تۇردى سۇلتان ئىزچى: ئۇيغۇر رومانلىرى توغرىسىدا

                ئەسسالامۇئەلەيكۇم!
جانكۆيەر، مۆھتىرەم مۇنبەرداشلارغا ئوتلۇق سالام! مۇنبىرىمىز  ئۈچۈن سىڭدۈرگەن ئەجرىڭلار تېخىمۇ قۇت ئاتسۇن!
           كەمىنە قەلەمدىشىڭلار يېقىنقى ئىككى يىلدىن بۇيان ئۆز ئىقتىدارىمغا يارىشا، ئۇيغۇر رومانلىرى ھەققىدە خېلى ئىزدىنىپ باقتىم. بۇ جەرياندا ئۇيغۇر رومانلىرى ھەققىدە چۈشەنچە بېرىدىغان، ئۇيغۇر رومانچىلىقىنىڭ سەۋىيىسىنى ۋە سالمىقىنى، تەرەققىياتىنى كۆرسىتىپ بېرەلەيدىغان ئومۇمىي دائىرىلىك بىرەر ماتىرىيال يوقلۇقىنى ھېس قىلىپ، 《 ئۇيغۇر رومانلىرى توغرىسىدا 》 نامىدا ماتىرىيال تۈزۈش زۆرۈرلىكىنى ھېس قىلىپ، بىر قىسىم ئەمگەكلەرنى ئىشلىدىم. بۇ  جەرياندا ئۇيغۇرچە نەشىر قىلىنغان كىتاب، گېزىت- ژورناللاردا ئۇيغۇر رومانلىرى ھەققىدە ئېلان قىلىنغان ماقالە، ئوبزور، باھالارنى توپلاپ، ئەستايىدىل كۆرۈپ چىقتىم ھەمدە بۇ ماقالە، ئوبزور، باھالارنى ئۆزلەشتۈرۈش ئاساسىدا بىر قىسىم رومانلارغا يېزىلغان باھالارنى رەتلەپ چىقتىم. شۇنىڭ بىلەن بىرگە، تېخى باھا يېزىلمىغان بىر قىسىم رومانلارغا ئۆزۈم باھا يېزىپ چىقتىم.
         رومانلارغا باھا يېزىشتا، رومان نامى، نەشر قىلىنغان ۋاقتى، نەشر قىلىنغان نەشرىيات، روماننىڭ مەزمۇن قاتلىمى، روماننىڭ بەدىئىي ئالاھىدلىكى ۋە مۇۋەپپىقىيىتى، روماننىڭ يىتەرسىزلىكى، مەزكۈر روماننىڭ ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا تۇتقان ئورنى ۋە ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا كۆرسەتكەن تەسىرى قاتارلىق دائىرىدە قەلەم تەۋرىتىشنى مۇۋاپىق تاپتىم . سەھىپە ئېتۋارىدىن ھەر بىر رومانغا يېزىلغان باھا ھەجىم جەھەتتىن قىسقا بۇلۇشىغا، نەزەرىيىۋى جەھەتتىن مۇئەييەنلەشتۈرۈشكە بەكرەك كۈچ سەرپ قىلدىم.  
بۈگۈندىن باشلاپ يېزىلغان، رەتلەنگەن باھا ۋە تەقرىزلەرنى مۇنبەرداشلارنىڭ قىممەتلىك نەزەرىگە سۇنماقچىمەن. يازغانلىرىم رومانلارنىڭ مۇۋەپپىقىيەت ۋە يېتەرسىزلىكلىرىنى ئوقۇرمەنلەر كۈتكەن نوقتىلاردىن چىقىپ يورۇتۇپ بېرەلمەسلىكى مۇمكىن. مۇنبەرداشلارنىڭ يەنە تولۇقلاشقا ۋە ئەھمىيەت بېرىشكە تېگىشلىك مەزمۇنلار ھەققىدىكى تەلىمىگە ئىنتىزارمەن.  
                كامالىي ئېھتىرام بىرلە
                                               تۇردى سۇلتان ئىزچى.
                                                                                        2012 – يىل 16 – ماي. قەشقەر.


                                                « ئىز »

                   ئابدۇرېھىم ئۆتكۈرنىڭ 1985 – يىل 1 – ئايدا شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى تەرىپىدىن نەشىر قىلىنغان تارىخىي رومانى بولۇپ ، مۇقەددىمە ، 28 باپ ۋە خاتىمىدىن تەركىپ تاپقان .  روماندا 1910 – يىللاردا قۇمۇلدا پارتىلىغان قۇمۇل دېھقانلار قوزغىلىڭى ۋە قوزغىلاڭنىڭ ئاساسلىق رەھبىرى بولغان تۆمۈر خەلىپىنىڭ ئىش ئىزلىرى نوقتىلىق بايان قىلىنغان . يازغۇچى بۇ روماندا قوزغىلاڭنىڭ پارتىلىشىدىكى ھەر  خىل سەۋەپلەرنى ، قوزغىلاڭنىڭ پارتىلاش ۋە ئېلىپ بېرىلىش جەريانىنى تۆمۈر خەلىپە قاتارلىق قوزغىلاڭ رەھبەرلىرىنىڭ شۇنداقلا ، باشقا قوزغىلاڭچىلارنىڭ باتۇر ، قەيسەر روھىنى ،  قوزغىلاڭنىڭ مەغلۇپ بولۇشىدىكى ئىجتىمائىي ، پىسخىك سەۋەپلەرنى ناھايىتى جانلىق ، تەسىرلىك سۆرەتلەپ ، ئەينى ۋاقىتتىكى ئىجتىمائىي رېئاللىقنى كۆرسىتىپ بەرگەن .
            روماننىڭ مۇۋەپپىقىيىتى تارىخىمىزدىكى قان – ياشلىق ، تېخى ئانچە مەلۇم بولمىغان نازۇك ، ئەھمىيەتلىك باسقۇچنى تارىخىي چىنلىق بىلەن بەدىئىي توقۇلما ، ئىددىيۋى مەزمۇن بىلەن بەدىئىيلىك ، ئۆتمۈش بىلەن رېئاللىق ناھايىتى ماھىرلىق بىلەن بىرلەشتۈرۈلگەن ھالدا ئېچىب بېرەلگەنلىكى ، بۇ جەرياندا تۆمۈر گلىپە ئوبرازىنى مۇۋەپپىقىيەتلىك ياراتقانلىقىدا .
روماندىكى باش قەھرىمان تۆمۈر خەلىپە ئوبرازى ئۆزىدە ئىپادىلىگەن تارىخىي چوڭقۇرلىقى ، خاراكتىرىنىڭ چىنلىقى بىلەن ئالاھىدە ئورۇنغا ئىگە . يازغۇچى تارىخىي ھەقىقەتنى ، ھاياتلىق پەلسەپىسىنى ۋە كۆز قاراشلىرىنى تىپىك ئەھمىيەتكە ئىگە مۇشۇ ئوبراز ئارقىلىق يورۇتقان بولغاچقا ، تۆمۈر خەلىپىنىڭ تارىخىي رېئاللىقتىكى پىروتوتىپىنى تېخىمۇ كەڭ بەدىئىي زېمىن باغرىدىكى ئۆتكۈر زىددىيەتلەر ئىچىگە ، ھەركەت ئىچىگە قويۇپ ، ئۆسۈش ئىچىگە قويۇپ تۇرۇپ ئىچىگە قويۇپ تۇرۇپ ئەتراپلىق تەسۋىرلىگەن ، ئۇنى تارىخنىڭ تەرەققىيات ئىزناسىدىن زادىلا ئاجرىتىۋەتمىگەن . شۇ ئارقىلىق ، ئۇنىڭ ھاياتىي پائالىيەتلىرى بىلەن قوزغىلاڭ ھەققىدىكى تەپسىلاتلارنى زىچ جىپسىلاشتۇرۇپ ، جوزغىلاڭنىڭ پارتىلىشى ، كۈچىيىشى ، غەلىبە قىلىشى ۋە ئاخىرىدا مەغلۇپ بولۇشىنىمۇ تارىخىي چىنلىق ئاساسىدا سۆرەتلىگەن .
           روماندا خېلى مۇپەسسەل يورۇتۇپ بىرىلگەن پىرسۇناژلار ئوبرازى يەتمىشكە يېقىن، تىلغا ئېلىنغان، يانداش پىرسۇناژلار ئاتمىش ئەتراپىدا . لېكىن ھەر قايسى پىرسۇناژلار ئۆزىگىلا خاس خاراكتىر ئالاھىدىلىكلىرى بىلەن كۆزگە تاشلىنىپ تۇرىدۇ. ئۇلارنىڭ بىرەرىدىمۇ پۇتۇنلەي ئوخشاشلىق ياكى تەقلىدچىلىك، ئۆلۈك قېلىپبازلىق، دورامچىلىق مەۋجۇت ئەمەس .
« ئىز » رومانىدىكى قازاق قىزى ئايسۇلۇنىڭ ۋەقەسىمۇ بەدىئىي توقۇلما بولۇپ، يازغۇچى بۇ پىرسۇناژنى ئۇيغۇر ، قازاق، مۇڭغۇل قاتارلىق مىللەتلەرنىڭ كۆرەش تارىخىنى بىر- بىرىگە باغلاش مەقسىتىدە ياراتقان . تېخىمۇ موھىمى شۇكى  ، « بۇ روماندا پىروتوتىپ يەتمىش پىرسەنىتنى تۇتسا، بەدىئىي توقۇلما ئوتتۇز پىرسەنتىنى تۇتىدۇ.» (ئە، ئابدۇرېھىم . « يازغۇچىلار بىلەن سۆھبەت » . شىنجاڭ - ياشلار ئۆسمۈرلەر نەشىرىياتى 2000- يىل 4- ئاي 1- نەشىرى 46- بەتكە قارالسۇن.) ئەمما، روماننىڭ چىنلىقى ۋە بەدىئىيلىكى ناھايىتى يۇقىرى بولغاچقا ، مەزكۇر روماندىكى پىروتوتىپلارنىڭ ھەممىسى ھەقىقىي ، چىن تارىخىي شەخىسلەردەك تۇيۇلىدۇ .
يازغۇچى روماندا مۇھەببەتنى تەسۋىرلەشكىمۇ ئالاھىدە كۈچ سەرپ قىلغان بولۇپ ، ئامانقۇل بىلەن ئايسۇلۇ ، راجى بالا بىلەن گۈلقىزلارنىڭ مۇھەببەت پاجىئەسى ئارقىلىق بىر تەرەپتىن ئەينى دەۋىردىكى زۇلمەتلىك دەۋىرنىڭ ماھىيىتىنى ئېچىپ بەرسە ، يەنە بىر تەرەپتىن ئەينى دەۋىردىكى ئۇيغۇر خەلقىنىڭ مۇھەببەت قىممەت قارىشىنى جانلىق ئېچىپ بەرگەن . تارىخىي رومان يېزىشنىڭ ۋە تارىخقا ئىچكىرلەپ كىرىشكە جۈرئەت قىلىش ھەم تارىخ ئىچىدىن يۇلقۇنۇپ چىقىشقا ماھىر بولۇشتەك پىرىنسىپنى ئىجادىيەت ئەمەلىيىتىدىن ئۆتكۈزۈپ ، ئۇيغۇر بۈگۈنكى زامان ئەدەبىياتىنى قىممەتلىك تەجرىبىلەر بىلەن تەمىنلىگەن . روماننىڭ سىيۇژىت قۇرۇلمىسى پۇختا ، زىددىيەت توقۇنۇشلىرى  كەسكىن بولۇپ ، يازغۇچى روماننىڭ سىيۇژىتى بىلەن قۇرۇلمىسى ئۈستىدە ئىشلىگەندە ، باش قەھرىمان تۆمۈر خەلپىنىڭ تىپىك خاراكتىرىنى يورۇتۇپ بېرەلەيدىغان تارىخىي ماتىرىياللارنى توغرا تاللاپ  ھەم ئىجادىي تەسەۋۋۇر كۈچى ئارقىلىق پىششىقلاپ ، ئاساسىي زىددىيەتلەرنى چۆرىدىگەن ھالدا ، رەتلىك ، پۇختا ، تەرتىپلىك ئورۇنلاشتۇرغان . ھەر قايسى بابلار ئۆز ئارا ماسلاشقان ، بۆلەكلەر جىپسىلاشقان ، پىرسۇناژلار بىلەن ۋەقەلىك ئورگانىك باغلانغان .
            يازغۇچى روماندا خەلق ئېغىز ئەدەبىياتنىڭ مىراسلىرىدىن ئۈنۈملۈك پايدىلىنىپ ، مەزمۇنىنى بىيىتقان ، ئوبرازلىق تىل سەنئىتى ئارقىلىق تەپسىلاتلارنى ئوچۇق ، چۈشىنىشلىك ئىپادىلەش بىلەن بىرگە ، چىنلىققا ئىگە قىلىپ ، روماننى قويۇق مىللىي پۇراققا ئىگە قىلغان .  
ئىز – تېمىسىنىڭ ئەھمىيەتلىكلىكى ، مەزمۇنىنىڭ موللىقى ، تەسۋىرلەنگەن تۇرمۇش دائىرىسدىنىڭ كەڭلىكى ، ئۆز ئىچىگە ئالغان تارىخىي ۋە ئىجتىمائىي بىلەملەرنىڭ مول ھەم چوڭقۇرلىقى ، قەھرىمان ئوبرازلارنى تىپىكلەشتۈرۈش ئاساسىدا جانلىق ، كونكېرىت ياراتقانلىقى بىلەن زور ئالقىشقا سازاۋەر بولدى .
بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   Erchin تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2014-1-13 15:48  

ئەدەبىيات تەتقىقاتچىلىرىنىڭ نەزەر سىزىقىنىڭ سىرتىدا قالغان بىر ئەھمىيەتلىك ئىشقا تۇتۇش قىلىپسىز. مۇبارەك بولسۇن!

تۇردى سۇلتان ئىزچىنىڭ ئىزدىنىشلىرىگە مۇۋەپپەقىيەت تىلەيمەن.

ئىزچىنىڭ دادىللىق بىلەن ئىز سالماقچى بولغانلىقىغا ئاپىرىن! بۇنىڭدىن بۇرۇنقى ئېلان قىلىنغان ئەدەبىي تەنقىد ماقالىلىرىڭىز، ئۈستىدىكى ئىلاۋىڭىز ۋە «ئىز»غا بېرىلگەن باھاغا قارىغاندا بۇ ئىشنى ياخشى قىلالايدىغانلىقىڭىزغا ئىشەنچىم كامىل.
ئىككى ئېغىز پىكىرىمنى يانداپ قويسام: بىرى، «ئىز»، «ئانا يۇرت»، «ئويغانغان زېمىن»، «قۇم باسقان شەھەر» قاتارلىق بىر تۈ*ركۈم ئالدىنقى تەتقىقاتچىلار باھا بېرىپ، ئەدەبىيات دەرىسلىكلىرىگە كىرگۈزۈلگەن رومانلار ئۈستىدىكى باھادا ئۆزىڭىزنىڭ باھاسىدىن باشقا يەنە ئاشۇ كىتاب ياكى ماقالىدىكى نوپۇزلۇق باھالارنىمۇ ئايرىم قىستۇرۇش مۇمكىن بولسا. بۇنىڭ ئۈچۈن يېڭى تۈزۈلگەن بەش توملۇق ئۇيغۇر ئەدەبىياتى تارىخى، ئازات سۇلتان مۇئەللىم باش بولۇپ تۈزگەن «ئۇيغۇر بۈگۈنكى زامان ئەدەبىياتى»، «ئۇيغۇر بۈگۈنكى زامان ئەدەبىياتى توغرىسىدا»، ماخمۇتجان ئىسلام(؟) باش بولۇپ نەشىرگە تەييارلىغان «ئۇيغۇر رومانچىلىقى توغرىسىدا»، م. پولات ئەپەندىنىڭ مۇناسىۋەتلىك ماقالىلىرى ۋە كىتابلىرى، ئا.جالالىدىننىڭ مۇناسىۋەتلىك ماقالىلىرى، شۇنداقلا «تارىم»دىكى بىر تۈ*ركۈم ماقالىلەردىن پايدىلىنىش مۇمكىن.(ئەلۋەتتە، بۇنىڭغا يەنىمۇ كۆپ ۋاقىت ۋە زېھىن كىتىدۇ.)
يەنە بىرى، مەزكۇر رومانلار توغرىلىق ئېلان قىلىنغان ئوبزۇر، تەتقىقات ماقالىلىرى، كىتابلارنى ئاستىغا ئايرىم قىلىپ ئاپتۇر، ژورنال، ۋاقتى، نەشىرى، قانچىنچى بېتى دېگەندەك ئۇچۇرلىرى بىلەن تولۇقلىساق، كىيىنكى تەتقىقاتچىلار ياكى ئۆگەنگۈچىلەر ئۈچۈن يەنىمۇ ياخشى بىر ئۇچۇر جۇغلىنىپ قالاتتى. ئەلۋەتتە، بۇنى تورداشلارمۇ خالىس تولۇقلىشىپ بېرىشى، تۈزىتىپ بېرىشى مۇمكىن.

ئاخىرىدا قەدەملىرىڭىزگە گۈل تىلەيمەن! ئامان بولۇڭ!

ئىزدىنىشىڭىز ئۇتۇقلۇق بولسۇن . ئەينەك بولمىسا  جامالىمىزنى قانداقمو كۆرەلەيمىز؟!

ئەھمىيەتلىك تېمىغا تۇتۇش قىلىپسىز. سالماق ۋە دادىل بولىشىڭىزغا ئىشىنىمەن.

تۇردى سۇلتان ئىزچىنىڭ بۇ يېرىك ئەمگىكىنىڭ روياپقا چىقىشىنى ئۈمىد قىلىمەن، ئەگەر قوشۇلسىڭىز تېمىنىڭ ماۋزۇسىنى «ئۇيغۇر رومانلىرى تەتقىقاتى» دەپ ئۆزگەرتسەكمۇ بولىدۇ.
ئالدىنقى كۈنلەردە ئالدىراش چېغىمدا خوتەندىن بىر تېلىفۇن ئالغان ئىدىم(ئېسىم قۇرىسۇن ئىسمىنى دەماللىققا ئېسىمگە ئالالمىدىم) ئۇ ئەپەندىممۇ نەق مۇشۇ شەكىلدە رومانلىرىمىز ئۈستىدە ئىزدىنىۋاتقانلىقىنى دىگەن ئىدى. مەن سەل بىكار بولغاندىن كېيىن بۇ ھەقتە سۆزلىشىش تەكلىپىنى بەردىم. بۇنى دىيىشتىكى سەۋەپ:بولسا بۇنداق زور ھەجىملىك ئەمگەكنى بىر ياكى بىرقانچە كىشىنىڭ ھەمكارلىشىپ ۋۇجۇتقا چىقىرىش ئىمكانىيىتىمۇ يوق ئەمەس، دىگەندىن ئىبارەت!

ئەدەبىيات تەتقىقاتچىلىرىنىڭ نەزەر سىزىقىنىڭ سىرتىدا قالغان بىر ئەھمىيەتلىك ئىشقا تۇتۇش قىلىپسىز. مۇبارەك بولسۇن!

مېنىڭچە، مۇھەممەد كامال خۇشخۇي ئاكىمىز بۇ تېمىغا سەل يىنىكلىك بىلەن باھا بېرىۋەتكەندەك قىلىدۇ. بۇ ھەرگىزمۇ تەتقىقاتچىلىرىمىزنىڭ نەزىرىنىڭ سىرتىدا قالغان ئىش ئەمەس. ئەدەبىياتىمىزنىڭ  بىر قىسىم ژانېر، شەكىل ۋە بەدىئى سەۋىيىسى، سېلىشتۇرما ئەدەبىياتشۇناسلىق قاتارلىق ساھەلەر بۇيىچە تەتقىق قىلىنىش ئەھۋالى، ھەتتا ئېچىلمىغان بوزدەك ئاق پېتى تۇرغان بەزى تەرەپلەرگە نىسبەتەن ئېيتقاندا  ئۇيغۇر رومانلىرى ھەققىدىكى تەتقىقاتنىڭ باشلانغىنىغا خېلى ئۇزۇن بولدى ۋە بۇ جەھەتتە بەلگىلىك نەتىجىلەر قولغا كەلتۈرۈلدى. ئەيبۇ ئاكام توغرا دەپتۇ. مېنىڭچىمۇ بۇ تېمىنىڭ مۇئەللىپى مۇشۇ ساھەدە ئىزدىنىۋاتقان بىر ياكى بىرقانچە تالانت ئىگىسى بىلەن ھەمكارلاشسا، ئازات رەھمىتۇللا سۇلتان، مۇھەممەد پولات، ئەنىۋەر ئابدۇرېھىم، كېرىمجان ئابدۇرېھىم قاتارلىق تەتقىقاتچى-ئوبزورچىلار بىلەن پىكىرلىشىپ، ئۇلارنىڭ تەجىربە-ساۋاقلىرىدىن پايدىلانسا، بولسا چەتئەل ئەدەبىياتىدىكى داڭلىق رومانلار ھەققىدە يېزىلغان تەتقىقات ماقالىلىرىدىن ئىمكانقەدەر مۇۋاپىق پايدىلىنىپ، بۇ كىتابنىڭ يۇقۇرى سەۋىيىدە يېزىلىپ چىقىشى ئۈچۈن كۆپرەك ئىزدەنسە دېگەن ئۈمىدتەمەن. چۈنكى بىرەر ساھەدە تەتقىقات ئېلىپ بېرىش زور مېھنەت تەلەپ قىلىدىغان تولىمۇ مۈشكۈل ئىش. ئالدىراپ يېزىلغان تەتقىقات مېۋىسى زامان غەلۋىرىدە ئاسانلا شاللىنىپ كېتىدۇ.
بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   مۆلجەرى تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-5-17 15:46  

[      خۇشخۇي، خەنجەر، ئامىنە، ئەرقۇت، رەشىد، ئەيبۇكام ، مۆلجەرى قاتارلىق دىلكەشلىرىمنىڭ مەدەت، رىغبەتلىرىدىن، سەمىمىي تىلەكلىرىدىن مەمنۇن بولدۇم.

       ئەسسالامۇئەلەيكۇم، رەشىد !
        پىكىرلىرىڭىزدىن تولىمۇ خۇرسەن بولدۇم. ئۆز نۆۋىتىدە ، بۇ ھەقتە قارىشىمنى قىسقىچە ئوتتورىغا قويغۇم كەلدى :
   مەنمۇ دەسلەپتە موھىم پىكىرلەرنىڭ مەنبەسىنى ھەر بىر پارچە ماقالە، تەقرىز ئاخىرىدا ئەسكەرتىشنى ئويلاشقان ئىدىم. ئەسلىدە مۇشۇنداق قىلىش ھەم ئاقىلانىلىق ھەم ئەدىبلەرنىڭ ئەمگىگىگە ھۆرمەت قىلغانلىق بولاتتى. ئەمما، بېرىلگەن بىر قىسىم باھالارنى رەتلەش جەريانىدا كۆپ خىل مەنبەرلەرنى ئەسكەرتىشكە توغرا كەلگەچكە، رەتلەش ۋە ھەجىم ئېتىۋارىدىن، نەقىل ، پايدىلانما مەنبەرلەرنى مەزكۈر ماتىرىيال تولۇق تاماملانغاندىن كىيىن، ئاخىرىدا ئەسكەرتىشنى مۇۋاپىق تاپقان ئىدىم. بىلمىدىم، بۇ قارىشىمنى مۇۋاپىق كۆرەمسىزكىن؟ بۇ ھەقتە يەنە پىكىرلىشىشكە ئىنتىزارمەن.

   ئەسسالامۇئەلەيكۇم، ئەيبۇ ئاكا !
        بەكلا مىننەتدار بولدۇم. رەھمەت سىلىگە.
      ئۇيغۇر رومانلىرى ھەققىدىكى تەتقىقات ناھايىتى چوڭ بىر تېما. بۇ تېمىنى مەن بىر ئادەمنىڭ ئەرزىگۈدەك ھالەتتە روياپقا چىقىرىشى تولىمۇ مۈشكۈل. شۇنداقتىمۇ، تاپقىنى گۈل كەلتۈرەر، تاپالمىغىنى بىر باش پىياز دېگەندەك، ئاز- تولا ھەركەت قىلىۋاتىمەن. ئېيىتقانلىرىدەك، بۇنداق زور ھەجىملىك ئەمگەكنى بىر ياكى بىرقانچە كىشىنىڭ ھەمكارلىشىپ ۋۇجۇتقا چىقىرىش ئىمكانىيىتىمۇ يوق ئەمەس. مۇمكىن بولسا بۇ تېمىنى كۆپرەك ئادەم بىرلىشىپ قولغا ئالساق، تېخىمۇ ياخشى بولاتتى. مۇشۇ تېمىدا ھەمكارلىشىشنى خالايدىغان دوستلار بۇ تېمىغا ئەجىر سىڭدۈرۈشنى خالىسا، ئالاقىلىشىپ، مەزكۈر تېمىنى ئوقۇرمەنلەرنىڭ نەزەرىگە ئەرزىگۈدەك روياپقا چىقارساق دېگەن سەمىمىي ئۈمىتتە مەن.
   تېما ماۋزۇسىنى ئۆزگەرتىشكە كەلسەك، ئۆزگەرتىش زۆرۈر دەپ قارىسىلا ئۆزگەرتەيلى.  
   ( كىچىككىنە ئۆتۈنۈشۈم : ئەزالىق ئىسمىمنى << تۇردى سۇلتان ئىزچى >> دەپ ئۆزگەرتىپ قويغان بولسىلا، يەنىمۇ مىننەتدار بولاتتىم . )       بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   Sultan تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-5-18 01:25  

                                             ئۇنتۇلغان كىشىلەر
          ئەخەت تۇردىنىڭ قەشقەر ئۇيغۇر نەشىرىياتى تەرىپىدىن 1987 – يىلى 9 – ئايدا نەشىر قىلىنغان رومانى بولۇپ ، روماندا قەشقەر خەلقىنىڭ مىلادىيە 1940 – يىللارنىڭ ئوتتورىلىرىدا ئىلىدا پارتىلغان ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابىنىڭ تەسىرى ئاستىدا قوزغىلىپ ئەركىنلىك ، ئازاتلىق ئۈچۈن كۆرەش قىلغانلىقىدىن ئىبارەت تارىخى رىئاللىقى ئارقا كۆرۈنۈش قىلىنىپ ، قۇتلۇق ئەپەندى باشچىلىقىدىكى زىيالىيلارنىڭ ، باتۇق باشچىلىقىدىكى دېھقانلارنىڭ گومىنداڭ ئەكسىيەتچىللىرى ۋە يەرلىك فىئودال كۈچلەرگە قارشى ئېلىپ بارغان باتۇرانە كۆرەشلىرى ، كۆرەش جەريانىدا بېسىپ ئۆتكەن ئەگرى – توقاي يوللىرى ، سەرگۈزەشتىللىرى جانلىق ، ئوبرازلىق ئەكىس ئەتتۈرۈلگەن . روماندا جەنۇبىي شىنجاڭ دېھقانلىرىنىڭ 1940 – يىللارنىڭ ئاخىرىدىكى مۇرەككەپ كۆرەش ۋە تۇرمۇشى ، مۇناسىۋەت قارىشى ، تۇرمۇش چۈشەنچىسى ، ترىكچىلىك ئادەتلىرى يېقىدىن بىر – بىرىدىن تۈپتىن پەرىق قىلىدىغان ، روشەن خاراكتىر خاسلىقىغا ئىگە بىر گورۇپپا پىرسۇناژلارنىڭ بەدىئىي تەسۋىرى ئارقىلىق كەڭ ۋە چوڭقۇر ئېچىپ بېرىلگەن .  روماننىڭ ۋەقەلىكى قىزىقارلىق ، قۇرۇلمىسى پۇختا ، تىلى رەڭدار بولۇپ ، ئۆزىگە خاس ئۇسلۇپ ياراتقان .
               يازغۇچى باتۇقنىڭ ھەركەت – پائالىيەتلىرىنى تەسۋىرلەپلا قالماستىن ، بەلكى ، ئۇنىڭ ئىددىيۋى ھېسياتى ، روھىي كەيپىياتى ، پىسخىكىلىق يېتىلىشى قاتارلىق ماھىيەتلىك تەرەپلىرىنىمۇ ناھايىتى ئىنچىكىلىك بىلەن تەسۋىرلىگەن ، نازاكەت ئوبرازىنى ياراتقاندا ئۇنىڭ روھىي دۇنياسىدىكى تۇيغۇلارنى قېزىشنى تۇقا قىلىپ ، ئۇنىڭ خاراكتىرىنى بىراقلا ئاشكارىلىماستىن ، تەدرىجى يورۇتقان ، روھىي ھالىتىدىكى ئىنچىكە ، ماھىيەتلىك تەرەپلەرنى تەسۋىرلەشكە كۆپ كۈچ سەرىپ قىلغان .
         روماندا پىرسۇناژلارنىڭ ، جۈملىدىن ئاساسلىق پېرسۇناژلارنىڭ خاراكتىر ئالاھىدلىكلىرى ، خاسلىقى ئىزچىللىققا ئىگە قىلىنغان ۋە ئىنچىكە تەسۋىرلەنگەن . يازغۇچى ئوبراز ياراتقاندا ئوبراز ئارقىلىق سۆزلەشكە ئەھمىيەت بەرگەن ، ئىزچىل رەۋىشتە باتۇق قاتارلىق پىسۇناژلارنىڭ ھەركەت پائالىيەتلىرى ئارقىلىق ئىجتىمائىي تۇرمۇشنى ، جۈملىدىن خەلقنىڭ ھۆرلۈك ، ئازادلىق ، ئەركىنلىك ئۈچۈن قان كېچىپ ئېلىپ بارغان كۆرەشلىرىنى ئەكىس ئەتتۈرگەن ، ئۇلارنىڭ ئويغىنىشى ، ئۆسۈپ – يېتىلىش جەريانى ئارقىلىق كۆرەشنىڭ ئەگرى – توقاي ، مۇشەققەتلىكلىكى ، تۇرمۇشنىڭ مۈرەككەپلىكىنى ئىپادىلىگەن .  ئۇلارنىڭ ھاياتى ، ئىزدىنىشلىرىنى تارىخىي تۇرمۇشىمىزنىڭ بىر روشەن ئەينىكىگە ئايلاندۇرغان . شۇڭا باتۇق بىلەن نازاكەت خېنىم ئوبرازى بۈگۈنكى دەۋر ئۇيغۇر ئەدەبىياتىمىزدىكى پېرسۇناژلار ئوبرازلىرىنىڭ قاتارىنى بېيىتتى دىيىشكە بولىدۇ .. يازغۇچى روماندا تارىخنىڭ ئۆزىنى ۋە ئەسلى قىياپىتىنى كۆرسىتىشنى مەقسەت قىلماي بەلكى ، ئاددىي كونكېرىت موھىتتىكى پىرسۇناژلار ئوبرازى ئارقىلىق تارىخنىڭ سىرتقى پوستى ئىچىگە يوشۇرۇنغان ئىچكى ماھىيەتنى ئاشكارا قىلغان . يازغۇچى روماندا پىرسۇناژلار خاراكتىرىنى يارىتىشقا  ، پىرسۇناژلارنىڭ ۋۇجۇدىدىكى يۇشۇرۇن ماھىيەتلەرنى قېزىشقا ، ئىددىيۋى ھېسياتىدىكى زىدىيەتلىك تەرەپلەرنى ئېچىپ بىرىشكە بولۇپ ئالاھىدە كۈچ چىقارغان بولۇپ ، باتۇق ، نازاكەت ، مامۇت قۇرغۇي ، ھەمدەم بەگ قاتارلىق بىر تۈ*ركۈم پىرسۇناژلار ئوبرازىنىڭ ئۇتۇقلۇق يارىتىلىشى روماننىڭ ئەڭ زور مۇۋەپپىقىيتى ھىساپلىنىدۇ .
         يازغۇچى ئەخەت تۇردىنىڭ پىشقان ماھارىتىنى نامايەن قىلغان ، رومان ئىجادىيىتىدىكى موھىم ۋەكىللىك خاراكتىرگە ئىگە بۇ رومان نەشىر قىلىنىشى بىلەنلا ، ئۇيغۇر ئوقۇرمەنلىرى ئارىسىدا زور ئالقىشقا ئېرىشىپ ، ئەخەت تۇردىنىڭ خەلق قەلبىدىكى ئوبرازىنى تېخىمۇ تىكلىگەن ھەمدە 1989 – يىلى 10 – ئايدا ئاپتونوم رايون بويىچە يېڭى دەۋىردىكى مۈنەۋۋەر ئەدەبىي ئەسەرلەر مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن .

                                                                 بۆرە ئانا
        مول ھوسۇللۇق يازغۇچى توختى ئايۇپنىڭ شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى تەرىپىدىن 1999 – يىلى نەشىر قىلىنغان رومانى بولۇپ ، رومان ۋەقەلىكى تولىمۇ تەسىرلىك ھەم ئەھمىيەتلىك : ئورمانچىلىق كەسپىدە ئالىي مەلۇمات ئالغان قەيسەر ئورمانچىلىق مەيدانىغا كېلىپ ، يۇلتۈز ئىسىملىك قىز بىلەن تونوشۇپ مۇھەببەتلىشىدۇ . ئەمما ، رەزىل سۇلتان ئەلى يۇلتۈزنى شەھەردە خىزمەتكە ئورۇنلاشتۇرىمەن دەپ ئالداپ ، دادىسىنى قايىل قىلىپ ، شەھەرگە ئاپىرىپ ، يۇلتۇزغا چېقىلىدۇ . يۇلتۇز ئۆيىگە قېچىپ كېلىپ ، قەيسەر ئەلچى ئەۋەتسىمۇ سۆز بەرمەي ، ھامىلىنى چۈشۈرۋەتمەكچى بولىدۇ ، بىراق ، چۈزىدە كۆرگەن نۇر ئاتىنىڭ سۆزى بىلەن دەريا بويىدا بالىنى تۇغىدۇ . نۇر ئاتا بالىغا بىلىكيار دەپ ئىسىم قويۇپ قويۇپ كېتىدۇ . ھەمراھى ۋە بالىلىرى سۇلتان ئەلى تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلگەن بىر چىشى بۆرە بىلىكيارنى ئېلىپ كېتىدۇ . يۇلتۇز بالىسىنى قايتۇرۇۋېلىش ئۈچۈن دەريادىن ئۆتۈۋاتقاندا ، سۇلتان ئەلى يۇلتۇزنى ئېتىۋېتىپ ، قەيسەرگە تۆھمەت قىلىپ ، قەيسەر يۇلتۇزنى ئۆلتۈردى دەپ تۇتۇپ بېرىدۇ . بۇنىڭ بىلەن قەيسەر بىر مەزەىل تۈرمىدە ياتقاندىن كىيىن ، كۆمۈركاندا ئەمگەككە سېلىنىپ ، بىر قېتىملىق گاز پارتىلاشتا ئۆلگەنلەر قاتارىدا يەرلىككە قويۇلىدۇ . ھېلىقى چىشى بۆرە ئۇنى ئېلىپ كېتىپ ، بەدىنىنى ھورداپ ھاياتلىققا ئېرىشتۈرىدۇ . شۇنداق قىلىپ ، بۆرە ئانا ، قەيسەر ، بىلىكيار بىرلىكتە ياشايدۇ ، بىر كۈنى ئورمانغا ئوت كېتىپ ، ھەممە ھاياتلىق ھالاكەت ۋەھىمىسىگە چۈشۈپ قالغاندا ، بۆرە ئانا قەيسەر بىلەن بىلىكيارنى قۇتقۇزىدۇ ، بىلكيار ئۆز ۋۇجۇدىدىن نۇر تارقىتىپ ، زۇلمەتتە قالغان كىشىلەرگە ئۈمىد بېغىشلاپ ، ئۇلارنى يېڭى مەنزىلگە باشلاپ ماڭىدۇ . ئەمما ، ئادەملەر ئانا بۆرە بىلەن قەيسەرنى ئۆلتۈرمەكچى بولىدۇ ، شۇنىڭ بىلەن بۆرە ئانا ، قەيسەر ، بىلىكيارلار نۇر ئاتا چوققىسىغا چىقىپ غايىپ بولىدۇ . قاراڭغۇ زۇلمەتتە قالغان كىشىلەر نىشاننى تاپالماي ھالسىزلىنىپ ئۆزلىرىنى تاشلىۋېتىدۇ . رومان بۆرە ئانىنىڭ نۇر ئاتا چوققىسىدا ھۇۋلىغان ئاۋازى بىلەن ئاخىرلىشىدۇ .
       رومان ئۆز ئىچىگە ئالغان مەزمۇنى ناھايىتى كەڭ بولۇپ ، يازغۇچى روماندا يۇقىرىقىدەك ۋەقەلىكلەرنى ئەكىس ئەتتۈرۈش جەريانىدا تەبىئەت ئېكولوگىيىسى ، ئادەم قاتارلىق چېتىلىش دائىرىسى كەڭ ، مۇئەييەن چوڭقۇرلۇق ۋە قىممەتكە ئىگە ھالدا يورۇتۇش قىيىن ، ئەمما ئىنتايىن موھىم ، ئەھمىيەتلىك تېمىلار قاتلىمىدىكى ئېكولوگىيىلىك موھىت ، ئادەملەر ۋۇجۇدىدىكى ياتلىشىش ھادىسىسى ، مىللىي روھنىڭ سۇسلاپ ھەتتا يوقىلىپ بېرىشى ، جەمئىيەتتىكى ھەر خىل ئىللەتلەر ، ياخشىلىق بىلەن يامانلىقنىڭ ئەبەدىيىلىك كۆرىشى قاتارلىق نۇرغۇن مەسىللەرنى روماننىڭ باغرىغا سىڭدۈرگەن . روماننىڭ مۇھاكىمىلىك تۈسى ئىنتايىن قويۇق بولۇپ ، يازغۇچى ھەر بىر تەسۋىرنى ھامان بىر مۇھاكىمىگە مۇناسىۋەتلەشتۈرۈپ، نۇرغۇن مەسىلىلەرنى مۇھاكىمە قىلغان ، پېرسۇناژلار ئوبرازىنىمۇ چوڭقۇر پەلسەپىۋىي مەنىلەرگە ئىگە قىلغان ، بۇ ئارقىلىق روماننىڭ پەلسەپىۋى قىممىتىنى زور دەرىجىدە ئاشۇرغان .
       بۆرە ئانا – يازغۇچىنىڭ تەبىئەت ، جەمئىيەت ، ئادەم ھەققىدىكى چوڭقۇر كۈزىتىشىنىڭ ، ئويلىنىشىنىڭ ۋە مۇھاكىمىسىنىڭ مەھسۇلى بولۇپ ، يازغۇچى روماندا تەبىئەت ئېكولۇگىيىسى مەسلىسىنى باشتىن – ئاخىر موھىم ئورۇنغا قويغان . تەبىئەتنىڭ بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىشى ۋە ئىنسانلارغا بولغان تەسىرىنى ، تەبىئەت بىلەن ئادەمنىڭ ئۆز ئارا يېقىن مۇناسىۋىتىنى كۆرسىتىپ ، يۈكسەك مەسئۇلىيەتچانلىق ۋە تەخىرسىزلىك نوقتىسىدا تۇرۇپ ، ئېكولوگىيلىك تەڭپۇڭلۇقتىن ئىبارەت دۇنياۋى تېمىغا دادىللىق بىلەن ياندىشىپ ، كىشىلەرگە تەبىئەت بىلەن ئادەم مەۋجۇتلىقىنىڭ مۇناسىۋىتىنى ھېس قىلدۇرۇپ ، كىشىلەرنى تەبىئەتنى سۆيۈش ، تەبىئەتنى ئاسراشقا چاقىرغان ، بۇ تېمىنى ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا يۇقىرى مۇۋەپپىقىيەتكە ئىگە قىلغان . يازغۇچى يەنە روماندا قەيسەر ، يۇلتۇزلار بىلەن سۇلتان ئېلى ، ساتتار ھامۇت قاتارلىق ياخشىلىق ، چىنلىق ، گۈزەللىك جەھەتلەردە بىر – بىرىگە قارىمۇ - قارشى تۇرىدىغان ئىككى خىل كىشىلەرنىڭ ئوبرازىنى يارىتىپ ، روھىيىتىمىزدىكى ، مەنىۋىيىتىمىزدىكى ھەرخىل يىمىرىلىشلەرنى كۆرسىتىپ ، مۇشۇ دەۋر ئادەملىرىنىڭ روھىي دۇنياسى ، مەنىۋى تۇرمۇشى قاتارلىقلار ھەققىدە چوڭقۇر مۇلاھىزىلەرنى يۈرگۈزۈپ ، ئادىمىيلىك تېمىسىنى تېخىمۇ بىيىتىپ ، ئادەملەرگە تەبىئەتنى قۇتقۇزۇش بىلەن بىرگە ئۆزىنىمۇ قۇتقۇزۇشى كېرەك دېگەن ئىددىيىنى ئىلگىرى سۈرگەن .
          يازغۇچى بۇ روماندا رومانتىزىم بىلەن رېئالىزىمنى بىرلەشتۈرۈش ئۇسۇلىنى قوللانغان ، روماندا ماكان – زامان چەكلىمىسى بۇزۇپ تاشلىنىپ ، ھەممە نەرسە ئەركىن تەسۋىرلەنگەن .  شۇڭا ، روماندا رېئال تەركىبلەر بىلەن خىيال تەركىبلەر بىر گەۋدىگە ئايلانغان ھالەتتە تەسۋىرلىنىپ ، روماننىڭ مەنا قاتلىمىنى ، ئىددىيۋى چوڭقۇرلىقىنى ، بەدىئىي جەلىپكارلىقىنى زور دەرىجىدە ئاشۇرغان .
           بۆرە ئانا – توختى ئايۇپ ئىجادىيىتىدىكى بىر يۇقىرى پەللە بولۇپلا قالماستىن ، بەلكى يەنە ، ئادەمنى ، تەبىئەتنى ، ئادەم بىلەن تەبىئەتنىڭ مۇناسىۋىتىنى ، ئادەملەر بىلەن ئادىمىيلىكىنىڭ مۇناسىۋىتىنى ئاساسلىق تېما قىلغانلىقىدەك تېما ئالاھىدلىكى بىلەن يېڭى دەۋر ئۇيغۇر رومانچىلىقىدىكى بىر كاتتا مۇۋەپپىقىيەت ، ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدىكى يىگانە ئەسەر بولۇپ ھېساپلىنىدۇ .

ياخشى تېمىغا قەلەم تەۋرىتىپسىز.ئىزدىنىشىڭىزگە مۇۋاپىقىيەت يار بولغاي! بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئايزىت تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-5-18 01:10  

«  بۆرە  ئانا» _ يۇقۇردادېيىلگەندەك، ئادەم بىلەن تەبىئەت ،ئادەم بىلەن ئادەم،تەبىئەت بىلەن تەبىئەت ئوتتۇرىسىدىكى گارمونىك باغلىنىشنى مەركىزى لىنىيە قىلغان رومان بۇلۇپ،ئۇنىڭدا ئادەم ۋە ئۇنىڭ ياشاش مۇھىتى ( ماكان ۋە زامان) ،مۇھىت ئىچىدىكى ئادەمگە باغلىنىپ ۋە ياندىشىپ ياشايدىغان شەيئى ۋە جانلىقلارنىڭ سىرتقى قىياپىتى ،ئىچكى ھالىتى(ئاساسلىق قىلىپ ئادەم ۋە بۆرە)  ئەكىس ئەتتۈرۈلگەن.
     ئادەم ،ھايۋان،تەبىئەت؛توتىم،ئىتىقاد،تۇرمۇش   ...ھەممە نەرسە سىغدالغان بۇلۇپ،بۆرە توتىمىنىڭ يېڭى دەۋىردىكى چوقۇنغۇچىلىرى ۋە ئۇلارنىڭ يېڭىچە ئوۋچىلىق تۇرمۇش شەكلى  ، تەبىئەتنى ئىلمى تونۇغان ۋە تونۇشى بولمىغان ئىككى توپتىكىلەرنىڭ كۈرىشى يۇرۇتۇلغان.
    (  بەزىلەر  بۇ  روماننى  چىڭغىز ئايماتوفنىڭ « قىيامەت»تىن  زىۋىت بۇلۇپ يېزىلغانمۇ دەيدۇ،راستلا تەسىرى بارمۇ يوق،ئىزدىنىشلەر تېخىمۇ چوڭقۇرراق بولسا،ياخشى باشلىنىش بوپتۇ، ئىزدەنگۈچىگە ئاپىرىن، پىكرىمدە ئېۋەن بولسا ،كۆرمىگەن  بولسىمۇ  بۇلىدۇ)