزىپ بىر پەللە يارىتىڭلار، ئاندىن «ھۆرۆ - پۆرۆ» دېسەڭلارمۇ كېچىكمەيسىلەر!
بىز نەچچە مىڭ يىلدىن بۇيان ئاشۇنداق شېئىرلارنى ئوقۇپ كەلگەن ھەم شۇنداق شېئىرلارنى ياقتۇرىمىز. شۇنداقلا يېڭى زاماندىكى قاپىيىسىز يېزىلغان ئېسىل شېئىرلارنىمۇ ئوخشاشلا ياقتۇرىمىز. لېكىن ھە دېگەندە قالپاق كىيدۈرۈشكە تەييار تۇرىدىغانلاردىن ئەزەلدىن بىزارمىز.
بىز قاپىيىسىز، تۇراقسىز، ۋەزىنسىز شېئىرلارنى ئېتىراپ قىلىمىز، لېكىن بۇنداق شېئىرلارنى ۋەزىنلىك، قاپىيىلىك شېئىرلاردىن ئۈستۈن تۇرىدۇ، بۇنداق شېئىرلارنى يازغانلار ئاتالمىش «ئاۋانگارتلار» دېگەن سەپسەتىگە قارشى. قاپىيىسىز شېئىرلار ھەرگىزمۇ ئاۋانگارتلىققا، ئىلغارلىققا ۋەكىللىك قىلالمايدۇ.