«شىنجاڭ بۈگۈنكى زامان پىرۇزا ئىجادىيەت ئىلمىي يېغىنى [ئۇلانما كۆچۈرۈش]

ئەلىكا، رەسىملەر كۆرۈنمەيدىغۇ؟

بۇ ئەھمىيەتلىك ئىشنىڭ خەۋەر قىلىنغىنى ياخشى بوپتۇ.يىغىندا ئوقۇلغان ماقىلىلەر بىر-بىرلەپ ئىلان قىلىنغاندىن كېيىن ئەھمىيىتى بارغانسىرى زور بولىدۇ.

ئابدۇمىجىت مۇئەللىم ،ماقالىڭىزنى كۈرۈش ماڭىمۇ نىسىپ بۇلارمۇ ؟ مۇمكىن بولسا مىكرو ھېكايە  توغرىسىدا ئازراق تەلىم بەرسىڭىز ؛مۇشۇ تۈر ئۈستىدە ئىزدەنمەكچى ئىدىم؛

ئابدۇمىجىت ئەپەندى،ئەمدى سىزمۇ بىر مىكرۇ بىلۇگدىن بىرنى قۇرۇپ،ھەممە كىشى تەڭ مەنپەئەت ئالىدىغان بىر ئىشنى قىشىڭىزنى ئۈمىد قىلىمەن.
بۇ ئىش تولىمۇ ياخشى بوپتۇ،تېلىۋۇزۇرغا چىققاندا،چوقۇم كۆرىمەن.

ئابۇمىجىت  مۇئەللىمگە  رەخمەت.

ئالدى بىلەن بۇ ئەھمىيەتلىك يىغىننىڭ مۇۋاپىقىيەتلىك ئېچىلغانلىقىنى قىزغىن تەبرىكلەيمەن. ۋە يىغىنغا ئىشتىراق قىلغان، يىغىن خەۋىرىنى يەتكۈزگەن بارلىق ئەزىزلەرگە ئېھتىرام بىلدۈرىمەن! ئەسلى مەنمۇ بۇ يىغىندا «ئۇيغۇر تارىخى رومانچىلىقنىڭ ئەندىزىسى» ناملىق ماقالەمنى ئوقۇماقچىدىم، تولىمۇ ئەپسۇس مەن خاڭجۇدا بولۇپ قالدىم. شۇڭا ماقالە ئوقۇغان بارلىق قېرىداشلارغا يەنە بىر قىزغىن سالام! بۇ قېتىمقى يىغىن ئۇيغۇر پىروزىچىلىقىنى يەنە بىر قەدەم ئالغا ئىلگىرلەتكۈسى!

    بۇ قېتىمقى نۇپۇزلۇق يىغىننىڭ ئىلمىي يۇسۇندا، چڭقۇر مەزمۇندا ئېچىلغانلىقىغا ئىشەنچىم كامىل بولدى. يىغىندا ئوقۇلغان قىممەتلىك ماقالىلەرنىڭ قانچىلىكى ئېلان قىلىنىدۇ، بۇنىسى نامەلۇم. ئەمما ئىجتىھاتلىق دوستلار يەتكۈزگەن مۇشۇ ئۇچۇردىنلا ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ پىروزىسىغىمۇ قانچىلىك كۆڭۈل بۆلۈنىۋاتقانلىقى مەلۇم بولۇپ تۇرىدۇ.
   ئابدۇمىجىتكە كۆپ رەخمەت، ئۇ بۇ يىغىننىڭ ئېچىلىشى توغرىسىدىمۇ ئۇچۇر بەرگەن. ئەپسۇسكى ئارلىق يىراق بولغاچقا بۇ يىغىندا ئوقۇلغان ماقالىلەرنى ئاڭلاشقا مۇيەسسەر بولاممىدىم.

غەيرەتجان ئوسمان(ئوتغۇر):« ‹ موللا زەيدىن قىسىسە›سى ھەققىدە»ناملىق ئەدەبىي تەنقىت ماقالىسىدا ،مەزكۇر روماننىڭ بەدىئىي مۇۋەپەقىيەتلىرىنى مۇئەييەنلەشتۈرۈپ،موللا زەيدىن ئوبرازىنىڭ تىپ دەرىجىسىگە كۆتۈرۈلگەنلىكى مەزكۇر ئەسەرنىڭ ئەڭ زور بەدىئىي مۇۋەپەقىيىتى بولىدۇ،دېگەن قاراشنى ئوتتۇرغا قويدى.يەنە بىرى بولسا،پارچە-پۇرات دېتاللارنى (لەتىپىلەرنى) بىر پۈتۈن سۇژېت دەرىجىسىگە كۆتۈرگەنلىكىدە،دېگەن قاراشنى ئىلگىرى سۈردى. ئاپتور ئېستېتىك،تارىخىي نۇقتىدىن چىقىپ،ئىلغار غايىنى ئىلگىرى سۈرگەنلىكى ئۈچۈن ئەسەرنىڭ تەسىر قىلىش كۈچى ئاشقانلىقىنى مۇئەييەنلەشتۈرىدۇ.بۇ ئارقىلىق رومان ئىجادىيىتىدە بەدىئىي تىپ يارىتىش ئۆتكىلىنى چىڭ تۇتۇشنىڭ ئىنتايىن مۇھىم ئىكەنلىكىنى دەلىل-ئاساسلار بىلەن يەكۈنلەپ كۆرسىتىدۇ.
ئىنكاسچىنىڭ يانداشما پىكىرى :
«موللا زەيدىن »قىسىسەسى گەرچە تارىخىي چىنلىقتىن سەل چەتنىگەن بولسىمۇ،(بىر قىسىم تارىخىي تەپسىلاتلار سىياسىسي ئۆلچەم بۇيىچە تاللانغان بولسىمۇ)ئەمما ئۇنىڭ بەدىئىي مۇۋەپەقىيىتى كىشىنى ھەيران قالدۇرىدۇ.نېمە ئۈچۈن شۇنداق بولىدۇ؟كۆپ سانلىق ئوقۇرمەننىڭ ياقتۇرۇپ ئوقۇشىغا سازاۋەر بولىدۇ؟بۇ يەردىكى تۈپ مەسلە بۇ ئوبرازنىڭ تىپ دەرىجىسىگە كۆتۈرۈلىشىدىن بولغان.ئېدىلاشقان ئوبرازلازنىڭ جانلىق يارىتىلىشى يەنىلا بىر جەلىپكار نۇقتا.تارىخنىڭ كەمتۈك ئەكىس ئەتتۈرۈلىشىدىن قەتئىي نەزەر،ئەل ياقتۇرۇپ ئوقۇغان بولسىلا،ئوخشاشلا نادىر ئەسەر بولىدۇ.مەزكۇر روماندىكى ئەدەبىيات ئېڭى ،قەھرىمانلىق ئېڭى ،ئەخلاق ئېڭىنى قايتا قازىدىغان بولساق،ئاپتورنىڭ ۋەقە بايانىدا،ئىديۋىى ھېسىيات تەسۋىرلىرىدە سەنئەت بىلەن تارىخ،تارىخ بىلەن ئەدەبىياتنىڭ مۇناسىۋىتىنى ئىنتايىن ياخشى بىر تەرەپ قىلغانلىقىنى بايقايمىز.  شۇنى  بىلىش  كېرەككى،رەزىللىكنىڭ ھامان بەتبەشىرىلەرچە ھالاك بولىدىغانلىقىدىن ئىبرەت  ئاكتىۋال ئىدىيىنىڭ  سېھرىي كۈچى ھامان يىپيېڭى تۇيغۇ بەخىش ئەتمەي قالمايدۇ،ئەلۋەتتە.

( داۋامى بار )

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   Ali تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-5-27 23:16  

سەمەت دۇگايلى:«تارىخى رومان ‹سۇتۇق بۇغراخان› توغىرسىدا» دېگەن ماقالىسىنىڭ قىسقىچە مەزمۇنى يەتكۈزدى تۆۋەندىكىچە:1.قاراخانىلار جەمەتى قانداق ئەھۋالدا ئىدى؟قۇللۇق تۈزۈلمىدىن فېئوداللىق تۈزۈلمىگە كۆچكەن بولسىمۇ،قۇللۇق تۈزۈمنىڭ قىسمەن ئەھۋالاتى ساقلانغان ئىدى.2.خان جەمەتىنىڭ يېلتىزىنى بەزىلەر قارلۇق دەيدۇ،مەن ئۇنداق دەپ قارىمايمەن.مېنىڭچە ،قاراخانىلار خان جەمەتىنىڭ يېلتىزى ئۇيغۇر قەبىلىسىدىن دەيدۇ.ھەمدە بۇ ھەققىدىكى ئەڭ يېڭى ئىزدىنىشىنى پاكاىتلىق دەلىللەيدۇ.3.قاراخانىلار دىكى ئىجتىمائىي مۇناسىۋەت مەسلىسىدىكى يېڭىچە قاراشلىرىنى قىسقىچە تونۇشتۇرۇپ ئۆتتى.
يازغۇچى مەزكۇر روماننىڭ كەتكۈزۈپ قويغان تارىخىي مەسىللىرىنى بىرنەچچە نۇقتىدىن  چوڭقۇر شەرھىيلەپ ،بۇ ھەقتىكى تارىخىي قاراشلارغا ئوت ياقىدۇ.
ئىنكاسچىنىڭ يانداشما بايانى:
«سۇتۇق بوغراخان»رومانى تارىخي رومانچىلىقتىكى يارقىن بىر نامايەندە.مۇكەممەل بولمىغان نەرسە،گۈزەل بولغىنىدەك مەزكۇر روماندا  بەزىبىر تارىخىي پاكىتلارنىڭ زىدىيەتلىك بولۇشى،خاتا بېرىلىپ قېلىشى مەزكۇر رومان ئۈستىدىكى تەتقىقاتلارغا پىلتە بولسا،ئەجەپ ئەمەس.تارىخىي رومانچىلىقتىكى تارىخىي چىنلىق بىلەن بەدىئىي چىنلىقنىڭ دېئالېكتىكىلىق مۇناسىۋىتىنى يەنە بىر بالداق ئىلگىرلىگەن ئاساستا تەتقىق قىلىپ بېقىشقا ئەرزىيدۇ،دەپ قارايمەن.
كوپ قىسىم ماقالىلار  تېخى يېڭى، ئېلان قىلىنمىغانلىقى ئۈچۈن ،بىخەتەرلىكنى كۆزدە تۇتۇپ،ئاساسىي مەزمۇنى  ئاشكارلانمايدۇ. ژورنالدا ئېلان قىلىنغاندا ،ئوقۇۋالارسىلەر.تورداشلارنىڭ توغرا چۈشىنىشىنى سورايمەن.ماقالىلەر ھەققىدىكى ئىنكاس ۋە يانداشما مۇلاھىزىلىر ىمنى مۇشۇ يەردە تامام قىلاي.
بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   Ali تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-5-28 00:26  

«دوكىلاتقا خەنزۇ، موڭغۇل، قازاق، قىرغىز، ئۇيغۇر مىللەتلىرىنىڭ يازغۇچى ۋە تەتقىقاتچىلىرىنىڭ ۋەكىللىرى قاتناشتى.»


           دوكتور ئاسپىرانت ئابدۇمىجىت مۇھەممەتنىڭ يىغىن ھەققىدىكى يوللانمىسىنى كۆرۈپ خۇش بولدۇق. ئەمما شاڭخەي يازغۇچىلار جەمئىيىتىدە ئۆگىنىشكە قاتنىشىۋاتقان ھەممىمىز دوكتۇرانت ئەپەندىنىڭ يۇقىرىقى جۈملىسىدە مىللەتلەرنىڭ نامى تەرتىپىنى دۆلىتىمىزنىڭ مىللىي تېرىتورىيەلىك ئاپتونومىيە سىياسىتىگە مۇخالىپ تىزىپ قويغانلىقىدىن ئەپسۇسلاندۇق. شىنجاڭدا « ئۇيغۇر » نامىنى باشقا تىزىمىز، ئىنىم! مۇشۇنداق خەۋەرلەر يازمىلىرىدىمۇ ئەستايىدىللىق لازىم دەپ قارايمىز؟!
                                   _ شاڭخەيدە ئۆگىنىشكە قاتنىشىۋاتقان ئۇيغۇر ياش يازغۇچىلاردىن

ئا  قاۋۇل باشلىق شاڭخەيدىكى يازغۇچىلاردىن سۆيىندىم، ھەممىمىزنىڭ مەسئۇلىيەتچانلىق ئېڭىمىز مۇشۇنداق بىرلىكنى ئاساس قىلغان بولسا قالتىس ئىش بولارىدى!؟ بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ساجىدە سۇلايمان تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-5-28 09:36  

رومانچىلىق ئىجادىيىتى توغۇرلۇق ئازات سولتان رەئىس بەكمۇ ياخشى سۆزلىدى،  بىر روماننى يىزىپ چىقىش ئۈچۈن ئادەم نۇرغۇن ئىنىرگىيە سەرەپ قىلىىدۇ،لېكىن ئۇ رومان تەھرىرىنىكى قولىدا نەچچە  يىل ياتىدۇ، ئاندىن كىيىن تەھرىر پىشىقلاپ ئىشلەڭ دەپ قايتۇردۇ، پىشىقلاپ ئىشلىگەندىن كىيىن ئوقۇپ تەكشۇرۇشتە نەچچە يىل ياتىدۇ...شۇنداق قىلىپ بىر رومان نەشىردىن چىقىپ بولغىچە ئادەمنىڭكى ئىجادىيەت ئىلھامى نولگە چۈشۈپ قالدۇ...ئۈنىڭ ئۈسىتىگە نۇرغۇنلىغان ياخشى رومانلار نابۇتمۇ بولىدۇ. بۇندىن كىيىنكى  رومانچىلىق مۇشۇ جەھەتلەردە ئاپتۇرلارغا سەل قولايلىق يارىتىپ بىرەلەرمۇ؟

      شاڭخەيدە ئۆگېنىشكە قاتنىشىۋاتقان ئۇيغۇر ياش يازغۇچىلىرىغا:
     ئوسمان قاۋۇل ئەپەندىم، تەنقىدىڭىزنى قوبۇل قىلاي دەيمە-نۇ، ئەمما ئېچىمدە بىر نەرسە مىنى سۆزلەشكە زورلاپ تۇرىدۇ. توغرا دەپسىز، ئەسلى ماگىسترئاسپرانتى ئىدىم، سىزنىڭ بۇ ئىنكاسىڭىز چىقىپ ئۇزۇن ئۆتمەي دوكتۇرلۇق ئىمتىھان نەتىجەممۇ ئىلان قىلىندى. شۇڭا «دوكتۇرانت» دېگەن ناممۇ ئانچە كىنايىلىك ئاڭلانمىدى. سىز شاڭخەيدە، ھە قاچان تورغا دائىم چىقىپ تۇرالمىغان بولغاچقا بەزى ئىشلاردىن خەۋەرسىز قالغان بولىشىڭىز مۆمكىن. بۇ تېما بىرىنچى قېتىم تورغا يوللانغادا دەل «ئۇيغۇر» دېگەن ئاتالغۇنى ئارتۇق ئىشلەتكىنىم ئۈچۈن، بۇ يېغىننىڭ ئېچىلىشى ئۈچۈن جان كۆيدۈرۈۋاتقان ئۇيغۇر ئۇستازلارنى كۆپرەك تىلغا ئىلىپ قويغانلىقىم ئۈچۈن ئۆچۈرۈلگەن ئىدى.
  «ئىككىنچى قېتىم يوللىماسمەن» دېگەن ئويدا ئىدىم. ئەيبۇ ئەپەندىنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇشىنى ھۆرمەت قىلىپ، تىلىم كۆيۈپ  تۇرسىمۇ بۇ خەۋەرنى بەردىم. بۇ تېما ھەققىدە نورغۇن رەسىملەر بار ئىدى. نورغۇن گەپلەر بارئىدى. بۇنداق يېغىننى ئۆتكۈزۈشنىڭ بەسى مۈشكۈل ئىكەنلىكىنىڭ ئۇستاز ئازات سۇلتان، ئەيبۇ ياقۇپ ۋە مەكتىۋىمىزدىكى ئابدۇقادىر جالالىدىن، ئابدۇبەسىر شۈكۈرى، ئىقبال تۇرسۇن، مامبەت تۇردى قاتارلىق ئەزىزلەرنىڭ قانچىلىك جاپا تارتىۋاتقانلىغىنى بىلگەنلىكىم ئۈچۈن بىر كۈن يېغىندا ناھايتى قىينىلىپ ئولتۇردۇم. ئاخىرىدا يەنىلا يېغىننىڭ ئىچىلغىنىدىن سۆيۈندۈم.  ئىچىمدە خىلى ئازاپلىنىپ چىققان بولساممۇ، تەلىيىمىگە يېغىن بەك ياخشى ئېچىلدى.
يېغىنغا جوڭ شەن مۇئەللىم رىياسەتچىلىك قىلىدى، دوڭلىبۇ، ت بايىن باتى قاتارلىق ئەربابلار پىكىربايان قىلىپ بولغاندىن كېيىن، ئازات سۇلتان ئەپەندى ئۇيغۇر رومانىچىلىغىنىڭ ئېستىقبالى ھەققىدە سۆزلەپ، قوش تىللىق يازغۇچىلارنىڭ كۆپلەپ يىتىشپ چىقىشىنى تەكىتلىدى. ئارقىدىنلا باشقا ھەربىر رەھبەر قوش تىل مۇۋاپىقيەتلىرىنى تەكىتلەۋاتقاندا مىنىڭ كۆز ئالدىمدا موشۇ يېغىننىڭ چوڭ ئىلان تاختىسى بىلەن ئۈستىدىكى لوزىنكا جەۋلان قىلىپ تۇراتتى. شىنجاڭ پىداگوگىكا ئۇنىۋىرستېتىنىڭ دەرۋازىسىدىن كىرىپ يغىن مەيدانىغا كەلگۈچى بولغان يول بويىدىكى تاختىلارغا يېزىلغان يېزىقلار كىملەرنىدۇر مەسخىرە قىلىپ تۇرىۋاتقاندەك تۇيۇلدى. ماھىيەتتە سىز دەۋاتقان «مىللى تىروتورىيەلىك ئاپتۇنۇمىيە قانۇنىنى»، دۆلەتنىڭ قوش تىل ھەققىدىكى ئەمىر-مەرۇپلىرىنى مەن ئەمەس مەلۇم بىرەيلەن قەستەن كۆزگە ئىلمايۋاتقاندەك قىلاتتى. شۇڭا ئۇ رەسىملەرنى يوللىمىدىم. ھەمدە قەلبىمدە قارلىق تۇتۇپ ئۇيغۇر ئاتالغۇسىنى ئەڭ كەينىگە ئىلىپ دوستلارنى خۇرسەن قىلاي دېدىم. كەچۈرۈڭ!... بەلكى مەسىلە بىز ئاسپىرانت، دوكتۇرانىتلاردىمۇ ئەمەستۇ!...
                                                                         -ئابدۇمىجىتتىن


بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئابدۇمىجىت.م تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-6-5 17:10  

بۇ يىغىن شىنجاڭدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ پروزا ئىجادىيىتىنىڭ تەرەقىيات ئەھۋالاتى ھەققىدىكى ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى  بولغاچقا،"شىنجاڭ بۈگۈنكى زامان پروزا ئىجادىيىيىتى يىغىنى "دەپ ئاتالغان.ھەرقايسى مىللەتلەر  ۋەكىللىرى  گۇرۇپپىلارغا بۆلۈنۈپ،ئۆز مىللەت ئەدەبىياتىدىكى رومان ئىجادىيىتى ئۈستىدە مۇھاكىمىلەرنى قانات يايدۇردى.جۈملىدىن ،ئۇيغۇر رومانچىلىقىنىڭ تەرەقىياتى ئۈستىدىكى يىغىنمۇ قالتىس ياخشى بولدى،دەپ قارايمەن.باشقا مۇڭغۇل،قىرغىز،تاجىك.......قاتارلىق باشقا مىللەتلەرنىڭ مۇھاكىمىسى قانداق بولدى؟بۇنى بىلمەيمەن،بىراق بىزنىڭ مۇھاكىمە سورىنىمىزدا قاتناشقان  يازغۇچى،مۇتەخەسسىلەر،ئۇستازلار كۆپ،سىرتتىن كەلگەنلەرمۇ  كوپ،ئوقۇغۇچىلارمۇ كۆپ بولغان(پىشقەدەملەر،ئوتتۇرا ياشلار،ياشلار ئارىلاشقان)شارائىت بولغاچقا،پائالىيەت بەك كاتتا ئېچىلدى!!! مانا بۇ ھەقىيقىي ئىلىم روھى!ئىلمىي ئادەملەرنىڭ روھى!ھەقىيقىي زىيالىيلارنىڭ ئىلمىي روھى! ئاتوم بومبىسىنىڭ كۈچىمۇ بۇ روھنىڭ كۈچىگە ھەرگىز تەڭ كېلەلمەۇدۇ،ئەلۋەتتە.
توغرا،بۇ يىغىن ھەقىيقەتەن كۈتمىگەن يەردىن داغدۇغىلىق،غەلبىلىك بولدى.قاينام-تاشقىنلىق بىلەن يۇقىرى ئەۋج ياراتتى.مۇشۇنىڭ ئۆزىلا ،ئاجايىپ ئېسىل ئىش ئىدى.بىزنىڭ پداگوكىكا ئۇنۋېرسېتىدا تەربىيلىنىۋاتقان ياش ئاسپېرانتلىرىمىزنىڭ تەقىقاتتىكى تىرەنلىكى،ئىلىم روھى مېنى قاتتىق ھاياجانغا سالدى.شۇ بالىلارنى تەربىيلىگەن ھۈرمەتلىك ئۇستازلارغا ئالىي سالام يوللايمەن.بىزدە ئۈمىد ھەقىيقەتەن چوڭ،بولۇپمۇ مۇشۇ بالىلار ئەدەبىيات تەتقىقاتىنى ئىزچىللاشتۇرسىلا،(بىر ئۆمۈر كەسىپ قىلىپ )زور بىر تۈ*ركۈم ئەدەبىي تەنقىتچىلەر قوشۇنى قۇرۇلغىدەك.بۇلارنىڭ توغرا يېتەكلىشىدە،ئىشىنىمەنكى ئۇيغۇر ئەدەبىياتى تېخىمۇ گۈللەنگۈسى!
بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   Ali تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-6-6 10:20