كورلىدا <<دەۋر مېلودىيىسى_شېئىرىيەت سەپىرى>>مۇشائىرە پائالىيىتى

      يىغىننىڭ ھارپا ئاخشىمى بىر قىسىم ئەدىبلەر كۆنچى دەرياسى ساھىلىنى تاماشا قىلدى:

                 تەبرىكنامە

ئەسقەر ھاجى ئابدۇللا

يېپيېڭى كۈيلەر تىزىلغان باغنى كۆردۈم

سەيلىدە،

بولدى پەيدا بىر گۈزەل جانان كۆڭۈلنىڭ

مەيلىدە.

تىرىلىپتۇ نەزمىدە، ھەيھات، كروران

گۈزىلى،

ئەگدى باش گۈل، تۆھپىلەردىن زوق، ھاياجان

سەھنىدە.

قوندى ئەختەر چېھرىگە چاڭ، چاقنىماس تۈندە

دېمەڭ،

پارلىغان چولپان ئىكەنغۇ قۇردىكى نۇر

ئەسلىدە.

ئەل ساداسى ھەر قەلەمنىڭ جان ئارامى

ئەھدىدۇر،

نامغا لايىق خۇش پۇراقى بار ئىكەن

گۈلدەستىدە.

توي مۇبارەك، قۇت، تىلەكلەر چاچقۇسى بولغاي

قوبۇل،

تەڭرىتاغ، قەشقەر، خوتەن... دوستلار يىغىلغان

بەزمىدە.

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   parhat kazim تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2014-9-19 12:02  

مۇبارەك بولغاي!!!!!!

ھاياجانلىق مىنوتلار.......

جىددى ئىشلار سەۋەپلىك بىر قىسىم ماقالىلەرنى ھەمدە سۈرەتلەرنى ۋاختىدا يوللاپ بولالماي قالدىم . ماڭا روزى سوپى ئۇچتېكىننىڭ بۇ ماقالىدىكى ئىزدىنىشى ، ئەستايىدىللىقى بەك تەسىر قىلدى . قايتا- قايتا نەچچە رەت ئوقۇۋەتتىم . مۇھاكىمە يىغىنىدا ۋاقىت چەكلىمىسى تۈپەيلىدىن ئاپتور بۇ ماقالىسىنى قىسمەن قىسقارتىپ ئوقۇدى . يىغىندا مەزكۇر ماقالە بېرىلگەن توپلام تارقىتىلغان بولسىمۇ ، كۆپ ساندىكى قەلەمداش دوستلىرىمىزنىڭ تولۇق كۆرۈپ كېتىشى ناتايىن . شۇڭا ئورتاق بەھىرلىنىش مەقسىدىدە بۇ يەرگە يوللاپ قويدۇم .  شۇغىنىسى ئاپتور بىلەن بىرەر ئېغىز پاراڭلىشىشمۇ نېسىپ بولماي قالدى ...

روزى سوپى ئۇچتېكىن
شائىرنىڭ بايانى ۋە شېئىرنىڭ پايانى
ـ شائىر ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كىروران شېئىرلىرى ھەققىدە

مۇقەددىمە
ئەدەبىي ئىجادىيەت ساھەسىگە مەن بۇ دۇنياغا كېلىشتىنمۇ بۇرۇن كىرىپ كەلگەن شائىر ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كىروراننىڭ شېئىرلىرىنى ھەر قېتىم ئۇچراتقىنىمدا ھەم ئالتۇن تېپىۋالغاندەك خۇشال بولىمەن ھەم چۆچەكلەردىكى تىلسىمات دۇنياسىغا كىرىپ قالغاندەك ئاجايىب ھەيران قالىمەن. ئەنە شۇ ھەيرانلىق ئىلىكىدە ئۇنىڭ ئىجادىيەت مۇساپىسىگە نەزەر سالىمەن، بايقاشلىرىم بىر يەرلەرگە بارغاندا ھەتتا ئۆزۈمنىڭ بىر قىسىم شېئىرلىرىمدا ئۇنىڭ شېئىرلىرىنىڭ خېلى روشەن تەسىرى بارلىقىنى تەن ئالىمەن. شۇنداق، ئۇ ماڭا ئۇستاز يوللۇق شائىر. مەن ئۇچتۇرپاندىن بايىنغولىن پىداگوگىكا مەكتىپىگە ئوقۇشقا بارغاندىن باشلاپ، شائىرنىڭ شېئىرلىرىغا بالىلارچە بىر خىل ھەيرانلىقنىڭ تۈرتىكىسىدە قىزىقىشقا باشلىغان. ھەتتا ئۇنىڭ «كروران» ژۇرنىلىغا بېسىلغان «قىشتىن زىرىكىش» قاتارلىق شېئىرلىرىنى ئۇقۇۋېتىپ، ئىچىمدە:«مەنمۇ مۇشۇنداق ئېسىل شېئىرلارنى يازالىغان بولسام-ھە!» دەپ تاشلىغان. كېيىن شائىر بىلەن ئۇنىڭ ئىشخانىسىدا ئەسەر ئاپىرىپ بېرىش باھانىسى بىلەن ئۇچراشقان. ئۇنىڭ تارغاققا بويسۇنماي ئۆز خاھىشى بويىچە ھەر تەرەپكە قاراپ ئۆسكەن ئەركسۆيەر چاچلىرىمۇ، بىر-بىرىگە ئۇلىشىپ كەتكەن قويۇق قوشۇما قاشلىرىمۇ، بۈركۈتنىڭكىدەك ئۆتكۈر كۆزلىرى بىلەن تىكىلىپ قاراشلىرىمۇ مەندە «ھە، شائىر ئەسلىدە مۇنداق بولىدىكەن، ـ دە!» دېگەن تەسىرنى قالدۇرغان. ھېچكىم تونۇشتۇرۇپ قويمىسىمۇ بىز شېئىرنىڭ خاسىيىتى بىلەن ناھايىتى تىزلا ناتۇنۇشلاردىن تونۇشقا ئايلانغان. ئاندىن ئەدەبىيات ۋە باشقىلار توغرىسىدا خېلى ئۇزۇنغىچە مۇڭداشقان، ئۆزىمىزنى ئۇنۇتقان ھالدا سىرداشقان...
مېنىڭچە، ئەدەبىياتچىلاردىكى بۇ خىل چاقماق تىزلىكىدە تونۇشۇش ۋە تونۇشۇپلا ئىچ سىرىنى تۆكەلەيدىغان يېقىن دوستلاردىن بولۇشتەك سەمىمىيلىك، قىزغىنلىق ۋە قەدىرلەش روھى باشقا ساھە كىشلىرىدە ئاسانلىقچە تېپىلمىسا كېرەك.
دېمەك، مەن ئەنە شۇ چاغلاردىن باشلاپلا شائىرنىڭ مېنى ئۆزىگە ماگىنىتتەك تارتىپ تۇرغان شېئىرلىرى ھەققىدە بىر نەرسە دەپ بېقىشىنى كۆڭلۈمگە پۈكۈپ كەلگەن بولساممۇ، ئەمما ئۇنىڭ ئەدەبىياتقا بولغان چەكسىز مۇھەببىتى ۋە ساداقىتى بىلەن مېنى تېخىمۇ قايىل قىلغان ئالىيجاناپ ئىنسانىي پەزىلىتى ئالدىدا لايىقىدا بىر نەرسە دېيەلمەسلىكىمدىن ئەنسىرەپ قولۇمغا قەلەم ئالالماي كەلگەن. بۇ قېتىم شائىرنىڭ يېڭى شېئىرلار توپلىمى «قىزلارنىڭ تارتىش كۈچى»نى كۆرۈپ، ئىختىيارسىز ھالدا ئۇنىڭ تارتىش كۈچى يەر شارىدىنمۇ زور بولغان قىزلىرى ـ بۇرۇنقىدىمۇ سېھىرى كۈچكە تولغان شېئىرلىرىغا كۆڭلۈمنى ئىزھار قىلغۇم كەلدى. بۇ جەرياندا شائىرنىڭ بۇنىڭدىن ئىلگىرىكى توپلاملىرىنى ئوقۇۋېتىپ خاتىرەمگە ئۇدۇللۇق قوندۇرۇپ قويغان قۇرلارنىمۇ رەتلەپ چىقتىم. بۇ ئەمگەكلىرىم مېنى خۇددى ئۇزۇن يىللىق قەررزدىن قۇتۇلدۇرغاندەك كۆڭلۈمگە باشقىچە ئارام بەردى. چۈنكى، باشقىلارنىڭ ئەمگەكلىرىدىن ئۈن – تىنسىز ھالدا ھۇزۇرلىنىش ۋە مەنىۋى ئۇزۇقلىنىش نەزىرىمدە ئادەمنى ئاجايىب بىر خىل قەرزدارلىق تۇيغۇسىغا كەلتۈرۈپ خېلىلا خىجىل قىلىدىغان ئىش ئىدى. شۇ سەۋەبتىنمۇ مېنىڭ شېئىرىيەت ھەققىدە يېزىلغان ئوبزورلىرىمنىڭ كۆپىنچىسى ئۆزۈمنى ئەنە شۇ خىجىلچىلىقتىن قۇتۇلدۇرۇشقا ئۇرۇنۇش ئىدى.
مەقسەتكە كۆچۈشتىن بۇرۇن شۇنى ئېيتىۋېلىشنى توغرا تاپتىمكى، بۇ قېتىممۇ يەنە شۇنداق بولدى: مەن «قىزلارنىڭ تارتىش كۈچى» ئالدىدا تېخىمۇ بەك خىجىللىق تۇيغۇسىغا تولدۇم. چىن ئادىمىيلىك تۇيغۇسى ۋە شۇنداقلا بىر مىللەت، ھەتتا بىر پۈتۈن ئىنسانىيەتنىڭ غەم-قايغۇسى پارلاپ تۇرغان مىسرالارغا لەيلى ئىشقىدا مەستۇ – مۇستەقراق بولغان مەجنۇنلارچە مەپتۇن بولدۇم. چۈنكى، مېنى ھەيرانلىق چۆللىرىدە سەرسان قىلغان بۇ توپلامدىكى شېئىرلارنىڭ كۆپىنچىسى بىر بىرىدىن سەر خىل ئىدى، جەزىبىسى كۆزلەرنى قاماشتۇراتتى. بولۇپمۇ شائىرنىڭ شېئىرىي تىلغا ۋە تارىخقا تۇتقان پوزىتىسىيىسى باشقا شائىرلاردىن ئالاھىدە پەرقلىنىپ تۇراتتى. بۇ شېئىرلارنىڭ پايانىدا شائىر سالاھىيىتىدىكى ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كىروراندىن باشقا يەنە تىلشۇناس، تارىخشۇناس، فولىكلورشۇناس، ئستېتىكاشۇناس، مىللەتشۇناس ۋە مۇھەررىر سالاھىيتىدىكى ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كىروران ئۇچرايتتى. شۇڭا شائىرنىڭ ھايات ۋە ئىجادىيەت مۇساپىسىگە مۇپەسسەل بولغان باھالارنى بېرىش ھەقىقەتەن قىينغا توختايتتى. قىيىن دەپ قاراپ تەستە باشلىغان بۇ ماقالەمنى يەنە يېرىم يولدا توختىتىپ قويسام بولمايتتى. مۇشۇلارنى كۆز ئالدىمغا كەلتۈرۈپ داۋاملىق ئىككىلىنىۋىرىشىمنىڭ ئورنى قالمىغانلىقىنى، «قىزلارنىڭ تارتىش كۈچى» مېنى ئاستا - ئاستا يېنىغا تارتىۋاتۋانلىقىنى يەنە بىر قېتىم ھىس قىلدىم ـ دە، خۇددى نەچچە ۋاقىتتىن بېرى نۇرغۇن گەپلەرنى كۆڭلىگە پۈكۈپ كەلگەن ئاشىق مەشۇقىنى كۆرۈپلا ھەممىنى ئۇنتۇپ قالغاندەك، دېمەكچى بولغانلىرىمنى قەيەردىن باشلاشنى بىلمەي، ئالدى بىلەن نېمە يادىمغا كەلسە شۇنى يازماقچى بولدۇم. تۆۋەندىكىسى دەل ئەنە شۇ كۆڭلۈمدىكى گەپلەرنىڭ يىغىندىسى بولۇپ، مەن بۇلارنى يېزىۋېتىپ ھېچ بولمىسا شائىر ۋە ئۇنىڭ شېئىرلىرى ھەققىدىكى تېخىمۇ چوڭقۇر، ئىنچكە ۋە ئىلمىي تەتىققاتلارغا ئاساس بولۇپ قالسا ئەجەب ئەمەس، دەپ ئويلىدۇم.
بىرىنچى، ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كىروران شېئىرلىرىنىڭ تىلى ۋە شەكىل گۈزەللىكى
شېئىرىيەتنىڭ تىل گۈزەللىكى ئۇنىڭدىكى پاھاسەتتە ۋە بالاغەتتە. بايا دەپ ئۆتكەندەك، شائىر ئەدەبىي ئىجادىيەت ساھەسىگە 1980-يىللارنىڭ باشلىرىدىلا كىرىپ كەلگەن ۋە 1990-يىللارنىڭ باشلىرىدىلا تىل ۋە قۇرۇلما جەھەتتىكى يېڭىلىققا، شېئىرىي پىكىر جەھەتتىكى تېرەنلىككە، تىراگېدىيە ئېڭى ۋە كۈچلۈك ئاھاڭدارلىققا تۇيۇنغان شېئىرلىرى بىلەن ئۆزىگە خاس ئىجادىيەت ئۇسلۇبىنى شەكىللەندۈرگەن. مەسلەن، ئۇنىڭ 1993-يىلى مىللەتلەر نەشىرىياتى تەرىپىدىن نەشىر قىلىنغان «قەبرىدىكى پالۋان» ناملىق ئىككىنچى شېئىرلار توپلىمىدىكى مۇنۇ مىسرالارنى نەقىل ئالساقلا، سۆزىمىز يىتەرلىك دەلىل – ئىسپاتقا ئىگە بولىدۇ:
ئەي دەريالار،
بۇ دەريادىن ئىبرەت ئېلىڭلار!
تۈگەيسىلەر ھامان بىر كۈنى،
سۆزلىرىمگە قۇلاق سېلىڭلار:
ئانا زىمىن تۇغقان سىلەرنى،
يۈز ئۆرۈمەي ئۇنىڭدىن
سايلىرىغا سىڭىپ تۈگەڭلار!
سورىماڭلار نېمە ئۈچۈن دەپ،
سۆزلەپ بەرسۇن سېلەرگە
ئەنە، تارىم ـ
ئۇلۇغ ئۈلگەڭلار!
ـ«تاشقى دەريا» ناملىق شېئىرىدىن («قەبرىدىكى پالۋان» ناملىق توپلام 10-بەت)
بىز بۇ شېئىردىن شائىرنىڭ تېما تاللاش، تىل ئىشلىتىش، قۇرۇلما ئۇرۇنلاشتۇرۇش، ئوي-پىكىرنى ئىپادىلەش ئۇسۇلىنىڭ ئۆزگىچىلىكىنىلا ھىس قىلماستىن، بەلكى ئۇلارنىڭ يىغىندىسىى بولغان، ئۇزۇن يىللىق ئىجادىيەت داۋامىدا ئاللىقاچان شېئىرىي ئىزچىلىققا ئايلانغان يارقىن بىر شېئىرىي گۈزەللىكنى كۆرۈپ يىتىمىز. چۈنكى، شائىر ئالدى بىلەن شېئىرىيىتىمىزدە تا ھازىرغىچە داۋاملىشىپ كېلىۋاتقان قېلىبازلىقنى بۇزۇپ تاشلىغان.  خېلى كۆپ قىسىم شېئىرلاردىكى بوغۇم ساناپ، تۆت مىسراغا تىزىپلا قويىدىغان سۆز دۈۋىسىنى شېئىر ھېسابلىمىغان. شېئىر مىسرالىرىنى ئۆز قانۇنىيىتىگە ماس ھالدا ئېقىن سۇدەك راۋان ئۇرۇنلاشتۇرغان. شېئىرىي تىلنىڭ پاھاسەتلىك بولۇشنى ئىشقا ئاشۇرغان. شېئىرىي پىكىرنى قاپىيە، بوغۇم ۋە مۇنتىزىم قۇرۇلمىنىڭ ئىسكەنجىسىدە تۇنجۇقتۇرۇپ قويمىغان. قېلىپلاشقان شەكىلىنى دەپ بىر پارچە شېئىرنى شېئىر قىلىپ تۇرىدىغان شېئىرىي تىلنى ناكار قىلمىغان. قەلبىدىكى ھىس  - تۇيغۇلارنى بىمالال ئىپادىلەشكە ئەڭ ماس كېلىدىغان شېئىرىي شەكىلىنى تاللىغان. بىر پۈتۈن شېئىرنى ئۇقۇرمەنلەرنىڭ يۈرەك سۇقۇشى بىلەن بىردەكلىكنى ساقلىيالايدىغان ئىچكى رىتىمگە ئىگە قىلغان. بىر جۈملە سۆزگە يىغىنچاقلىغاندا، شائىر ئىجادىيەتكە كىرىشكەندىن باشلاپلا ھەر بىر پارچە شېئىرنى قېلىب بىلەن ئەمەس، قەلب بىلەن يازغان.
دېمەك، شېئىر ئەنە شۇنداق سۈزۈك قەلبتىن بۇلاق سۈيىدەك ئوخچۇپ چىقىدۇ. ئۇ ئەسلىدىنلا ئەركىنلىكنىڭ مەھسۇلى بولۇپ، ھەرقانداق چەك قۇيۇشلارغا بويسۇنمايدۇ. بۇلارنى چۈشىنىپ يەتكەن شائىر ئالدى بىلەن ئۆزىنىڭ شېئىرلىرىدا تىل ۋە شەكىل جەھەتتىن يېڭىلىق يارىتىشنى ئويلىغان. نەتىجىدە، 30 نەچچە يىللىق ئىجادى ئىزدىنىشلىرى ئارقىلىق ئۆزىنىڭ خاس ئۇسلۇبىنى  ياراتقان. بۇ خىل ئۇسلۇب تەپەككۇر جەھەتتىكى تېرەنلىك ۋە تەسەۋۋۇردىكى گۈزەللىك بىلەن قۇشۇلۇپ شەكىل جەھەتتىكى رەڭدارلىققا ۋە تىل جەھەتتىكى جەلبكارلىققا ئايلىنىپ، ئۇقۇرمەنلەرنىڭ دىققىتىنى ئۆزىگە قاراتقان.
شاھانە شەربەتلەر كۆچكەن ئوردىدىن
رەستىلەر قېرىغان يەڭگۈشلەپ ئىگىن.
دوغاپ ئىچەر شاپ بۇرۇتلۇق ئەر،
دوغاپ ئىچەر ئۇسسۇز رەستىلەر،
دۇغاپ ئىچەر قەشقەردە قەشقەر...
ـ «قەشقەردە دوغاپ ئىچىش»ناملىق شېئىردىن، 2004-يىل («مۇھەببەت كارىدۇرى» ناملىق توپلام 256-بەت)
ئازار پەرۋازىدىن كۆڭلۈم قۇشى گۈلدەك چىقىپ كەلسەڭ،
بۇيۇڭغا تارقىغان ھىدنى يولۇڭغا تارقىتىپ كەلسەڭ.
ـ «كەلسەڭ» ناملىق غەزەلدىن، («قىزلارنىڭ تارتىش كۈچى» ناملىق توپلام 39-بەت)
سېلەر بىر ئوت
ئوتتەك يۈرەكلەرنى كۆيدۈرگەن پىژ - پىژ،
سېلەر بىر ئوق
ئوقتەك ئەركەكلەرگە ئېتىلغان ۋىژ - ۋىژ.
ـ «قىزلارنىڭ تارتىش كۈچى» ناملىق شېئىردىن، 2006-يىل («قىزلارنىڭ تارتىش كۈچى» ناملىق توپلام 39-بەت)
يول سۇزۇلغان كورىيە فىلىملىرىدەك
بىر قارىساڭ ئۇچى چىگىش يىپ.
چۈشلىرىڭ ئۇھسىنار داۋاننى ساناپ
خىيالىڭدا بېنىس، پاسات، جىپ...
ـ «ئۈرۈمچى» ناملىق شېئىردىن، 2008-يىل («قىزلارنىڭ تارتىش كۈچى» ناملىق توپلام 107-بەت)
DVD دا 007
ئۇسسۇل ئوينار خىرامان
تاپانچىنىڭ ئۇچىدا جانان.
ـ « ئون بەشىنچى قەۋەتتىن كېچىگە نەزەر» ناملىق شېئىردىن، 2009-يىل («قىزلارنىڭ تارتىش كۈچى» ناملىق  توپلام 140-بەت)
مىسالغا ئېلىنغان بۇ قۇرلاردىن بىز شائىرنىڭ شېئىرىي تىل ھەققىدە ئىزدىنشنى ئادەتكە ئايلاندۇرغانلىقىنى، ئەنئەنىۋى تىل ئىشلىتىش ئادىتىمىزنى ئىسلاھ قىلغانلىقىنى ۋە شۇنداقلا شەكىل جەھەتتە رەڭدارلىقىنى ئىشقا ئاشۇرغانلىقىنى ئېنىق كۆرۈۋالالايىمىز. دېمىسمۇ، بىر شائىرنىڭ ئۆزىگە خاس ئۇسلۇبى ئالدى بىلەن ئۇنىڭ تىل ئىشلىتىش ئادىتىدە كۆرۈلىدۇ. شېئىرىي تىلنىڭ ئۆزىگە خاس قانۇنىيەتلىرى بولىدۇ. بىز ھەر قانداق بىر شائىرنىڭ شېئىرلىردىن ھۇزۇرلىنىش ئۈچۈن ئۇ ئىشلەتكەن شېئىرىي تىلنىڭ ئىچكى قانۇنىيەتلىرىنى ئىگەللىۋېلىشىمىزغا توغرا كېلىدۇ. ئۇقۇرمەنلەر ئۆزىدە مانا مۇشۇ ئەڭ ئەقەللىي شەرتنى ھازىرلىمايدىكەن، بىر قولىدا ئەنئەنە، يەنە بىر قولىدا زامانىۋىلىقىتىن ئىبارەت تەڭشەكنى كۆتۈرۈپ كېتىۋاتقان ماھىر دارۋاز مىسالى شائىر ئۆمەر مۇھەممەتئىمىنىڭ  بەزى شېئىرلىرىمۇ چۈشىنىكسىز تۇيۇلىدۇ.
قارايدىغان بولساق، يۇقارقى مىسرالاردا تىلغا ئېلىنغان «ئوق، تاپانچا، ماشىنا»... قاتارلىق سۆزلەر ئەسلىدە ناھايىتى سۇغۇق سۆزلەر بولۇپ، شائىرنىڭ ئۇلارنى ئەۋرىشىمچانلىق ۋە سىتېرىئولۇق كەيپىياتقا ئىگە قىلىشى نەتىجىسىدە قىزغىن ھېسىياتقا ئىگە شېئىرىي تىلغا ئايلىنىپ كېتىدۇ. شائىر ئەنە شۇ ئۇسۇلدا شېئىرلىرىغا سان - سىپىر، ھەتتا سانائەت، تەجىربە ۋە پەن - تېخنىكا ئاتالغۇلىرىنىمۇ  ئىككىلەنمەستىن كىرگۈزىدۇ. بۇلار ئۆز نۆۋىتىدە مەزكۇر مىسرالارنى تېخىمۇ يېڭى، ھەرىكەتچان، گۈزەل شېئىرىي شەكىلگە ئىرىشتۈرۈپ، ئۇقۇرمەنلەرنى خۇددى خىلىمۇ - خىل گۈللەرگە تولغان باغ سەيلىسى قىلىۋاتقاندەك مەستخۇش تۇيغۇغا كەلتۈرىدۇ.
ئىككىنچى، ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كىروراننىڭ شېئىرلىرىدىكى ماۋزۇ سەرخىللىقى
شائىرنىڭ  شېئىرلىرىنى ھەر قېتىم ئۇچراتقىنىمدا، مېنى ئالاھىدە جەلب قىلىدىغان بىر تەرەپ شېئىرلارنىڭ ماۋزۇسى دېسەم سۆزۈمگە قىلچە مۇبالىغە ئارىلاشمىغانلىقىغا ھۆددە قىلالايمەن. سەۋەب شۇكى، شائىر ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كىروران ئۆزىنىڭ قەلبىدىن تامغان ھەر بىر پارچە شېئىرىغا ماۋزۇ قۇيۇشقا پەقەت سەل قارىمايدۇ. ئالايلۇق، ئەگەر ئۇ ئۈمىد ھەققىدە شېئىر يازماقچى بولسا ياكى شۇ ھەقتىكى يازغان شېئىرىغا ماۋزۇ قويماقچى بولسا ھەرگىزمۇ بىۋاستە ھالدا «ئۈمىد» دەپ ماۋزۇ قويمايدۇ، بەلكى شېئىرنىڭ مەزمۇنى بىلەن ئىچكى باغلىنىشلىقى بولغان «سەھەر» ، «سۈبھى»، «نۇر» دېگەندەك سۆزلەرنى ماۋزۇ قىلىپ تاللايدۇ. نەتىجىدە،  ئۇنىڭ ماۋزۇ قۇيۇشتىكى بۇ خىل ماھىرلىقى ئۇقۇرمەنلەرنىڭ دېققىتىنى تېخىمۇ جەلب قىلىش، بىر پۈتۈن شېئىرنىڭ مەنە قاتلاملىرىغا تەبئىي يۇسۇندا باشلاپ كىرىش رولىنى ئوينايدۇ. ھەتتا شۇنى كېسىپ ئېيتىشقا بولىدۇكى، دەل جايىدا قۇيۇلغان ماۋزۇ بىلەن شېئىرنىڭ ئەسلىدىكى ھاياتى كۈچى ئۆزىنى نەچچە ھەسسە قاتلايدۇ. ئەكسىچە، ماۋزۇ قۇيۇشقا سەل قارىغاندا، ئىچىدىكى ئەسەر ھەر قانچە ياخشى بولسىمۇ، ئۇقۇرمەنلەرگە يېڭىلىق، ئىجادىيلىق تۇيغۇسى ئاتا قىلالمىسا، كۆپ قىسىم ئۇقۇرمەنلەر ماۋزۇسىغا قاراپلا «يەنە شۇ ئاتام ئېيتقان بايقى گەپ...» دەپ ئويلاپ  ئۇقۇمايدۇ.
دېمىسمۇ، بىر قەلەمكەشنىڭ ئۆز ئەسەرلىرىگە، بولۇپمۇ ئەدەبىي ئەسەرلەرگە ماۋزۇ قۇيۇش جەريانى ئۇنىڭ يېڭى تۇغۇلغان باللىرىغا ئىسىم قۇيۇش جەريانىغا ئوخشايدۇ. بۇ جەھەتتىن، شائىرنى ئۆز باللىرىغا ئىسىم قۇيۇش جەھەتتە ئۇلارنىڭ مەمنۇنلۇقىغا ئىرىشكەن ئاتا دېيىشكە بولىدۇ. چۈنكى، «ياسالمىغان يول»، «كۆيۈك مەڭگۈ تېشى»، «ئېتىقادىنىڭ ئۇلتىماتۇمى»، «قىشتىن زىرىكىش»، «ئۆمەر مۇھەممەتئىمىنچە ياشاش»، «قىرىق ياش»، «قەلەندەرسىز ھايات»، «نەۋايى شىركىتى»، «كىم كۆرۈپتۇ ئادەمنى»، «ئۇغۇل شەھەر»، «ئۆمەرىستان»، «مۇھەببەت كارىدورى»، «ئۈچىنچى يېرىم شار»، «تۈرمىسىدە ئۆزۈڭنىڭ»، «ئون بەشىنچى قەۋەتتىن كېچىگە نەزەر»،«ھېيىتگاھنىڭ ئالدىدا ئوي ئويلايدۇ ئات»، «گۈل قىلدىڭ، كۈل قىلدىڭ»، «تېلفۇن ئويناۋاتقان قىز»... قاتارلىق ماۋزۇلىرىنىڭ ئۆزىلا سۆزىمىزنىڭ چىنلىقىنى ئىسپاتلايدۇ. بۇنىڭدىن شائىرنىڭ بىر پارچە شېئىرنى تەشكىل قىلىشتىكى مۇھىم ئامىللاردىن بولغان شېئىرىي تىل ۋە شەكىل جەھەتتىلا ئەمەس، بەلكى ماۋزۇ ۋە مەزمۇنلىرىغا قەدەر ئىجادىيلىققا، غۇۋالىق ئىچىدىكى گىرىمسەن گۈزەللىككە يۈزلەنگەنلىكىنى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ.
ئۈچىنچى، ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كىروراننىڭ شېئىرلىرىدىكى تېماتىك كەڭلىك
مۆرىتى گەلگەندە، مۇشۇ يەردە ئېيىتىۋېلىشىم كېرەككى، ئۇقۇرمەنلەرنىڭ كۆپىنچىسى بۆگۈنكى ئۇيغۇر شېئىرىيتى ھەققىدە گەپ بولغاندا، قولغا كەلتۈرۈلگەن نەتىجىلەردىن سۆيۈنۈش بىلەن بىر ۋاقىتتا، يەنە بىر قىسىم شائىرلارنى قىستىلىپ بىر تارغا يولغا كىرىۋالدى، خەلقنىڭ ئازرۇ - ئارمانلىرى ۋە ئازاب - ھەسىرەتلىرىنى بايقاش ئىقتىدارىدىن ئايرىلىپ قالدى، دەپ ئۆزلىرىنىڭ ئاغرىنىشىنى ئىپادىلەيدۇ. مېنىڭچە، ئۇلارنىڭ بۇ جەھەتتىكى ئاغرىنىشلىرىنمۇ پۈتۈنلەي ئاساسسىز دېگىلى بولمايدۇ. چۈنكى، ھازىر گېزىت - ژۇرناللاردا ئىلان قىلىنىۋاتقان شېئىرلارنىڭ كۆپنىچىسى بىزگە خۇددى ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا ئېغىر دەرىجىدە تېما قەھەتچىلىكى بۇلۇۋاتقاندەك تۇيغۇ بېرىدۇ. ئەمما شائىر ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كىروراننىڭ ھازىرغىچە نەشىر قىلىنغان شېئىر توپلاملىرىغا قارايدىغان بولساق دىلىمىز سۆيۈنۈپ كېتىدۇ. يەنى، شائىرنىڭ تېما تاللاش دائىرىسى تولىمۇ كەڭ ۋە كۆزىتىش نۇقتىسى ئۆزگىچە بولۇپ، شېئىرلىرىدا تەبىئەتتىن جەمىئىيەتكىچە، يەككە شەخسنىڭ قىسمەتلىرىدىن بىر پۈتۈن ئىنسانىيەتنىڭ تەقدىرىگىچە، كۆز ئالدىمىزدىكى رېئاللىقتىن ئۇزاق تارىخقا ۋە شۇنداقلا كوللىكىتىپ غېرىبلىقتىن بىر ئادەمنىڭ قەلبىدىكى چىداپ تۇرغۇسىز تەنھالىققا قەدەر ھەممە - ھەممىسى ئەكىس ئېتىدۇ.
ئالايلۇق، ئۇنىڭ «قەبىرىدىكى پالۋان» ناملىق 200 بەتكە يەتمەيدىغان توپلىمىدىكى شېئىرلار 150 پارچىدىن ئارتۇق ھەمدە باشقا توپلاملىرىغا تاللانغان شېئىرلىرىغا ئوخشاش شەكىل جەھەتتىن رەڭدار بولۇپلا قالماستىن، تېماتىك مەزمۇن جەھەتتىنمۇ رەڭدارلىققا ئىگە. ئۇقۇرمەنلەر ئۇلاردىن شائىرنىڭ ئاتا- ئانا، قۇۋىم - قېرىنداشلىرىغا، ساۋاقداش - ياتاقداشلىرىغا، ئۆزىنى شائىر قىلىپ يىتىشتۈرگەن ئانا يۇرتىغا ۋە ئۇنىڭ گۈزەل تاغ - دەريالىرىغا بولغان مېھىر - مۇھەببەت بىلەن تولغان كۈيلەنمىلىرىنى، ئادەمدەك ياشاش يولىدىكى ئىنتىلىش ۋە ھەسرەتلىرىنى ئۇچرىتىش بىلەن بىرگە؛ يىڭنە بىلەن كۆزنىڭ ئېقىىغا يېزىۋالغۇدەك ياخشى چىققان سۆيگۈ رىسالىلىرىنى، زامانداشلىرىغا قىلغان يالقۇنلۇق خىتابلىرىنى ئۇقۇپ ئىچ - ئىچىدىن سۆيۈنۈش ھىس قىلىدۇ. بۇ توپلامدىن يەنە شائىرنىڭ ۋايىغا يەتكەن ئىپادىلەش ماھارىتىنىڭ ياردىمىدە سەنئەت يۈكسەكلىكىگە كۆتۈرۈلگەن ھايات ھەقىقەتلىرىنى، ئىنساننىڭ مەنىۋى قۇدىرىتى ۋە ئاچچىق ئىزتىراپلىرىنى كۆرۈپ ياش شائىرنىڭ كۆزىتىش كۈچىگە ۋە قەلەم قۇۋتىگە بولغان قايىللىقىنى بىلدۈرسە؛ يەنە بىر يەرلەرگە كەلگەندە شائىرنىڭ ئۆتكۈر قەلىمى ئارقىلىق ئەپتى - بەشرىسى ئېچىپ بېرىلگەن جاھالەت ھامىلىرىنىڭ خەلققە سالغان زۇلۇم - سىتەملىرىنى كۆرۈپ قاتتىق غەزەپلىنىدۇ.
مېنىڭچە، ئەدەبىياتنىڭ، بولۇپمۇ شېئىرىيەتنىڭ قۇدىرىتى دەل مۇشۇ يەردە. ياخشى يېزىلغان بىر پارچە شېئىر ئادەمنى ئوتتىن ئېلىپ سۇغا، سۇدىن ئېلىپ ئوتقا سالىدۇ. شائىرلار نۇقۇل ھالدا ئىككى جىنىس ئوتتۇرىسىدىكى ياكى كىشىلەر بىلەن  كىشىلەر ئوتتۇرىسىدىكى ئالاقە ئۈچۈنلا قەلەم تەۋرەتسە ئۆزىگە كېلىدىغان ئىلھام مەنبەسىدىن ئايرىلىپ قالىدۇ. چۈنكى، شېئىر ئالاھىدە بىر تۇيغۇنىڭ تىل ئارقىلىق تارتىلغان سۈرىتى بولۇش سۈپىتى بىلەن ئەسلىدىنلا ئادەم بىلەن ئادەم ۋە ئادەم بىلەن ئالەم ئوتتۇرىسىدىكى ھەننىۋا ئالاقىنى ئىپادىلەش دائىرىسى ئىچىگە ئالىدۇ. بۇلار ئىلھامنىڭ بۇرنىغا چۆلۈك سالالايدىغان شائىرلارنى تېما تاللاش جەھەتتىكى كەڭلىككە ۋە چەكلىمىسزلىككە ئىگە قىلىدۇ.
مۇشۇ نۇقتىلاردىن ئېلىپ ئېيتساق، ئالدىنقى ئەسىرنىڭ 60- يىللىرىدا تۇغۇلغان قۇرداشلىرى بىلەن بولغان بەيگىدىمۇ، 70-، 80-يىللاردىن كىيىن تۇغۇلغان ياش شائىرلار بىلەن بولغان بەيگىدىمۇ ئۈزۈپ كېتىۋاتقان شائىر ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كىروراننى فولىكلۇر، تارىخ، تەبىئەت، جەمىئىيەت، مىللەت ۋە مۇھەببەت... تېمىلىرىدا ئۆزگىچە ئۇسۇلدا قەلەم يۈگۈرتۈپ، شېئىرىيتىمىزگە نۇر ۋە ھاياتى كۈچ بېغىشلاۋاتقان، نېمىنى يېزىش ۋە قانداق يېزىشىنى ھەقىقىي يۇسۇندا ئاڭقىرالىغان شائىرلىرىمىزنىڭ بىرىسى دېيىشكە بولىدۇ.
تۆتىنچى، ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كىروراننىڭ شېئىرلىرىدىكى   ئىكولوگىيە ئېڭى
بىزگە مەلۇمكى، شېئىرىيەت ئۆزىنىڭ سۈزۈك ئاۋازى بىلەن بىزنى ھامان ئەسلىمىزگە قايىتىپ كېلىشكە چاقىرىپ تۇرىدۇ. بۇ يەردە بىز بىلىپ بىلمەيلا تاشلاپ كەتكەن ماھىيەت چاقناپ تۇرىدۇ. بۇ يەردە يەنە بىز پايخان قىلغان تالاي گۈزەللىكلەر ساقلاپ تۇرىدۇ. مۇشۇ نۇقتىدىن، زامانىۋى جەمىئىيەتتىكى ئەڭ ئاخىرقى ئىپتىدائى ئادەم دەپ قارىدىلىغان شائىر ئەنە شۇ ماھىيەتكە سېغىنىغان شېئىرلىرى بىلەن بىزنىڭ داتلىشىپ كېتىۋاتقان ۋىجدان - غۇرۇرىمىزنى چاقلاپ تۇرىدۇ.
رەڭسىز تاش قورالار دەۋرىدىكى سۈرەتتەك
يۇيۇلۇپ كەتتىڭ قايىسى كەلكۈندە؟
ئاۋاقسەن جىمجىتسەن مەن كەبى
شاۋقۇنۇڭ ئاڭلانماس چاقماقتەك ئۈندە

يېرىلغان تاشلاندۇق تاۋاقسەن
يۇندىلار يىقىلار ساڭا ئوڭدىلا
يەردىكى ئەڭ ئەرزان قاۋاقسەن
قەي قىلار زاۋۇتلار بۇسۇغاڭدىلا
ـ «تارىم» ناملىق شېئىردىن، 2002-يىل («قىزلارنىڭ تارتىش كۈچى» ناملىق توپلام1-بەت)
شۇنىسى ئېنىقكى، ئۇيغۇر شائىرلىرى ئىچىدە بىز ئۈچۈن ئانا دەريا دەريا ھېسابلىنىدىغان تارىمنى زوق - شوق بىلەن كۈيلىمىگەن شائىرلار يوق بولسىمۇ، ئەمما ئۇنىڭ ئازابلىق تەقدىرىگە كۆيۈپ تۇرغان يۈرىكى بىلەن كۆڭۈل بۆلەلىگەن شائىرلار ئىنتايىن ئاز ساندا. بۇ بىر شائىرنىڭ ئىكولوگىيە ئېڭىدىكى مەسلە بولۇپلا قالماستىن بەلكى، ۋىجدان مەسلىسى. مۇۋاپىقىيەتلىك چىققان بىر پارچە شېئىر ئەنە شۇنداق ئىگىلمەس - سۇنماس ئېتىقاد ۋە ساغلام ۋىجدانغا ئىگە سەگەك قەلبنىڭ تۇغۇندىسى. چۈنكى، شائىر تەبىئەتنىڭ ئەڭ سادىق ئاشقى بولۇش سۈپىتى بىلەن ئۆزىنى ئوراپ تۇرغان ئىنسانىيەت ۋە مەدەنىيەت قوينىدا ياشايدۇ.  ئاشۇلارنىڭ غەم - قايغۇلىرى بىلەن قەلبىگە ئۆزىنىڭ ئازابخانىسىنى ياسايدۇ. باشقىچە قىلىپ ئېيتساق، شېئىر شائىر قەلبىدىكى ئازابتىن تۇغۇلىدۇ. بىر ۋىجدانلىق شائىر ئىنتايىن كۈچلۈك ئازاب ئېڭى ۋە قەرزدارلىق تۇيغۇسىغا ئىگە بولغان بولىدۇ، ھەر ۋاقىت ئۆزىنى شائىر قىلىپ يىتىشتۈرگەن تەبىئەت، ئىنسانىيەت ۋە مەدەنىيەت قاتلىمىغا قان -قەرزگە بۇغۇلىدۇ.
تۇتۇلۇپ قالار
ئادەمنىڭ كۆزىگە ئاق چۈشسە ئېنىق.
ئاق چۈشكەندە ئېچىلىپ
تۇتۇلۇپ قالاركەن ئالەم
كۆزلىرىگە چۈشكەندە سېرىق
ـ «بۆگۈن توپا ياغدى» ناملىق شېئىردىن، 2008-يىل («قىزلارنىڭ تارتىش كۈچى» ناملىق  توپلام 112-بەت)
يۇقارقى شېئىرنى ئالساق، شائىر ئالدى بىلەن ئاممىباب شېئىرلىرىمىزدىكى قاراڭغۇلۇقنى چۈشكۈنلۈككە، ئاقلىقنى ئۈمىد - ئىستەككە سىمۋول قىلىدىغان تىل ئىشلىتىش ئادىتىنمۇ بۇزۇپ تاشلىغان، شېئىرىي شەكىلنىمۇ ھس - تۇيغۇنى ئەڭ تۇسالغۇسىز ئىپادىلەپ بېرەلەيدىغان قىلىپ تاللىغان. ئاندىن ئاق ۋە سېرىق رەڭنى ئۆز ئارا سېلىشتۇرغان. بۇلارنى ئادەم بىلەن ئالەم ئوتتۇرىسىدىكى ماسلىق ۋە قارمۇ - قارىشىلىق نۇقتىسىدا تۇرۇپ قەلەمگە ئالغان. شۇنىڭ بىلەن ئۆزى بايقاپ چىققان مۇنۇ ھەقىقەتنى ئوبرازلىق تىلنىڭ ياردىمىدە ئۇقۇرمەنلەرنىڭ ئېسىگە سالغان. يەنى بارغانسىرى يامراپ كېتىۋاتقان قورغاقچلىقنىڭ تەبىئەت دۇنياسىدىكىلا ئەمەس، بەلكى ئەڭ ئالدى بىلەن ئىنسان تەبىئىتىدىكى قورغاقچىلىق ئىكەنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويغان. رەڭنى ۋاستە قىلغان يېڭى - يېڭى شېئىرىي ئىماگلار شائىرنىڭ مەخسەت - مۇددىئاسىنى ئىپادىلەشتە ھالقىلىق رول ئوينىغان.
شۇنداق ئېيتىشقا بولىدۇكى، شائىرنىڭ ئىكولوگىيە تېمىسىدىكى كۆپ قىسىم شېئىرلىرى نۇقۇل ھالدا تەبىئەت ھادىسلىرىنىڭ ئۆزگىرىش تەسۋىرلىرى ياكى شائىرنىڭ يۈزەكى تەسىراتلىرى بولۇپ قالماستىن، بەلكى  ئادەم بىلەن ئالەمنىڭ تەقدىرىگە بىۋاستە مۇناسىۋەتلىك بولغان تېمىلاردا ئۆزگىچە ئۇسۇلدا يېزىلغان. يەنى، تەبىئەت ئىكولوگىيەسى، ئىنسانىيەت ئىكولوگىيەسى ۋە مەدەنىيەت ئىكولوگىيەسى ئايرىلماس بىر گەۋدە قىلىنغان. بۇلارنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى ماسلىق مىسرالار ئارىسىغا ئۇستىلىق بىلەن سىغدالغان.
بەشىنچى، ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كىروراننىڭ شېئىرلىرىدىكى سۆيگۈ- مۇھەببەت ئېڭى
مەلۇمكى، مۇھەببەت بارلىق سەنئەتكارلار ئۈچۈن مەڭگۈلۈك تېما. شۇڭا، قولىغا قەلەم ئالغانلىكى شائىر - يازغۇچىلارنىڭ مەكۇر تېمىدا ئەسەر يازمىغانلىرى يوق دېيەرلىك بولسىمۇ، ئەمما بىر قىسىم چىن ئەقىدىگە ئىگە يازغۇچى - شائىرلارنىڭ ئەسەرلىرى ئارقىلىق ئوتتۇرىغا قويغان ئىدىيىسى ئۇقۇرمەنلەرنىڭ دېققىتىنى ئۆزىگە ئالاھىدە تارتىپ تۇرىدۇ، ھەتتا مەخسۇس تەتقىق قىلىشىغا ۋە ئۆگنىشىگە ئەرزىيىدۇ. چۈنكى، بىر قىسىم قەلەمكەشلەرنىڭ ئىپادىلەش سەۋىسىيى جەھەتتىكى سەۋەنلىكىنى ئىنسان تەبىئىتىگە دۆڭگەپ، ئەسلىدە تولىمۇ گۈزەل بولغان مۇھەببەتنى چەكلىمىسىز يازدۇق دەپ، پۈچەك، چاكىنا، تېتىقسىز بايانلارغا ئايلاندۇرۇپ قۇيۇۋاتقانلىقىغا كۆز يۇمۇشقا بولمايدۇ. مۇشۇ نۇقتىدىن ئېيتقاندا، شائىر ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كىروراننىڭ شېئىرلىرىنى ئىككى جىنىس ئوتتۇرىسىدىكى سۆيگۈ - مۇھەببەتنى قانداق يېزىش جەھەتتىمۇ بەلگىلىك ئۈلگە تىكلەپ بەرگەن، دەپ قاراشقا بولىدۇ. يەنى، مېنىڭ نەزىرىمىدىكى ئەڭ مول ھۇسۇللۇق ژۇرنالىست شائىر ھېسابلىنىدىغان ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كىروراننىڭ سۆيگۈ - مۇھەببەت تېمىسىدىكى شېئىرلىرىمۇ ھەقىقەتەن كۆپ سالماقنى ئىگەلەيدۇ. ئىجادىيەتتە مۇھەببەتنى ئۆزىنىڭ ئىچكى ئېنىرگىيىسى قىلغان شائىر يېرىمدىن ئارتۇقراق شېئىرلىرى ئارقىلىق ئىككى جىنىس ئوتتۇرىسىدىكى پاك سۆيگۈ - مۇھەببەتنى، ئۇلارنىڭ چىن ئەقىدە ۋە ۋاپا - ساداقىتىنى باشتىن - ئاخىر زوق - شوق بىلەن كۈيلەيدۇ.  گۈزەل تەسەۋۋۇر ۋە قايناق ھېسىياتقا تولغان لىرىكىلىرىدا ئۆزىگە بارچە ئەزگۈلۈك ۋە چىنلىقنى مۇجەسسەم قىلغان شېئىرىي مۇھىت يارىتىپ، ئادەم ئاتا بىلەن ھەۋۋا ئانىدىن مىراس قالغان،  ئۇقۇرمەنلەرنى تاڭ قالدۇرىدىغان مۇھەببەت ھېكايىلىرىنى سۆزلەيدۇ.
سۆيگەن ئىدىم شۇنداق سەمىمىي،
بارلىقىمنى بېغىشلاپ ساڭا.
قالدىمىكىن باغرىڭ تاش بولۇپ؟
دۇملىماقتا يۈرەك ياش بولۇپ،
قاراپ باققىن كۆزۈمگە، ماڭا.
ـ «تىڭىرقاش» ناملىق شېئىردىن، («قىزلارنىڭ تارتىش كۈچى» ناملىق توپلام 37-بەت)
ھەشىقپىچەك ئىدى يۈرىكىڭ
ئېچىلاتتى ماڭا يۆگىشىپ
كومپاسلىرىڭ مېنىلا تۇنۇپ
قالار ئىدى كۆڭلۈم كەلكۈندە
دەريالىرىڭ ماڭىلا تېشىپ
ـ «شۇ چاغدىكى سېنى سېغىندىم» دىن، 2006-يىل («قىزلارنىڭ تارتىش كۈچى» ناملىق توپلام 59-بەت)
شائىر بۇ شېئىرى ئارقىلىق ئايالنىڭ ھەقىقىي ئايال بولۇشىنى، نازاكەت ۋە لاتاپىتىنى مەڭگۈ يوقاتماسلىقىنى ئۈمىد قىلسا، ئەرنىڭمۇ مۇھەببەت ۋە مەسئۇلىيەتتە قىز - ئاياللارنى ئەيمەندۈرگىدەك ھەقىقىي ئەركەك  بولۇشىنى ئۈمىد قىلىدىغانلىقىنى ئىپادىلەيدۇ. جۈملىدىن، «شۇ چاغدىكى سېنى سېغىنىدىم» دېگەن بۇ ئوتلۇق مىسرالار شائىرنىڭ ئۆزى سۆيگەن مەشۇقىغا بولغان چەكسىز مۇھەببەت ۋە سېغىنىشقا تولغان كۆڭۈل ئىزھارى بولسا؛ يەنە بىر قىسىم شېئىرلىرى ئارقىلىق ئائىلىنىڭ ئۇلۇغ، نىكاھنىڭ مۇقەددەسلىكىنى ئېنىق ئىپادىلەيدۇ. بولۇپمۇ، پاك سۆيگۈ ۋە ئۇنىڭ ئىنسان ھاياتىدا تۇتىدىغان ئورنىنى، پاكلىقنىڭ ئەۋلادلارغا ئېلىپ كېلىدىغان بەخت - سائادىتىنى بەكمۇ گۈزەل مىسرالار بىلەن تەرىپلەيدۇ. بۇ ئارقىلىق ئۇقۇرمەنلەرنىمۇ سەزدۈرمەي تەربىيلەيدۇ.
نىسىپ بولماس قايتا تۇغۇلماق،
راۋا ئەمەس ئەمدى چۇۋۇلماق،
ئارىمىزدا چاتقاللىق بىر يول،
ئۇچراپ قالدىڭ ماڭا كىچىكىپ.
ـ «ئۇچراپ قالدىڭ ماڭا كىچىكىپ» ناملىق شېئىردىن، («قىزلارنىڭ تارتىش كۈچى» ناملىق توپلام 70-بەت)
شۇنداق، ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كىروران ئەپەندىنىڭ مۇھەببەت لىرىكىلىرىدىكى ئەڭ يارقىن نۇقتا ئۇنىڭ ئايالىغا بولغان ساپ سۆيگۈسىنى ئىزھار قىلغان قۇرلىرىدا تېخىمۇ ۋايىغا يېتىدۇ. ئۇ بۇ خىلدىكى شېئىرلىرىدا ۋاپا گۈلشەنىدە كېچە - كۈندۈز سايراپ تۇرغان ئاشىق بۇلبۇلغا ئايلىنىپ كېتىدۇ. «بۇلاق»، «دەريا» قاتارلىق ئەنئەنىۋى ئىماگلار بىلەن «كىيىم ئاسقۇچ»، «تاختا نوغۇچ»، «ئاياغ بوغقۇچ» قاتارلىق يېڭىدىن يېڭى شېئىرى ئىماگلار ۋە  ئۇيغۇر تىلىكى ئەڭ گۈزەل ئىبارىلەر ئارقىلىق ئايالىغا بولغان چەكسىز سېغىنىشى ۋە سۆيگۈ تەشنالىقىنى ئىزھار ئېتىدۇ. ئالايلۇق:
تاغدا بۇلاق، ئاسماندا چېقىن،
كارىدوردا ئۈزۈلمەس ئېقىن.
ۋاپا، سۆيگۈ ئۇندا ئاققىنى،
بۇندا بىر جۈپ كۆڭۈل ئەڭ يېقىن.
ـ «مۇھەببەت كارىدورى» ناملىق شېئىردىن، 2004-يىل («مۇھەببەت كارىدورى» ناملىق  توپلام 253-بەت)
ئايالىم يوق ئۆيدە شۇ تاپتا،
ئايالىمنىڭ قولى
چىقىپ كېلەر كىيىم ئاسقۇچتىن
چىقىپ كېلەر تاختا نوغۇچتىن
چىقىپ كېلەر
بۇسۇغىدىن، ئاياغ بوغقۇچتىن...
ـ «ئايالىمنىڭ قولى» ناملىق شېئىردىن، 2007-يىل («قىزلارنىڭ تارتىش كۈچى» ناملىق توپلام 85-بەت)
ئۇنىدىن باشقا، شائىرنىڭ «تۇنجى ئۇقۇرمىنىم»، «ئايالىمنىڭ يۈرىكى»،  « ئايالىمنىڭ كۆزى»،  «ئايالىڭنى ئالغاندا ئەسكە»، «ئايالىمغا يېزىلغان خەتلەر»... قاتارلىق كۆپلىگەن شېئىرلىرىدىمۇ ئائىلە ۋە نىكاھنىڭ ئۇلۇغلىقىنى كۈيلىگەن، ئۆمۈر ھەمراھىغا  بولغان ساپ سۆيگۈسىنى ئىزچىل تۈردە ئىپادىلىگەن  ئوتلۇق مىسرالىرىنى ئۇچراتقىلى بولىدۇ.
ئالتىنچى، ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كىروراننىڭ شېئىرلىرىدىكى تارىخىي تۇيغۇ
ئېيتىش كېرەككى، ئۆز نۆۋىتىدە بىزگە بەرگەن نەرسىلىرىنى بىزدىن ئېلىپ كەتكەن تارىخ يەنە قايتۇرۇپ بېرىدۇ. چۈنكى، تارىخ ۋە تىراگېدىيە تەكرارلىنىدۇ. ئۇ بىر يالغۇز ئۆتمۈشنىلا ئەمەس، ھازىر ۋە كەلگۈسىنىمۇ ئۆز ئېچىگە ئالىدۇ. تارىختا بىزگە كېرەكلىك نۇرغۇن نەرسىلەر ساقلىنىپ قالىدۇ. ئۇلارنىڭ بەزىلىرى بىزنىڭ قىممەتلىك روھى بايلىقىمىزغا ئايلىنىدۇ. شائىرلار شېئىرلىرى ئارقىلىق ئەنە شۇ ئۆلمەس روھنى ئېسىمىزگە سالىدۇ. مۇشۇ نۇقتىدىن، قۇرداش شائىرلارنىڭ ئىچىدە ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كىروراننى ئۆزىنىڭ «قەبرىدىكى پالۋان» ،«قەدىمكى ئوتتۇرا ئاسيا تارىخى»، «يارغول»، «تۇنيۇقۇق»، «مەڭگۈ تاش»... قاتارلىق بىر -بىرىدىن مۇۋەپپىقىيەتلىك چىققان شېئىرلىرى بىلەن يەنە باشقىچە پەرقلىنىپ تۇرىدۇ، دېيىشكە بولىدۇ. چۈنكى، شائىر بۇ شېئىرلىرى ئارقىلىق بىزنىڭ تارىخىي رومانلىرىمىز ئۇرۇندىيالماي كېلىۋاتقان مۇنداق بىر نۇقتىنى، يەنى  تارىخىي چۇڭقۇرلۇقنى تىراگېدىيە يۈكسەكلىكىگە كۆتۈرۈپ چىقىدۇ. بىزگە ئەجداد روھىنىڭ پىچىرلىشىنى يەتكۈزۈپ بېرىدۇ. بۇ خىلدىكى شېئىرلار ئادەمگە يىلنامە ۋە ۋەقەلەرنىڭ قۇرشاۋىدا تۇنجۇقۇپ قالغان تارىخنىڭ تىرىلىشى بولۇپ تۇيۇلىدۇ.  ھازىرقى ئادەملەرنىڭ ئىش - ئەمەلى ئەجدادلىرى بىلەن تۇيدۇرماي سېلىشتۇرۇلىدۇ  ۋە مۇنۇ مىسرالارغا ئۇقۇلغان ئۇقۇرمەنلەر خۇددى ئوغرىلىق قىلىپ تۇتۇلۇپ قالغاندەك قاتتىق ئۇيۇلىدۇ:
بوۋسىىغا ئوخشىسىمۇ
ھېچكىم بوۋىسىدەك بولالماس.
كۈن شەرقتىن چىقسىمۇ ھەر تاڭ،
ئاسمان ھەر كۈن كۈلۈپ تۇرالماس.
ـ «دۆڭكۆۋرۈكتىكى تۆگە» ناملىق شېئىردىن، 2008-يىل («قىزلارنىڭ تارتىش كۈچى» ناملىق توپلام 110-بەت)
ئاندىن، شۇ ئۇيىلىش ۋە ئويلىنىش ئىچىدە ئاستا - ئاستا ئويغىنىدۇ. يازما يادىكارلىقلارغا پۈتۈلگەن تارىخنىڭ توپىسىنى قېقىشقا ئۈلگۈرمەيلا، تەكلىماكاندىكى تۆگە كارۋانلىرىنىڭ جاراڭلىق كۇلدۇرمىسىغا تۇتۇلىدۇ. مەڭگۈ تاشلارغا ئۇقۇلىدۇ.  ئۇلاردىكى مەردۇ - مەردانىلىق، غەيرەت - جاسارەت ۋە پەم -پاراسەتكە تولغان قۇرلار بىزگە تارىخنىڭ جۇلاسىنىمۇ، نىداسىنىمۇ تەڭلا ھىس قىلدۇرىدۇ.
مەڭگۈ تاشلار، ئەي مەڭگۈ تاشلار،
باغرىڭدا قىشلايدۇ ئەقىل كومپاسى
شەبنەمدەكلا تۈگەيدۇ قۇرۇپ
بولسا كىمكى ئەسلىگە ئاسىي

تەجىربىخانىسىدا جىدەلنىڭ
ئۆز جىنسىنى ئۆزگەرتتى كۈلكە
تارشا پۈتۈك
        تېرە پۈتۈك
             تاش پۈتۈك
توزىدى نى سولالە، نى خاقان
سېنى ھەتتا ۋاقتمۇ كۆيدۈرەلمىدى
تۇنيۇقۇق ئەقىلىدە ياشىدىڭ ئامان
ـ «تۇنيۇقۇق» ناملىق شېئىردىن، 2006-يىل («قىزلارنىڭ تارتىش كۈچى» ناملىق توپلام 64-بەت)
شەخسەن، مەن يۇقارقى مىسرالارنى پىچىرلاپ بولغىچە ئىچىمدە بىر ئادەم شائىرنىڭ «كىروران» ناملىق ئۇزۇندىن ئۇزۇن داستانىنى ئۇقۇپ تۈگەتتى. كۆز ئالدىمدا تالاي ئەسىرلەر تەكلىماكان قۇملۇقىدا قۇم كۆچكەندەك ھەيران قالارلىق تىزلىك بىلەن ئۆتۈپ كەتتى. يۈرەكلەردىكى ئات تۇياقلىرىنىڭ دۈپۈرلىشى بىلەن يىپەك يولىدىكى تۆگىلەر ئۆركىشى كۆڭلۈمنىڭ تامىلىرىغا «كىروران گۈزىلى» نى چۆرىدەپ سۇۋارى ئېسىپ قۇيۇلغان رەسىملەرگە بېرىپ يەتتى. تامدىن تارىخقا قارىدىم، ئىنسانىيەت ئۆچۈشكە ئاز قالغان چوغلارنى كوچىلاپ يۈرۈپ كۈنىنى كۈن ئەتتى. شۇ ئەسنادا ئۇلارنىڭ يەنە بىر يۈزى غىل - پال كۆرۈنۈپ قالدى. سان- ساناقسىز تەئەججۈپلىرى بىلەن ئۇچۇق كەتكەن جۈپ - جۈپ كۆزلەر، بۇغۇزلاردا تاشقا بېسىلغان مۆھۈر كەبى قېتىپ قالغان سۆزلەر ۋە شۇ قۇملۇقنىڭ ئاستىدا قاينام - تاشقىنلىقى، باياشادلىقى ۋە باشباشتاقلىق بىلەن دەقىقە ئىچىدە تىلسىماتقا ئايلانغان، گويا بىر كۈنلەرگە كەلگەندە بىردىنلا ئۆرە بولۇپ قالىدىغاندەك تۇرغان سەلتەنەتلىك شەھەرلەر ۋە ئۆتمۈشىنى ئاللىقاچان پاك -پاكىز ئۇنتۇغانلار، ئارىلىقتا ئاسماندىن چۈشكەندەكلا پەيدا بولۇپ ھېچنېمىدن پەرۋاسىز يۈرۈۋاتقانلار ئالىدىغا ئۇچرىغانلىقى ئەتىۋارلىقلارنىڭ ھەممىسىنى بىراۋلارغا بېرىۋەتتى. ئەپسۇس، ئۇلار ئۆزىنىڭ بۇلارغا ھەممىدىن بەك مۇھتاج ئىكەنلىكىنى بىلمەيتتى. كىيىن... نۇرغۇن يىللاردىن كىيىن ئۇلارنىڭ قەدىرىگە بىر - بىرلەپ، مىڭ - مىڭلاپ يەتتى. ياش بىلەن يۇيۇلغان كۆزلەردىكى ئىشەنچ تاش پۈتۈكلەردە ئەكىس ئەتتى:
«تەڭرى يارلىققا دۇقىن ئۈچۈن،
ئۆزىم قۇتىم بار ئۈچۈن،
قاغان ئۇلۋرتىم،
قاغان ئۇلۋرىپ،
يوق - چىغانى بۇدۇنىغ،
قوپ - قوپراتىم،
چىغانى بۇدۇنىغ باي قلتىم،
ئاز بۇدۇنىغ ئۈكۈش قلتىم.»
(تەڭرى بۇيرۇغانلىقى ئۈچۈن، ئۆز بەختىم بولغانلىقى ئۈچۈن، قاغانلىققا ئولتۇردۇم، قاغان بولۇپ، يوقسۇل خەلقىمنى باي قىلدىم، ئاز خەلقىمنى كۆپ قىلدىم. -«كۆل تېگىن مەڭگۈ تېشى» دىن)
دەرھەقىقەت، دۇنياغا كىرمىگەن يول ۋە قەدەم؛ دۇئاغا كۆتۈرمىگەن قول ۋە ئەلەم قەلەم ساھىبلىرىنى ھەقىقىي ئەركىنلىكتىن مەھرۇم قالدۇرىدۇ. بۇ خىل مەھرۇرملۇق ئۇنى تېشىدىن ئىچىگە، تۆۋەندىن ئېگىزگە يۈزلەندۈرۈپ  مىڭلىغان كىشىلەر ئارىسىدا تەنھا، مىڭلىغان كۆزلەر قورشاۋىدا ئەما ئادەمگە ئايلاندۇرىدۇ. بەختكە يارىشا، شېئىر ئۇنىڭ كۆزىنى ئاچىدۇ، تارىخنىڭ ئەرۋاھى قورقۇپ قاچىدۇ. ئۇ ئۆلۈك ۋە ھەرىكەتسىز تۇرغان يىلنامىلەرنى شېئىرلىرى ئارقىلىق ئورنىدىن دەس تۇرغۇزىدۇ. نەتىجىدە، شائىرنىڭ تارىخىي تېمىدىكى بىر قىسىم شېئىرلىرى ئۇقۇرمەنلەرنى خۇرسەنلىك تۇيغۇسىدا ئۆزىنى ئىزدەش سەپىرىگە ئاتلاندۇرسا، غۇرۇر ۋە ھۇزۇر بەخىش ئېتىپ ئىچ- ئىچىدىن شادلاندۇرسا، يەنە بىر قىسىم شېئىرلىرىدىكى ئاچچىق نىدا ئۇلارنى ئىختىيارسىز ھالدا ئاھ ئۇرغۇزىدۇ.
يىراقتىن باقساڭ
تۇرار دالىدا بىر باتۇر
تىزىغىچە تۇپراققا چۆككەن.
باغرىغا ئالغان ئۇنى دالا،
جەڭگاھى،  ئۆيى تالا.
ـ «مەڭگۈ تاش» ناملىق شېئىردىن، 2009-يىل («قىزلارنىڭ تارتىش كۈچى» ناملىق توپلام 130 -بەت)
شائىر ئۆمەر مۇھەممەتئىمىنى كىروراننىڭ تارىخىي تېمىغا  بېغىشلانغان شېئىر - داستانلىرىنى ئۇقۇغان ئۇقۇرمەنلەرنىڭ لەرزىگە كەلگەن قەلبىدە شۇنداق بىر ئەكىس سادا پەيدا بولىدۇ. ئۇ بولسىمۇ: تارىخ ـ بىزنىڭ مەۋجۇدلۇق يىلتىزىمىز. تارىخ ـ بىزنىڭ نىجاد يۇلتۇزىمىز. ئۇ بىزنىڭ ئەڭ سۈزۈك ئەينىكىمىز، ئۇنىڭسىز بىز مەھرۇم بولغانلىرىمىزنى كۆرۈپ يىتەلمەيمىز. ھېلىغۇ ئۆتمۈشكەن، يىراق كەلگۈسىدىمۇ بىز ئۇنىڭدىن ئۇزاپ كېتەلمەيمىز. چۈنكى، بىز ئۇنىڭدىن ئەسلى كىملىكىمىزنى ئىزدەيمىز. بىز ئاشۇ ئوق يىلتىزىمىز ئارقىلىق كۆكلەيمىز. تەرەققىياتنىڭ چاڭ - تۇزانلىرى بىلەن ئۆزىمىز ۋە كۆزىمىز، تىلىمىز ۋە دىلىمىز كۆمۈلۈپ كەتسىمۇ،  مانا مۇشۇنداق ئوت يۈرەك شائىرلىرىمىزلا بولىدىكەن تارىخىمىزنى كۆممەيمىز.  ئۇنىڭسىز بىز كۆزى ئۇچۇق كورغا ئايلىنىپ يېقىنلاپ كېلىۋاتقان ھالاكەتنىڭ بىشارەتلىرىنمۇ كۆرمەيمىز!...
يەتتىنچى، ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كىروران شېئىرلىرىنىڭ بەدىئىي مەنزىلى
شائىرنىڭ شېئىرلىرىدىكى يەنە بىر يارقىن نۇقتا شۇكى، ئۇنىڭ لىرىك قەھرىمانى بولغان «مەن» مەيلى قانچىلىك دەرىجىدە ئازابلانسۇن ياكى يۈرىكى يېرىلىپ كەتكۈدەك شادلانسۇن، ھامان چېكى كۆرۈنمەس بىر گۈزەللىككە، ۋېسالىغا قېنىپ بولماس بىر سۆيگۈگە ۋە مەڭگۈ يىتىپ بارغىلى بولماس مەنزىللەرگە ئىنتىلىپ تۇرىدۇ. شۇنىڭ ئۈچۈنمۇ، ئۇنىڭ شېئىرلىرىنى ئۇقۇغانىسرى ئۇقۇغىمىز كېلىدۇ، ئوخشاش بىر پارچە شېئىرنى بىر نەچچە قېتىم ئۇقۇساقمۇ يەنىلا يېڭى تۇيۇلىدۇ.
مەيلى شاھ بول، مەيلى مەلىكە
مەيلى ئالىم، مىليونېر ھەتتا
ھىس قىلىسەن بىر نېمەڭ كەمدەك.
ئۇ بىلىنەر ساڭا گاھىدا
سۆيگۈدەك، ئالتۇندەك، شاھلىقتەك
قىزلىقتەك، ئەرلىكتەك، راھەتتەك، غەمدەك.

بىر بوشلۇق بار ئىنسان دېگەن ئۇقۇمدا
ئۇ ئەگىشەر ساڭا ھەر زامان
كۈنۈ-تۈن رودۇپاي بىر سايىسىمان.
شۇڭا بولماس دېگىنىڭ دېگەن
گۈل دەپ تۇرساڭ بوپ چىقار تىكەن.

ـ «بوشلۇق» ناملىق شېئىردىن، 2002-يىل («مۇھەببەت كارىدورى» ناملىق  توپلام 212-بەت)
بىز شېئىر ۋە شائىرغا ئەگىشىپ، قەلبىمىزىدىكى ئاشۇ بىپايان بوشلۇققا قاراپ يۈرۈپ كېتىمىز. ئىرىشكەنلىرىمىز ۋە كۆرگەنلىرىمىزنىڭ بەكلا ئازلىقىنى ھىس قىلىمىز، تەلىيىمىز بولسا تىرىشىپ - تىرمىشىپ يۈرۈپ كۆرمىگەنلەرىنىمۇ كۆرۈپ كېتىمىز. ئەمما ھېچقاچان قانائەت قىلمايمىز. نېمىلەردىندۇر ئەپسۇسلىنىمىز. بىز ئىزدىگەن ھەقىقەتلەرنىڭ ئاشۇ ئەپسۇسلۇق ئىچىدە تۇرغانلىقىنى كۆرۈپ يىتىمىز. قەدەملىرىمىز تېخى يىتىپ بارالمىغان بوز يەرلەر بىزنىڭ ئۆمۈرلۈك ئارمانلىرىمىزغا ئايلىنىدۇ. شائىرنىڭ تەپەككۇردىكى كەڭلىك ۋە چۇڭقۇرلۇقتا ۋايىغا يەتكەن شېئىرلىرى ئارقىلىق سۆزلىنىۋاتقان ھىجران قىسسىلىرىنى، شەخسى سۆيگۈ سەرگۈزەشتىسى تەرىقىسىدە سۆزلىنىۋاتقان بىر پۈتۈن كوللىكتىپنىڭ قىسمەتلىك كەچمىشلىرىنى ۋاراقلاۋېتىپ، ئۇنىڭ بەدىئىي ئىستېبىداتىغا بولغان قايىللىقىمىز ھەسسىلەپ ئاشىدۇ. چۈنكى، شائىر بۇ شېئىرلىرى ئارقىلىق قەلبىمىزدىكى قاراڭغۇ بوشلۇقلارغا ئۆزى خالاپ كېچە - كۈندۈز كۆيۈش بەدىلىگە كەلگەن نۇرلىرىنى چاچىدۇ. نەتىجىدە، بىزنى ئەسىرلەردىن بېرى ئىسكەنجىگە ئېلىپ كەلگەن قورقۇنچاقلىق، ئۆلۈمتۈكلۈك، ساختىپەزلىك، خائىنلىق ۋە جۈرئەتسىزلىككە ئوخشاش ئاجىز تۇيغۇلار قورقۇپ قاچىدۇ.
ھەئە، شائىر ھەممە - ھەممىگە چىن ۋە ئاخىرغىچە تىز سۆيگۈسى ئارقىلىق  تاقابىل تۇرىدۇ ۋە تىنىمسىز تەسىر كۆرسىتىدۇ. ھەممىنى بىر باشتىن سۆيۈشى ئۈچۈن ئۆزىنىڭ ئۈن - تىنسىز ۋە تەل -تۈكۈس كۆيۈشى كېرەكلىكىنى ھىس قىلىدۇ. ئۇ شۇ پىداكارلىقى، بىدارلىقى ۋە سەرگەردانلىقى بەدىلىگە بولىسمۇ مەشۇقىنىڭ ۋەسلىگە يەتمەكچى بولىدۇ. بىراق ھەر قېتىمدا قۇرۇق قول قايتىپ كېلىدۇ. ئەمما ھېچقاچان ۋاز كەچمەيدۇ.  بەلكى مەنزىلسىز مىسرالىرىدا كۆمۈلۈپ ياتقان مەنىلەر ئۇپۇقى ئارقىلىق ئۇچۇق - ئاشكارا ئېيتقانلىرىدىن تېخى ئېيتپ بولالمىغانلىرى ۋە ئېيتالمىغانلىرىنىڭ ئۇچۇرىنى بېرىدۇ. بۇ نۇقتىنى ئۇنىڭ ئىجادىيەت مۇساپىسنىڭ ھەر قايسى باسقۇچلىرىدىن ئېنىق كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ.

ئەمدى شائىرنىڭ ھازىرغىچە ئىلان قىلىنغان شېئىرلىرىنى ئۇقۇش جەريانىدا، ئادەمنى بىر قىسما قىلىپ قويىدىغان مۇنۇ نۇقتىنىمۇ كۆرسىتىپ ئۆتسەك، مېنىڭچە، بۇ نۇقتا نۆۋەتتىكى ساپ شېئىرىيەتنى قوغلاشتۇق دەپ ئۆزىنىڭ مىللىي كىملىكىنى ئۇنتۇپ قېلىۋاتقان بىر قىسىم ياشلارنىڭمۇ ئالاھىدە دېققەت قىلىشىغا ئەرزىيدۇ. يەنى، شائىرنىڭ 20 نەچچە ياش چاغلىرىدا يازغان بىر قىسىم شېئىرلىرىدىكى يەڭگىلتەكلىك بىلەن ئىشلىتلىگەن بەزىبىر سۆز - ئاتالغۇلار ئادەمنىڭ كۆڭلىنى بەكلا غەش قىلىدۇ. مەسلەن:
سېنى كۆرسەم بىر قىسما بولۇپ،
قات – قېتىمغا خۇمارىڭ تولۇپ؛
ئىشتىھايىم دەرۋازسىغا
بىر – ئىككى كۈن سېلىنار قۇلۇپ...
ئاھ، قۇدرەتلىك سۆيگۈ ئىلاھى،
ساڭا مۇنقەرز كۆڭلۈم دەرگاھى!
ـ «سۆيگۈ ئىلاھى» 1987-يىل («قەبىرىدىكى پالۋان» ناملىق توپلام 20-بەت)
يولۇڭنى ئەڭ ياخشىسى تاللا ئۆزۈڭ،
گۈرۈچتىن تېرىق، شالنى تاللا ئۆزۈڭ.
سېلىپ قوي مەسلىھەتكە پەقەت قۇلاق،
تەۋرەنمە ئىقبالىڭغا «ئاللاھ» ئۆزۈڭ.
ـ «رۇبائىيلار» 1987-يىل («قەبىرىدىكى پالۋان» ناملىق توپلام 21-بەت)
تەڭرىگە
ئەۋەتسەم ئېتىقادىمنى
بەخت ئېلىپ كەلگىن دەپ.
تەڭرى
ئېلىپ قېلىپ ئىبادىتىمنى
ئەۋەتىپتۇ ماڭا ئاق ھۆججەت:
«ئۇ دۇنيالىق ئادەمسەن،
شۈكىرى بىلەن سەجىدە قىلىۋەر،
بەختىڭنى
جەننەتلەردە قويدۇم ئامانەت...»

ئېيتىپ قويغىن ئاڭا ئەي رەسۇل،
تەلىيىم يوق ئۇنداق نېسى بەختتىن!
ئۇ قىسمەتنى ياسىسۇن قايتا،
چۈشسۇن ياكى باقى تەخىتتىن!...
ـ «قارچۇقلارغا چېچىلغان نۇرلار» ناملىق شېئىردىن، 1988-يىل («قەبىرىدىكى پالۋان» ناملىق توپلام 185-بەت)
قارايدىغان بولساق، يۇقارقى مىسرالاردىكى «سۆيگۈ ئىلاھى» ، «ئاللاھ»، «تەڭرى»، «سەجىدە»، «ئىبادەت»، «جەننەت»، «رەسۇل» ... قاتارلىق سۆز- ئىبارىلەرنىڭ كونتىكىست ئىچىدە قوللىنىشى ئۇقۇرمەنلەرنىڭ كۆڭلىنى بىر قىسما قىلىپ قويىدۇ. چۈنكى، شائىرمۇ ئۇلارنىڭ ئادەتتىكى ئاتالغۇلار ئەمەسلىكىنى ئېنىق بىلىدۇ. ئۇنداقتا، بۇ سۆزلەرنى ئىشلەتمەي تۇرۇپمۇ، دېمەكچى بولغان ئوي – پىكىرىنى ئىپادىلەش مۇمكىن ئەمەسمۇ؟ ئۇنىڭ ئۈستىگە، ھېيىتگاھتىن ئىبارەت مۇڭلۇق ئاۋازدا سۇقۇپ تۇرىدىغان يۈرىكى بار قەشقەردەك مىللى ئەنئەنە قۇيۇق مەدەنىيەت مۇھىتىدا ئالىي مەكتەپتە ئۇقۇش مۇناسىۋىتى بىلەن بەش يىل تۇرغان بىر شائىرغا نىسبەتەن ئاشۇ مۇقەددەس سۆزلەرنى ئاشۇنداق كەلسە – كەلمەس ئىشلىتىش دۇرۇسمۇ ياكى ئادەمنى بىر ئۆمۈر پۇشايماندا قويىدىغان نۇمۇسمۇ؟
مېنىڭچە، بىز يۇقىرىدا شېئىرلىرىغا خېلىلا كاتتا باھالارنى بەرگەن شائىرىمىز بۇنى بىلمەيدىغان يەردە ۋە بۇ سۆزلەرنى ئىشلەتمەي تۇرۇپمۇ دېمەكچى بولغانلىرىنى تېخىمۇ ئوبرازلىق، تېخىمۇ جەلبكار ۋە تېخىمۇ چۈشىنىشلىك قىلىپ ئىپادىلەپ بېرەلمەيدىغان يەردە ئەمەس. بۇ يەردىكى گەپ شۇ ياشتىكى شائىرنىڭ شېئىر ۋە شائىرلىقنى ھەممىدىن ئۈستۈن ئۇرۇنغا قۇيۇۋالغىنىدا ۋە قەلبىدىكى ئازغۇن ھىسلارغا مۇۋاپىق چەك قۇيالماي قالغىنىدا. چۈنكى، شېئىرنىڭ مەنبەسى ئىلھام، ئۇ شائىر قەلبىدىكى بېسىپ بولغۇسىز قايناق ھېسىياتىدىن كېلىدۇ. ئەمما، بەزىبىر ھىسلارنى ئەقىل ۋە ئەقىدە كۈچى بىلەن چەكلەپ تۇرمىغاندا، بىر كۈنلەر كەلگەندە شائىرنىڭ تىلى كۆيىدۇ، دىلى ئۆرتىنىدۇ. بۇ نۇقتىنى شائىرىمىز سەل كىچكىپ بولسىمۇ چۇڭقۇر چۈشەنگەن بولسا كېرەك، ئۇنىڭ كىيىنكى توپلاملىرىغا تاللانغان ۋە باشقا مەتبۇئاتلاردا ئارقا - ئارقىدىن ئىلان قىلىنۋاتقان شېئىرلىرىدا بۇنداق سەۋەنلىك قايتا كۆرۈلمەيدۇ، بەلكى بەكمۇ سۈزۈك بىر تۇيغۇ ھەممىنى ئەسىر قىلغۇچى نۇر كەبى بالقىپ تۇرىدۇ.
خاتىمە
شائىر ئۆمەر مۇھەممەتئىمنىڭ شېئىرلىرىدىكى مەنە ئۇپۇقىغا يىتىپ بېرىش ئۈچۈن ئۇنىڭ ھەممە يەرگە چېچىۋەتكەن  مەرۋايىت مارجانلىرىنى بىردىن - بىردىن تىرىپ كېلىپ كۆزگە كۆرۈنمەس بىر يىپقا ئۆتكۈزۈپ بېقىشىمىزغا توغرا كېلىدۇ. يەنى، شائىرنىڭ شېئىرلىرىدىن مەنە ئىزدەيمىز دەيدىكەنمىز، ئۇنىڭ شېئىرىيەت باغچىسىدا مىسرامۇ - مىسرا، سۆزمۇ - سۆز سەيىرى قىلىشمىز كېرەكلىكىنى ھىس قىلىمىز. سەيلىمىز «شېئىر دېگەن نېمە؟ شائىر زادى قانداق ئادەم؟ ئۆزىنى شائىر قىلىپ يىتىشتۈرگەن خەلققە يۈز كىلەلىگۈدەك شائىر بولۇش ئۈچۈن قانداق قىلىش كېرەك؟» دېگەن سوئاللارغا تۇتىشىدۇ. چۈنكى، بىر پارچە شېئىر ئىلان قىلىنىپلا كەتتىمۇ، ئۇقۇرمەنلەرگە تولۇقى بىلەن تاپشۇرۇلغان بولىدۇ. گەرچە شائىرمۇ ئادەتتىكى بىر ئادەم بولسىمۇ، ئەمما ئۇنىڭ شېئىرلىرى ئارقىلىق بازارغا سېلىنغان قىممەت قاراشلىرى ناھايىتى كۆپ كىشىلەرنىڭ تۇرمۇشىغا ۋە تەربىيەلىنىشگە تەسىر كۆرسىتىدۇ.
ئۇنداقتا، شېئىر دېگەن نېمە؟ ئېسىمدە قىلىشىمچە، مەن بۇ سوئالغا شېئىرلىرىم ئىلان قىلىنماستىلا جاۋاب ئىزدەپ كەلگەن بولساممۇ، ئەمما تاھازىرغىچە ئۆزۈم قايىل بولغۇدەك جاۋابقا ئىرىشەلمەي كەلدىم. بىر قىسىم ماقالىلىرىمدە تاساددىبى بايقاشلىرىمنى مۇشۇ سوئالنىڭ جاۋابى ئورنىغا دەسستىپ بەزىبىر تەبىرلەرنى بەردىم. ئەمما، ئەڭ توغرا جاۋابى مەندىن بارغانسىرى يېراقلاپ كېتىۋاتىدۇ. شۇ سەۋەبتىنمۇ، مېنىڭ تېخىمۇ جاھىللىقىم تۇتۇپ شائىرنىڭ شېئىرلىرىنى يېنىش – يېنىشلاپ ئۇقۇشتىن كەلگەن ھاياجان بىلەن يەنە شۇنداق تەبىر بېرىپ ئۆتكۈم كېلىۋاتىدۇ:
دەرۋەقە، ئۈچ يىللىق ئۇقۇشۇم ئاخىرلاشقاندىن كىيىن، مەن بۆگۈنگە قەدەر شائىر ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كىروران بىلەن يۈز – تۇرانە كۆرۈشۈپ باقمىدىم، ئەمما ئۇنىڭ مەيلىمنى تارتىپلا تۇرىدىغان شېئىرلىرىنى نەشىر قىلىنغان توپلاملىرىدىن ۋە ئاپتۇنۇم رايۇنىمىز ئىچى – سىرتىدىكى ئەدەبىي ژۇرناللاردىن دائىم دېگۈدەك كۆرۈپ تۇردۇم. ھەتتا يېقىنقى يىللاردىن بۇيان ئۇيغۇر تىل – يېزىقىدا چىقىدىغان قايىسلا ژۇرنالنىڭ قايىسىلا سانىنى ئاچسام ئۇنىڭ شېئىرلىرىنى ئۇچرىتىش بەختىگە ئىرىشتىم دېسەممۇ بولىدۇ. مەن بۇنداق چاغدا شائىر بىلەن قايتا ئۇچرىشىپ قالغاندەك، ئون نەچچە يىل بۇرۇنقى چاغلىرىمىزغا ئوخشاش گۇڭۇر-مۇڭۇر مۇڭداشقاندەك تۇيغۇدا بولدۇم. دېمەك، ھازىر مېنىڭ نەزىرىمدە، شائىر دېگەن مانا مۇشۇنداق شەكىلسىز ئادەم: ئۇ ھەممىمىزنىڭ ئەتراپىدا ئايلىنىپ يۈرىدۇ، شېئىرلىرى ئارقىلىق قەلب قەسىرىمىزگە تۇيدۇرماي كىرىۋالىدۇ. شۇنداقكەن، بىز شېئىرغا ئىلگىرى ئۆگەنگەن ئەدەبىيات دەرسلىكلىرىدىكى تەييار، قاتىمال، ئاللىبۇرۇن ئىستىمالدىن قالغان تەبىرلەرنى بىر ياققا قايرىپ قۇيۇپ، يەنى شائىرنىڭ يۇقىرىدا بىز ئۇقۇپ ئۆتكەن شېئىرلىرىدىن چىقىپ تۇرۇپ چۈشەنچە بەرسەك، شېئىر دېمەك ـ تۇيغۇ دېمەك. بىر پارچە شېئىر ئىنسان قەلبىدىكى چاقماق تىزلىكىدىكى تۇيغۇلارنىڭ مەھسۇلى. ھەقىقىي شائىرلا ئەنە شۇنداق ئەزگۈ تۇيغۇلارنى قانداق تۇتۇشنى ۋە قانداق ئۇسۇلدا ئوتتۇرىغا قۇيۇشنى بىلىدۇ. شائىر ئالدى بىلەن ئاددى بىر ئادەم بولسىمۇ ئۆز نۆۋىتىدە يەنە ئالاھىدە روھى سەرگۈزەشتىگە ئىگە. بىر مىللەتنىڭ ئەزاسى بولۇش سۈپىتى بىلەن ئېيتقانلىرى بىر پۈتۈن كوللىكتىپقا تەۋە. چۈنكى، خەلقىمىز ئەزەلدىن ئەقىدىلىك شائىرلارنى بەك چوڭ بىلىدۇ. چۈنكى، ئۇنداق شائىرلار بىزگە ئۆز تۇيغۇمىزنى بايان قىلىپ بېرىدۇ. زامانىۋىلىشىش جەريانىدا نېمىلەرگە ئىرىشىپ، نېمىلەرنى قولدىن چىقىرىپ قۇيۇۋاتقىنىمىزغا قەدەر راستچىللىق بىلەن ئېيىتىپ بېرىدۇ. ئەنە شۇنداق نازۇك تۇيغۇلىرىمىزدىن تارتىپ بىزنىڭ مەۋجۇدلۇق ۋە مەدەنىيىتىمىزگە مۇناسىۋەتلىك چوڭ- چوڭ ئىشلارغا قەدەر ئۆزىگە خاس ئۇسۇلدا ئېيتىپ بېرىۋاتقان شائىر ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كىروراننىڭ كۆپ قىسىم شېئىرلىرىدىن شۇ نۇقتىنى ئېنىق كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ. ئۇ بولسىمۇ، شېئىر ـ شائىر تۇيغۇسىنىڭ بايانى،  شېئىر ـ شائىرنىڭ ۋىجدانى، شېئىرنىڭ بەدىئىي مەنزىلى ـ شائىرمۇ، بىزمۇ بىر ئۆمۈر قوغلاپ يىتەلمىگەن پايانى...
شۇنداق، شائىر قەلبىدىكى قايناق ھىس - تۇيغۇلارنىڭ ئەڭ ئىخچام ۋە ئەڭ ئوبرازلىق بايانى بولغان شېئىرنىڭ پايانى چەكسىز. بىز ئۇنىڭغا ھەر قانچە قىلىپمۇ يېتەلمەيمىز. شائىرغا ئوخشاشلا ئۇنىڭ كۆز تۇرماق، كۆڭۈلمۇ يەتمەس بەدىئىي مەنزىلىگە ھاياتىمىزنىڭ ئاخىرىغىچە تەلپۈنۈپ ئۆتىمىز، بىر نۇقتىنى ئەگىپ كېتەلمەيمىز. ماددى تۇرمۇشىمىزدىكى لازىمەتلىكلەر ھەر قانچە تەل بولسىمۇ، مەنىۋى تۇرمۇشىمىزنىڭ ئەڭ زۆرۈر شەرتلىرىدىن بىرى بولغان شېئىرنى تەرك ئېتەلمەيمىز.
ھالبۇكى، بۆگۈنكى دەۋىردىكى خېلى كۆپ قىسىم كىشىلەر تىرىكچلىك ۋە تەرەققىيات غىمىدە ئۆزىگە ئەڭ كېرەكلىك بولغان شېئىردىن بارغانسىرى يىراقلاپ كېتىۋاتقانلىقىنى ھىس قىلالماي يۈرۈۋاتىدۇ. شۇنىڭغا ماس ھالدا نەشىرىيات ئۇرۇنلىرىمۇ «شېئىرنىڭ بازىرى كاسات» دېگەن پەتىۋاسنى پەش قىلىپ، مېڭىسىنىڭ قېتىقىنى چىقىرىپ مىڭ تەستە رۇياپقا چىقارغان شېئىر توپلاملىرىنى سۇنغان شائىرلارغا قاپاق تۈرۈۋاتىدۇ. بىر مىسرا شېئىرغا تەڭ كەلمەيدىغان ناباب رومان، پوۋسىت، ھېكايىلەر خۇددى كۈپكۈندۈزدە يېرىم - يالىڭاچ كوچىغا چىقىپ ھەممىنىڭ كۆزىنى ئالا – چەكمەن قىلىۋەتكەن سەتەڭلەردەك ھۆكۈم سۈرۈۋاتىدۇ. شۇڭا، مېنىڭ بۇ يەردە مەزكۇر ماقالىگە خاتىمە سۈپىدە نوبىل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئىرىشكەن مېكسىكا شائىرى ئوكتاۋۇ پازنىڭ مۇنۇ بىر ئېغىز سۆزىنى قۇشۇپ كېلىۋاتىدۇ: «شېئىر ـ ھامان ئاز سانلىقنىڭ سەنئىتى».
دەرھەقىقەت، شېئىر ـ ئاقسۆڭەك سەنئەت، ئۇنى ھەممە ئادەمگە مەجبۇرى مائارىپنى ئۇمۇملاشتۇرغاندەك ئۇمۇملاشتۇرغىلى بولمايدۇ، ئەمما ھەر قانداق بىر ئادەمنىڭ قەلبىدە شېئىرىي تۇيغۇلار بولىدۇ. بىراق، بۇ خىل تۇيغۇلارنى دەل ۋاقتىدا بايقاش ۋە ئەڭ مۇۋاپىق ئۇسۇل بىلەن ئىپادىلەش ئۆز نۆۋىتىدە يەنە ئوخشاش بولمايدۇ. بەزى ئادەملەر بىر ئۆمۈر ئەنە شۇ خىل تۇيغۇلار ئىچىدە ياشاپمۇ بايقىيالمايدۇ. بەزى ئادەملەر تۇيدۇرمايلا كېلىپ يەنە تۇيدۇرمايلا كېتىدىغان بۇ تۇيغۇلارنى دەل ۋاقتىدا بايقايدۇ ۋە قۇم دانچىلىرىنىڭ ئارىسىدىن ئاندا – ساندا ئۇچراپ قالىدىغان كىپەك ئالتۇننى ئايرىۋالغۇچىدەك ئىرىنمەستىن چايقايدۇ، قەلب پىچىدا تاۋلايدۇ، نېمىنى ئېلىپ – نېمىنى قۇيۇشنى قايتا – قايتا تاللايدۇ. تۇيغۇ ئەنە شۇ تەرىقىدە جىمجىتلىقتىكى ئاۋازغا ئايلىنىدۇ. شائىر قۇلىقى بىلەن ئەمەس، يۈرىكى بىلەن ئاڭلايدۇ ھەم ئۇقۇرمەنلىرىگە ئاشكارىلايدۇ. مانا بۇنى بىز شائىردىكى تەبئىي تالانت دەيمىز. ئەدەبىياتتا، بولۇپمۇ شېئىرىيەتتە تالانىتنىڭ رولىغا سەل قاراشقا بولمايدۇ. نۇقۇل ماھارەتكىلا تايىنىپ يېزىلغان شېئىرلار ئۇقۇرمەنلەرنىڭ ئاچقان يېرىگە يىتىپ بارالمايدۇ.
شۇنىڭ ئۈچۈن بىز مۇنداق بىر نۇقتىنى ئېنىق تۇنۇپ يىتىشىمىز كېرەككى، ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كىروران ئەپەندىدەك ھەقىقى تالانتلىق، تىرىشچان، مۇنتىزىم تەربىيە ئالغان، جاپاغا چىداپ ئىزدىنىش روھىغا ئىگە، يېرىم – يولدا توختاپ ياكى بوشىشىپ قالمايدىغان، سان ۋە سۈپەتكە تەڭ ئەھمىيەت بېرىدىغان، قەلەمنى ئەقىدە - ئىخلاسى ۋە ھەقدارلىق تۇيغۇسى بىلەن تۇتىدىغان شائىرلىرىمىزلا بولىدىكەن ئۇيغۇر شېئىرىيىتىمىزنىڭ بازىرى ئەبەدىي كاساتلاشمايدۇ. مۇھەببەت ۋە ھارارەتكە تولغان شېئىرلا بولىدىكەن، ئۇقۇرمەنلەر قەلبىنىڭ سۇغۇقى ئاشمايدۇ. ئۇنىڭ ئەكسىچە، مەشىقتىن شەكىللەنگەن ماھارەتكىلا تايىنىپ يېزىلىغان، كېسەكتەك بىر قېلىبنىڭ ئىچىگە ئوپمۇ ئوخشاش قىلىپ تىزىلغان، شېئىرغا خاس ئىلمىنتلاردىن ئەسەرمۇ يوق ئەخلەت دۈۋسىگە شېئىر ۋە شائىرنى ئەزەلدىن چوڭ بىلىدىغان خەلقىمىز ھەرگىز قۇچاق ئاچمايدۇ. چۈنكى، مەيلى قانداق زامان بولۇپ كەتمىسۇن، ئادەمنى روھى كامالەت يۈكسەكلىگە ئۈندەپ تۇرىدىغان ھەقىقىي شېئىردىن ھېچكىم نېرى قاچمايدۇ. مېنىڭچە، مۇھەببەتلىك قەلبنىڭ ئىگىسى بولغان شائىرنىڭ نەزىرىدە ئاجايىپ گۈزەل ۋە تولىمۇ سىرلىق قىزغا ئوخشايدىغان شېئىرنىڭ تارتىش كۈچى مانا مۇشۇ ئوخشايدۇ.

ئاپتۇر: ئۇچتۇرپان ناھىيەلىك 3-باشلانغۇچ مەكتەپتە   乌什县第三小学教师肉孜.苏皮
بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ھەبىبە.ت.دىدار تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2014-9-17 21:54  

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ھەبىبە.ت.دىدار تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2014-9-17 23:20  

بۇ ناھايىتى ئەھمىيەتلىك پائالىيەت بوپتۇ، شائىر ئۈمەر موھەممەدئىمىن ئاكىنىڭ ئىجادىيتىنىڭ يەنىمۇ يۈكسىلىشىنى ئۈمىت قىلىمەن. ئۇ ئۇيغۇر ھازىرقى زامان ئەدەبىياتىدىكى غوللۇق شائىرلارنىڭ بىرى، يىللار ئۇنىڭغا نۇرغۇن ئىجادى مىۋىلەرنى ئاتا قىلدى، بۇنىڭ ئۈچۈن سۆيىنىمەن. ئىبەرتكەن كىتابىڭىزنى تاپشۇرۇپ ئالدىم، رەھمەت ئاكا. شۇغىنىسى خىزمەت سەۋەبى بىلەن پائالىيتىڭىزگە قاتنىمشالمىدىم، بۇنىڭ ئۈچۈن ئۆزرىلىكىمەن.  

تەشەككۇر ،سۇرەتلەرنى ياخشى تارتىپسىز. ئۇكام پولات نىياز. ئەجرىڭىزگە رەخمەت .
ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كىروران نىڭ ئىجادىيىتىگە ئۇتۇق تىلەيمىز، شائىرە ھەبىبە تاھىر مۇ كۆپ ئەجىر قىپتۇ.  ئەجرىگەرەخمەت.

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ھەبىبە.ت.دىدار تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2014-9-19 02:56  

يوللىغىنىڭىزغا رەخمەت، ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كروران ھەقىقەتەن تالانتلىق ،كۆپ قىرلىق يازغۇچى،ھەبىبە تاھىر ياخشى قىلىۋاتىسىز،غەيرىتىڭىزگە بارىكاللا!!! بەك كۆپ ئەجىر قىپسىز، بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئايشەم1 تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2014-9-19 09:00  

ھەبىبە تاھىر تىرىشچانلىغىڭىزغا قايىل بولدۇم.كۆپ ئەجىر قىپسىز،ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كروران   سىزگە مۇبارەك بولسۇن! بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئايشەم1 تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2014-9-27 03:04  

           ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كروران گە مۇبارەك  بولسۇن !
خەلقىمىز سۇنغان  بادام دوپپا، تون ۋە چىرايلىق گۈلدەستىلەر بەكمۇ ئورۇنلۇقتۇر. ۋەزنى ئېغىر ھەم
مەنىسى چوڭدۇر، كروراننىڭ ‹‹كەلگۈسىنىڭ  شائىرى ›› بولماستىن ،زامانىمىزنىڭ پىداكار ئەدىبىي بولۇپ،خەلقىمىزنىڭ چاڭقىغان قەلبىگە زەمزەم بولىشىنى سەمىمى ئۈمۈد قىلىمەن ، ئامان بولايلى !

بۇ بىر  ياخشى پائالىيەت،ياخشى تەبرىكلەشلەر بوپتۇ،تالانىتلىق يازغۇچى شائىر ئۆمەر مۇھەممەت كىروراننىڭ ئىجادىيتىگە ئۇتۇق ،ئائىلىسىگە بەخىت تىلەيمەن !

... مۇبارەك بولسۇن قېرىندىشىم كىرورەن...!بۇندىن كېيىنكى ئىجادىيىتىڭگە مەڭگۈ ئۈتۇق تىلەيمەن!

شائىرلىق كۆكىدە پەرۋازىڭ، ئىلىم ئەنجۈمەنىدە ئاۋازىڭ
(شائىر، ژۇرنالىست ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كروراننىڭ ئىلمىي ئەمگەكلىرى ھەققىدە)

ئەنۋەر مۇھەممەدسەييىدى

ھەممىمىزگە ئايان بولغىنىدەك، توختىماي تىرىشىش ۋە جاپالىق ئىزدىنىش ئىنساننى ھالال نېسىۋىلەرگە ئىگە قىلىدۇ. ئۆزى ئۈچۈنلا ئەمەس، بەلكى خەلق ۋە جەمئىيەت ئۈچۈن پايدىلىق ئىشلارنى قىلىش ئادەمنى ھۆرمەت ۋە شان-شەرەپكە نائىل قىلىدۇ. پاكىز تەبىئەتلىك، ئېسىل خۇلقلۇق بولۇش كىشىنى ئالىي مەرتىۋىلەرگە يەتكۈزىدۇ. مانا بۇلار كىشىلىك ھاياتنى ھەقىقىي قىممەتكە ئىگە قىلىدىغان ۋە ئادەمنى قەلبلەر تۆرىدىن ئورۇن ئالغۇزىدىغان مۇھىم ئامىللاردۇر، بىزنڭ كىشىلىككە باھا بېرىشىمىزنىڭ ئالدىنقى شەرتلىرىدۇر. ئارىمىزدىن يېتىشىپ چىققان ئاتاقلىق شائىر، ژۇرنالىست ۋە تەتقىقاتچى ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كروران ئۆز ھاياتىنى ئەنە شۇنداق قممەتكە ئىگە قىلغان قەلەم ساھىبلىرىدىن بىرىدۇر.
مەن ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كروران بىلەن ئالىي مەكتەپتە بەش يىل ساۋاقداش، مەسلەكداش ۋە قىسمەتداش بولۇپ ئوقۇغان. ئۇ شۇ مەزگىلدىلا ئۆزىنىڭ تىرىشچانلىقى، ئاق كۆڭۈللىكى ۋە مۇلايىم، چىقىشقاق مىجەز-خاراكتېرى بىلەن سىنىپتىكى ھەممىمىزنىڭ ھۆرمىتىگە سازاۋەر بولغان ئىدى. بولۇپمۇ شېئىرىيەتكە ئالاھدە ئىشتىياق باغلاپ، جاپالىق مەشق قىلغان ئىدى. شۇڭا ئوقۇۋاتقان مەزگىلدىلا ئۇنىڭ «پىپا ھەققىدە غەزەل» قاتارلىق بىر قىسىم شېئىرلىرى مەتبۇئاتتا ئېلان قىلىنىپ، خېلى چوڭ تەسىر قوزغىغان ئىدى. ئۇ ئەنە شۇنداق ئۆزىنىڭ ئىجادىيەت جەھەتتىكى دەسلەپكى نەتىجىلىرى بىلەن كۆزگە كۆرۈنگەچكە، ئوقۇش پۈتتۈرۈپلا كورلىدا چىقىدىغان «بوستان» (ھازىرقى «كروران») ژۇرنىلىغا خىزمەتكە تەقسىم قىلىندى. شۇنىڭدىن ئېتىۋارەن ئۇ ئۆزىنىڭ 50 يىللىق ئۆمۈر مۇساپىسىنىڭ تەڭدىن تولىسىنى ئەنە شۇ جاپالىق ھەم شەرەپلىك خىزمەتلەرنىڭ بىرى بولغان مۇھەررىرلىك بىلەن ئۆتكۈزدى. بۇ جەرياندا ئۇ ئۆزى باش مۇھەررىرلىكىنى ئۈستىگە ئالغان «كروران» ژۇرنىلىغا يۈرەك قېنىنى سەرپ قىلىپ، ئۇنى ئىزچىل شىنجاڭدىكى تەسىرى چوڭ ئۇنىۋېرسال ژۇرناللار قاتارىدىن ئورۇن ئالدۇرۇش ئۈچۈن تىرىشىش بىلەن بىرگە، شېئىرنى ئاساس قىلغان ئەدەبىي ئىجادىيەتنى توختاتمىدى. ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كروراننىڭ ھازىرغىچە نەشىردىن چىققان ۋە نەشىردىن چىقىش ئالدىدا تۇرغان «باشئەگىم نەزمىلىرى» (شېئىرلار توپلىمى)، «قەبرىدىكى پالۋان» (شېئىرلار توپلىمى)، «قېرىماس ئانا» (شېئىرلار توپلىمى)، «كۆيۈك مەڭگۈ تېشى» (شېئىرلار توپلىمى)، «مۇھەببەت كارىدورى» (شېئىرلار توپلىمى)، «قىزلارنىڭ تارتىش كۈچى» (شېئىرلار توپلىمى)، «  » (تاللانما شېئىرلار توپلىمى)، «ئۇيغۇرلارنىڭ ئىككىنچى يۇرتى» (ماقالىلار توپلىمى)، «ئەدىبلىرىمىزنىڭ مەخپىي ئارخىپى» (تۈزمە كىتاب) قاتارلىق خاس كىتابلىرىلا ئۇنىڭ ئىجادىيەتتە زور ئۇتۇق قازانغان بىر مول ھوسۇللۇق شائىر ۋە يازغۇچى ئىكەنلىكىنى كۆرسەتسە؛ ژۇرنالچىلىقتا ئېرىشكەن شان-شەرەپلىرى (ئۇ، 1997- يىلى «خانتەڭرى ئەدەبىيات مۇكاپاتى» تارقىتىش ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنىدا «مۇنەۋۋەر مۇھەررىر» مۇكاپاتىغا، 2007- يىلى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق ئەدەبىيات-سەنئەتچىلەر بىرلەشمىسى ۋە «تارىم» ژۇرنىلى تەرىپىدىن «تۆھپىكار مۇكاپاتى»غا، 2009- يىلى «كروران» ژۇرنىلى نەشىر قىلىنغانلىقىنىڭ 30 يىللىقىنى خاتىرىلەش پائالىيىتىدە «مۇنەۋۋەر مۇھەررىر مۇكاپاتى»قا ئېرىشكەن)، دۆلەتلىك ۋە ئاپتونوم رايون دەرىجىلىك ئەدەبىي ئەسەرلەرنى باھالاش پائالىيەتلىرىدە ئېرىشكەن بىر قاتار مۇكاپاتلىرى (ئۇنىڭ 1990- يىلى «دالادا قار، قەلبىمدە باھار» ناملىق شېئىرى «تۇنجى تارىم مۇكاپاتى»غا، 1991- يىلى «گىرىمسەن سىمالار» ناملىق شېئىرلىرى تۇنجى قېتىملىق «ئالتۇن چاغ ئەدەبىيات مۇكاپاتى»غا، 2000- يىلى «قىشتىن زېرىكىش» ناملىق شېئىرلىرى، 2006-يىلى «قىرىق ياشلىق ئەرلەر» ناملىق شېئىرى «خانتەڭرى ئەدەبىيات مۇكاپاتى»غا ئېرىشكەن. ئۇندىن باشقا كۆپلىگەن شېئىرلىرى يەرلىك ژۇرناللار ئۇيۇشتۇرغان مۇكاپاتلىق ئەسەر قوبۇل قىلىش پائالىيىتىدە مۇكاپاتقا ئېرىشكەن. 2006- يىلى شىنجاڭ تېلېۋىزىيە ئىستانسىسى ئۇيۇشتۇرغان نورۇز سەنئەت كېچىلىكىدە ئوقۇغان «قىرىق ياشلىق ئەرلەر» ناملىق شېئىرى جەمئىيەتتە خېلى زور تەسىر قوزغىغان، ئۇ شۇ يىلى شىنجاڭ تېلېۋىزىيە ئىستانسىسى 5- قانىلىدا مەخسۇس تونۇشتۇرۇلغان)، يەنە كۆپلىگەن شېئىرلىرىنىڭ ھەر خىل تىللارغا تەرجىمە قىلىنىپ تونۇشتۇرۇلىشى (ئۇنىڭ بىر قىسىم شېئىرلىرى خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلىنىپ، بېيجىڭدا چىقىدىغان «مىللەتلەر ئەدەبىياتى» ژۇرنىلىدا، ئىككى پارچە شېئىرى ئۆزبېكىستان «تاشكەنت ھەقىقىتى» گېزىتىدە ئېلان قىلىنغان. يەنە 11 پارچە شېئىرى 2008– يىلى قازاقىستاندا ئابلىز ھېزىموۋ، مەسۇمجان زۇلپىقاروۋ قاتارلىقلارنىڭ نەشىرگە تەييارلىشىدا نەشىر قىلىنغان «شېئىرىيەت گۈلزارى» ناملىق توپلامغا شائىرنىڭ قىسقىچە تەرجىمىھالى ۋە سىزما رەسىمى بىلەن كىرگۈزۈلگەن)؛ ئۇندىن باشقا، «بار دۇنيادا شۇنداق ئادەملەر»، «ھايات»، «توغراق» قاتارلىق ئالتە پارچە ئەسىرىنىڭ يېڭىدىن تۈزۈلگەن باشلانغۇچ ۋە ئوتتۇرا مەكتەپلەرنىڭ ئۇيغۇرچە دەرسلىكىگە كىرگۈزۈلىشى ئۇنىڭ بۈگۈنكى دەۋر ئۇيغۇر شېئىرىيىتىنىڭ تەرەققىياتىغا تېگىشلىك ھەسسە قوشقان، ئىجادىيەتتە ئۆزىگە خاس بەدەئىي ۋە ئېستىىك پەللە ياراتقان، دۆلەت ئىچى-سىرتىدا تەسىرى بار داڭلىق شائىرلىرىمىز قاتارىدا سانىلىشقا ھەقلىق ئىكەنلىكىدىن دالالەت بېرىدۇ.
مەن تېلېفون ئارقىلىق يازغۇچى تۇرسۇن مەھمۇد ئەپەندىدىن بۇ يىل شائىر ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كروراننىڭ 50 ياشقا توشقانلىقىنى، مۇشۇ مۇناسىۋەت بىلەن قەلەمكەش دوست-بۇرادەرلەرنىڭ بۇ يىل (2014-يىل) مۇۋاپىق بىر پەيتتە شائىرنىڭ ئەدەبىي ئىجادىيىەت مۇھاكىمە يىغىنى ئۆتكۈزۈشنى پىلانلاۋاتقانلىقىنى ئاڭلىغىنىمدا، قەلبىم ھاياجان ۋە ئىپتىخار تۇيغۇسىغا چۈمدى. ئۇ، ئۆمەر مۇھەممەتئىمىننىڭ ئۇيغۇر بۈگۈنكى دەۋر شېئرىيەت ساھىسىدە خېلى تەسىرى ۋە ئورنى بارلىقىنى، ئەمما ئۇنىڭ ئىجادىيەت يولى ۋە ئەسەرلىرى ئۈستىدىكى تەتقىقات يوق دېيەرلىك بولغاچقا، تېگىشلىك باھا ۋە نام-ئاتاققا نائىل بولالمىغانلىقىنى، شۇڭا ئۆزگىچىرەك يول تۇتۇپ، مەخسۇس بىر كىتاب نەشىر قىلىشنى ئويلىشىۋاتقانلىقىنى، مۇشۇنداق بولسا تېخىمۇ ئەھمىيەتلىك بىر ئىش بولىدىغانلىقىنى ئېيتقىنىدا مەن تېخىمۇ خۇش بولدۇم. شۇ ھامان بۇ پىلاننى قوللايدىغانلىقىمنى، بۇنىڭ ھەقىقەتەن ياخشى پىلان ئىكەنلىكىنى، شائىرىمىز، دوستىمىز ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كروراننىڭ مۇبارەك 50 يېشىنى مۇشۇنداق شەكىلدە قۇتلۇقلاش ئۇنىڭ مىجەزى (ئۇ تون كىيىپ داۋراڭ سېلىشنى ھەرگىز ياقتۇرمايتتى) ۋە شان-شەرىپىگە يارىشىدىغانلىقىنى بىلدۈردۈم. لېكىن بۇنىڭ ئۈچۈن مېنىڭ ئۈستۈمگىمۇ بېرەر ۋەزىپە يۈكلىنىشى تەبىئىي ئىدى. ھېچ بولمىغاندا بېرەر نەرسە يېزىپ كۆڭۈل سوۋغىسى سۈپىتىدە ئىشلەنمەكچى بولغان كىتابتىن ئورۇن ئالدۇرمىسام بولمايتتى. شۇنىڭ بىلەن مەن ساۋاقدىشىم، دوستۇم ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كروراننىڭ تەرجىمىھالى، ئەدەبىي ئىجادىيەت يولى، شېئىرلىرىنىڭ ئىدىيەۋىيلىكى ۋە بەدەئىي كامالىتى، ژۇرنالچىلىقتىكى تۆھپىسى قاتارلىق چوقۇم يېزىلىشى كېرەك بولغان تېمىلارنىڭ بىرەرسى ئۈستىدە ئىزدىنىپ بېقىشنى ئويلاشقان بولساممۇ، ۋاقىتنىڭ قىس بولۇشى سەۋەبلىك، كۆپ ۋاقىت ۋە ئىزدىنىش تەلەپ قىلىدىغان بۇ تېمىلارنى مۇشۇ ساھەنىڭ كەسىپ ئىگىلىرىگە قالدۇرۇپ، ھازىرچە ئۇنىڭ باشقىلارنىڭ نەزىرىدىن چەتتە قالغان ئىلمىي تەتقىقات جەھەتتىكى ئەمگەكلىرى ھەققىدە قىسقىچە توختىلىشنى، ھېچ بولمىغاندا ئۇنىڭ مۇشۇ جەھەتتىكى بىر بۆلۈك مېھنەت ئۈنچىلىرىنى تەرىپ يىپىغا ئۆتكۈزۈشنى كۆڭلۈمگە پۈكتۈم.
ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كروراننى بىلىدىغانلارنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى ئۇنى شائىر ۋە ژۇرنالىست سۈپىتىدە تونۇيدۇ. بىراق ئۇنىڭ يەنە نەزەرىيەۋىي بىلىم ئاساسى كۈچلۈك، نەزەر دائىرىسى كەڭ، تەپەككۇر ۋە مۇلاھىزە قابىلىيىتى يۇقىرى بىر ئەدەبىياتشۇناس، تارىخ، مەدەنىيەت ۋە ئىجتىمائىيەت تەتقىقاتچىسى ئىكەنلىكنى كۆپ كىشىلەر بىلىپ كەتمەيدۇ ياكى بولمىسا بۇ تەرىپىگە ئانچە دىققەت قىلمىغان بولۇشى مۇمكىن. مېنىڭچە يازغۇچى، شائىرلار ئۈچۈن تىل ۋە ئەدەبىيات بىلىملىرىنى پۇختا بىلگەندىن باشقا، پەلسەپە، تارىخ، مەدەنىيەت، پىسخولوگىيە ۋە جەمئىيەت بىلىملىرىنى بىلىش، بىلىپلا قالماي ئۇلار ھەققىدە توختىماي ئىزدىنىپ تۇرۇش بەكمۇ مۇھىم. ھەر قانچە تالانتلىق يازغۇچى، شائىر بولسىمۇ، ئىجتىھات ۋە كۆپ قىرلىق بىلىم قۇرۇلمىسنى ھازىرلىمىسا مىللىي ئەدەبىيات خەزىنىسىگە قوشۇلغىدەك ئۆلمەس ئەسەرلەرنى ۋۇجۇتقا چىقىرالىشى ناتايىن. بۇنى بىز ئارتۇقچە چۇشەندۈرمىسەكمۇ تارىخ ۋە دۆلەت ئىچى سىرتىدىكى داڭلىق ئەدىبلەرنىڭ ئىجادىيەت ئەمەلىيىتى ئىسپاتلىغان بىر ھەقىقەت. دېمەكچى بولغىنىمىز شۇكى، بىز ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كرورانىنىڭ ئەدەبىي ئىجادىيەتتە قولغا كەلتۈرگەن نەتىجىلىرىنى ئۇنىڭ ئىلمىي تەتقىقاتلىرىدىن، نەزەرىيەۋىي تەپەككۇرىدىن ئايرىپ قارىيالمايمىز.
ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كروراننىڭ ئىلمىي ئەمگەكلىرىنى ئەدەبىياتشۇناسلىققا ئائىت ماقالىلەر، تارىخ ۋە مەدەنىيەت تەتقىقاتىغا ئائىت ماقالىلەر، تۈرلۈك ئىجتىمائىي تېمىدىكى مۇھاكىمە ماقالىرى، دەپ ئۈچ تۈرگە ئايرىشقا بولىدۇ. بۇلاردىن باشقا يەنە بىر قىسىم ئەدەبىي خاتىرە، سۆھبەت، ئەسلىمە، ئەدەبىي تەرجىمە (ئۇنىڭ «شىنجاڭ ئىشچىلار ۋاقىت گېزىتى»،«ئەدەبىي تەرجىمىلەر»، «تەڭرىتاغ»، «كروران»، «دۇنيا ئەدەبىياتى»، «مىللەتلەر ئەدەبىياتى» قاتارلىق ژۇرناللاردا 200 پارچىدىن ئارتۇق تەرجىمە شېئىرى ئېلان قىلىنغان بولۇپ، بۇ جەھەتتىكى تۆھپىسى ئۈچۈن 2013-يىلى «مىللەتلەر ئەدەبىياتى» ژۇرنىلى تەرىپىدىن «2013-يىللىق مىللەتلەر ئەدەبىياتى مۇكاپاتى»غا ئېرىشكەن)، يەر-جاي ناملىرى تەتقىقاتىغا ئائىت ئەسەرلىرىمۇ مەلۇم سالماقنى ئىگىلىگەن. ئۇنىڭ ئەدەبىياتشۇناسلىققا ئائىت ماقالىلىرىدىن «‹كور خېرىدار› ھېكايىسى ھەققىدە»، («تارىم» 1985-يىل)، «ھەجۋىي شېئىرلاردىكى ئىدىيەۋىي مەزمۇننىڭ ئىپادىلىنىش ئۇسۇللىرى توغرىسىدا» («بوستان» ژۇرنىلى 1986-يىل 1-سان)، «ئاپتور، مەھەررىر ۋە ئوقۇرمەن مۇناسىۋىتى» («شىنجاڭ گېزىتى» 2005-يىل)، «شېئىر ۋە سوغۇق ئېقىم»(«شىنجاڭ ياشلىرى» 1996-يىل)، «شېئىردىكى مۇھىم ئامىل («شىنجاڭ گېزىتى» 2005-يىل)، «شېئىر ۋە شائىرلىق»(«جۇڭگو مىللەتلىرى» 2007-يىل)، «ئەدەبىي ئەسەرنىڭ مىللىيلىكى ۋە زامانىۋىيلىقى»، «شائىرلىق ۋە ھەقىقەت نۇرى»، «نۆۋەتتىكى ئۇيغۇر شېئىرىيىتى ۋە شېئىرىيەت تەنقىدچىلىكى» («تەڭرىتاغ» 2005-يىل)، «‹كۇچا خەلق ناخشىلىرى› ناملىق كىتابنىڭ قىممىتى» («شىنجاڭ گېزىتى» 2010-يىل 10-ئاي)، «ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا تەزكىرە ژانىرى ۋە ئۇنىڭ ئەھمىيىتى («شىنجاڭ گېزىتى» 2011-يىل)، «شېئىرنىڭ دەردى ۋە شائىرنىڭ زەردى» («شىنجاڭ يازغۇچىلىرى» 2010-يىل)، «مەن ‹تارىم›دا سۇ ئىچكەن كۆچەت»(«تارىم» 2011-يىل 5-سان)، «‹باشئەگىم دىيارىدىكى تارىخىي مەدەنىيەت› ناملىق كىتابنىڭ بىزگە بەرگەنلىرى» («شىنجاڭ گېزىتى» 2011-يىل)، «مېنىڭ يىگىرمە تۆت يىلىم» («كروران» 2009-يىل)، «ھەجۋىي شېئىرلاردىكى ئىدىيەۋىي مەزمۇننىڭ ئىپادىلىنىش ئۇسۇللىرى توغرىسىدا» («بوستان» 1986-يىل 1-سان)، «ژۇرنالچىلىقىمىز ۋە ئۇ دۇچ كەلگەن خىرىسلار» («جۇڭگو مىللەتلىرى» 2006-يىل 1-سان) قاتارلىقلارنى؛ تارىخ ۋە مەدەنىيەت تەتقىقاتىغا ئائىت ئىلمىي ماقالىلىرىدىن «‹تۈركىي تىللار دىۋانى›دىكى ئەفسانە-رىۋايەتلەردىن ئۇيغۇر ۋە باشقا تۈركىي خەلقلەرنىڭ ئېتمولوگىيەسى، ئاستىرنومىيە، دىنىي ئېتىقاد چۈشەنچىسىگە نەزەر»(«جۇڭگو ئۇيغۇر تارىخى ۋە مەدەنىيىتى تەتقىقاتى» ناملىق مەجمۇئەنىڭ 4-سانىدا ئېلان قىلىنغان)، «‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈركتىن ئۇيغۇر-تاڭغۇت مۇناسىۋىتىگە نەزەر»(«شىنجاڭ تەزكىرىچىلىكى» ژۇرنىلى 2013-يىللىق 2-سانىدا چىققان)، «‹كۇچا خەلق ناخشىلىرى› ناملىق كىتابنىڭ قىممىتى» («شىنجاڭ گېزىتى» 2010-يىللىق 9-ئايلىق سانىدا چىققان)، «لوپنۇر قوشاق-ناخشىلىرىنىڭ قۇرۇلمىسى ھەققىدە»( «جۇڭگو ئۇيغۇر تارىخى ۋە مەدەنىيىتى تەتقىقات جەمئىيىتىنىڭ 6-قېتىملىق ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنىدا ئوقۇلغان) قاتارلىقلارنى؛ جەمئىيەت مەسىلىلىرى، ئەخلاق ۋە تەلىم-تەربىيەگە ئائىت مۇھاكىمە خاراكتېرلىك ماقالىرىدىن «بىزدىكى كەم نەرسىلەر»، «ئۆزىمىزنى قۇتقۇزۇۋالايلى»، «‹ياخشىمۇسىز؟› ھەققىدە ئىككى كەلىمە سۆز»، «بىزدىكى ئارتۇق نەرسىلەر»، «بۇ ئادەملەرنىڭ ئىشى يوقمۇ؟»، «ئاغىنىدارچىلىقنىڭ ئۆلچىمى»، «ئەر-خوتۇن ئوتتۇرىسىغا چۈشكەن كۈيە»، «دېھقانلارغا ئۇۋال قىلىۋاتقانلار كىم؟»، «بىزدە نېمىلەر بۇزۇلۇپ كەتتى؟»، «تۆرگە باشلاش ھەققىدە خىياللار»، «قىزىمغا خەت»، «بىزگە قانداق ئەدىبلەر كېرەك؟»، «خىزمەت تاپماق نېمىشقا تەس؟»، «سورۇندا قىزلار بارمۇ؟»، «بالام، داداڭنى چۈشەن»، «ياشا، ئۆلۈمنى ئۇنۇتما»، «خىتاب قىلغۇچىلار ۋە خىتاب قىلىنغۇچىلار»، «ئەرلەرنىڭ ئەڭ قىران چېغى» قاتارلىقلارنى؛ قالغان ئەسەرلىرىدىن «يىلان ۋە بۆرە»(ئەدەبىي خاتىرە)، «‹تارىم»›دىن شىشۇاڭبەنناغىچە»(ئەدەبىي خاتىرە)، «ئۇيغۇرلارنىڭ ئىككىنچى يۇرتى»(ئەدەبىي خاتىرە)، «قەشقەردە تۇتاشقان ئوتلار»(ئەسلىمە)، «مېنىڭ يىگىرمە تۆت يىلىم »(ئەسلىمە)، «شائىر ئابلىز ھەسەننى ئەسلەيمەن»(ئەسلىمە)، «مەن ‹تارىم›دا سۇ ئىچكەن كۆچەت» (ئەسلىمە)، «شائىرلىق يولى ۋە ھەققىقەت نۇرى» (سۆھبەت) قاتارلىقلارنى ساناپ ئۆتۈشكە بولىدۇ.
يۇقىرىدا ماۋزۇسى ساناپ ئۆتۈلگەن ماقالىلاردىن شۇنى ھېس قىلىشقا بولىدۇكى، ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كروراننىڭ ئىلمىي نەزەرىيەۋىي ماقالىلىرىنىڭ تېمىسى كۆپ خىل، چېتىشلىق دائىرىسى كەڭ، قاراتمىلىقى كۆچلۈك، دەۋر رېئاللىقى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى زىچ. مەسىلەن، ئۇنىڭ ئىلمىي تەتقىقات خاراكتېرلىك ماقالىلىرىدىن ئالىي مەكتەپتە ئوقۇۋاتقان مەزگىللىرىدە يازغان «‹كور خېرىدار› ھېكايىسى توغرىسىدا»نى ئالساق، ئۇنىڭدا ئابدۇرۇپ پولاتنىڭ شۇ ناملىق ھېكايىسىدىكى تۇرمۇش چىنلىقى ھەققىدە، پېرسۇناژلار ئوبرازىنىڭ يارىتىلىشى ھەققىدە تەھلىل يۈرگۈزۈلگەن؛ «ھەجۋىي شېئىرلاردىكى ئىدىيەۋىي مەزمۇننىڭ ئىپادىلىنىش ئۇسۇللىرى توغرىسىدا» ناملىق ماقالىسىدا ئۇيغۇر شېئىرىيىتىدىكى ھەجۋىي شېئىرلارنىڭ مەزمۇنىنىڭ ئېھتىياجىغا ئاساسەن پەيدا بولغان ئۇنىڭ ئىپادىلىنىش شەكىللىرى ھەققىدە كىلاسسىك ۋە ھازىرقى ئەدەبىيات نۇقتىسىدىن تەپسىلى ئىزدىنىلگەن؛ 1990–يىللاردىن كېيىن يازغان «شېئىر ۋە سوغۇق ئېقىم» ناملىق ماقالىسىدا، نۆۋەتتە ئۇيغۇر شېئىرىيىتى دۇچ كېلىۋاتقان كىرىزىس ۋە مەتبۇئاتلارنىڭ شېئىرغا بولغان سوغۇق مۇئامىلىسى ئوتتۇرىغا قويۇلۇپ، شېئىرىيەتنىڭ ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدىكى ئورنى ۋە ئۇنىڭ نۆۋەتتىكى تەرەققىيات ئەھۋالى تەتقىق قىلىنغان؛ «شېئىردىكى مۇھىم ئامىل» ناملىق ماقالىسىدا شېئىردا يوشۇرۇن ئىپادە قىلىنغان روھنىڭ شېئىرنىڭ قىممىتىنى بەلگىلەشتىكى ئامىللىرى مۇھاكىمە قىلىنغان؛ «ژۇرنالچىلىقىمىز ۋە ئۇ دۇچ كەلگەن خىرىسلار» ناملىق ماقالىسىدا يېتەرلىك سانلىق مەلۇماتلار ئارقىلىق نۆۋەتتە ئۇيغۇر يېزىقىدا نەشىر قىلىنىۋاتقان ئەدەبىي، ئۇنىۋېرسال ژۇرناللار دۇچ كېلىۋاتقان سۈپەت كىرىزىسى، بازار كىرىزىسى ۋە ئۇنىڭ پەيدا بولۇش سەۋەبلىرى، شۇنداقلا بۇنى ئوڭشاشنىڭ تەدبىرلىرى ھەققىدە خېلى ئەتراپلىق، ئىلمىي مۇھاكىمە يۈرگۈزۈلگەن؛ «ئاپتور، ئوقۇرمەن ۋە مۇھەررىر مۇناسىۋىتى» ناملىق ماقالىدا، ئىجادىيەت ۋە ئىجادىيەتچى، مۇھەررىر ۋە ئوقۇرمەن مۇناسىۋىتى قاتارلىقلارنى چۆرىدەپ، مۇشۇ ئۈچىنىڭ بىر-بىرىنى شەرت قىلىش، ئۆزئارا تەڭشەشتىن ئىبارەت ئورگانىك مۇناسىۋەتلىرى بايان قىلىنغان؛ «نۆۋەتتىكى ئۇيغۇر شېئىرىيىتى ۋە شېئىرىيەت تەنقىدچىلىكى» ناملىق ماقالىدا شېئىرىيەتنىڭ ئەدەبىي تەنقىدنىڭ سىرتىدا قېلىشىنىڭ شېئىر ئىجادىيىتى ۋە شائىرلارغا بولغان تەسىرى بايان قىلىنىش ئارقىلىق، شېئىرىيەت تەنقىدچىلىكىنىڭ شېئىرىيەت ئىجادىيىتىدىن كېيىن قېلىۋاتقانلىقى دەلىللەنگەن ۋە بۇنىڭ شېئىر تەرەققىياتىغا بولغان سەلبىي رولى تەنقىد قىلىنغان؛ «‹تۈركىي تىللار دىۋانى›دىكى ئەفسانە-رىۋايەتلەردىن ئۇيغۇر ۋە باشقا تۈركىي خەلقلەرنىڭ ئېتمولوگىيەسى، ئاستىرنومىيە، دىنىي ئېتىقاد چۈشەنچىسىگە نەزەر»، «‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك›تىن ئۇيغۇر-تاڭغۇت مۇناسىۋىتىگە نەزە» ناملىق ماقالىلاردا بۈيۈك مىراس «تۈركىي تىللار دىۋانى»دىكى ئىتنوگرافىيەگە ئائىت مەسىلىلەر مۇھاكىمە قىلىنغان؛ «‹كۇچا خەلق ناخشىلىرى› ناملىق كىتابنىڭ قىممىتى» دېگەن ماقالىسىدا ئەھەت داۋۇتنىڭ مەزكۇر كىتابىنىڭ قىممىتى، ئىچىگە ناخشىلارنىڭ نوتىلىرىنىڭ بېرىلگەنلىكى بىر نەچچە نۇقتىدىن تەھلىل قىلىنغان ۋە كۇچا ناخشىلىرىنى سېستىمىلىق تەتقىق قىلىشنىڭ ئەھمىيىتى ھەققىدە پىكىر يۈرگۈزۈلگەن؛ «ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا تەزكىرە ژانىرى ۋە ئۇنىڭ ئەھمىيىتى» ناملىق ماقالىسىدا، تەزكىرىچىلىكنىڭ ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدىكى ئورنى ۋە ئۇنىڭ تارىخنىڭ ئەينەنلىكىنى ساقلاش ۋە بايقاش، تارىخىي شەخسلەرنى تەتقىق قىلىشتىكى ئەھمىيىتى كونكرېت مىساللار ئارقىلىق تەپسىلى بايان قىلىنغان؛ «‹باشئەگىم دىيارىدىكى تارىخىي مەدەنىيەت› ناملىق كىتابنىڭ بىزگە بەرگەنلىرى» ناملىق ماقالىسىدا مەزكۇر كىتابنىڭ كورلا تارىخىنى، كورلىدىكى نۇقتىلىق يەر ناملىرىنى، كورلىدا ياشاپ ئۆتكەن تارىخىي شەخسلەرنى يورۇتۇشتىكى ئىلمىيلىكى ۋە ساقلاش قىممىتى تەھلىل قىلىنغان؛ «‹جۇدالىق سىرى› رومانىدا سەلىمە ئوبرازى» ناملىق ئوبزورىدا، نۇرگۈل ئەبەينىڭ شۇ ناملىق رومانىدىكى پېرسۇناژ سەلىمە ھەققىدە تەھلىل يۈرگۈزۈلگەن بولۇپ، مەزكۇر پېرسۇناژنىڭ روماندا تۇتقان ئورنى، ئۇنىڭ يارىتىلىش جەھەتتىكى ئۇتۇقلىرى بايان قىلىنغان؛ «لوپنۇر قوشاق-ناخشىلىرىنىڭ قۇرۇلمىسى ھەققىدە» ناملىق ماقالىسىدا بولسا، لوپنۇر قوشاقلىرىنىڭ شەكىل جەھەتتىكى ئالاھىدىلىكلىرى، قەدىمقى ئۇيغۇر تىلى بىلەن بولغان مۇناسىۋەتلىرى تەتقىق قىلىنغان.
ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كروراننىڭ ئىلمىي تەتقىقات ماقالىرى گەرچە ئۇنىڭ شېئىرلىرى ۋە ئىجتىمائىي تېمىدىكى مۇھاكىمە ماقالىلىرىغا قارىغاندا كۆپ سالماقنى ئىگىلىمىسىمۇ، بەلگىلىك يېڭىلىققا، ئىزچىللىققا، خاسلىققا ۋە پايدىلىنىش قىممىتىگە ئىگە. شۇڭا ئۇنىڭ بۇ جەھتتىكى ئەمگەكلىرىمۇ ئىلم ساھەسىنىڭ مۇئەييەنلەشتۈرۈشى ۋە ياخشى باھاسىغا سازاۋەر بولۇپ كەلمەكتە. مەسىلەن، ئۇنىڭ «‹تۈركىي تىللار دىۋانى›دىكى ئەفسانە-رىۋايەتلەردىن تۈركىي مىللەتلەرنىڭ ئېتمولوگىيەسى، دىنىي ئېتىقاد چۈشەنچىسىگە نەزەر» ناملىق ماقالىسى 2006- يىلى چاڭشادا ئېچىلغان «جۇڭگو ئۇيغۇر مەدەنىيەت-تارىخ تەتقىقات جەمئىيىتىنىڭ 4- نۆۋەتلىك ئىلمىي مۇھاكىمە يىغى»دا «مۇنەۋۋەر ماقالە» مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن. 2006- يىلى «رادىيودىن ئېرىشكەنلىرىم» ناملىق ماقالىسى مەركىزىي خەلق رادىيو ئىستانسىسى تەرىپىدىن 2- دەرىجىلىك مۇكاپاتقا ئېرىشكەن. «‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك›تىن ئۇيغۇر-تاڭغۇت مۇناسىۋىتىگە نەزەر» ناملىق ماقالىسى 2011-يىلى بېيجىڭدا ئېچىلغان «جۇڭگو ئۇيغۇر مەدەنىيەت-تارىخ تەتقىقات جەمئىيىتىنىڭ 5- نۆۋەتلىك ئىلمىي مۇھاكىمە يىغى»دا ئىككىنچى دەرىجىلىك مۇكاپاتقا ئېرىشكەن.
دېمەك، ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن ئىلمىي ماقالىرى بىلەن تەپسىلىرەك تونۇشقان ھەر قانداق ئادەم ئۇنىڭ تونۇلغان شائىر، ژۇرنالىستلا ئەمەس، بەلكى يەنە ئىقتىدارلىق ئەدەبىياتشۇناس، تەتقىقاتچى ئىكەنلىكىنىمۇ كۆرۈپ يېتىدۇ. ئۇنى شائىر ۋە يازغۇچى دەپ قارىغاندىمۇ، ئۇنىڭ ئەجدادلاردىن قالغان مەنىۋىي بايلىقلارنىڭ قەدرىنى چۈشىنىدىغان، ئۆتمۈش ئارقىلىق كەلگۈسىگە نەزەر سالىدىغان، نۆۋەتتىكى ئەدەبىياتىمىزنىڭ، جۈملىدىن ئۇيغۇر شېئىرىيىتىنىڭ ساغلام تەرەققىياتىغا يېقىندىن كۆڭۈل بۆلىدىغان، جەمئىيىتىمىزدىكى جىددى، تەخىرسىز مەسىلىلەرگە نەزەر ئاغدۇرغان، ئىزدىنىش روھىغا باي، ئۆزىنىڭ ۋىجدانىي ۋە زىيالىلىق مەسئۇلىيىتىنى ھەقىقىي تونۇپ يەتكەن قەلبى ئويغاق مۇنەۋۋەر بىر ئەدىب ئىكەنلىكىنى تەن ئالىدۇ.
ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كوروران جۇڭگو يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ، جۇڭگو ئاز سانلىق مىللەت يازغۇچىلىرى ئىلمىي جەمئىيىتىنىڭ، جۇڭگو ئۇيغۇر تارىخى-مەدەنىيىتى تەتقىقات جەمئىيىتىنىڭ، شىنجاڭ يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ ئەزاسى، بايىنغولىن ئوبلاستلىق يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ مۇئاۋىن رەئىسى بولۇش سۈپىتى بىلەن ھەر دەرىجىلىك ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنلىرىغا، ئەدەبىيات ئەنجۈمەنلىرىگە ئاكتىپ قاتنىشىپ كەلدى ۋە ئىلگىرى-كېيىن بولۇپ 12 قېتىملىق ئىلمىي مۇھاكىمە پائالىيەتلىرىنى ئۆزى تەشكىلللەپ، ئۆزى رىياسەتچىلىك قىلىپ ئىلىم ئالماشتۇرۇش ھەمدە رايونىمىزنىڭ ئەدەىيات-سەنئەت، ئىلمىي تەتقىقات ئىشلىرىنىڭ يۈكسۈلىشىگە تېگىشلىك تۆھپىلەرنى قوشتى. مەن ئۇنىڭ بىلەن جۇڭگو ئۇيغۇر تارىخى-مەدەنىيىتى تەتقىقات جەمئىيىتىنىڭ بىر قانچە قېتىملىق ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنلىرىدا بىرگە بولدۇم. ئۇنىڭ مەزكۇر جەمئىيەتنىڭ بېيجىڭ، خۇنەن، نىڭشا قاتارلىق جايلاردا ئۆتكۈزگەن ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنلىرىدا ئوقۇغان ئىلمىي ماقالىلىرى مۇتەخەسىسلەرنىڭ بىردەك ياخشى باھاسىغا ئېرىشىپ، ئۇدا مۇكاپاتلىنىپ كەلدى. مانا بۇ ئۇنىڭ ئىلىمگە قىزىقىدىغان، مىللەتنىڭ ئىلىم-پەن ۋە مەدەنىيەت تەرەققىياتىغا ئەمەلىي ھەرىكىتى بىلەن كۈچ چىقىرىشنى ئۆز مەجبۇرىيىتى دەپ تونۇيدىغان، ھەم ئەدەبىيات ئاشناسى ھەم ئىلىم پەرۋانىسى ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلايدىغان بىر مىسال.
ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كوروراننىڭ ئىلمىي ئەمگەكلىرىنى ئىلمىي قىممىتى، تەتقىقات مىتودى جەھەتلەردىن كۆزىتىش، تەتقىقات نەتىجىلىرى ۋە ئۆزىگە خاس قاراشلىرى ئۈستىدە تەپسىلى توختىلىش، باھا بېرىش بىر مۇنچە ۋاقىت ۋە زېھنىي كۈچ تەلەپ قىلىدىغان جاپالىق بىر خىزمەت. بۇنداق بىر ئاددى ماقالە بىلەن ئۇنى تولۇق يورۇتۇپ بەرگىلى بولمايدۇ. شۇنداقتىمۇ ئۇنىڭ ياخشى ساۋاقدىشى، يېقىن دوستى بولۇش سۈپىتىم بىلەن خەلق سۆيگەن شائىرىمىزنىڭ 50 يېشىنى قۇتلۇقلاپ، بۇ ئاددى يازمامنى قىسقا ۋاقىت ئىچىدە مۇشۇنچىلىك تەييارلاپ چىقتىم. ئۇنىڭ بېسىپ ئۆتكەن ھايات مۇساپىسسىنىڭ، ئەجىر-مېھنىتىنىڭ بىر يالدامىسى بوپ قالسا ئەجەپ ئەمەس دەپ ئويلايمەن. قەدىرلىك ساۋاقدىشىم، ئاقكۆڭۈل، سەمىمىي دوستۇم ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كوروراننىڭ ئەزىز تېنىگە سالامەتلىك ۋە كۈچ-قۇۋۋەت، كەلگۈسى ئۆمرىگە قۇت ۋە بەرىكەت، قەلىمىگە ئۇتۇق ۋە نۇسرەت، خىزمىتىگە يېڭى مۇۋەپپەقىيەت، ئائىلىسىگە ئۈستىلەپ بەخت ۋە ئامەت تىلەيمەن.

پايدىلانمىلار:
1) «تارىم» ژۇرنىلى، «شىنجاڭ ياشلىرى» ژۇرنىلى ، «جۇڭگو مىللەتلىرى» ژۇرنىلى، «شىنجاڭ گېزىتى»نىڭ مۇناسىۋەتلىك سانلىرى.
2) «شىنجاڭ تەزكىرىچىلىكى»، 2013-يىل 2-سان.
3) مىللەتلەر نەشرىياتى 2011-يىلى نەشىر قىلغان «جۇڭگو ئۇيغۇر تارىخى ۋە مەدەنىيىتى تەتقىقاتى» مەجمۇئەسىنىڭ 5-تومى.

ئاپتور: قەشقەر پېداگوگىكا ئىنىستىتۇتى فىلولوگىيە فاكۇلتېتىدا ئوقۇتقۇچى

مەنبە : «كروران ھەققىدە يېڭى داستان» توپلامىدىن