سەپەر خىياللىرى -تۇردى لېتىپ [ئۇلانما كۆچۈرۈش]

سەپەر خىياللىرى

تۇردى لېتىپ

كىرىش سۆز

سەپەر ئادەمنى ھاردۇرىدۇ ۋە خىيال كەپتىرىنى ھەريان پەرۋاز قىلدۇرىدۇ. تۇرمۇش، خىزمەت ۋە ئىجتىمائىي مۇناسىۋەتتىكى تۈرلۈك تۈمەن ئىشلار ھەركىمنى ئالدىراش قىلىپ، بەزىدە كۆز ئالدىدىكى ئىشلارغا بولغان سەزگۈرلىكىنى يوقىتىپ، تىنچلىنىپ خىيال سۈرۈش پۇرسىتىنى يوق قىلسا، يەنە بەزىدە ھېچ ئەرزىمەس ئىشلارمۇ كۆزىگە سىغماي، كىشىنى چېچىلاڭغۇ، ئالدىراقسان قىلىپ قويىدۇ. سەپەرلا تىنچلىنىپ، ئۆزى ۋە ئەتراپىدىكى ئىشلار توغرىسىدا ئويلىنىشنىڭ ياخشى پۇرسىتىنى يارىتىپ بېرىدۇ. ئەتراپتا يۈز بەرگەن ئىشلار، ئۆزگىرىشلەر گەرچە كۆپلىگەن كىشىلەرنىڭ كۆزىگە ئوخشاشلا چېلىقسىمۇ، لېكىن كۈزىتىش ئىقتىدارىنىڭ ئوخشاش بولماسلىقى تۈپەيلى بەزىلەرگە مەنىسىز، ھېچ بىر قىممىتى يوق، تېتىقسىز تويۇلسا يەنە بەزىلەرگە تولىمۇ مەنىلىك، ئەتراپلىق تەھلىل قىلىشقا ئەرزىيدىغان، چوڭقۇر ئەھمىيەتكە ئىگە بولۇپ تويۇلىشى مۇمكىن. بەلكىم مەن ئەنە شۇنداق كۆپلىگەن كىشىلەرنىڭ دىققەت ئېتىبارىنى تارتىشقا ئەرزىمىگەن ئىشلار توغرىلىقمۇ چوڭقۇر ئويلاردا بولۇپ قالىدىغانلارنىڭ بىرىدۇرمەن. چۈنكى سەپەر مېنى شۇنداق كۆندۈرگەن ۋە سەپەرلا مېنى شۇنداق خىياللارنى سۈرۈشكە شەرت شارائىت ۋە ۋاقىت بىلەن تەمىن ئېتىپ كەلگەن.

شۇنداق قىلىپ 22-ئىيۇل جۈمە نامىزىدىن كېيىن يولغا چىقىپ بىر ھەپتە ئۆتۈپ 1-ئاۋغۇست دۈشەنبە سەھەر يېتىپ كەلگۈچە بولغان 10 كۈنلۈك سەپەرنى ئوڭۇشلۇق تاماملاپ قايتىپ كەلگىلى ئىككى كۈن بوپتۇ. نەق روزى-رامىزانغا ئۈلگۈرۈپ كەلگىنىم ئۈچۈنمۇ ئۈرۈمچى باشقىچە تىنجىپ قالغاندەك ھەممىلا ئادەم ھارغىن، تۇرمۇشتىكى قىزغىنلىق سەل پەسكويغا چۈشكەندەك كۆرۈنەتتى. بەلكىم مەندەك كۈندە قاچانلا قارىسا توردا ئېسىلىپ تۇرىدىغان ئادەمنىڭ بىراقلا ھەپتىلەپ قارىسى كۆرۈنمىسە خوش دېيىشمەي كېتىپ قالغان دوستلارنى ھەر خىل دەرگۇمانغا سالمايدۇ دەپ كىممۇ ھۆددە قىلالىسۇن. گەرچە يېقىندىن بۇيان ئۆتكەن كۈنلەر توغرىلىق ئارتۇقچە ئويلاشمايدىغان بولۇپ قالغان بولساممۇ، مۇشۇ 10 كۈنلۈك ئىشلارنى ۋاقتىدا خاتىرىلەپ قويۇشمۇ بەلكىم مەن ئۈچۈن بىر خىل ھاردۇق، شۇنداقلا خۇلاسە چىقىرىش بولۇپ قالار دېگەن ئويدا كومپيۇتېر ئالدىدا ئولتۇرۇپتىمەن. شۇڭا تېمىنىمۇ سەپەر خاتىرىسى دېگەندىن كۆرە سەپەر خياللىرى دەپ ئېلىشنى راۋا كۆردۈم.

مەقسەتسىز ھەرىكەت بولماس

    ئاپتونۇم رايونلۇق پەن-تېخنىكا نازارىتى قارىمىقىدىكى تەرىبىيىلەش مەركىزى مەيلى قاچان، قانداق يەردە بولمىسۇن «ئۆلچەم ۋە تارازا»غا مۇناسىۋەتلىك مەشغۇلات لاياقىتى تەربىيىلەش بولامدۇ، باشقۇرغۇچى ياكى ئاسراش رېمونتچىلىق بولامدۇ تەرىيىلەش سىنىپىلا ئاچسا دەرس سۆزلەشكە مېنىڭ تەكلىپ قىلىنىشىم كونا قائىدىگە ئايلىنىپ قالغىلى 7 يىل بولدى. بۇ ئارىلىقتا مەن بارمىغان خوتەن، قەشقەر، كورلا، غۇلجا، ھەتتا كۇچا، سانجى قالمىدى. بۇ نۆۋەت ئىسمىنى ئاڭلىغان نامى چىقمىغان زورلاپ دېگۈدەك شەھەرلەشكەن يېڭى دىيار «تۇمشۇق» تا دەرس ئورۇنلاشتۇرۇلغان ئىدى. مەن ئويناپ چوڭ بولغان ئونسۇ ناھىيىسىنىڭمۇ تۇمشۇق دەپ بىر يېزىسى بولىدىغان. تۇمشۇق دېيىلگەن ئىكەن، «ھېلى بېكار تۇمشۇقۇڭغا سالىمەن»دىكى تۇمشۇق، يەنى كالپۇكنى جۈپلەپ ئۇچلىغان ھالدىكى ئادەمنىڭ ئەڭ ئاخىرقى ئەزاسى- ئاخىرقى نۇقتا كۆز ئالدىمغا كېلەتتى. دېمەككى بۇنداق ئاتالغان يەر بىز تۇرىۋاتقان جاھاننىڭ چېتىدەك تۇيغۇ بېرەتتى.

دەرسكە بارىدىغان بولغاندىكىن بارلىق چىقىمنى تەكلىپ قىلغانلار كۆتۈرەتتى. ناۋادا ئايرۇپىلان بولغان بولسىدى، بىر سائەتكە قالماي شۇ شەھەرگە توككىدە چۈشۈش مۇمكىن بولاتتى. ئەپسۇس ئايرۇدۇرۇم تېخى ياسىلىۋاتقان بولۇپ چىقتى. پويىزنىڭ ئاستىلىغىدىن بىزار، ئاپتوۋۇزنىڭ ئادەمنىڭ تۇرۇپ-قوپۇش ئەركىنلىكىنى چەكلىشىدىن بىزار بولغان مەن ئۈچۈن تۆت چاقنى دومىلىتىپ بېرىشتەك راھەتلىك ئىش يوق ئىدى. تەلىيىمگە ئاقسۇدىن ئۈرۈمچىگە بىر ئىش بىلەن ماشىنىلىق كەلگەن بىر دوستۇم بىلەن ئۇچرىشىپ قالدىم ۋە ئىككىلەنمەيلا يۇرتقا (ئاقسۇغا) ماشىنىلىق بېرىشنىڭ قارارىنى بېرىشتۇق.

«كۆزدىن ئايرىغان خۇدا ھاسىدىن ئايرىماپتۇ» دېگەندەك ئەزەلدىن بىر ئىزىدا ئۇزاق تۇرالمايدىغان مەن ئۈچۈن ئايدا بىر، ھېچبولمىغاندا پەسىلدە بىر ئۆيدىن ئايرىلىپ ئاللىقاياقلارغا سەپەر قىلىپ كەلمىسەم يېگەن تامىقىم چىرايىمغا چىقمايدىغان مەن ئۈچۈن بۇ قېتىملىق سەپەر قولۇمدىكى ئىشنى چورتلا تاشلاپ، ئەمدىلا يېشىغا تەگكەن ئوغلىمنىڭ شوخ قىلىقلىرىدىن كېچىپ كاللىنى سالقىندىتىپ كېلىشكە يېتەرلىك سەۋەپ بولالايتتى.

بىرىنچى بېكەت كورلا، ماشىنىغا گاز، ماي قاچىلاپ، ئانچە-مۇنچە سوۋغا سالام تەييارلاپ يولغا چىققۇچە ئۈرۈمچىدە كۈن پىشىندىن ئېشىپ بولدى. يولغا بىر چىقتۇقمۇ «چاپە ئېتىم چاپە» دەپ ماشىنىنىڭ سۈرئەت كۆرسەتكۈچىنى يول ياقىسىدىكى مۆكتۈرمىلەردىن قاچۇرۇپ، رولنى ئىككى نۆۋەت ئالمىشىپ تۇتۇپ كەچ قاراڭغۇ چۈشكەندە كورلىغا ئاران ئۇلاشتۇق. كورلىدىكى ئاغىينىلەر كەچلىك بازاردا خام پىۋىنى ئاپقۇرغا لىقلاپ قويۇپ، بىزنى كۈتۈپ ئولتۇرۇشقان ئىدى. گەرچە ئالدىن ياتاق تىزىملىتىپ قويۇشنى ھاۋالە قىلغان بولساقمۇ ساۋاقداشلىرىمدىن بىرى جاھىللىق قىلىپ ئۆز ئۆيىگە ئېلىپ كېتىدىغان بولۇپ تۇرۇپتۇ. كەچلىك بازارنىڭ ۋاراڭ چۇرۇڭلىرىدا گەپنى گەپكە قولاشتۇرمايدىغان خىرامانلىق كەيپىيات بىلەن بىرىنچى ھاردۇقنى چىقىرىپ ماشىنىنى تۇرغان جايىغا تاشلاپ، تاكسىلىق ساۋاقدىشىمىزنىڭ ئۆيىگە بېرىپ ئۇخلاپ قالدۇق.

كورلىنىڭ كەچلىك بازىرى ھەقىقەتەن قايناق ئىكەن. ھەممىدىن بىخەۋەر، ھەممىنى ئۇنتۇغاندەك كۆرۈنىدىغان خىرامان كىشىلەر ئىرىق ئايرىپ ئولتۇرماي بىر- بىرىگە قەدەھ تۇتۇشۇپ، ئىغاڭلاپ ئۇلتۇرۇشاتتى. ساياق سازەندە، ناخشىچىلار بارى- يوقىنى دۇلىسىغا ئارتىشىپ ئۇتتۇر كەلگەنلا توپقا ناخشىلىرىنى ئايىمايتتى. بۇ يەردىكى ئۆرۈم- پۆرىمە غۇلجىلىقلارنىڭ سورىنىدىكىدەك چاندۇرماي يانچۇقىغا تىقىپ قويۇش بولماستىن دوستانە كېلىشىش، ئوچۇق ئاشكارە سودىلىشىش ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشاتتى.

كورلىغا نەچچە ئون رەت بارغان بولساممۇ كوچىلىرىنى تېخى ئېنىق پەرق قىلىپ كېتەلمەيمەن. بۇنداق بولۇشىدىكى سەۋەپ كورلىنىڭ شەھەر قۇرۇلۇشىنىڭ خۇددى قوغۇن تىلىمىدەك باش ئاخىرى تۇتۇشۇپ كېتىدىغان ئوق كوچىلىرى ۋە ئارىدىكى قىلدام تومۇرسىمان تاق يوللىرىنىڭ تولىلىقىدىن دېسەممۇ بولىدۇ. ھېلىمۇ ياخشى بۇ قېتىم بارغىنىمىزدا شەھەر يول ئەسلەھە قۇرۇلۇشلىرى بىر قۇر تاماملىنىپ قالغاندەك بولغاچقا ئارتۇقچە ئېزىپ يۈرمەي كىرىش ۋە چىقىش ئېغىزلىرىنى بىماملال تېپىپ، يولىمىزغا ۋاران بولۇشقا نېسىپ بولدى. شۇنى قوشۇپ قويۇش كېرەككى، مەن دېمەتلىكلەر 20 يىللاردىن بۇيان ئۆتۈپ يۈرگەن باش ئەگىم كۆۋرۈكىنىڭ بىر كەسلىمىنىڭ پوككىدە چۈشۈپ كېتىشى كىشىنى چۆچۈتمەي قالمايتتى.

كۆۋرۈك چۈشۈپ كېتىش

12- ئاپرېلدىكى باش ئەگىم كۆۋرۈكىنىڭ توساتتىن چۈشۈپ كېتىش ۋەقەسى پۈتكۈل مەملىكەت مىقياسىدىكى كۆۋرۈكلەرنىڭ چۈشۈپ كېتىش خەۋىپىنىڭ تۇنجى سىگنالىنى چالغان ئىدى. گەرچە بۇ يېقىنقى يىللاردا ياسالغان بىتون قۇيمىلىق كۆۋرۈكلەردىن بولمىسىمۇ، ھەر ھالدا ھەسەن-ھۈسەن شەكلىدىكى قوش ئەگىمىلىك پۇلات چىۋىقلىق كۆۋرۈكلەردىن ئىدى. كۆۋرۈككە چىققان ماشىنا چۈشۈپ بولغىچە ئارىلىقتا كۆۋرۈك بېلىنىڭ يىنىك تەۋرەۋاتقانلىقىنى ھېس قىلغىلى بولاتتى. شۇنچە يىللاردىن بۇيان ئۆزىنىڭ مەزمۇتلىقى ۋە پۇختىلىقى بىلەن كورلىغا كىرىشتىكى پولات دەرۋازىدەك قەد كۆتۈرۈپ تۇرغان بۇ كۆۋرۈك 12-ئاپرېل سەھەر سائەت بەشلەردە كۆۋرۈكنىڭ ئۈرۈمچى يۆلىنىشتىن كىرىش ئېغىزىدىكى بىرىنچى كەسلىمە تاختىسى گۈمۈرۈلۈپ چۈشكەن ئىدى. بەختكە يارىشا ماشىنا چۈشۈپ كېتىش كۆرۈلمىگەنلىكى ئۈچۈن ئۆلۈش يارىلىنىش يۈز بەرمىگەن ئىدى.

15- ئىيۇل يېرىم كېچىدە خاڭجۇ سەنچياۋ سترولۇق كۆۋرۈكىنىڭ بىر بۆلىكى گۈمۈرۈلۈپ چۈشۈپ ئىككى ماشىنا ئۆزىنى قاچۇرۇشتىن ئۆزئارا سوقۇلۇپ بىر ماشىنا بوشلۇقتىن چۈشۈپ كەتتى. يۈك ماشىنىسىنىڭ شوپۇرى ئېغىر يارىلاندى.

19- ئىيۇل سەھەردە بېيجىڭ خۇەي روۋ رايونىدىكى باۋشەن بۇتخانىسى بەيشەن كۆۋرۈكى گۈمۈرۈلۈپ چۈشتى.

يۇقىرىقىدەك كۆۋرۈك گۈمۈرۈلۈپ چۈشۈش ۋەقەلىرى مەملىكەتنىڭ ھەرقايسى جايلىرىدا ئارقا ئارقىدىن يۈز بېرىشكە باشلىدى. مۇناسىۋەتلىك تەھلىلچىلەر كۆۋرۈكنىڭ گۈرۈرۈلۈپ چۈشۈشىنى كۆۋرۈك قۇرۇلۇش سۈپىتىنىڭ ياخشى بولمىغانلىقى، باشقۇرۇشنىڭ ناچارلىقى، ئېغىرلىقى چەكتىن ئاشقان يۈك ئاپتوموبىللىرىنىڭ ئۆتۈشىگە چەك قويۇلمىغانلىقى قاتارلىق سەۋەپلەرگە باغلاپ ئىزاھات بەرگەن بولسىمۇ، كىشىلەرنىڭ قەلبىدە يەنىلا يەنە قانداقتۇر بىر كۆۋرۈكلەر تۇرۇپلا چۈشۈپ كېتىدىغاندەك ئەندىشە باش كۆتۈردى. كۆۋرۈك چۈشۈپ كېتىشىنىڭ ئەمەلىي سەۋەبى قانداق بولۇشىدىن قەتئىي نەزەر شۇنداق يىغىنچاقلاپ ئۆتۈشكە ئەرزىيدىكى، كىشىلەر ئوتتۇرىسىدىكى مەنپەئەت تالىشىش كۈرىشىنىڭ كۈچىيىشى كۆۋرۈكنىڭ چۈشۈپ كېتىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىۋاتاتتى. مەيلى قۇرۇلۇش ئورۇلىرىنىڭ سۈپەت ئۆتكىلىنى چىڭ تۇتماسلىقىدىن بولسۇن ياكى يول ئاسراش- باشقۇرۇش تارماقلىرىنىڭ سەۋەنلىكىدىن بولسۇن ياكى يۈك ئاپتوموبىللىرىنىڭ يۈكنى زىيادە بېسىپ يولغا چىقىشىدىن بولسۇن يىغىنچاقلاپ ئېيتقاندا، كىشىلەر ئوتتۇرىسىدىكى مەنپەئەت تالىشىش كۈرىشىنىڭ سەۋەبىدىن ئايرىپ قاراشقا بولمايتتى. بۇرۇن شۇنچە مۇستەھكەم كۆرۈنگەن كۆۋرۈكلەرمۇ ئەمدى كىشىلەرنىڭ قەلبىدە ھامىنى بىر كۈنى گۈمۈرۈلۈپ چۈشۈش كېتىدىغاندەك ئەندىشە- تەشۋىش پەيدا قىلغان ئىدى.

ھازىرقى كۆۋرۈكلەرنىڭ ھەرگىزمۇ دەريا- ئېقىنلاردىن ئوڭۇشلۇق ئۆتۈش ئۈچۈنلا سېلىنمايدىغانلىقى ھەممىگە مەلۇم بولسا كېرەك. قاتناشنىڭ راۋانلىقىنى قولغا كەلتۈرۈش، قاتناشنىڭ مۇھىتقا بولغان تەسىرىنى ئازايتىش مۇھىمى سۈرئەتنى يۇقىرى كۆتۈرۈش ئۈچۈن تاش يول كېسىشىش ئېغىزلىرىدىن تارتىپ، تېز سۈرئەتلىك يول ۋە پويىز يوللىرىنىڭ ھەممىسى يەر يۈزىدىن كۆتۈرۈلگەن ھالدا بىتون تۈۋرۈكلەرگە ئارتىلغان بىتون لىملار ئارقىلىق خۇددى ئۆمۈچۈك تورىدەك يەر جاھاننىڭ ھەممىلا يېرىگە يامرىدى. ئادەتتە پىيادىلەر ۋە جانۇ جانىۋارلارنىڭ كېسىپ ئۆتۈشى چەكلىنىدىغان بۇ خىل كۆۋرۈكلەردە پەقەت بەلگىلەنگەن قاتناش ۋاستىلىرى ئۆز قەرەلىدە ئۇچقاندەك ئۆتۈشۈپ تۇراتتى. شۇلاردىن بىرى دەل ھازىرقى جۇڭگودا يۇقىرى دولقۇن پەيدا قىلىۋاتقان يۇقىرى سۈرئەتلىك پويىز يولى ئىدى.

مانا بىز يولغا چىقىپ ئەتىسى 23- ئىيۇل ئېغىر قاتناش ھاددىسىنىڭ يۈز بېرىدىغانلىقىنى ھېچكىممۇ خىيالىغا كەلتۈرمىگەن ئىدى. شۇنچە مۇستەھكەم كۆۋرۈكتە ئۇچقاندەك يۈرۈپ كېتىۋاتقان تېز پويىزنىڭ يېرىم يولدا توختاپ قالغان يەنە بىر پويىزغا ئارقىسىدىن كېلىپ قاتتىق سوقۇلىشى بىلەن ئالدىنقى تۆت ۋاگوننىڭ كۇكۇم تالقان بولۇپ، كۆككە كۆتۈرۈلۈپ يەرگە باشچىلاپ سانچىلىشى ۋە 4- ۋاگوننىڭ كوۋرۈككە مىنگىشىپ ئارقىسى ئاسمان پېلەك بولۇپ قېلىشى پۈتۈن جۇڭگو خەلقىنىڭ يۈرىكىنى قاتتىق ئەزدى.

پەن تېخنىكىغا تايىنىپ تەرەققىي قىلىش تەكىتلىنىۋاتقان مۇشۇ كۈنلەردە سائەتلىك تېزلىكى 400 كىلومېتىردىن ئاشىدىغان تېز سۈئەتلىك پويىزنىڭ مەيدانغا كېلىشىنى ھەقىقەتەن پەن-تېخنىكا نەتىجىلىرىنىڭ جەۋھىرى دەپ ئاتاشقا بولاتتى. سۈرئەتنىڭ تېز بولۇشى مەملىكىتىمىزدەك نوپوسى كۆپ دۆلەت ئۈچۈن پۇخرالارنىڭ ئىشىكتىن چىقىشتىكى يول ئازاۋىنى ئازايتىشقا بولغان پايدىسىنى سەل چاغلاشقا بولمايتتى. شۇغىنىسى ھەرقانچە يۇقىرى تېخنىكىنىڭ جەۋھىرى بولغان تەغدىردىمۇ ئۇنىڭ نورمال خىزمەت قىلىشى ۋە خەتەرنىڭ ئالدىنى ئېلىشلارنىڭ ھەممىسى ئادەم ئامىلىنىڭ تەسىرىدىن قېچىپ قۇتۇلالمايتتى. ھوقۇق بەلگىلەش قاتلىمىدىكى قىسمەن كىشىلەرنىڭ مەنئەئەتپەرەسلىكى ياكى تۆۋەن ھالقىلاردىكى مەشغۇلاتچىلارنىڭ قىلچىلىك سەۋەنلىكى يۇقىرىقىدەك يۇقىرى تېخنىلىك ساھەلەرگە تەۋە سىستېمىلاشقان مەھسۇلاتلارنىڭ ئۇزاق ۋاقىت نورمال، بىخەتەر خىزمەت قىلىشى ئۈچۈن ئورنىنى تولدۇرىۋالغۇسىز بالايى ئاپەتلەرنى ئېلىپ كېلەتتى. گەرچە تېخنىكا ھەرقانچە يۇقىرى بولغان تەغدىردىمۇ ئۇنىڭغا مۇناسىۋەتلىك كىشىلەرنىڭ ھەرىكەت ئۆلچىمىگە ئۆزلىكىدىن رېئايە قىلىش ئېڭى ۋە يۇقىرى سەزگۈرلۈكتىكى خەتەردىن ساقلىنىش تۇيغۇسى كەمچىل بولىدىكەن، ئۇنىڭدىن نورمال پايدىلىنىش مۇمكىن بولماي قالاتتى. شۇڭىمۇ 23- ئىيۇل ئېغىر قاتناش ۋەقەسىنى دەل مۇشۇنداق كىشىلەرنىڭ ساپا مەسىلىسىدىن كېلىپ چىققان ئادىمىي ئاپەت دەپ ئېيتىشقا بولاتتى.

شۇنىڭدىن كېيىن ھەر قېتىم ماشىنىلىق كۆۋرۈكتىن ئۆتۈشكە توغرا كەلگىنىدە خەپ مۇشۇ كۆۋرۈكمۇ گۈمۈرۈلۈپ چۈشمىسە بولاتتىغۇ دېگەن تەشۋىشتە سۈرئەتنى ئاستىلىتىپ، كۆۋرۈككە چىقىپ بولغاندىن كېيىن تېز- تېز ئۆتۈپ كېتىشنى ئىستەيدىغان بولۇپ قالدىم.

يوللار راۋان بولسا

تاڭ يورۇش بىلەن ئورنىمىزدىن تۇرۇپ ماشىنىمىزنى تېپىۋالدۇق ۋە كۆپ ئۆچۈرەت ساقلاشتىن ساقلىنىش ئۈچۈن بالدىرلا گاز قاچىلاش پونكىتىغا يېتىپ بېرىپ، ھايال بولمايلا باكنى لىقلىۋالدۇق. ئاددىيلا ناشتىلىقدىن كېيىن كۇچا تامان يول ئالدۇق.

بۇرۇنلاردا ئۈرۈمچىدىن كورلىغا كېلىش بىر نۆرى، كورلىدىن بۈگۈرنى ئاتلاپ كۇچاغا يېتىپ بېرىش مەيلى رول تۇتقۇچى ئۈچۈن بولسۇن ياكى يولۇچى بولسۇن يەنە بىر نۆرى ھەقىقەتەن يول ئازاۋىنى يەتكۈچە تارتىشلىق بىر ئىش ئىدى. ئاساسلىقى يولنىڭ ناچارلىقى، كۆرۈنۈشتە تەكشى كۆرۈنگەن بۇ كونا قوش يۆنىلىشلىك ئاسفالىت يول تۆت چاقلىق نەرسە ئۈچۈن بەئەينى كىر يۈيۈش تاختىسىنىڭ ئۆزى ئىدى. ھە دېسىلا يول يۈزىدىكى ئويمان دۇقۇرلار ماشىنىنىڭ قۇيرۇقىنى لەڭپەڭشىتىپ رولنى چىڭ تۇتمىسا خەتەر مانا مەن دەپلا كۆزگە چېلىقىپ تۇراتتى. يەنە كېلىپ بۇ تار يول يېزا قىشلاقلاردىن كېسىپ ئۆتىدىغان بولغاچقا يول قىستاڭ، سەللە دىققەت قىلمىسا ھەر بالانىڭ كېلىپ چىقىشى كۆز بىلەن كىرپىك ئارىلىقىدىكى ئىش ئىدى. قاچانلاردىدۇر كورلا-كۇچا تاش يولىنى تېز سۈرئەتلىك يوللاشتۇرۇش خەۋىرىنى ئاڭلىغانمەن، مانا بىز بۇ قېتىم يېتىپ كەلگەندە يېڭىدىن ياسالغان تېز سۈرئەتلىك يولدا توسالغۇسىز راۋان ئىگىرىلەشكە نىسىپ بولغان ئىدى. ئالاھىزەل تۆت سائەتتەك چاپقاندىن كېيىن كۇچا تەۋەسىگە يېتىپ كەلدۇق. يول باشتىن ئاياق تاق يۆنىلىشتە ئايرىم ئايرىم ئىككى يول قىلىپ ياسالغان بولۇپ، كۇچا تەۋەسىدىكى «ياقا» دېگەن يۇرتقا كىرگەندىن كېيىن بىز مېڭىۋاتقان يولدا قارشى يۆنىلىشتە كېلىۋاتقان ئىشەك ھارۋىسى دىققىتىمىزنى تارتتى. ئۇلاق چارۋىلىق قاتناشنىڭ يۈرۈشى تۈپتىن چەكلەنگەن بۇ يولدا يولنىڭ ئەڭ يۇقىرى سۈرئەتلىك بەلبىغىدا قارشىسىغا خىيالىغىمۇ كىرمىگەن ھالدا ئىشەكلىرىنى مېڭىشىغا قويۇپ بېرىپ كېلىۋاتقان ھارۋىلىق كىشىلەرنىڭ نېمىلەرنى خىيال قىلىۋاتقانلىقىنى بىلىپ بولمايتتى.

    ئىشەك ھارۋىلىق تېز سۈئەتلىك يولدە يۈرۈش ھەقىقەتەن بىر قىزىق ئىش، چۈنكى تېز سۈرئەتلىك يولدا ئېشەك ھارۋىسى ئۇياقتا تۇرسۇن، موتىسىكىلىت، ۋېلىسپىت، تراكتور دېگەندەك تۆۋەن سۈرئەتلىك قاتناش قورالىنىڭ يول يۈرىشىنىڭ چەكلىنىدىغانلىقى ھەممىگە ئېنىق. كۆرۈۋاتقىنىم ناھادا جاھان ئىشلىرىدىن بىخەۋەر بىرەر مويسىپىت بوۋاي ياكى موماي بولسىدى كارايى چاغلىق، بەلكىم ىاتالىشىپ كىرىپ قالغان، پۇرسەت بولسىلا چۈشۈپ كېتىدۇ دېسەكمۇ بولاتتى، لېكىن كېيىن يەنە ياپ- ياش قىران يىگىتلەرنىڭمۇ ئىشەك ھارۋىسىنى تاراڭشىتىپ بىر-ئىككى قۇچاپ چۆپ بېسىلغان ئېشەك ھارىۋىسىنى چاپتۇرۇپ كېتىپ بارغىنىنى كۆرمەمسىز. ئۇلار بەلكىم ئۆيىدە باققان سېغىن ئىنەككە ئېتىزدىن چۆپ ئورۇپ كېتىپ بارغاندۇ. بىردەم بولسىمۇ بالدىرراق ئۆيگە يېتىپ بېرىشنىڭ كويىدا مۇشۇنداق راۋان يولدا مېڭىشنى توغرا تاپقاندۇ بەلكىم.

بىر ئېشەك قېتىلغان پىگلو ھارۋىنىڭ ھازىرقى بازار باھاسىغا بەلكىم بىر ئۇچ چاقلىق موتوسىكىلىت كېلەر بولغىيتتى. ئېشەك دېگەن جانىۋارنى ئەمدى قاتناش قورالىغا ماتور قىلىشنىڭ دەۋرى ئۆتۈپ كەتكىلىمۇ خېلى زامان بولدىغۇ دەيمەن. شۇنداقتىمۇ بۇلار يەنىلا ئېشەك ھارۋىسى ئىشلىتىۋېتىپتۇ. تۇرمۇشنىڭ غۇرگۈللىگىدىن دەپ ئېيتىشمۇ تازا مۇۋاپىق ئەمەستەك تۇرىدۇ. چۈنكى ھازىر شەھەرلەردە بەزىدە 5مىڭ يۈەنگىمۇ توت چاقى بار نەرسىنى سېتىۋالغىلى بولىدىغان بولۇپ قالدى. بەلكىم ئۇلار ئۆز ھەرىكەت تەۋەلىكىنى ئىككىگە بۆلۈۋېتىش بەدىلىگە ياسالغان بۇ تېز سۈرئەتلىك يولدىن تازا رازى ئەمەس. بۇ يەردىن ئۆتۈپ كەتكۈچىلەرگە يوللار راۋانلاشقىنى بىلەن بۇ ئورۇندا ئەلمىساقتىن تارتىپ ياشاپ كەلگەنلەرگە بىر تەبىئىي توساق. بۇرۇنقى ئېتىز- ئېرىق بولامدۇ، باغ-ۋارانلارنى ئۇدۇل كەنگەنلا يېرىدىن كېسىپ ئېلىپ، توپا دۈۋىلەپ ئىگىز ئۇل سېلىنىپ ياسالغان بۇ يوللار ئۇلارنىڭ ئۆتەر يولىنى توسۇپ قويغان، ئايلىنىپ كېلىش ئۈچۈن نۇرغۇن يولنى ئارتۇق بېسىشقا توغرا كېلىدۇ.

ماتۇرلۇق قاتناش بىلەن ئېشەك ھارىۋىسىنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى ئوخشىماسلىق بىرىدە رولنى چىڭ تۇتۇش تەلەپ قىلىنسا يەنە بىرىدە چۈلۋۇرنى بوش تۇتۇشلا كۇپايە. ئېشەكمۇ بىر جانىۋار بولغان ئىكەن ھەر ھالدا نىشاننى پەرق قىلالايدۇ. قورسىقىنى توقلاپلا قويسا ياتقان يېرىدىن ئۆزى تۇرىدۇ. ئالاھىدە ماھارەت ۋە تېخنىكا بىلىش تەلەپ قىلىنمايدۇ. ماتورلۇق قاتناشتا بولسىچۇ، ھېچ بولمىسا ھەيدەشنى بىلىش كېرەك، ئاددىي رېمونتچىلىقتىن خەۋەرى بولمىسا بۇنداق يېزا يوللىرىدا توختاپ قالسا تالادا قېلىشتىن باشقىغە چارە يوق. قىسقىسى ئۇنىڭدا ھوزۇرلانغۇچىدىن مەلۇم مەلۇمات تەلەپ قىلىنىدۇ. جاھاندا خىرامان ياشاشنى ئىستىگۈچىگە بەلكىم ئىشەك ھارۋىسىدىنمۇ ياخشى تاللاش بولمىسا كېرەك. كەچ- ئاخشاملىرى ئىشەكنى يولغا سېلىپ قويۇپ، ھارۋىدا ئوڭدا يېتىپ يۇلتۇز سانىغاچ خانلەڭلۇڭغا توۋلاپ يول يۈرۈش ئۇيغۇرنىڭ قان- قېنىغا سىڭىشىپ كەتكەن راھەتلىك ياشاش بولسا كېرەك. مۇشۇ كۈنلەردە مۇشۇنداق كۈنلەرنىڭ ھوزۇرىنى سۈرۈش شەھەرلىكلەر ئۈچۈن پەقەتلا مۇمكىن بولمىغاندىن باشقا يېزىلىقلارغىمۇ تەس بولۇپ قالدى. چۇنكى يوللار زىيادە راۋانلىشىپ كەتكەن ئىدى.

ئاقسۇ ۋە ئونسۇ

مەيلى «ئاقسۇ» بولامدۇ ياكى «ئونسۇ» ھەر ئىككىسىنىڭ ئاتىلىشىدا «سۇ» سۆزى بولغان يېقىن خوشنا بۇ ئىككى يۇرت سۈيىنىڭ ئەلۋەكلىكىدىن بەلىكم شۇنداق ئاتالغان بولسا كېرەك. غەرىپتىن شەر*ققە سوزۇلغان بۇ قەدىمىي يۇرت تۆمۇر چوققىسىغا تۇتاشقان تۆپىلىكتىن باشلانغان ئېقىن سۇ دەريا ياساپ كېلىپ ئاخىرى تارىم دەرياسىنى ھاسىل قىلىدۇ. سۈيىنىڭ ئەلۋەكلىكى بىلەن بۇ زىمىن مەن چوڭ بولغاندىلا شالچىلىقتا داڭ چىقارغان، گۈرۈچلىرى شىنجاڭدا داڭلىق ئىدى.

بۇ نۆۋەت ئاقسۇغا بېرىپ كۆڭلۈم سۆيۈنگەن بىر ئىش كىشىلەرنىڭ ئۆزئارا پاراڭلىرىدا باشقا تىلدىكى سۆزلەرنى ئارىلاشتۇرماسلىقى بولدى. خۇددى ھەممە ئادەم خەلقى ئالەمنىڭ نازارىتى ئاستىدا سۆز قىلىۋاتقاندەك تولىمۇ ئورۇنلۇق ھەم يېقىشلىق قىلىپ، ساپ ئۇيغۇر تىلىدا پاراڭلىشىۋاتاتتى. پاراڭلىرىمىزدا ئاسان ئېزىپ كېتىدىغان «ھەق ئېلىش پونكىتى»، «كىملىك»، «كېمەر» لەر ئۇ ياقتا تۇرسۇن ھەتتا بالىلىق چاغلىرىمىزدىنلا كۆنۈپ كەتكەن «ۋېنسۇ» دېگەن يەر ناملىرىنىمۇ بىر چىرايلىق قىلىپ «ئونسۇ» دەپ ئاتىشىۋاتاتتى. «ئونسۇ» سۆزى ئەزەلدىنلا بۇ يەرنىڭ نامى ئىدى. قاچانلاردىدۇر خەنزۇچىدا «ۋېنسۇ» دەپ يېزىلغاندىن بۇيان ئېغىزدا «ۋىنسۇ» دەپ ئاتىلىدىغان بولۇپ يېزىقتا «كونىشەھەر» دەپ ئېلىنىپ كەلگەن ئىدى. ئاقسۇنىڭ ئەڭ يېقىن ناھىيەسى «ئونسۇ»، بۇ ئىسپاتلاش ھاجەتسىز ھەقىقەتلەردىن ئىدى. بۇ كورلىدىكى «كۆنچى دەرياسى» نى خەنزۇچىدا 孔雀河 دەپ ئېلىنغاندىن كېيىن ئۇيغۇرچىدا «توز دەرياسى»غا ئۆزگىرەپ قالغىلىۋاتقىنىغىنىڭ تەتۈرىسىچە ئىش ئىدى. كونىشەھەر دەپ ئاتىلىش چوڭلارنىڭ ئاتىشىدىكى ھازىرقى ئاقسۇنى يېڭى شەھەر دەپ ئاتاشتىن كەلگەن بولۇپ، ئەسلىدىنلا بىر يۇرتنىڭ قەدىمدىن تارتىپ بار بولغان قىسمىنى كونا شەھەر، يېڭى زاماندا بەرپا قىلىنغان قىسمىنى يېڭى شەھەر دەپ ئاتاشتىن كەلگەن ئىدى. ئونسۇ ناھىيەسى بىلەن ئاقسۇ شەھىرى ھەقىقەتەن ئارىلىقى 10 كىلومېتىرمۇ كەلمەيدىغان يېقىن قوشنىلاردىن ئىدى. ھېلىمۇ بۇ جاي بىرى ۋىلايەت دەرىجىلىك شەھەر يەنە بىرى ناھىيە بازىرى ھالىتىدە ھەرقايسىسى ئۆز-ئۆزىگە ئىگە بولىدىغان ئاتا بالىلىق مۇناسىۋەتنى ساقلاپ كەلگەن ئىدى. كوناشەھەر بولغانىكەن بۇ جاينىڭ قەدىمىي شەھەرگە تەۋە مەلۇم مەدەنىيەت قاتلىمى بارلىقىنى دەلىللەپ بېرىدۇ. گەرچە يېقىنقى يىللاردىن بۇيان بۇ يۇرتتىن جاھانغا تونۇلغان ھەر خىل يولىدىكى كىشىلەرنىڭ كۆپلەپ چىقىشى بىلەن يۇرت ئىچى تىنىق كۆلدەك تىنجىپ قالغان بولسىمۇ، يەنىلا يۇقىرىدا تىلغا ئالغىنىمىزدەك ئۇيغۇر تىلىنى ساپلاشتۇرۇپ قوللىنىش جەھەتتە كۆز يۇمغۇسىز باشلامچىلىق رولىنى نامايان قىلىپ تۇراتتى. بۇ يۇرتتا يەنە كۆكيار دەيدىغان يېڭىدىن بەرپا قىلىنغان ئىھاتە ئورمانلىق ۋە قىلمىش ئاتام مازارگاھى دەپ ئاتىلىدىغان قەدەمىي تەۋەررۈك زىمىن بار. كۆكيار ئەسلى قىزىل بايراق تۆپىلىكىنى باشلىنىش قىلغان ئۇزۇنغا سوزۇلغان ئىھاتە ئورمانلىق بولۇپ سۈنئىي كۆكەرتىلگەن بۇ زىمىن ھازىر مىۋىلىك دەرەخلەر بىلەن پۇركىنىپ، ئالما، ياڭاقنىڭ ماكانىغا ئايلىنىپ قاپتۇ. كۆكيار سەيلى ساياھەت رايونىدا يەنە نۇرغۇن ئارامگاھلار قۇرۇلۇپ كىشىلەرنىڭ ئىشتىن سىرتقى ئەڭ ياخشى كۆڭۈل ئېچىش سورۇنىغا ئايلىپ بوپتۇ. مەن بارغان شۇ باغ ئالمىلىق باغ بولۇپ، باغ ئىچىدىكى يۇمىلاق ئۆيدە مېھمانلار كەڭ كۇشادە پاراڭلىشىپ، ساز چېلىشىپ، ناخشا ئېيتىشىپ كۆڭۈللەرنى شات ئەيلىشەتتى. بۇ يەردە يەنە غاز، ئۆردەك، توشقان گۆشلىرىدىن قورۇلغان قورۇمىلارنى خالىغانچە بۇيرۇتقىلى بولىدىكەن. يەنە يەرگە يېپىشىپ باراقسان مىۋە تۇتقان ئالما دەرىخى شاخلىرىدىكى ئالمىلارغا قەغەز خالتا كىيدۈرۈپ قويۇلىشى دىققىتىمنى تارتتى. بۇ ئاساسلىقى سورتلۇق ئالما مىۋىلىرىنىڭ زىيانداش قۇرت ۋە دېھقانچىلىق دورىلىرىنىڭ زىيىنىغا ئۇچرىماسلىقى ئۈچۈن ئىكەن.

مارالبېشى

مارالبېشىغا ئىلگىرى نەچچە رەت بارغان بولساممۇ بۇ قېتىمدىكىدەك كۈزىتىپ باقماپتىكەنمەن. كوچا- كويلىرى رەتلىك، ئاسفالىتلىشىپ، قاتناش چىراقلىرى تولۇق ئورۇنلاشقاننىڭ ئۈستىگە بىر ناھايە بازىرى دەرىجىسىدىن ھالقىغان ھالدىكى ئىگىز ئىمارەتلەر، رەتلىك بازار رەستىلەر كىشىنى بۇ يەرنى بىر شەھەرمىكىن دېگەن ئويغا كەلتۈرەتتى. كىشىلەر ناھايىتى بىخارامان ھالدا ۋېلىسپىتلىك، موتوسىكىلىتلىك ۋە پىيادە يول يۈرۈشەتتى. شەھەردىكى كىرا ماشىنىلىرىمۇ چوڭ شەھەرلەرنىڭكىدىن ئانچە پەرقلەنمەيتتى. بىر قانچە يېڭىدىن ئېچىلغان تاللا بازىرىنى ئارىلاپ بۇ يەرنىڭ ھەقىقەتەن بۇرۇنقى مارال بېشى ناھىيەسى ئىكەنلىگىدىن گۇمانلانغۇدەك كەيپىياتقا كەلدىم. مارالبېشىنىڭ داڭلىق نەرسىلىرى خېلى كۆپ، بۇنىڭ ئىچىدە مارالبېشى توغراق موگوسى ۋە مارالبېشى تونۇر كاۋىپىنىڭ خېلىلا داڭقى بار. مارالبېشىنى خەنزۇچىدا نېمە دەپ «باچۇ» دەيدىكىن دېسەم يېقىندا ئۇيغۇرچىدا «بارچۇق» دەپمۇ ئاتىلىدىغانلىقىدىن خەۋەر تاپتىم. باچۇ ئەسلى بارچۇقتىن ئۆزگىرىپ كەلگەن بولسا كېرەك. مارالبېشىنىڭ قىسقا مۇددەتتە بۇنچىلىك تەرەققىياتقا ئېرىشەلىشىنى بۇ يەردە 2003-يىلى 24 –فېۋرال يۈز بەرگەن 6.8 بال يەر تەۋرەشتىن كېيىنكى قايتا قۇرۇشنىڭ تەسىرىدىن ئايرىپ قاراشقا بولمايدۇ. تەبىئىي ئاپەت بەزىدە ھايات قالغۇچىلار ئۈچۈن بەخت سائادەت ئېلىپ كېلىدىغاندەكمۇ قىلاتتى. ھازىر ئۇ چاغدىكىدەك ئاسان ئۆرۈلۈپ كېتىدىغان كېسەك تاملارنىڭ ئورنىغا يەر تەۋرەشكە چىداملىق بىتونلۇق ئىمارەتلەر سېلىنىپ پۈتكۈل ناھىيە بازىرى پۈتۈنلەي يېڭىچە تۈسكە كىرگەن ئىدى.
ئاخىرقى نىشان مارالبېشىغا 50 كىلومېتىرچە كېلىدىغان تۇمشۇق شەھىرى بولغاچقا، بۇ جايدا كۆپ تۇرۇشقا ئامال يوق كىرا ماشىنىسىدىن بىرىگە چىقىپ تۇمشۇق شەھرىگە قاراپ يول ئالدىم.
مارالبېشى ھەرقانچە بولسىمۇ چاغلىق بىر ناھىيە بازىرى، تۇمشۇق دېگەن ھەقىقىي شەھەر دېگەن خىيال بىلەن كېچە قاراڭغۇ چۈشىشىگە ئەگىشىپ چىراقلىرى چاقناپ تۇرغان شەھەر مەنزىرىسى رايونىغا كېتىۋاتقان ھېسسىياتتا بولىدىغانلىقىم ئېنىق. ئالاھەزەل يېرىم سائەتچە ماڭغان بولساقمۇ كۆز ئالدىمىز قاراڭغۇلۇقتىن باشقا نەرسە يوق، ھېچ بىر شەھەر چىراقلىرى كۆرۈنەي دېمەيتتى.

تۇمشۇق شەھەرى

باشتا ئېيتقىنىمىزدەك تۇمشۇق دېگەن بۇ نام ئاڭلىماققىلا جاھاننىڭ بىر بۇرجىكى دېگەندەك تۇيغۇ بېرەتتى. بۇ قېتىم بۇ يەرگە يېتىپ كەلگىچىمۇ ئالدى كەينى 3 كۈنلۈك مۇساپىنى بېسىپ ھەر خىل قاتناش ۋاستىلىرىدىن ئورتاق پايدىلانماي بولمىدى. مانا ئەمدى تۇمشۇق شەھەرىگە قاش بىلەن كىرپىكچىلىك ئارىلىق قالغان چاغدىمۇ مەنزىل ھېچ بىر ئۆزىنى كۆرسىتەي دېمەيۋاتاتتى. بىز كېچە قارڭغۇلۇقىدا ماشىنىنىڭ چىرىقى يورۇتقان يول ئىزىدىن بۆلەك ھېچنېمىنى كۆرەلمىگەن ھالدا تۇن قاراڭغۇلىقىدا يولدىن ئازماي كېتىپ باراتتۇق. يولغا چىققىلى ئالاھىزەل بىر سائەتچە ۋاقىت بولغاندا يولنىڭ بىر يېقىدا كىچىكراك دۆمبەلچەك- تاغ باردەك قىلدى. شۇپۇرنىڭ چۈشەندۈرۈشىچە بۇ تاغ شەھەرنىڭ كىرىش ئېغىزىغا ئوخشاش يولنىڭ ئىككى تەرىپىدە قەد كۆتۈرۈپ تۇرىدىكەن. سەل ماڭغاندىن كېيىن يولنىڭ يەنە بىر تەرىپىدىمۇ ئاۋالقىگە ئوخشىشىپ كېتىدىغان يەنە بىر تاغنىڭ كېچە ئاسمىندا كۆزگە چېلىقىپ تۇرغانلىقى بايقالدى. ھەققىقەتەن بۇ شەھەر دەرۋازىسىدەك ئانچە ئىگىز دەپ كەتكىلى بولمايدىغان ئىككى تاغ ھەقىقىي ئىسمى جىسمىغا لايىق تاش سېپىل بولۇپ شەھەرنىڭ كىرىش يولىنى قورۇقداپ تۇراتتى. ئەسلى شەھەر چىراقلىرىنىڭ يىراقلاردىن كۆرۈنمەسلىكى مۇشۇ تاغ بولغاچقا بولغان ئىكەندە، دەپ ئويلاپ تۇرۇشۇمغا ھەر ھالدا ئالدىمىزدا يورۇقلۇق كۆرۈنگەندەك قىلدى. بۇ شەھەرگە كىرىش يولىدىكى ئامانلىق ساقلاش ئەسكەرلىرىنىڭ تەكشۈرۈش پونكىتى ئىكەن. ئۇلار ماشىنىنىڭ ئارقا ساندۇقى ۋە ئارقا ئورۇنداقلىرىنى بىرەر قۇر تەكشۈرىۋەتكەندىن كېيىن كىملىكلىرىمىزنى يىغىۋېلىپ تىزىملاپ بولۇپ قايتۇرۇپ بەردى. شوپۇر ئۇلاردىن بىرىگە چاندۇرماي بىر قاپ سىگارت ھەدىيە قىلىۋەتتى ۋە يولغا چىققاندىن كېيىن شۇ سوۋغىنىڭ ياردىمىدە ئۇزاق ھايال بولمايلا توساقتىن ئۆتۈشكە يول قويۇلغانلىقىمىزنى قوشۇپ قويدى. نە زامان بۇ، شەھەرگە كىرىش ئۈچۈنمۇ بويۇن قىسىپ، تەكشۈرىدىغانلارغا خوشامەت قىلىشقا توغرا كېلىدىغان، يا بىز بىرەر يامان مەقسەتتە بۇ دىيارغا كېتىۋاتمىساق. ئېنىقكى بۇ يەردە ئامانلىق باشقۇرۇش، تەكشۇرۇش كۈچلۈك ئېلىپ بېرىلىۋاتاتتى.
بىر قانچە ئەگىمىلەردىن ئايلىنىپ ئۆتۈپ ئاخىرى شەھەر ئىچىگە كىرگەندەكمۇ بولدۇق. كوچا چىراقلىرى خۇنۇك ھەم شالاڭ يېنىپ تۇراتتى. مەن بىلەن بىر ماشىنىدا كەلگەن يەنە بىر سەپدىشىمىزنى يول ئۈستىدىلا بىر كىشى ئالدىغا چىقىپ كۈتىۋالدى. كۆردۈمكى كۈتىۋالغۇچى يېنىغا تاپانچە ئاسقان ھالدا تۇراتتى. مانا بۇ، بۇ شەھەردە ھەربىي رايون پۇرىقىنىڭ خېلىلا ئېغىرلىقىنى كۆرسىتىپ تۇراتتى. شوپۇر مېنىڭ بارار گاھىمنى سورىۋالغان كېيىن ئۇتتۇرلا مېنىڭ چۈشۈشۈم بەلگىلەنگەن مېھمانخانىنىڭ ئالدىغا ماشىنىنى توختاتتى. ماشىنىدىن چۈشۈپ كىرا ھەققىنى تۆلىگۈچە ئارىلىقتا مېنى ساقلاۋاتقانلار يېنىمدا پەيدا بولۇشۇپ، قولۇمدىن سومكىلارنى ئېلىشتى. بىز ئاددىيلا سالام سائەت قىلىشىپ مىھمانخانا زالىغا قەدەم ئالدۇق. ئۇلار مېنى ئۇزاق ساقلىغانلىقىنى ئېيتىشتى. ياتاقنىمۇ تەق قىلىپ ھاۋا تەڭشىگۈچنى ئېچىپ ياتاق ھاۋاسىنى تەڭشەپ، ھەتتا مۇنچا سۈيىنىمۇ تەڭشەپ قويۇپتۇ. مەن ياتاققا كىرىپ سومكامنى قويۇپ قويۇپلا يېنىپ چىقتىم. ئادىتىم بويىچە سىرتلاردا قونۇپ قالسام، تۇرمۇش لازىمەتلىكلىرىدىن لۆڭگە، پايپاق دېگەندەك زۆرۈر نەرسىلەرنى بارغانلا يېرىمدە سېتىۋالاتتىم. شۇ باھانىدا ئۆزەم يېڭى كەلگەن شەھەرنىڭ مەن تۇرغان يېرىنىڭ ئەتراپىنى بولسىمۇ سەل ئايلىنىپ بېقىش مۇمكىن بولاتتى. زالغا چىقىشىمغا مېنى كۈتىۋالغانلار تېخى تارقىشىپ كەتمەپتىكەن. مەن مەقسىدىمنى ئېيتقاندىن كېيىن ئۇلار ئىشىكتىن تەڭ چىقىشىپ ماڭا دۇكان بار تەرەپنى كۆرسىتىپ قويۇشتى. مەن ئۇلارنىڭ بىرگە بېرىش تەكلىپىنى سىلىق رەت قىلدىم. ئوڭغا بۇرۇلۇپ، يولدىن ئۆتۈپ چىراق يورىقىدىكى بىر قىسىم رەستىلەرنى مۆلچەرلەپ خېلى ماڭدىم. ھەر بىر رەستە ئالدىدا 4-5 تىن كىشى ئۈستەلنى چۆرىدەپ قەرت ئويناۋاتامدۇ، پاراڭلىشىۋاتامدۇ ئەيتاۋۇر ماڭا قارارغا چولىسى يوقتەك قىلاتتى. مەن ئۇلارنىڭ ئۇتتۇرىدىكى دۇكانغىمۇ، ئاشپۇزۇلغىمۇ ئوخشاش كېتىدىغان ئىشىكى ئوچۇق دۇكانلارغا بېشىمنى تىقىپ بىر- بىرلەپ قاراپ چىقىشقا باشلىدىم. سوراشقا ئادەم يوق. ئىگىسى ئىشىك ئالدىدا دۇكاندىن 10 قەدەملەرچە يىراقلىقتا. پەقەت ئۇلار باققان ئىتلار بولسا كېرەك ئەتراپىمدا تىمىسقىلاپ، ئانچە مۇنچە قاۋاپ ھەيۋە قىلىپ پۇتلىرىمنى پۇراپ يۈرگىنى يۈرگەن. قانچە ماڭغانسېرى بۇ پىستىچاق ئىتلار سان جەھەتتە غولداپ قوشۇن بولۇپ قېلىۋاتقاندەك قىلاتتى. يۈرىكىم جىغ قىلغاندەك بولۇپ، بىر خىل ئەنسىز تۇيغۇ كاللامغا يامرىدى. بولدى ئىشىمنى يۇغۇشتۇرۇپ كەلگەن يېرىمگە قايتاي. مەن ئارقامغا ياندىم. ئىتلارمۇ تەڭ ئارقامدىن قاۋۇشۇپ، خۇددى مەن بىر نەرسىنى ئوغىرىلاپ قاچقاندەك تاپ بېسىپ كېلىۋاتاتتى. نەچچە رەت يەرگە ئېڭىشىپ قورقاق سېلىپ ھەيدىۋەتكەنمۇ بولدۇم. ھېلىقى يول بويىدە سورۇن تۈزىۋالغانلارغا ئويۇن بولمىسۇن دەپ ئارتۇقچە ھەرىكەت ۋە ئاۋاز چىقىرىشنى خالىمىدىم. چىشىمنى چىشلەپ ئالدى ئارقامغا چاندۇرماي قاراپ مېڭىپ ئاخىرى مېھمانخانا بىناسىنىڭ ئالدىغىمۇ يېتىپ كەلدىم. ماڭا يول كۆرسەتكەنلەر ھېلىمۇ مېنى ساقلاپ ئىشىك تۈۋىدە تۇرۇشۇپتۇ. نەتىجىنىڭ چوقۇم شۇنداق بولۇشىدىن ئالدىن خەۋەرداردەك نېمە سېتىۋالغانلىقىمنى ئانچە سوراپ كەتمەي ئامانلىقىمنى جەزىملەشتۈرۈپلا مېنى ياتاققا ئۇزۇتۇپ قويۇشتى. ياتاققا كىرىپ كارۋاتقا ئۆزەمنى ئوڭدىسىغا ئاتتىم. كاللامدا ھېلىلا مەن ماڭغان كوچىدىكى رەستە ئاپشاركىلىرىنىڭ قورقىقى ھۆكۈم سۈرەتتى. قاچانلاردا ئۇخلاپ قالغانلىقىمنى بىلمەيمەن، بەرھەق كېچىچە نەچچە رەت ئىت قوغلاپ چۈش كۆرۈپ، قارا تەرلەپ ئويغىنىپ كېتىپ، تۈزۈك ئۇخلىيالماي تاڭنى ئاران ئاتقۇزدۇم.

دەرس باشلاندى

بۇ قېتىمقى تەرىبىيىلەش كۇرسىغا مۇئەللىم ئاتالغان مەن، دەرسكە كېچىكىپ قالماسلىق ئۈچۈن بالدىرلا ئورنۇمدىن تۇرۇپ، ئاددىيلا ناشتىلىقتىن كېيىن دەرسخانىنىڭ ئالدىغا بەلگىلەنگەن ۋاقىتتىن 5 مىنىۇت بۇرۇن ئۈندۈم. كۆردىمكى، يۈز كىشىلىكتىن ئاشمايدىغان يىغىن زالى دەرسخانا ھالىتىدە ئۈستەل ئورۇنداقلار رەتلىك تىزىلىپ، ئالدى تەرەپتىكى رەئىس سەھنىسىدە بىر رەت ئورۇن قىزىل يوپۇق يېپىلغان ھالدا تەقلىنىپتۇ. ئىشىك تۈۋىدە مېنى كۈتۈپ تۇرغان پويى ئىگىز ئەمەس، يوغان قورساق نامەلۇم كىشىلەر بىلەن روھلۇق سالاملىشىپ دەرسخانىغا باش تىقتىم. رەئىس سەھنىسىنىڭ ئارقا تېمىدا قارا دوسكا ۋە ئاق پىلاتىنكا تارتىلىپ، پرويېكتور، خاتىرە كومپيۇتېر تەقلەنگەندىن سىرت يەنە ئارقا تەرەپ تۇرۇسقا تاقاپ «2011-يىللىق ئۆلچەم باشقۇرغۇچى ۋە مەشغۇلاتچى خادىملارنى تەربىيىلەش كۈرسى» دېگەن چوڭ خەتلەر يېزىلغان پىلاتىنكا ئېسىقلىق تۇراتتى.
قەرەلىگەن ۋاقىت توشۇشى بىلەن كۆپچىلىك ئۆز ئورۇنلىرىغا ئولتۇرۇشۇپ رەئىس سەھنىسىگە تەكلىپ قىلىندىم. ئالدىمدا 吐尔迪 دېگەن خەت يېزىلغان كۆرسەتمە تاختا قويۇلغان ئىدى. رېياسەتچى باشلىنىش سۆزى قىلغاندىن كېيىن يەرلىك ئۆلچەم ئىدارىسىنىڭ باشلىقىنى سۆزگە تەكلىپ قىلدى. باشلىقنىڭ ئالدىن تەييارلىۋالغان ئىككى بەتلىك تۇنۇق ۋەرەقىنى بېشىنى كۆتۈرمەي ئوقۇپ چىقىشى ئۈچۈن 10 مىنۇتچە ۋاقىت كەتتى. ئارقىدىن ئۈرۈمچى پەن-تېخنىكا نازارىتى تەربىيىلەش مەركىزىدىن كەلگەن مەخسۇس خادىم سۆزگە تەكلىپ قىلىشلار بولۇنۇپ، ئەڭ ئاخىرىدا سۆزلەش نۆۋىتى ماڭا كەلدى.
مېنىڭ بىرىنچى دېگەن سۆزۈم، «كۆپچىلىكنىڭ شۇنچە ئالدىراش ئىشىنى تاشلاپ بۇ يەرگە يىغىلغانلىقىدىن كۆپ مىننەتدارمەن. مەن شۇنچە يىراق يەردىن ھەرگىزمۇ رەسمىيەت ئۈچۈن كەلمىدىم. گەرچە ھېلى تىلغا ئېلىنغاندەك بۇ قېتىمقى تەربىيىلەش كۇرسىدا ھەقىقەتەن كۆپچىلىكنىڭ ئىمتىھانىدىن ئوڭۈشلۇق ئۆتۈپ، لاياقەتلىك كىنىشكىسىگە توسالغۇسىز ئېرىشىشى تولىمۇ مۇھىم بولسىمۇ، لېكىن بۇ دەرسنى مەن سۆزلىگەن ئىكەنمەن ئاز تولا بىرنەرسە ھېس قىلدۇرمىسام ھېساب ئەمەس. چۈنكى ئۆگىنىش ھەممىمىزنىڭ باش تارتىپ بولماس بۇرچى، نۇرغۇنلىغان قىيىن ئىشلار پەقەت ئۈزلۈكسىز ئۆگىنىش ئارقىلىقلا ئاسانلىشىدۇ...» دېگەنلەردىن ئىبارەت بولدى. سۆزۈم تۈگىگەندە پەستە ئولتۇرغانلار تەڭلا روھلۇق چاۋاك چېلىشتى ۋە ئارخىرىدا «مەن دەرسنى بۇنداق بىر ئورۇندا ئولتۇرۇپ كىتاپقا قاراپ ئەمەس، ئۆرە تۇرۇپ مىكرافون قولۇمدا سەھنىدە ناخشا ئېيتىۋاتقاندەك سۆزلەشكە ئادەتلەنگەن» دېگەننى قوشۇپ قويدۇم.
رەئىس سەھنىسىدە ئولتۇرغانلار ئورۇن بوشۇتۇشتى، سەھنە قايتىدىن سەرەمجانلاشتۇرۇلدى. پەقەت ئارقا تەرەپتە سىنكامېرا تۇتىۋالغان مۇخبىر چىراي بىر قانچە كىشىلا دىققىتىنى مېنىڭ ھەر بىر ئېغىز سۆزۈم، ھەر بىر ھەرىكىتىمدىن ئۈزمەي دەسلەپكى يېرىم كۈنلۈك دەرستە بىللە بولدى. ئۆزەم ئېلىۋالغان فوتو ئاپپاراتنى ئۇلارغا سۇنۇپ، مەن ئۈچۈنمۇ خاتىرە ئۈچۈن بىر نەچچە پارچە رەسىم تارتىپ قويۇشنى ھاۋالە قىلدىم.
دەرسنىڭ ئاساسىي مەزمۇنى «ئۆلچەم ۋە تارازا» نى مەركەز قىلغان ھالدا ئۆلچەش ئەسۋاپلىرىدىكى ئادىللىق، باراۋەرلىك، مۇناسىۋەتلىك خادىملارغا قويۇلىدىغان ئەخلاق ساپا، قانۇنىي تۈزۈم قارىشى، ساقتىلىقتىن قەتئىي ساقلىنىش، ھىيلە- مىكىر ئىشلىتىشنى قاتتىق تىزگىنلەش ۋە ئۇلارنىڭ ئەمەلىي ئۇسۇل قائىدىلىرى، ئالدىن تەكشۈرۈپ باھالاش، ساقلانغان مەسىلىلەرنى ئالدىن بايقاش ۋە ھەل قىلىش چارىسى بەلگىلەش قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدىغان بولۇپ، ئادىمىيلىك بىلەن توغرا مەشغۇلات، قانۇنىي تۈزۈم قارىشى بىلەن ئەخلاق قاراش بىرلەشتۈرۈلگەن ھالدا بىر قېتىملىق روھى تازىلاش، روھنى چىڭىتىش، تاۋلاش دەرسى بولۇپ ھېسابلىناتتى.
دەرس ئارىلىقىدا كۆپچىلىكنىڭ دىققىتىنى دەرسكە يىغىش ئۈچۈن ھەر خىل قىزىقارلىق مىساللار، تەھلىللەر ئوتتۇرىغا قويۇلىدۇ. بۇنىڭ ئىچىدىكى بىرى «12 تال چوڭ كىچىكلىكى ئوخشاش شارچە بار، ئىچىدىن بىرسىنىڭ ماسسىسى باشقا 11 تال شاردىن ئېغىر ياكى يېنىك. بىر تال قوش پەللىلىك تارازا بېرىلگەن. شۇ شارچىلارنى گۇرۇپپىلارغا بۆلۈپ تارازىغا پەقەت 3 لا قېتىم قويۇش ئارقىلىق ئۆلچەمسىز تارازىنى تېپىپ بېرىڭ. شۇنداقلا ئۇ شارچىنىڭ باشقا شارچىلاردىن ئېغىر ياكى يېنىكلىكىنى ئېنىقلاپ بېرىڭ» دەيدىغان مۇنازىرە سوئالى ۋە « بىر كىشى شاتۇت ئالماقچى بولۇپ قۇش بازىرىنى ئارىلاۋېتىپ، بىر شاتۇتنىڭ ئالدىدا بۇ شاتۇت 200 يۈەن، ئىككى خىل تىل بىلىدۇ، يەنە بىر شاتۇتنىڭ ئالدىدا 400 يۈەن، تۆت خىل تىل بىلىدۇ، ئۈچىنچى بىر شاتۇتنىڭ ئالدىدا 800 يۈەن دەپ يېزىلغانلىقىنى كۆرۈپتۇ-دە ساتقۇچىدىن سوراپتۇ:
-        بۇ 800 يۈەنلىك شاتۇت 8 خىل تىل بىلەمدۇ؟
-        ياق!- دەپتۇ شاتۇت ساتقۇچى،- پەقەت ئاۋۇ ئىككى شاتۇت بۇ شاتۇتنى «خوجايىن» دەپ چاقىرىدۇ.
دېگەندەك نۇرغۇن ئىگىلىك باشقۇرۇشقا دائىر سەرخىل ھېكايىلەر قىستۇرما قىلىنىدۇ.
        دەرس شۇ تەرىقىدە ئىككى كۈن يېڭىدىن يېڭى مەزمۇنلار سۆزلىنىپ ئاساسىي جەھەتتىن بىر ياققا چىققاندىن كېيىن، ئۈچىنچى كۈنى چۈشتىن ئاۋۋال ئاساسىي مەزمۇنى تەكرارلىنىپ، چۈشتىن كېيىن نەق مەيدان پىراكتىكا ئۈچۈن يېقىن ئەتراپتىكى بىر زاۋۇتنىڭ ئېلېكترونلۇق يەرگىرى بار يەرگە بېرىش بىلەن ئاياغلاشتى.
        4- كۈنى ئىمتىھان ئېلىناتتى. ئىمتىھاندا گەرچە مېنىڭ بولۇشۇم بەلگىلەنگەن بولسىمۇ، لېكىن كۇرسانتلار ئۈچۈن مېنىڭ بولۇش بولماسلىقىمنىڭ كارايىتى چاغلىق ئىدى. شۇڭا مەن 3- كۈنى كەچتىلا قايتىشنىڭ تەرەدۇتىغا چۈشتۈم.
       
        قايتىش سەپىرىدە
       
ھەقىقەتەن «يول ئازابى، گۆر ئازابى» دەپ بېكارغا ئېيتىلماپتىكەن. تۇمشۇققا كېلىشىم شۇنچە تەسكە توختىغانلىقى ئۈچۈنمۇ كېتىشتە بولسىمۇ ئاسانراق ئۇسۇلنى تاللاشقا تىرىشتىم. تۇمشۇقتىن ئاقسۇغا ھەر كۈنى سەھەردا قاتنايدىغان بىرلا نۆۋەتچى ئاپتۇۋۇز بار ئىكەن. 4-كۈنى يەنى جۈمە كۈنى سەھەردە ئورنۇمدىن تۇرۇپ بېكەتكە باردىم ۋە بىلەت ئېلىۋېتىپ ساقلىدىم. ماڭا ئوخشاش ئۈرۈمچىدىن كەلگەن، كۇرسنىڭ ئالدى –كەينىدىكى ئىشلارغا چاپىدىغان ئورۇنلاشتۇرغۇچى خادىممۇ مەن بىلەن بېكەتكە بىرگە باردى ۋە ئاپتۇۋۇز كەلگۈچە ساقلاپ ئاپتۇۋۇزنىڭ ھال تۇرقىنى كۆرۈۋېتىپ قايتىپ كەتتى. ئۇنىڭ دېيىشىچە قەشقەردىن كېلىدىغان ئاپتۇۋۇزنىڭ ھالى بۇنىڭدىن كۆپ خاراپمىش. تۇمشۇققا كەلگۈچە تولا توختاپ، قېقىلىپ سوقۇلۇپ ئاران كېلىۋاپتىكەنمىش. ئادەتتە ئۇ كىشى مېنىڭدىن بىر قانچە كۈن بۇرۇن يولغا چىقىپ، ھەممە ئىش تۈگىگەندە ئاندىن ياناتتى. بۇ قېتىممۇ ئىمتىھاننى مەن يوق چاندۇرماي ئېلىۋېتىپ، 48 سائەتتىن كېيىنكى پويىزدا مارالبېشىدىن ئۈرۈمچىگە ئۇتتۇر قايتماقچى بولۇپ تۇمشۇقتا قالدى. ئىمتىھان جەريانىدا ئوقۇغۇچىلار سوراپ قالسا «مۇئەللىم ياتىقىدا سەل بىتاپ بولۇپ يېتىپ قالدى» دەپ قويىدىغانلىقىنى قوشۇپ قويدى. ھەي يەنە يالغاننى توقۇيدىغان بولدى بۇ كىشى، دەپ ئويلاپ قالدىم ئىچىمدە. دېمىسىمۇ مەن كەلگۈچە مېنى «مىنكاۋخەن» دەپ بولغان ئىدى. راستچىللىق، ئادىللىق توغىرسىدا دەرس سۆزلەۋاتقان مەن قانداقمۇ يالغان سۆزلىيەلەي. يەنە شۇ كىشى نەچچە رەت تاپىلىغانلىقى ئۈچۈن ئۇ كىشىنىڭ يالغان سۆزلىگىنىنى چاندۇرماسلىققا تىرىشىپ، خەنزۇچىنى ئادەتتىكىدىنمۇ ياخشىراق سۆزلىگەندىمەن. شۇ تاپتا ئۇلارغا مەن «مىنكاۋمىن» دېسەممۇ ئىشەنمىگۈدەك ھالدا ئىدى.
خەنزۇ تىلىغا راۋان بولۇش ئۈچۈن چوقۇم خەنزۇچە مەكتەپتە ئوقۇغان بولۇش كېرەكمۇ، تىل نۇقتىسىدىن قارىغاندا، خەنزۇچە، ئۆگەنسە تۈگەتكىلى بولمايدىغان تىل ئەمەس، شۇنداقلا بىزگە بۇ تىلنى ئۆگىنىشنىڭ پۇرسىتى ئەڭ كۆپقۇ. «خاۋجىشىڭ» ئېلېكترونلۇق لۇغەتچىلىكىنىڭ قۇرغۇچىسى كانادالىق داشەن مۇ شۇنچە يىراق يەردىن دۆلىتىمىزگە كېلىپ خەنزۇچىنى شۇنچە قېتىرقىنىپ ئۆگىنىپ نەتىجىسىنى كۆردىغۇ. بۇنىڭدەك خەنزۇچىنى ئۆگىنىپ نەتىجە قارانغانلارنى ساناپ تۈگەتكىلى بولمايدۇ. مەن خەنزۇچە مەكتەپتە ئوقۇمىغان، لېكىن خەنزۇچىنى ئالىي مەكتەپ ۋە كېيىنكى خىزمەت جەريانىدا ئۆگەنگەن. ھازىرقىدەك مۇشۇنداق دەرسلەرنى خەنزۇ تىلىدا راۋان سۆزلىشىمنىڭ ھەيران قالارلىقى يوق...
تۇمشۇقتىن يولغا چىققان ئاپتۇۋۇز، بۇ نۆۋەت مارالبېشىغا كىرىپ يۈرمەي ئۇتتۇرلا شەر*ققا بۇرۇلۇپ، بىر دەملىك يېزا يوللىرىنى بېسىپ ئۆتكەندىن كېيىن، ئاقسۇ- ئارال مەخسۇس تاش يولىغا چىقىپ كەلدى. شۇ تەرىقىدە تۆت سائەت يۈرۈپ، نەق كۈن چۈشكە ئۇلاشقاندا ئاقسۇغا شەھىرىگە يېتىپ كەلدى.
ئۈرۈمچىدىن ئايرىلغىلى بىر ھەپتە بولغان يەنە بىر جۈمە كۈنى، ئۇرۇق تۇققانلىرىم خىزمەتكە كەتكەن. قىلغىدەك ئالاھىدە بىرەر ئىش يوق. يېزىنەمنىڭ ماشىنىسىنى ھەيدىۋېلىپ، ئاقسۇ شەھەرىنى ئالدىرىماي بىر ئايلىنىپ چىقىشقا مۇمكىنچىلىك تۇغۇلدى.
ئاقسۇ شەھەرى ئەزەلدىنلا تۆت كوچىلىرى چاسا، كۈن چىقىشتىن، كۈن پېتىشقا پەسلىشىپ ماڭىدىغان، ئوق يوللىرى ڭەكرى، سۈپەتلىك شەھەرلەردىن بىرى ئىدى. ئوق يوللارنىڭ ئىككى قاسنىقىدىكى ئاق قوۋزاقلىق مەنزىرە دەرىخى بۈك-باراقسانلىشىپ، ئىككى تەرەپتىكى دەرەخنىڭ ئۇچى بىر- بىرىگە تېگىشەي دەپ قالغان ئىدى. دېمەكچىمەنكى كۇچىدا سايە جاي كۆپ، ئاپتاپنىڭ كۆيدىرىشىدىن ساقلىنىش ئاسان. ئالاھىتەن دىققىتىمنى تارتقىنى بۇ يەردە ئىلگىرى خەلق مەيدانى دەپ ئاتىلىدىغان بىرلا كەڭرى كەتكەن مەيدان بولغان بولسا ئەمدى، ئۆستەڭ بويى دەپ بۇرۇنقى قىزىل كۆرۋۈك (ئاقسۇ دەرياسى) دىن باشلانغان بۇغۇمچاق، بۇغۇمچاق كۆلسىمان مەنزىرە رايونىنىڭ ئەتراپىدا چوڭ شەھەرلەردىكىدەك چىملىق، سەيلىگاھ، توپ مەيدانى، سايىل ھاسىل قىلىنىپ شەھەرنىڭ جەنۇبى قىرىنىڭ ئۈچتىن بىر قىسمىغا سوزۇلغان ھالدا يېڭىچە مەنزىرە رايونى قۇرۇپ چىقىلغان بولۇپ، كەچلىكى شەھەر ئاھالىلىرىنىڭ سايىداش ۋە سەيلە قىلىشى ئۈچۈن بىر ياخشى ماكان بەرپا قىلىنغان ئىدى.
ئەتىسى كونا تونۇشلارنىڭ چىڭ تۇتۇشى بىلەن ئۈرۈمچىگە قايتىشنى بىر كۈن كېچىكتۈرۈپ بۇ يۇرتقا يىراق بولمىغان تاغلىق رايون «تاغلاق فىرما» (توغلاق چارۋىچىلىق فىرما) غا چىقىشقا مۇۋەققەق بولدۇم. 60 كلومېتىرچە كەلمەيدىغان بۇ يولنىڭ نەچچە يېرىدە قانداق توساقلاردىن ئۆتۈشكە توغرا كەلگىنى ۋە يولنىڭ نەقەدەر ناچارلىقىنى دېمەيلى قوياي، ئاخىرقى مەنزىرە ھەقىقەتەن كىشىشنى جەلپ قىلارلىق ئىدى. ئۈچلا تەرىپى قاراغايلىق ئىگىز تاغ بىلەن قورشالغان تۈز كەتكەن يېشىل يايلاقسىمەن تۆپىلىككە چىقىپ كەلگىنىمدە بۇ يەرنىڭ جەنۇبىي شىنجاڭ تەۋەسىگە مەنسۇپ ئىكەنلىگىگە ئىشەنمەي قالدىم. شۇنچى جەنۇبىي شىنجاڭنىڭ تاغلىرى كورلىدىن باشلىنىپ، كۇچا، باي، ئۇچتۇرپان، ھەتتا تۇمشۇق شەھرىگىچە ھەممە يەردىلا يا قارىداپ كەتكەن قاقىر تاغ ياكى ئىگىز تۆپىلىكلىك توپا تاغ ياكى قىيا تاشلىق گىياسىز تاقىر تاغلاردىن ئىدى. ئاقسۇنىڭ شىمال تەرىپىگە توغرا كېلىدىغان بۇ تاغلىق رايونلا خۇددى ئۈرۈمچىنىڭ جەنۇبىي تېغىدەكلا چوققىسىدا قار ئېرىمەيدىغان قارىغايلىق مەنزىرە رايونلىرىدىن ئىدى. شەنبە دەم ئېلىش كۈنلىرى بولغاچقىمۇ شەھەر ھەتتا يېزىلاردىكى كىشىلەرنىڭ ھەممىسىلا مىنۇبۇسلۇق، شەخسىي ئاپتوموبىللىق ھەتتە تىراكتور، موتوسىكىلىتلىق بۇ جايغا كېلىشىۋالغاندەكلا بۇ جايغا جەم بولۇشقان ئىدى. تېخى ساياھەتچىلەرگە تولۇق ئېچىلمىغان بۇ رايونغا، كىرىش ئىشىكىدىن باشلاپ قاتمۇ قات تەكشۈرۈش پونكىتلىرى قورۇلغان بولۇپ، بۇ جايغا قەدەم باسقۇچى ھەرقانداق بىر جانىۋارنىڭ ماشىنىدىن چۈشۈپ ئۆزىنى مەلۇم قىلىشى تەلەپ قىلىنغان ئىدى. بىز فىرما باشلىقلىرىنىڭ مەخسۇس تەكلىپىگە نائىل بولغانلاردىن سانالغاچقا، ھەر ھالدا توساقلاردىن ئوڭۇشلۇق ئۆتۈشىمىزگە شەرت شارائىت ھازىرلانغان ئىدى.
مەنزىلگە يېتىپ بېرىپ بىرىنچى ھېس قىلغان ئىشىم، بۇ يەر ھەقىقەتەن ئېچىشقا تېگىشلىك تۇرۇپ تېخى ئېچىلمىغان سەيلى ساياھەتنىڭ ئالتۇندەك بوز يېرى ئىدى. تاغقا چىقىدىغان يولنىڭ خەتەرلىك ۋە ناچارلىقى بىر نۆرى ئاخىرقى نۇقتىدىمۇ يامغۇردىن پانالانغۇدەك جاي تېپىلمايتتى. كىشىلەر چېدىر، پالاز، ھەتتا يەيدىغان ئىچىدىغانلىرىغىچە ئېلىپ چىقىپ، توپ- توپتىن دائىرە-پاسىل ھاسىل قىلىپ، ئۆز خوشلىقىنى ئۆزى قىلاتتى. ئۇلارنىڭ ئىچىدە ھۆكۈمەتنىڭ مەخسۇس ئورۇنلاشتۇرۇشى بىلەن كەلگەن مەمۇرىيلار توپىمۇ، ساياھەتچىلەر قوشۇنىدەك كۆرۈنىدىغان تولۇق جاپدۇقلۇق كىشىلەر توپىمۇ، شۇنداقلا ئائىلە ياكى مەھەللە بىرلىكىدە چىققان چوڭ كىچىك ئادەملەر توپىمۇ ئوخشاشلا ئۇچرايتتى. بەزى توپلار ھەتتا ئائىلىدە باقىدىغان ئەرمەك ھايۋانلىرىدىن ئىتلىرىنىمۇ ئەگەشتۈرۈپ چىققان ئىدى. يەنە بەزى كىشىلەر توپى چەترەك جايغا سورۇن قۇرۇپ بىردەم سەپ بولۇشۇپ، ناماز ئوقۇشسا بەزىدە داپ تەمبۇرلىرىنى چېلىشىشپ ئۇسۇل ئوينىشىپ بەزمە قىلىشاتتى. بۇنداق توپلارنىڭ ئىچىدە ئاق ساقال بوۋايلارمۇ، رومال ئاتقان چۈمپەردىلىك ئاياللارمۇ ئۇچرايتتى. بەزى كىشىلەر ئات مىنىشەتتى ياكى ياندىكى كۆز كۆرۈنگەن تاغلارغا چىغىر يول بويلاپ يامىشاتتى. ئىش قىلىپ بۇ يەرگە كەلگەن ھەممىلا كىشى ئۆز كۆڭلىنى خوش قىلىش ھەلەكچىلىكىدە ھېچكىم بىلەن ھېچكىمنىڭ كارى يوق ھالەتتە ئالدىراش ئىدى. بىز كەچلىكى كۈن ئولتۇرۇپ يوللاردىكى ماشىنىلار تارقىلىپ يول سەل راۋانلاشقاندىلا ئاندىن تاغدىن يېنىپ چۈشتۇق. پەمىمچە شۇ كۈنىلا بۇ جايغا 500 دەك ماشىنا، تراكتور ــ تۆت چاقى بار نەرسە يىغىلغان ئىدى.
بۇ جايغا يوللار قايتىدىن رېمۇنت قىلىنىپ، سەيلى ساياھەت رايونلىرى، ئارامگاھلار بەرپا قىلىنىپ، مۇلازىمەت ئۈچۈن مەخسۇس كىشىلەر ئورۇنلاشتۇرۇلۇپ، تۈزۈك تەرتىپكە سېلىنسا، ئاقسۇلۇقلارلا ئۈچۈن ئەمەس، پۈتكۈل جەنۇبىي شىنجاڭلىقلار ئۈچۈنمۇ يەنە بىر ئارامبەخش رايونىنى قۇرۇپ چىققىلى بولىدىغانلىقىغا كۆزۈم يەتتى.
ئەتىسى يەكشەنبە ئۇرۇق تۇققانلارنىڭ دەۋىتى بىلەن ئۈچ ئائىلىلىك قوشۇن تەشكىللىنىپ ئاقسۇنىڭ جەنۇپ تەرىپى بولغان ئاۋات ناھىيىسى تەۋەسەدىكى «دولان قەبىلىسى» باغچا رايونىغا بېرىشقا توغرا كەلدى. بۇ تەرەپنىڭ يولى ناھايىتى ياخشى، سەھەر يولغا چىقىۋالغاچقىمۇ ئېيتاۋۇر يولدا ئارتۇقچە قاتناش ۋاستىلىرى يوق، بىر سائەتكە قالماي «دولان قەبىلىسى» باغچىسىنىڭ قوۋۇقسىمان چوڭ دەرۋازىسىنىڭ ئالدىغا يېتىپ كەلدۇق. بېلەت ئېلىپ باغچا ئىچىگە قەدەم بېسىشىمىزغىلا ئۈزۈم باراڭلىق كارىدۇر ئىچىدە شوخ ناخشىغا كەلتۈرۈپ ئۇسۇل ئويناۋاتقان قىز يىگىتلەر بىزگە يول ئاچتى. روشەنكى ئۇلار بىزگە قارشى ئېلىش تەنتەنىسى قىلىۋاتاتتى. ئۇ يەردىن ئۆتۈپلا ئۆرۈپ ئادەت موزىيى دەپ ئاتالغان ئۈزۈن كاردىدورغا كىرگىنىمنى بىلىمەن قانچىلىك ۋاقىتتىن كېيىن ئۇ ئۇچىدىن چىققىنىمنى ئەسلىيەيلمەيمەن. كۆڭۈل خاتىرىمىز كىچىك ۋاقىتلىرىمىزدا كۆرگەن ياكى ئاڭلىغان تارىخى، ئەئەنىۋى تۇرمۇش بۇيۇملىرى، ئورۇپ ئادەت ۋە ياشاش ئۇسۇللىرى بىلەن لىق تولغان ئىدى. بۇ جاينى ھەقىقەتەن يېقىنقى زامان ئۇيغۇرلار تۇرمۇشىنىڭ كۆچۈرۈلمە نۇسخىسى دېيىشكە بولاتتى. بولۇپمۇ 80-يىللاردىن كېيىن تۇغۇلغان ياش ئەۋلادلار ئۈچۈن يېرىم ئەسىر بۇرۇنقى ئاتا بوۋىلىرىمىز ياشىغان تۇرمۇش كارتىنىلىرىنى تونۇشتۇرۇشقا تولىمۇ ئەپلىك جاي ھېسابلىناتتى. كارىدۇرنىڭ ئاخىرقى ئۇچىدىكى جۇۋازخانا، سۇ تۈگمىنى، تومۈرچىخانا، بوزچىخانا قاتارلىق بىر يۈرۈش ھۈنەر سەنئەت ئۆيلىرى بىرمۇ-بىر ئەينى يىللاردىكىدەك ياسالغان بولۇپ كىشىگە خۇددى ۋاقىت توننىلىدىن ئۆتۈپ بىر ئەسىر بۇرۇنقى زامانغا بېرىپ قالغاندەك تۇيغۇ بېرەتتى.
بۇ كارىدور تۈگىگەندىن كېيىن باغچا رايونىنىڭ ئېچكىرى قىسمى پۈتۈنلەي يەرلىك ئۇسۇلدىكى كۆڭۈل ئېچىش ئەسلىھىلىرىدىن «گۈلەڭگە- چاقپىلەك»، سۇ ئۈستى كۆۋرۈك قاتارلىقلار بىلەن تولغان بولۇپ كىرگەنلا كىشىگە مەيلى ئۆزى ئاياق سېلىپ خوشلۇقنىڭ تەمىنى تېتىسۇن ياكى باشقىلارنىڭ تەمتىرەش ۋە كۈلكىلىك ئويۇنلىرىنى كۆرسۈن ھەقىقەتەن كىشىگە باشقىچە ھوزۇر ئاتا قىلاتتى.
شۇ كۈنى چۈشلۈك تاماقتىن كېيىن ئۈرۈمچىگە قارىتا يولغا چىقىدىغان بولغاچقا ئامالسىز بۇ خوشاللىق ئالىمىدىن ۋاقىتسىز ئايرىلىشقا توغرا كەلدى. يولدا كەلگۈچە شۇ يەردە ئويناپ قالغانلار چۈشتىن كېيىن يەنە باغچىنىڭ ساياھەتچىلەر ئۈچۈن مەخسۇس مەشرەپ ئويۇشتۇرۇپ بەرگەنلىكىگە دائىر خوشاللىقلىرىنى دەپ تېلېفون قىلىپ تۇردى. دېمەك بۇ يەر يەرلىك كىشىلەر ئۆز قولى بىلەن بەرپا قىلغان، ئىسمى-جىسمىغا لايىق ھەقىقىي بىر كۆڭۈلنى خوش ئەيلىگۈدەك سەيلى- ساياھەت رايونى ئىدى.

خاتىمە

بىز ئەلمىساقتىن تارتىپ ياشاپ كۈنۈپ كەلگەن ئانا زېمىن- مۇشۇ مۇھىت بىزنىڭ خالاش خالىماسلىقىمىز بىلەن ھېسابلىشىپ ئولتۇرماي ئۆز رەۋىشىدە ئاز- ئازدىن ئۆزگىرىپ بېرىۋاتىدۇ. ئاقىللار ئېيتىدۇكى، ئۆزگىرىش ھامان بىر قىسىملارنىڭ مەنپەئەتىنى يۈكسەكلىككە كۆتۈرسە، يەنە بىر قىسىملارنىڭ ياشاش يولىنى تارلاشتۇرىدۇ. ئۆزگىرىشنىڭ چوڭ ئىشلارنى ۋۇجۇتقا چىقىرىش ئۈچۈن بولىدىغانلىقى ئېنىق. لېكىن چوڭ بالايى ئاپەتلەرنىڭ كۆرۈلۈشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش چوڭ ئۆزگىرىش ئېلىپ بېرىشتىنمۇ مۇھىم ئورۇندا تۇرىدۇ. بۇلارنى بايقاش بايقىماسلىق، ئالدىنى ئېلىش ئالماسلىق، ماسلىشىش ماسلاشماسلىق ئۆزىمىزگە باغلىق. ئەگەر ياخشى ماسلىشىشتىن كېيىنكى ئاز تولا تەسىر كۆرسىتىش بولسا ياشاش يولىمىزنىڭ تېخىمۇ كېڭىيىپ بارىدىغانلىقى ئېنىق. ئەگەر بايقىماي، تەتۈر قويۇن چىقىرىپ، قارشىلىشىپ ماڭساقچۇ، ھامىنى بىر كۈنى شاللاپ چىقىرىۋېتىلىشىمىز تۇرغانلا گەپ. ئاۋال بايقاش، ئاندىن ماسلىشىش ۋە ئاخىرىدا تېخىمۇ ياخشىلاشقا قاراپ تەرەققىي قىلدۇرۇش مېنىڭچە ھازىرقى زاماندىكى ياشاش پەلسەپەلىرىنىڭ بىرى بولسا كېرەك. گەرچە بۇ جەھەتتە مەن ھەممىنى شەرھىلەپ بېرىشكە ئاجىزلىق قىلساممۇ، ھەر ھالدا ھېس قىلغانلىرىم ۋە يەكۈن بېرەلىگەنلىرىمنى شۇنچىلىك ئىزاھلاپ چىقتىم. ئىشىنىمەنكى، بۇنىڭدىن كېيىن تېخىمۇ كۆپلىگەن ئەقىل ئىگىلىرىنىڭ يېڭى زاماندىكى دەۋرگە لايىق ياشاش لوگىكىلىرىنى يەكۈنلەپ چىقالايدىغانلىقىغا چەكسىز ئىشىنىمەن ۋە شۇنداق بولۇشنىنى سەمىمىي ئۈمىد قىلىمەن.
ئۈرۈمچى 2011-يىلى ئاۋغۇست

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   turdiletip تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-5-16 11:32  

بۇ خاتىرىنى ئوقۇپ بۈگۈن بىر كۈندىكى ھاردىقىم چىققاندەك بولدى.
مۇشۇنداق شەكىلسىز، ھاياجاندا يېزىلغان خاتىرىلەر ئادەمنى  قەلەم تۇتقان ئادەم بىلەن بىرگە باشلايدۇ. مەن خاتىرىڭىزدىكى تۇمشۇق شەھرى دېگەن ئابزاسنى بەكمۇ ياقتۇردۇم.