29-تېئورما تەجرىبىسىدىن دوكلات بېرىلدى

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ق.سىدىق تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2016-1-2 00:40  

بۇرھان مۇئەللىم بىلەن ھازىر يەنە تېلېفۇندا كۆرۈشتۈم.ئېيتىشىچە تەجرىبە لايىھىسىنى پۆتتۆرۈپ بوپتۇ.ھازىرچە بىلگەنلىرىم.بىر دېسكىدەك نەرسىنىڭ تۆت ئەتراپىدىن تۆت تۈشۈك ئويۇپ،4دانە ئىلىكتىر ماتۇرنى ئورۇنلاشتۇرىدىكەن.بۇنىڭدىن باشقا يەنە مۇستەقىل ئايلىنىدىغان بىر ماسسىسى چوڭ چاقنى بۇ قۇرۇلمىنىڭ ئۈستىگە ئورۇنلاشتۇرۇپ تەجرىبە ئېلىپ بارماقچى ئىكەن.ئىلىكتىر ماتۇرلارنىڭ ئايلىنىش تېزلىكى مىنوتىغا 6000 قېتىمچە ئىكەن.پەرەز قىلىشىمچە بۇرھان مۇئەللىم،چوڭ چاقنىڭ ئايلىنىشىنىڭ كىچىك ئىلىكتىر ماتۇرلار ئورنىتىلغان چاققا بولغان تەسىرىنى ئىسپاتلىماقچى بولسا كىرەك.لىكىن،بۇ قۇرۇلما ھەققىدە مەن تېخى ئېنىق تونۇشقا ئىگە بولمۇدۇم.نىمە بولسا بولسۇن،بۇ قۇرۇلما تېزرەك پۈتۈپ،تەجرىبە بۇرۇنراق ئىشلەنسە بولاتتى.

پىرېتسىيەنىڭ گېپى بولسىلا تاشقى كۈچ تەسىرىنىڭ گېپىنى چىقىرىدىكەن.لىكىن بۇ ئاتالمىش تاشقى كۈچلەر زادى كونكىرىت قايسى-قايسى كۈچلەر ئىكەنلىگى ھەققىدە بىر ئېغىز گەپ قىلمايدىكەن.ھەممىنى شەيتانغا دۆڭگەپ قۇتۇلغاندەكلا بىر ئىشقۇ بۇ!

بۇرھان مۇئەللىمنىڭ ماياتنىك تەجرىبىسىدىكى ئېغىشنى چۈشەندۆرىدىغان تاشقى كۈچ ئىزدەش ئارزوسىنىڭ نىمە ئۈچۈن شۇڭغىچە ئەمەلگە ئاشمايۋاتقانلىغىدىن ئەجەپلەنمىسەكمۇ بولغىدەك.ئەگەر بۇرھان مۇئەللىم(ياكى كىملا بولسۇن) بۇنداق ئېغىشنى چۈشەندۆرىدىغان كونكىرىت تاشقى كۈچلەرنى تېپىپ،تاپقانلىرى پۇت تىرەپ تۇرالىسا فىزىكىنىڭ ھازىرقى ئالاقىدار ئىدىيە سېستىمىسىنى ساقلاپ قېلىشتا خېلى چوڭ ئىش قىلغان بولىدۇ.بۇنداق كۈچ تېپىلمىسا ياكى تاپقانلىرى پۇت تىرەپ تۇرالمىسا،بۇرھان مۇئەللىم ئۆزى ئېيىتقاندەك 29-تېئورېما فىزىكىدا ئىنقىلاپ قوزغايدۇ.
مەن 29-تېئورېمىچە ئېغىش دەۋاتقان ئېغىشنى تاشقى كۈچلەر كەلتۈرۆپ چىقارغان بولسا، قېنى ئىسمى نىمە ئۇ كۈچلەرنىڭ؟،ئۇلارنىڭ يۆنىلىشلىرىدىن تارتىپ سىزىپ بىرمۇ-بىر چۈشەندۆرۆپ باققايسىلەر.دېدارىنى كۆرمەك مۈشكۈل بولغان بۇنداق زاتى نامەلۈم ئاتالمىش تاشقى كۈچلەر زىدىيەتتىن قېچىشنىڭ،قىيىنچىلىقتىن قۇتۇلۇشنىڭ باھانىسى قىلىۋىلىنسا بولمايدۇ.بىر دادىل ،ئىنقىلاۋى ئىدىيەنى چەكلەيدىغان قورال قىلىۋىلىنسا تېخىمۇ بولمايدۇ!

ئاكىمىز قاسىم سىدىقنىڭ ئىجاتچانلىق روھى رەسمىي مەدھىيلىنىشكە تېگىشلىك.

   مەن 90-يىللاردا ئۇنىڭ دۆلەت دەرىجىلىك مۇكاپاتقا ئېرىشكەن ماقالىسى «ماشىنىنىڭ
ئادەملىشىشى ۋە ئادەمنىڭ ماشىنىلىشىشى »نى ئوقۇغان چاغدىلا پىروزا،شېئىريەت ئىجادى
يىتىدە قالتىس تالانتى بار بولۇپ قالماي تەبئىي پەن جەھەتتىمۇ  ئىقتىدارىنىڭ بارلىقىنى
بىلگەن ئىدىم.ئۈچ-تۆت يىلدىن بۇيان تور مۇنبەرلىرىدە قاسىم سىدىق ئاكىمىزنىڭ فىزىكا
تەتقىقاتىغا دائىر ماقالىلىرىنى ئارىلاپ كۆرۈپ كەلدىم.راست گەپنى قىلغاندا ئۇ ماقالىلەر نى فىزىكا نۇقتىسىدىن چۈشىنىپ كەتمىسەممۇ يېڭىلىقلاردىن خەۋەردار بولۇپ تۇرۇش مەقسىدىدە كۆردۈم.بەلكىم مەندەك مەقسەتتە كۆرىدىغان تورداشلار ناھايىتى كۆپ بولۇشى مۇمكىن.
   قاسىم سىدىق ئاكىمىزنىڭ ھۆرمەت ۋە قايىللىقىمىزنى ئاشۇرىدىغان يەنە بىر تەرىپى تولىمۇ  كەمتەر،پۈتۈن نەزەرلىك بولغانلىقىدۇر.ئەسلىدە «يولداشلار سەنئەتكە،شېئىريەتكە،
ئەدەبىياتقا،ئىجتىمائىي پەنلەرگە بېرىلىپ كەتمەيلى.ئۇلارنى تاشلاپ تەبئىي پەنگە ،ئىلىم -پەنگە يۈزلىنەيلى»دېگەن تەشەبۇسنى،شۇئارنى ئوتتۇرغا قويۇشقا ئەڭ مۇۋاپىق
كېلىدىغان ئادەم دەل قاسىم سىدىق ئاكىمىز ئىدى.قاسىم سىدىق ئاكىمىز شۇ تەتۇر مۇقام
نى توۋلىمىدى.بەلكى ئۆزىنىڭ تەبئىي پەننىمۇ ياخشى كۆرىدىغانلىقىنى فىزىكىدا ئۇزۇن يىللىق ئىزدىنىشى ئارقىلىق ئىسپاتلىدى.
  شۇ شۇئارنى توۋلىماسلىقىدىكى سەۋەپ ئاكىمىز قاسىم سىدىق ئەدەبىيات قانۇنيىتى، سەنئەت قانۇنىيىتى،ئىلىم-پەن،تەبئىي پەنلەر قانۇنىيىتىنى چۈشىنىدىغانلىقىدا.مۇھىمى ئىككىسى ئوتتۇرسىدا توقۇنۇشنىڭ يوق ئىكەنلىكىنى،جەمئىيەت ئېھتىياجى يۈزىسىدىن ئەدەبىيات -سەنئەت بىلەن تەبئىي پەنلەرنىڭ ئوخشاش مەۋجۇت بولىدىغانلىقىنى چۈشىنىدىغانلىقىدا.
ئاكىمىز قاسىم سىدىققا ساغلاملىق،مۇۋاپىقىيەت،ئۇزۇن ئۆمۈر نېسىپ بولغاي.

مەن 29-تېئورېمىچە ئېغىشنىڭ سەۋەبى ئۆزىنى ئايلىنىپ سىزىقلىق ئىلگىرلەۋاتقان جىسىملارنىڭ ئىككى يېرىم شارىدىكى سىزىقلىق تېزلىك پەرقى ئىكەنلىگى،بۇنداق پەرقنىڭ سىزىقلىق ئىلگىرلەش يۆنىلىشىگە قارشى يۆنىلىشتە ئايلىنىدىغان يېرىم شار تەرىپىدىن كېلىپ چىقىدىغانلىغى (ئەكسىچە دېيىلسىمۇ ئوخشاش)ھەققىدە يېتەرلىك توختالدىم.بۇگورىزىنتال ئوقتا ئۆزىنى ئايلىنىپ ۋېرتىكال يۆنىلىشتە سىزىقلىق ئىلگىرلەۋاتقان جىسىملارنىڭ يۇقۇرى ۋە تۆۋەن ئىككى يېرىم شارىدا كۆرۆلىدىغان پەرىق.ياكى ئۆزىنى ئايلىنىش ئوقى بىلەن سىزىقلىق ئىلگىرلەش يۆنىلىشى ئۆز ئارا تىك بولغان ئەھۋالنى كۆزدە تۇتقاندىكى پەرىق.
بۇنىڭدىن باشقا نۇر،چاق قاتارلىقلارنىڭ ھەركەت شەكلىنى بەلگىلەشكە قاتنىشىدىغان ئۆزىدىكى سەۋەپلەر ئىچىدە بىز ھازىرغىچە ئويلۇشۇپ كۆرمىگەن يەنە بىر ھەركەت يۆنىلىشى،يەنە بىر پەرىق بار.ئوبولسىمۇ، ئۆز ئوقىدا ئايلىنىپ سىزىقلىق ئىلگىرلەۋاتقان جىسىمنىڭ ئوڭ،سول يېرىم شارلىرىدىكى ھەركەت يۆنىلىشى پەرقى.دۇمىلاپ سىزىقلىق ئىلگىرلەۋاتقان چاقنى مىسالغا ئالساق،سولغا ئىلگىرلەۋاتقان چاقنىڭ سول تەرەپتىكى يېرىم شارى تۆۋەنگە،ئوڭ تەرەپتىكى يېرىم شارى يۇقۇرىغا قاراپ ئايلىنىدۇ.مانا مۇشۇ يۆنىلىش پەرقىمۇ 29-تېئورېمىچە ئېغىشنى شەكىللەندۇرۈشتە مۇئەييەن رول ئوينايدۇ،دەپ قارايمەن.(بۇ تەشەببۇسلار رەسىم ئارقىلىق ئىپادىلەنسە چۈشۈنۆشلۈك بولاتتى.ھازىرچە مۇشۇنداق بولسىمۇ خاتىرىلەپ قويۇپ تۇراي.بۇلارنى تەسۋىرلەشتە مۇۋاپىق ئاتالغۇ تېپىشمۇ بىر مەسىلە بولدى)

باشقىچە ئېيىتقاندا،دومىلاپ ئىلگىرلەۋاتقان چاقلارنى ئىلگىرلەش يۆنىلىشىنى كۆزدە تۇتقاندىكى كەينى تەرەپ يۇقۇرىغا كۆتىرىشكە ئىنتىلسە،ئالدى تەرەپ تۆۋەنگە يېتەكلەيدۇ.چاقلارنىڭ يا.ئې.پېرېلمان كۆزدە تۇتقان  ئاستىقى يېرىم شارىنىڭ سىزىقلىق تېزلىكىنىڭ ئاستا بولىشىغا يۇقۇرقى يۆنىلىش پەرقىمۇ تەسىر كۆرسىتىدۇ،دەپ پەرەز قىلىمەن.ئۇنىڭ ئۈستىگە،بۇنداق يۆنۆلۈش پەرىقلىرى بولمىسا ئوقىدا ئايلىنىشتىن ئىبارەت بۇنداق ھەركەت شەكلىمۇ مەۋجۈت بولمايدۇ.
تېخىمۇ چوڭقۇرراق ئويلاپ كۆرسەك،بۇ نۇقۇل يۆنىلىش پەرقى مەسىلىسىلا ئەمەستەك قىلىدۇ.يۆنۆلۈشتىكى بۇ پەرىق سىزىقلىق ھەركەت مىقدارى پەرقىنى كەلتۆرۆپ چىقىرىشتىكى شەرىتلەرنىڭ بىرسى،دېيىشكىمۇ بولىدىغاندەك قىلىدۇ.بىز مۇشۇنداق يۆنۆلۈش پەرقىنىڭ مەۋجۈتلىكىنى ئېتراپ قىلساق(ئېتراپ قىلمايمۇ چارە يوق،چۈنكى بۇ بىر پاكىت)29 -تېئورېمىچە ئېغىشنىڭ ئىچكى دېنامىكىلىق شەرىتلىرى ھەققىدىمۇ بەلگىلىك تۇنۇشقا ئىگە بولالايمىز. بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ق.سىدىق تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2016-1-12 13:26  

بىر ئاددى مودىل ئارقىلىق بۇ مەسىلىنى مۇھاكىمە قىلساق چۈشۈنۆشلۈك ۋە قۇلايلىق بولىدۇ دەپ قارايمەن.بىر دانە ئۇزۇنلۇغى 50سانتىمېتىر بولغان سېلىندىرنى بىر چاقنىڭ دىيامىتىر ئۇزۇنلۇغىغا،ئۇنىڭ ئىككى ئۇچىنى چاقنىڭ بىر-بىرىدىن ئەڭ يىراق ئىككى نۇقتىسىغا ۋەكىللىك قىلىدۇ،دەپ قارايلى.بۇ نۇقتىلارنى A ۋە Bدىن ئىبارەت ئىككى بەلگە ئارقىلىق ئىپادىلەيلى.بۇ سىلىندىرنى يەرگە قويۇپ چاقلاردەك دومىلىما ھەركەت قىلغۇزايلى.يەنى Aنى يەرگە تىرەلگەن ھالەتتە قويۇپ B نۇقتىنى كۆتۆرۈپ 180گرادۇس ئايلاندۇرساق بۇ دومىلىما ھەركەتنىڭ ئاددى مودىلى سۈپىتىدە بىزگە بەزى پارامىتىرلاردىن ئۆچۆر يەتكۈزىدۇ.بۇ جەرياندا B نۇقتا  ئۆزىنىڭ تاينىش نۇقتىسىغا بىسىم چۈشۈرگەن ھالداجىم تۇرىدۇ.بۇ 180 گىرادۇس ئايلىنىشنىڭ تاماملىنىشى بىلەن سىلىندىر سىزىقلىق ھەركەت يۆنىلىشىدە 50سانتىمىتىر ئالغا سىلجىيىدۇ.

بۇ ھەركەت جەريانىدا Aنىڭ سىزىقلىق ھەركىتى 0 بولىدۇ.Bنىڭ سىزىقلىق ھەركىتى ھەرگىز 50 سانتىمىتىر ئەمەس،ئەمەليەتتە ئۆزى بېسىپ ئۆتكەن ياي ئۇزۇنلىغىغا تەڭ بولىدۇ.50 سانتىمېتىر بولسا پەقەت تەكشىلىكتىكى تۆز سىزىقلىق سلجىشنىڭ مىقدارىدىنلا ئىبارەت.تەنھا ئەپەندىمنىڭ ھېساپلىشىچە بۇ جەرياندا Bنۇقتىنىڭ قالدۇرغان ياي ئىزى 75 سانتىمېتىردىن ئارتۇقراق بولۇپ چىقىدىكەن.

بىز يۇقۇرقى مىسالدىن دۇملاپ ئىلگىرلەۋاتقان چاقلار يالغۇز ئۆزىنىڭ مۇقىم ئوقىدا ئايلىنىپلا قالماي،ھەر بىر كونكىرىتلىقتا  A نۇقتىدەك بىرنۇقتىنىمۇ ئايلىنىپ ھەركەت قىلىدىغانلىغىنى،ئەگەر بۇنداق نۇقتا ۋە بۇنداق نۇقتىنى ئايلىنىش ھەركىتى بولمىسا دۇمىلىما ھەركەتنى كەلتۆرۆپ چىقارغىلى،پەرەز قىلغىلى بولمايدۇ.ھالبۇكى، A نۇقتا بولسا بۇ مىسالدا بىر جىم نۇقتا.
ئىككىنجى مەسىلە شۇكى،دەسلەپكى تۆرىتكىلىك كۈچ مۇستەسنا قىلىنغان ئەھۋال ئاستىدۇ،بۇنداق دۇمىلىما ھەركەت پەقەت ئىنىرىتسىيىلىك ھەركەتتىن ئىبارەت.مەسىلەن بىز بىر چاقنى تەكشىلىكتە قولىمىز بىلەن بىر دومىلىتىۋىتىپ قويۇپ بەردۇق دەيلى،بۇ چاقنىڭ  قولدىن ئايرىلغاندىن كىيىنكى تاكى توختاپ يىقىلغىچە بولغان جەرياندىكى ھەركىتى ئىنىرىتسىيىلىك ھەركەتتىن ئىبارەت.ئەگەر بىز چاقنىڭ قولدىن ئايرىلغاندىن كىيىنكى توختاپ يىقىلغىچە بولغان ھەركىتىمۇ تاشقى تەسىردىن كېلىپ چىققان ھەركەت دەپ قارىساق،ئۇنداقتا،بۇ ھەركەتكە تۆرىتكە بولىۋاتقىنى قايسى- قايسى كۈچلەر ئىكەنلىگىنى ئېنىق كۆرسۈتۈپ بېرەلىسەك بولىدۇ.بۇ يەردە پەقەت،سۆركۆلۈش كۈچى قاتارلىق چاقنىڭ دومىلاپ ئىلگىرلىشىگە قارشىلىق قىلىدىغان تاشقى كۈچلەرنى كۆرسىتەلەيمىزكى،چاقنى دومۇلۇتۇپ ئىلگىرلىتىۋاتقان ئاللىقانداقتۇر تاشقى كۈچنى كۆرسىتەلمەيمىز.

مېنىڭ چاقلار ھەركىتىدىنمۇ 29-تېئورىما قانائەتلىنىدۇ،دېيىشىمدە كۆرسىتىدىغان ئاساسلار ئاز ئەمەس.
يۇقۇرقىدەك پاكىتلارغا كۆرە،بۇرھان مۇئەللىمنىڭ 29-تېئورېمىچە ئېغىشنى ئاللىقانداقتۇر تاشقى كۈچ،تاشقى يىغىندى كۈچلەر بىلەن چۈشەندۆرەلىشى مۆمكىن ئەمەس.مۆمكىن بولسا ئالاقىدار فىزىكا بىلىملىرى ۋە فىزىكا تارىخىغا پىششىق بولغان بۇرھان مۇئەللىم بۇ چاققىچە قانائەتلىنەرلىك ھالدا چۈشەندۆرۆپ بولار ئىدى.
سىزىقلىق تېزلىك پەرقى،ئايلىنىش يۆنىلىشى پەرقى،سېزىقلىق تېزلىك ئاستا تەرەپكە ئېغىش قاتارلىقلار مېنىڭچە بارلىق ئايلانما ھەركەتلەرنىڭ ماھىيەتلىك شەرىتلىرىنىڭ بىرى.ھالبۇكى بۇ پەرىقلەرنى ئاللىقانداقتۇر تاشقى كۈچ ياكى تاشقى كۈچلەرنىڭ يىغىندىسى كەلتۆرۆپ چىقىرىدۇ،دېيىشكە ئاساس يوق.بۇنداق ئېغىشنى ئىنىرىتسىيىلىك ئېغىش دەپ قارىمىساق،نىيوتۇننىڭ ئىنىرىتسىيە ھەرقانداق جىسىمدا،ھەر قانداق ۋاقىتتا مەۋجۈت بولىدۇ،دىگەن قارىشى خاتا بولغان بولىدۇ.

قۇيۇنلارنىڭ ھەركەت شەكلىنى كۈزۆتۈش ئارقىلىقمۇ بىزنىڭ مۇنازىرىمىزگە ئالاقىدار بەزى ئۇچۇرلارغا ئىرىشىشىمىز مۆمكىن. يۆتكىلىۋاتقان قۇيۇننىڭ ئىككى تەرىپىدە خۇددى يايسىمان توپلارنىڭ ئىككى يېنىدا شەكىللىنىدۇ دېيىلگىنىدەك ھاۋا ئېقىمىنىڭ تېزلىك پەرقى شەكىللىنەمدۇ؟- مانا بۇ ئالدى بىلەن ھەل قىلىشقا تېگىشلىك نۇقتا.يۇقۇرقى فىلىمدىكى تەپسىلاتلارنى ئىنچىكە كۈزەتسەك بىزگە 29-تېئورېمىنىڭ ئورۇنلۇق ياكى ئورۇنسىزلىغىغا ئالاقىدار بەزى ئۇچۇرلار بىلەن تەمىنلەيدۇ.
فىلىمدىكى قۇيۇن سائەت  سىتىرىلكىسى  بۇيىچە  ئايلىنىۋاتىدۇ ۋە ئايلىنىش يۆنىلىشى تەرەپكە-سائەت سىتىرىلكىسى يۆنىلىشى بۇيىچە ئېغىپ سىزىقلىق ئىلگىرلەۋاتىدۇ.بۇنداق ھەركەت شەكلى 29-تېئورېمىنى تولۇق قانائەتلەندۆرىدۇ.
قەپقالغان تالىشىدىغان نۇقتا: قويۇننىڭ ئوڭ تەرىپىدىكى(ئېغىۋاتقان تەرەپ) ھاۋا ئېقىمىنىڭ تېزلىكى سول تەرەپىنىڭكىدىن تېزمۇ؟ دىگەن مۇشۇ نۇقتا.بۇ تەرەپتىكى ھاۋا ئېقىمىنىڭ تېزلىكى ئىسپاتلانمىسا يايسىمان توپلارھەققىدىكى كىلاسسىك قاراشمۇ پاكىت ئاساسى بولمىغان قاراش ھېساپلىنىدۇ.

يۇقۇرقى قۇيۇننىڭ ئېغىش يۆنىلىشى تەرەپتىكى ھاۋا ئېقىمىنىڭ تېزلىگى يۇقۇرى،بىسىمى تۆۋەن،قارشى تەرىپىدىكى ھاۋا ئېقىمىنىڭ تېزلىكى ئاستا،بىسىمى يۇقۇرى،دەيدىغانغا زادى قانداق ئىسپات بار؟يايسىمان توپلارنىڭ كىلاسسىك چۈشەندۆرۆشىدە چىڭ تۇرغانلار بۇ سوئالغا جاۋاپ بېرىشى كىرەك.قۇيۇننىڭ بۇلۇڭلۇق ھەركىتى (بىر ئوقنى مەركەز قىلىپ ئۆزىنى ئايلىنىشى)باراۋەر.پەقەت ئۆزىنىڭ سىزىقلىق يۆتكىلىش جەريانىدىكى سىزىقلىق ھەركىتى باراۋەر ئەمەس.يەنى،قۇيۇن ئۆزىنىڭ سىزىقلىق تېزلىكى ئوڭ تەرەپتە ئاستا،سول تەرەپتە تېز.بۇ  بىر پاكىت بولۇپ،مۇنازىرە تەلەپ قىلمايدۇ. كىلاسسىك قاراشنى قوللىغۇچىلار ئەمدى شۇنىڭغا جاۋاپ بېرىشى ۋە شۇنى ئىسپاتلىشى كېرەككى،سىزىقلىق يۆتكىلىۋاتقان قۇيۇننىڭ يانىلىرىدىن ئۆتىۋاتقان ھاۋا ئېقىمىنىڭ تېزلىكى قۇيۇن ئۆزىنىڭ ئىككى تەرىپىدىكى سىزىقلىق تىزلىكى بىلەن تەتۆر تاناسىپ بولامدۇ؟ئەگەر بۇنداق تەتۆر تاناسىپلىق مۇناسىۋەت ئىسپاتلانمىسا،كىلاسسىك قاراشمۇ ئىسپاتلانمايدۇ.

قۇيۇن
尘卷风_百度百科

تەتۈر تاناسىپلىق

反比_百度百科

خەپ بىلگەن بولسام بىر دەستە گۈل ئاپىرىپ قۇتلۇقلاركەممەن .
قاسىمكامنىڭ تېنىغا ساقلىق ئىشلىرىغا يەنىمۇ زور ئۇتۇق تىلەيمەن .