رۇقىيە قادىر(ت): ئورخان پامۇك ــ ئىستانبۇل؛ باشقا بىر ئورخان

دۇنياغا مەشھۇر يازغۇچى ئورخان پامۇكنىڭ «ئىستانبۇل: خاتىرىلەر ۋە شەھەر» ناملىق كىتابىنى ئوقۇشنى باشلاپلا بىر ياقتىن تەرجىمە قىلىپ بېقىش ئويىغا كەلدىم. ئىلگىرى بىر دوكتۇر ئوقۇتقۇچىمىز بۇ كىتابتا تەسۋىرلەنگەن ئىستانبۇلنى بەزىدە قەشقەرگە ئوخشىتىپمۇ قالىمەن، سىلەرمۇ ئوقۇپ بېقىڭلار، دېگەنىدى. ئارىدىن ئۈچ يىل ئۆتكەندە مانا ئەمدى ئوقۇش  نىسىپ بولۇپتۇ. ئوقۇغانلىرىمنى مۇنبەردىكىلەر بىلەن ئورتاقلاشقۇم كەلدى. 1- بابنى يوللىدىم.

1
باشقا بىر ئورخان

  ئىستانبۇل كوچىلىرىنىڭ ئىچكىرىسىدە بىر جايدا، بىزنىڭكىگە ئوخشايدىغان باشقا بىر ئۆيدە ھەممە يېرى ماڭا ئوخشايدىغان قوشكېزىكىم، ھەتتا ئەينەن بىر مەن – ئورخاننىڭ ياشايدىغانلىقىغا بالىلىقىمدىن باشلاپ ئۇزۇن يىللارغىچە ئىشەندىم. بۇ قاراشنى قاچان، نەدىن، قانداق ئەكەلگىنىمنى ئەسلىيەلمەيمەن. بۈيۈك بىر ئىھتىمال، خاتا چۈشنىۋېلىشلار، تاسادىپىيلىقلار، ئويۇنلار ۋە قورقۇنچلاردىن پۈتكەن ئۇزۇن بىر جەريان نەتىجىسىدە بۇ پىكىر ئىچىمگە ئورناپ كەتكەندۇر. بۇ خىيال كاللامغا كېلىشى بىلەن نېمىلەرنى ھېس قىلغىنىمنى ئوچۇق دىيەلىشىم ئۈچۈن ئەڭ چۈشىنىشلىك شەكىلدە ئۇنى تۇنجى قېتىم ھېس قىلغان بىر چاغنى بايان قىلىشىم كېرەك.
  بەش ياش چېغىمدا بىر باشقا ئۆيگە ئەۋەتىلگەن ئىدىم. ئانام بىلەن دادام جېدەل- ماجرالىرىنىڭ ۋە ئايرىلىشلىرىنىڭ بىرىنىڭ نەتىجىسىدە پارىژدا كۆرۈشكەن، ئىستانبۇلدا قالغان مېنى ۋە ئاكامنى بىر- بىرىمىزدىن ئايرىۋەتكەن ئىدى. ئاكامنى نىشانتاشتا- پامۇك تۇرالغۇسىدا، چوڭ ئانام بىلەن- قايناق بىر ئائىلىدە قالدۇرغان؛ مېنى بولسا جىھانگىرگە- ھاممامنىڭ ئۆيىگە ئەۋەتكەن ئىدى. سۆيگۈ ۋە دائىملىق كۈلۈمسىرەش بىلەن كۈتۈۋېلىنغان بۇ ئۆينىڭ تاملىرىدا ئاق رامكىلانغان بىر كىچىك بالا رەسىمى ئېسىغلىق ئىدى. ئارىدا ھاممام ياكى تاغام بىر رەسىمنى كۆرسىتىپ، «قارا، بۇ سەن» دەپ كۈلۈمسىرەيتتى.
  رەسىمدىكى يوغان كۆزلۈك بۇ سۆيۈملۈك بالا، ھەئە، ماڭا بىر ئاز ئوخشايتتى. ئۇنىڭ بېشىدىمۇ مەن تالاغا چىققاندا كىيىدىغان شەپكىلەردىن بىرى بار ئىدى. ئەمما يەنىلا ئۇ دەل مېنىڭ رەسىمىم ئەمەسلىكىنى بىلەتتىم. (ئەسلىدە ياۋروپادىن كەلگەن، بىر سۆيۈملۈك بالىنىڭ پورتىرىتى ئىدى) دائىم ئويلايدىغىنىم، باشقا بىر ئۆيدە ياشايدىغان يەنە بىر ئورخان موشۇمىدۇ؟
  ئەمما ھازىر مەنمۇ باشقا بىر ئۆيدە ياشاشقا باشلىغان ئىدىم. خۇددى ئىستانبۇلدا باشقا بىر ئۆيدە ياشايدىغان ئوخشىشىم بىلەن تېپىشىش ئۈچۈن مېنىڭمۇ باشقا بىر ئۆيگە كېتىشىم كېرەكتەك، ئەمما بۇنداق تېپىشىشتىن ھېچ مەمنۇن ئەمەس ئىدىم. ئەسلىدىكى ئۆيگە – پامۇك تۇرالغۇسىغا قايتىشنى خالايتتىم. تامدىكى رەسىمنىڭ مېنىڭ ئىكەنلىكىنى دېگەنلىرىدە بىر ئاز قايمۇقۇپ قالاتتىم، مەن، مېنىڭ رەسىمىم، ماڭا ئوخشايدىغان رەسىم، ئوخشىشىم، باشقا بىر ئۆي ھەققىدىكى خىياللار بىر-بىرىگە كىرىشىپ كېتەتتى. ئۆيگە قايتماق، ئۇ يەردە قايناق ئائىلىمىز ئىچىدە بولۇشنى ئارزۇ قىلاتتىم.
  بۇ ئارزۇلىرىم ئەمەلگە ئاشتى، قىسقا بىر ۋاقىتتىن كىيىن پامۇك تۇرالغۇسىغا قايىتىپ كەلدىم. ئىستانبۇلدا باشقا بىر ئۆيدە ياشايدىغان باشقا بىر ئورخان ھەققىدىكى خىيال بولسا مېنى ھېچ تەرك ئەتمىدى. بالىلىقىمدا، ياشلىقىمدا بۇ سېھىرلىك خىيال ئەقلىمنىڭ ئاسانلا زاھىر بولىدىغان جايلىرىدا دائىم تەييار تۇردى. قىش كېچىلىرى ئىستانبۇل كوچىلىرىدا يۈرگەندە؛ قىزغۇچ، سېرىق چىراق نۇرلىرىنى كۆرگەندە؛ بەختلىك، ھوزۇر سۈرۈۋاتقان ئىنسانلارنىڭ راھەت بىر ھاياتتا ياشاۋاتقىنىنى خىيال قىلغىنىمدا ۋە ئىچىنى كۆرۈشكە ئۇرۇنغان بەزى ئۆيلەردە يەنە بىر ئورخاننىڭ ياشايدىغانلىقى بىر لەھزىدە بىر قورقۇنچ بىلەن ئەقلىمدىن كېچەتتى.
  يېشىم چوڭايغانچە بۇ خىيال بىر فانتازىيەگە، فانتازىيە بولسا بىر چۈش سەھنىسىگە ئايلاندى. چۈشلىرىمدە دائىم قارا بېسىپ، بۇ يەنە بىر ئورخان بىلەن باشقا بىر ئۆيدە ئۇچرىشاتتىم، ياكى ھەيران قالماستىن، ئىزتىراپ چەكمەستىن بىر خىل سوغۇققانلىق بىلەن ئىككى ئورخان بىر بىرىمىزگە ئۈنسىز باقاتتۇق. ئۇ چاغدا ياستۇقۇمغا، ئۆيۈمگە، كوچىمىزغا- ياشىغان ھەربىر يېرىمگە ئۇيقۇ ۋە ئويغاقلىق ئارىسىدا تېخىمۇ چىڭ يېپىشاتتىم. كۆڭلۈم يېرىم بولغان چاغلاردا بولسا باشقا بىر ئۆيگە، باشقا بىر ھاياتقا، يەنە بىر ئورخاننىڭ ياشايدىغان يېرىگە كېتىشىمنى خىيال قىلىشقا باشلايتتىم، يەنە بىر ئورخان بولغىنىمغا بىر ئاز ئىشىنەتتىم، ئۇنىڭ بەختلىك بولۇشى ھەققىدىكى خىياللار بىلەن ئەمىن تاپاتتىم. بۇ چۈشلەر مېنى شۇنداق بەختلىك قىلاتتىكى، باشقا بىر ئۆيگە كېتىشكە ھېچ زۆرۈرىيەت قالمايتتى.
  ئەسلى گەپكە كەلسەك؛ تۇغۇلغاندىن ئىتىبارەن، ياشىغان ئۆيلىرىمنى، كوچىلارنى، مەھەللىلەرنى ھېچ تەرك ئەتمىدىم. ئەللىك يىلدىن كىيىن(ئارىلىقتا ئىستانبۇلنىڭ باشقا جايلىرىدا ياشىغىنىمنى ئېتىراپ قىلىمەن) يەنە پامۇك تۇرالغۇسىدا، ئانامنىڭ مېنى قۇچىقىغا ئالغان، دۇنيانى تۇنجى رەت كۆرسەتكەن ئۆي ھەمدە تۇنجى رەسىملىرىمىز تارتىلغان يەردە بولۇشۇمنىڭ؛ ئىستانبۇلنىڭ باشقا بىر يېرىدىكى يەنە بىر ئورخان ھەققىدىكى پىكىر ۋە بۇ تەسەللى بىلەن بىر مۇناسىۋىتى بارلقىنى بىلىمەن. ھېكايەمنى ماڭا ۋە ئىستانبۇلغا تونۇتقان نەرسىنىڭمۇ بۇ ئىكەنلىكىنى ھېس قىلىمەن: كۆچۈشلەرنىڭ زورلۇقى، كۆچمەنلەرنىڭ قىسمەتلىرى بىلەن خاراكتىرلەنگەن بىر دەۋردە دائىم ئەينى يەردە، ھەتتا ئەللىك يىل بىر ئۆيدە قالماق:«بىر ئاز سىرىتقا چىق، باشقا بىر يەرگە بار، ساياھەت قىل» ئانامنىڭ بۇ گەپلىرى بىلەن باراۋەر ئىدى.
سونراد، نابوكوۋ، نەيپاۋۇلغا ئوخشاش مۇۋەپپەقىيەت قازانغان، تىل، مىللەت، كۇلتۇر، مەملىكەت، قىتئە ھەتتا مەدەنىيەت ھالقىپ يازغان يازغۇچىلار بار. ئۇلار ياراتقان كىملىكلىرى سۈرگۈندىن ياكى كۆچۈشتىن قانداق كۈچ ئالغان بولسا، مېنىڭمۇ دائىم ئەينى بىر ئۆيگە، كوچىغا، مەنزىرىگە ۋە شەھەرگە باغلىنىپ قېلىشىمنىڭ مېنى تونۇتقىنىنى بىلىمەن. ئىستانبۇلغا بۇنداق باغلىنىش شەھەر قىسمىتىنىڭ ئىنساننىڭ خاراكتىرى بولۇپ قېلىشى دېمەكتۇر.
  مەن تۇغۇلۇشتىن 102 يىل ئاۋۋال ئىستانبۇلغا كەلگەندە شەھەرنىڭ قايناق ۋە ئۆزگىچىلىكىدىن ھەيران قالغان فلوبىرت بىر خېتىدە كونىستانتىپولىسنىڭ يۈز يىل كېيىن دۇنيانىڭ باشكەنتى بولۇپ قېلىشىغا ئىشنىدىغانلىقىنى يازغان ئىكەن. ئوسمانلى ئىمپراتورلىقى چۆكۈپ يوق بولغاندىن كىيىن بۇ ئالدىن بىلىشنىڭ دەل ئەكسى راستقا ئايلاندى. مەن تۇغۇلغاندا ئىستانبۇل بىنا بولغان ئىككى مىڭ يىللىق تارىخىدىن بۇيانقى ئەڭ زەئىپ، ئەڭ يوقسۇل، ئەڭ ھالسىرىغان كۈنلىرىنى ياشاۋاتاتتى. ئوسمانلى ئىمپراتورلىقىنىڭ يىقىلغانلىق كەيپىياتى، يوقسۇللۇق ۋە شەھەرنى قاپلىغان ۋەيرانلىق ئېلىپ كەلگەن كۆڭۈلسىزلىك پۈتۈن ئۆمرۈم بويىچە ئىستانبۇلنى ماڭا تونۇتقان نەرسىلەر بولۇپ قالدى. ھاياتىم بۇ كۆڭۈلسىزلىك بىلەن ئېلىشىپ ياكى پۈتۈن ئىستانبۇللۇقلارغا ئوخشاش ئۇنى ئەڭ ئاخىرىدا قوبۇل قىلىش بىلەن ئۆتتى.
  ھاياتىغا بىرەر مەنە بېرىش، بېرەلمەسلىكتىن ئەنسىرىشى بولغان ھەر بىر ئادەم ئۆمرىدە ئەڭ ئاز بولغاندىمۇ بىرەر قېتىم تۇغۇلغان ۋاقتىدىكى ۋەزىيەت ۋە زامان ھەققىدە سورار. دۇنيانىڭ موشۇ بۈرجىكىدە، موشۇ زاماندا تۇغۇلىشىمىزنىڭ مەنىسى نېمىدۇر؟ بىزگە لاتارىيەدىن چىققاندەك بېرىلگەن، سۆيۈشىمىز تەلەپ قىلىنغان ۋە ئەڭ ئاخىرىدا چىن كۆڭلىمىزدىن سۆيۈپ قالغان بۇ ئائىلە، بۇ دۆلەت، بۇ شەھەر ھەق بىر تاللاشمىدۇ؟ يىقىلغان بىر ئىمپراتورلۇقنىڭ چۆككەنچە چۆكۈۋاتقان قالدۇقلىرى، كۈللىرى ئاستىدا، ئېزىلىش، پېقىرلىق ۋە غەم بىلەن سۇلۇپ، قەدىمىيلەشكەن ئىتانبۇلدا تۇغۇلغىنىم ئۈچۈن بەزەن ئۆزۈمنى تەلەيسىز ھېسابلايمەن. (ئەمما ئىچىمدىن بىر سادا ئەسلى بۇنىڭ بىر تەلەي بولغىنىنى سۆزلەر ماڭا.)
  ئەگەر بايلىق مەسىلىسىگە كەلسەك، ئىستانبۇلدا ھېلىمۇ ئىشلىرى يولىدا كېتىۋاتقان بىر ئائىلىدە تۇغۇلغىنىم ئۈچۈن تەلەيلىك ئىكەنلىكىمنىمۇ چۈشىنىمەن بەزىدە. (بۇنىڭ ئەكسىمۇ سۆزلەنگەن). كۆپ ۋاقىتلاردىمۇ خۇددى شىكايەت قىلىشىم كېرەكلىكىگە ئۆزۈمنى ئىشەندۈرگەن گەۋدەم (تېخىمۇ بەكرەك ئۇستىخانلىق ۋە كېلىشكەن بولسا ئىدىم) ۋە جىنسىم(ئەجىبا ئايال بولغان بولسام بۇ تېخى بىر دەرد بولۇرمىدى؟) ھەمدە ۋە پۈتۈن ھاياتىمنى كەچۈرگەن ئىستانبۇلنىڭمۇ مېنىڭ ئۈچۈن سۆزسىز بىر تەقدىر ئىكەنلىكىنى چۈشىنىمەن. بۇ كىتاب مانا بۇ تەقدىر ھەققىدىدۇر.
1952- يىلى6-ئاينىڭ 7- كۈنى، يېرىم كېچىدىن سەل كېيىن ئىستانبۇلدا، مودادىكى كىچىك بىر شەخسى دوختۇرخانىدا تۇغۇلدۇم. كېچە كارىدورلار ۋە دۇنيا تىنىچ ئىدى. ئىككى كۈن ئاۋال پىلانىتىمىزدا (يەر شارىدا) ئىتالىيەدە ستەمبولىنى يانار تېغىدىن بىردەم- بىردەم كۆتۈرۈلۈپ تۇرغان يالقۇن ۋە كۈللەردىن باشقا ساراسىمىگە سالغۇچى بىرەر ئىش يوق ئىدى. گېزىتلەردىن چاۋشىيەندە ئۇرۇش قىلىۋاتقان تۈرك ئەسكەرلىرى ھەققىدىكى بەزى خەۋەرلەر، چاۋشىيەنلىكلەرنىڭ بىيولوگىيەلىك قورال ئىشلىتىشكە تەييارلىق كۆرۈشىدىكى ئامېرىكىغا مۇناسىۋەتلىك شۈبھىلەر بولسا ئادەتتىكى خەۋەرلەر ئىدى.
مەن تۇغۇلۇشتىن نەچچە سائەت ئاۋال كۆپ سانلىق ئىستانبۇللۇققا ئوخشاش ئانامنىڭمۇ ئوقۇغان خەۋىرى ئەسلى شەھرىمىز ھەققىدە ئىدى: ئىككى كېچە ئاۋۋال يۈزىدە قورقۇنچلۇق نىقاب بولغان، لانگادا بىر ئۆيگە خالا پەنجىرىسىدىن كىرمەكچى بولغاندا بايقىلىپ قالغان، كۆزەتچىلەرنىڭ ۋە كونيا ئىلىم يۇرتىنىڭ جەسۇر ئوقۇغۇچىلىرىنىڭ كوچىلاردا قوغلىشى بىلەن بىر تاختاي ئامبىرىغا قاپسىۋېلىنغان ۋە ساقچىلارغا ئاغزىنى بۇزغاندىن كىيىن ئۆلۈۋالغان كونا جىنايەتچى ئوغرىنىڭ جەسىتىنى تونۇغان گەزمالچى ئۆتكەن يىلى ھەربىيەدىكى بىر دۇكاننى كۈپكۈندۈزدە قوراللىق بۇلىغان قاراقچىنىڭ  موشۇ ئىكەنلىكىنى تىلغا ئالغان ئىدى.
ئانام دوختۇرخانىدا يالغۇز بۇ خەۋەرنى ئوقۇيتتى. چۈنكى يىللار كىيىن، بىر ئاز ئاچچىق ۋە تەقدىرگە تەن بەرگەن ھالدا ماڭا دەپ بەرگىنىگە قارىغاندا، ئۇنى دوختۇرخانىدا ياتقۇزغاندىن كىيىن دادام، تۇغۇتنىڭ كېچىككىنىدىن سىقىلغان، دوستلىرى بىلەن كۆرۈشكىلى كەتكەن ئىكەن. دوختۇرخانىنىڭ تۇغۇت ئۆيىدە ئانامنىڭ يېنىدا پەقەت كېچە ۋاقتىدا تامدىن ئاتلاپ ئىچىگە كىرەلىگەن ھامماملا بار ئىدى. ئانام مېنى تۇنجى كۆرگىنىدە مەندىن ئىككى ياش چوڭ ئاكامغا قارىغاندا تېخىمۇ زەئىپ، تېخىمۇ بىچارە ۋە تېخىمۇ ئورۇق ئىكەنلىكىمنى بايقىدى.
ئەسلىدە «بايقىغانمىش» دېسەم بولاتتى. تۈركچىدە چۈشلەرنى، ھېكايىلەرنى ۋە ئۆز بېشىمىزدىن ئۆتكۈزمىگەن ئىشلارنى دېگەندە ئىشلىتىدىغان ۋە مەن ياخشى كۆرىدىغان «مىش» لىك ئۆتكەن زامان بۆشۈكتىكى ۋاقىتتا، غالتەكلىك بالىلار ھارۋىسىدا ياكى ئايىغىمىز چىققاندا باشتىن كەچۈرگەنلىرىمىزنى ئاڭلاتماق ئۈچۈن تېخىمۇ ئۇيغۇندۇر. چۈنكى ھاياتتىكى بۇ تۇنجى سىناقلىرىمىزنى يىللار كىيىن ئاتا- ئانىمىز ئاڭلىتىدۇ، بىزمۇ باشقا بىرىنىڭ تىلى چىققىنىنى ئاڭلىغاندەك، ئايىغى چىققىنىنى تاماشا قىلغاندەك ئۆز ھېكايىمىزنى ئاڭلاشتىن ئالاقىزادىلىك ئىچىدە زوق بىلەن ئاڭلايمىز.
ئۆزىمىزنى چۈشىمىزدە كۆرۈشنىڭ زوقلىرىنى ئەسلەتكەن بۇ تاتلىق تۇيغۇ، كېيىنچە پۈتۈن ھاياتىمىز داۋامىدا بىزنى زەھەرلەپ، كۆنۈكۈپ قېلىشلارنىمۇ روھىمىزغا يەرلەشتۈرىدۇ: ھاياتتا ياشىغان ئىشلارنى ھەتتا ئەڭ پىنھان زوقىمىزنىمۇ باشقىلاردىن ئاڭلاپ بىلىشكە كۆنۈپ قالىمىز. خۇددى باشقىلاردىن ئاڭلاپ ھەۋەس بىلەن قوبۇل قىلغان ۋە كېيىنچە ئېسىمىزدە قالغانلىرىنى ساناپ تۇرۇپ ئىشەنچ بىلەن باشقىلارغا ئاڭلاتقان بۇ تۇنجى بالىلىق خاتىرىلىرىمىز كەبى. ھاياتتا قىلغان تۈرلۈك- تۈمەن ئىشلىرىمىز ھەققىدە باشقىلارنىڭ نېمە دېگەنلىكى بىر زامانلاردىن كىيىن يالغۇز بىزنىڭلا پىكىرىمىز بولماس، باشتىن كۈچۈرگەن ئىشنىڭ ئۆزىدىنمۇ مۇھىم خاتىرىگە ئايلىنار. بىز ياشىغان ھايات كەبى، بىز ياشىغان شەھەرنىڭ ئەھۋاللىرىنىمۇ كۆپ ھاللاردا باشقىلاردىن بىلىمىز.
  باشقىلارنىڭ مېنىڭ ھەققىمدە ۋە ئىستانبۇل ھەققىدە دېگەنلىرىنى ئۆز خاتىرەمگە ئوخشاش ئۆزلەشتۈرۈۋالغان چاغلاردا مېنىڭمۇ ئىچىمدىن «سۆزلە» دىيىش كېلىدۇ: «بىر زامانلار رەسىم سىزىدىكەنمەن، ئىستانبۇلدا تۇغۇلغان، ئىستانبۇلدا چوڭ بولغان، بىر ياخشى، بىر يامان، ئەنسىز بىر بالا ئىكەنمەن. كېيىن، يىگىرمە ئىككى يېشىمدا، نېمە سەۋەپتۇ بىلمەيمەن، رومان يېزىشنى باشلىغان ئىكەنمەن.» پۈتۈن بىر ھاياتنى ھەم باشقىسىنىڭ ياشىغىنى كەبى ھېكايە قىلغان، ھەمدە ئىنساننىڭ ئۆز ئاۋازى ۋە ئىرادىسىنىڭ ئاجىزلىشىدەك تاتلىق چۈشكە ئوخشاتقىنى ئۈچۈن بۇ كىتابنى موشۇنداق تىلدا يېزىشنى خالايتتىم. ئەمما بۇ ھاياتتىن تېخىمۇ كىيىن چۈشتىن چىققانغا ئوخشاش ئويغىنىشىمىز تېخىمۇ راست، تېخىمۇ ئايدىڭ ئىككىنچى بىر ھاياتقا ھازىرلىق قىلغاندەك كۆرسەتكىنى ئۈچۈنمۇ بۇ گۈزەل چۆچەك تىلى مېنى ئىشەندۈرەلمەيدۇ. چۈنكى ماڭا ئوخشاشلارنىڭ كېيىن ياشىيالايدىغان ئىككىنچى ھايات، قولىدىكى كىتابتىن باشقا بىر ھايات ئەمەستۇر. ئۇمۇ سېنىڭ دىققىتىڭگە باغلىق، ئەي ئوقۇرمەن. مەن ساڭا نىسبەتەن دۇرۇس بولىمەن. سەنمۇ ماڭا مېھىرلىك بول.  
(ئورخان پامۇكنىڭ «ئىستانبۇل: خاتىرىلەر ۋە شەھەر» ناملىق رومانىنىڭ تۈركچە ئېلكىتاب نۇسخسىدىن تەرجىمە قىلىندى.)
بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   Erchin تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2014-6-16 16:44  

ياخشى ئىشقا تۇتۇش قىپسىز،بولسا ئەمگىكىڭىزنىڭ ئاخىرىغىچە كۆرەيلى.

بۇ ئىلمىي ھەم جاپالىق ئەمگىكىڭىزدىن سۆيۈندىم !

كىتابنىڭ تولۇق نۇسخىسىنى بالدۇرراق كۆرۈشكە تەشنامىز

داۋامى:


قاراڭغۇ مۇزىيخانىنىڭ رەسىملىرى

ئانام، دادام، ئاكام، چوڭ ئانام، تاغىلىرىم، ھاممىلىرىم ۋە يەڭگىلەر بەش قەۋەتلىك بىر تۇرالغۇنىڭ ئوخشىمىغان قەۋەتلىرىدە ياشايتتۇق. مەن تۇغۇلۇشتىن بىر يىل ئىلگىرىكى ۋاقىتقا قەدەر بىر چوڭ ئوسمانلى ئائىلىسىگە ئوخشاش بىر قورۇنىڭ ئايرىم ئۆيلىرىدە ياشايدىغان ياندىكى تاش قورۇ تەرك ئېتىلىپ بىر شەخسى باشلانغۇچ مەكتەپكە ئىجارە بېرىلگەن، 1951- يىلى بىز ھازىر 4- قەۋىتىدە ئولتۇرغان «زامانىۋىي» بىنا سېلىنغان ئىكەن. كوچا ئېغىزىغىمۇ ئۇ زاماندىكى مودىغا ئۇيغۇن قىلىپ، پەخىرلىك ھالدا «پامۇك تۇرالغۇ بىناسى» دېگەن خەت يېزىلغان ئىدى. ئەينى يىللاردا ئانامنىڭ قۇچىغىدىن چۈشۈپ مېڭىپ يۈرگەن بۇ قەۋەتلەرنىڭ ھەر بىرىدە بىر- ئىككىدىن پىئانىنو بار ئىدى. تاغامنىڭ دائىم گېزىت ئوقۇغىنىنى ئەسلىيەلەيمەن، ئۇ ئەڭ ئاخىرىدا ئۆيلەنگەن ئىدى. كىيىن ئۇ يېرىم ئەسىر كوچىدىن ئۆتكەنلەرنى پەنجىرىدىن تاماشا قىلالىغان ئاشۇ بىرىنچى قەۋەتكە يەڭگەم ۋە پىئانىنوسى بىلەن جايلاشقان ئىدى. ھېچ چېلىنمايدىغان بۇ پىئانىنولار مەندە غەمكىنلىك ۋە قايغۇ ئويغىتاتتى.
يالغۇز پىئانىنولارنىڭ چېلىنماسلىقى سەۋەبىدىنلا ئەمەس، ئىچىگە لىققىدە چىن فار-فورلىرى، ئىستاكانلار، كۈمۈش بويۇملار، قەندانلار، ناسىۋال قۇتىلىرى، خىرۇستال رومكىلار، گۇلابدانلار، چىنىلەر، ئىسرىقدانلار ( بىر كۈنى ئىچىگە يوشۇرۇنۇۋالغان كىچىك ئويۇنچۇق ماشىنا) تولدۇرۇلغان ئەينەكلىك ئىشكاپلارنىڭ دائىم قۇلۇپلاقلىق تۇرۇشى، سەدەپ ئويمىلىق رېيىللارنىڭ، تاملارغا ئېسىغلىق ئەرەنچە بۆكلەرنىڭ نىڭ ئىشلىتىلمەسلىكى، نوۋىيو  ۋە ياپۇن سەنئىتى بەلگىلىرىنى ئۆزىدە مۇجەسسەملىگەن شىرمالارنىڭ ئارقىسىدا ھېچبىر نەرسىنىڭ ساقلانماسلىقى، ئامىرىكىغا كۆچۈپ كەتكەن دوختۇر تاغىمىزنىڭ يىگىرمە يىللىق توپا باسقان ۋە شىرازىلانغان تىبابەت  كىتابلىرى تىزىلغان ئەينەك قاپقاقلىرىنىڭ ھېچ ئېچىلماسلىقى، مەندە سالونلارنى تولدۇرۇپ تۇرغان بۇ ئەشيالار ياشاش ئۈچۈن ئەمەس، ئۆلۈم ئۈچۈن كۆرگەزمىگە قويۇلغاندەك تۇيغۇ پەيدا قىلاتتى. (بەزىدە بىر كىچىك شىرە، يا ئويما گۈللۈك ساندۇق سىرلىق ھالدا بىر كارىدوردىن باشقا بىرىگە يۆتكىلەتتى)
بەزەن سەدەپ ئويمىلىق، كۈمۈش سىملىق سافالاردا سالقىنلىق بىلەن  ئولتۇرغىنىمىزدا چوڭ ئانىمىز «تۈزۈك ئولتۇرۇڭلار ئۇ يەردە» دەپ بىزنى ئاگاھلاندۇراتتى. ئۆيلەردىكى جىمجىتلىقنىڭ ۋاقىتنى ھوزۇر ئىچىدە ئۆتكۈزىدىغان راھەت ماكان بولغانلىقى ئۈچۈن ئەمەس، قاچان كېلىدىغانلىقى مەلۇم بولمىغان خىيالى زىيارەتچىلەر ئۈچۈن قۇرۇلغان بىر كىچىك مۇزىيغا ئوخشاش شەكىللەنگەنلىكى ئارقىسىدا ئەلۋەتتە يوقىلىشنىڭ ئىزتىراپلىرى بار ئىدى. (رامىزاندا روزا تۇتمىغان بىرى، ئەينەك ئىشكاپلار ۋە پىئانىنولار ئارىسىدا، لۆم- لۆم كارۋاتتا ياستۇقلارغا يۆلىنىپ ياشايدىغان- موشۇ ئۆيدە ياشايدىغانلاردىن ئازراق ۋىجدان ئازابى چېكەر ئىدى.)
دىننىڭ تەلەپلىرىدىن قۇتۇلۇشتىن باشقا يوقىلىشنىڭ نېمە ئىشقا يارايدىغانلقى ئانچە مەلۇم بولمىغانلىقى ئۈچۈن، كارىدورلاردا كەمدىن كەم قول تېگىدىغان يوقىلىش ۋە بايلىق بەلگىلىرىنىڭ غەمكىن (بەزىدە شېئىرى) بىر قوشۇمچە رول (روھ) بىلەن كۆرگەزمە ماكانى سۈپىتىدە ئىشلىتىلىدىغان ئاشۇ مۇزىيلار  50 يىل ئىچىدە يالغۇز ئىستانبۇلدىلا ئەمەس، پۈتۈن تۈركىيەدە تېلىۋىزورلارنىڭ ئائىلىلەرگە كىرىپ كېلىشى بىلەن (1970- يىللارنىڭ ئاخىرىدا) ئۇنتۇلۇشقا باشلىدى. تېلىۋىزور ئالدىغا يىغىلماق، بىر فىلىمنى ياكى خەۋەرنى كۆرگەچ پاراڭلىشىپ كۈلۈشمەك زوقىنىڭ، سالونلارنى بىرەر مۇزىيىدىن كۆرە كىچىك بىر كىنوخانىغا ئايلاندۇرۇپ قويغان يىللاردىمۇ تېلىۋىزورنى ئىچىدىكى كارىدوردەك بىرەر ئۆيگە جايلاشتۇرۇپ مۇزىي سالونىنىڭ قۇلۇپلانغان ئىشىكىنىڭ پەقەت بايراملاردا ياكى ئەتىۋارلىق مېھمانلار ئۈچۈن ئېچىلغانلىقىنى ئەسلەيمەن.
قەۋەتلەر ئارىسىدا، بىر چوڭ ئائىلە تۇرالغۇسىنىڭ بۆلەكلىرىدىكىگە ئوخشاش قەرەللىك باردى- كەلدىلەر بولىدىغىنى ئۈچۈن پامۇك تۇرالغۇ بىناسىنىڭ ھەر قايسى ئىشىكلىرى كۆپ ھاللاردا ئوچۇق بولاتتى. ئاكام مەكتەپكە كىرگەن يىللاردا بەزىدە ئانامدىن سوراپ، بەزىدە ئانام بىلەن بىللە يۇقىرى قەۋەتكە چىقىپ،         چوڭ ئانام تېخى ئورنىدىن تۇرمىغانلىقى ئۈچۈن ئېچىلمىغان پەردىلەر ۋە كوچىنىڭ يەنە بىر تەرىپىدىكى بىنانىڭ يېقىنلىقى تۈپەيلىدىن يېرىم قاراڭغۇ ئاسارە- ئەتىقە دۇكىنىغا ئوخشايدىغان سالوندا ئېغىر ۋە يوغان گېلەملەر ئۈستىدە ئۆز- ئۆزۈم بىر نەرسىلەرنى ئوينايتتىم.
ياۋروپادىن ئېلىپ كېلىنگەن كىچىك ماشىنىلارنى ئۆزۈم بىلگەن بىر شەكىلدە تىزىپ، توختىتىپ، گەرەج ئويۇنى ئويناشىتىن ياكى كارىدورغىچە ئۇزارتىلغان گېلەملەرنى دېڭىز، سافالار، ئورۇندۇقلارنى بولسا دېڭىزدىن كۆتۈرۈلۈپ چىققان ئاراللار دەپ خىيال قىلىپ، ئايىغىمنى يەرگە تەگكۈزمەستىن بىر نەرسىدىن يەنە بىر نەرسىگە ئاتلاپ (خۇددى ئايىغىنى يەرگە تەگكۈزمەستىن شاختىن شاخقا سەكرەپ ياشىغان كالۋىنو(Italo Clvino)  نىڭ بارونىدەك) «يەردىن كەستىم» ئويناشتىن؛ ياكى ھەيبەلىيادا دىكى ئات ھارۋىلىرىنىڭ ئىلھامى بىلەن سافانىڭ يان يۆلەنچۈكىگە ئاتقا مىنگەندەك ئولتۇرۇپ ھارۋا ھەيدەشتىن ھارغىنىمدا، تېخىمۇ يامىنى ئۆمرۈم بويى قىلغىنىمدەك سىقىلىشتىن بۇ يەرنى (بۇ ئۆينى. بۇ سالوننى، بۇ دەرسخانىنى، ئەسكەرلەر ياتىقىنى، بۇ دوختۇرخانا ياتىقىنى، بۇ دۆلەت دائىرىسىنى) باشقا يەر ئورنىدا خىيال قىلماقتىن خىياللىرىم ھېرىپ قالغاندا، ئۆپچۆرەمدىكى ئورۇندۇقلارغا، تاملارغا ئۈمىدسىزلىك بىلەن بىر كۆڭۈل خۇشى كۈتۈپ باقاتتىم. رەسىملەردىن باشقا كىشىنى خوش قىلىدىغان ھېچبىر نەرسە كۆرمەيتتىم.
تۆۋەن قەۋەتلەردە ئەينى ئىش ئۈچۈن ئىشلىتىلگەنلىكتىن، پىئانىنولار، رامكىلانغان رەسىملەرنى كۆرگەزمىگە يارىغان دەپ چۈشىنەتتىم ئاشۇ چاغلاردا. چوڭ ئانامنىڭ ئۆيى ۋە سالونىدىكى پۈتۈن تەكشىلىكلەر رامكىلانغان چوڭ- كىچىك رەسىملەر بىلەن قاپلانغان ئىدى. تۆر تەرەپتە، ھېچ يېقىلمايدىغان تام مەشنىڭ ئۈستىدىكى تامدا 1934- يىلى ۋاپات بولغان چوڭ دادام ۋە چوڭ ئانامنىڭ رۆتۇش بىلەن رەڭلەندۈرگەن يوغان بىر رەسىمى ئايرىم- ئايرىم رامكىلىنىپ ئېسىلغان ئىدى. مۇزىي سالونىغا كىرگەن ھەر قانداق بىرى بۇ چوڭ رەسىملەرنىڭ جايىدىن ۋە چوڭ ئانام ۋە چوڭ دادامنىڭ ئۇ زامانلار ياۋروپا دۆلەتلىرىنىڭ پۇللىرىدا كۆرگەن پادىشاھ ۋە خانىشلاردەك بىر- بىرىگە ئارقىسىنى قىلىپ تۇرۇشىدىن، كامىراغا بېقىشلارىدىن، ھېكايىنىڭ ئاشۇلار بىلەن باشلانغىنىنى چۈشىنەتتى.
ئۇلار ئىككىسىلا مانىسا ئەتراپىدىكى گۆردەس بازىرىدىن ئىدى، بۇ يەردە ئۆڭى ۋە چاچلىرى ئاپئاق بولغانلىقى ئۈچۈن پامۇكلار دېيىلگەن بىر ئائىلىدىن ئىدى. چوڭ ئانامدىمۇ ئوسمانلى ھەرىمىگە يۈز يىللاپ ئېگىز بويلۇق گۈزەل قىز يوللىغان چەركەز قېنى بار ئىدى. دادىسى 1877- 1878 يىللاردىكى ئوسمانلى- رۇس ئۇرۇشى داۋامىدا ئانادولوغا كۆچمەن بولغان، ئائىلە كىينرەك ئىزمىرغا كۆچۈپ بارغان(ئىزمىردا قالغان بوش ئۆي ئارىلىقتا بىرە بىرە تىلغا ئېلىناتتى) ئۇ يەردىن چوڭ دادام ئىنشائات ئىېنژىنىرلىقى ئۆگىنىش ئۈچۈن كەلگەن ئىكەن. چوڭ دادام1930-يىللاردا  يېڭى تۈركىيە جۇمھۇرىيىتىنىڭ كۆپ  مەبلەغ سېلىنغان تۆمۈر يول ئىنشائاتلىرىدا مۇۋەپپەقىيەت قازانغان، بوغازغا قۇيۇلىدىغان گۆكسۇ دەرياسى ياقىسىدا تاماكا قۇرۇتۇش ئۈچۈن كېرەك بولغان قوپال ئارغامچىدىن تانىغىچە بەك كۆپ نەرسىلەرنى ئۆرۈيدىغان چوڭ بىر فابرىكا قۇرغاندىن كىيىن 1934 يىلى دادام بىلەن تاغامنىڭ تۈرلۈك ئىشلار بىلەن مەشغۇل بولۇپ قانچە ۋەيران بولۇپمۇ تۈگىتەلمىگەن بايلىقنى قالدۇرۇپ ئەللىك ئىككى يېشىدا ئالەمدىن ئۆتكەن ئىكەن.
سالونغا قارىتىپ ئېچىلغان يېزىق بۆلۈمىنىڭ تاملىرىدا بولسا رۆتۇش رېڭىگە ئامراق رەسىمچىنىڭ ماي بوياقتا بويىغان چوڭ رەسىملىرى رامكىلىنىپ ئۆزگىچە بىر سېممىتىرىك شەكىلدە جايلاشتۇرۇلغانىدى. رەسىمدىكى دوختۇرلۇقتا ئوقۇپ، ئامىرىكىغا كۆچمەن بولغان، ھەربىيىلىك ۋەزىپىسى ئۆتىمىگەنلىكى ئۈچۈن تۈركىيەگە قايتىپ كەلمىگەن ۋە موشۇنداق قىلىپ چوڭ ئانامغا دائىم پەرزەنت پىراقى ئىچىدە ياشاش پۇرسىتى يارىتىپ بەرگەن دوختۇر تاغام ئۆزى (ئۆزخان) سېمىز ۋە ساغلام ئىدى. كۆزەينەكلىك تۇرغىنى ئايدىن تاغام، ئۇ دادامنىڭ كىچىكى، ئەڭ ئاستى قەۋەتكە يەرلەشكەن ۋە دادامغا ئوخشاش ئۇمۇ ئىنشائات ئىنژىنىرلىقىدا ئوقۇپ، كىچىك ياشتىلا كۆتۈرۈپ قوپالمىغۇدەك چوڭ ئىنشائات ئىشلىرىغا كىرىشكەن ئىدى. يەنە بىرەيلەن ھاممام، يىللارچە پىئانىنو كەسپىدە ئوقۇپ، پارىژدا بۇ ئىشنى داۋام قىلدۇرغاندىن كىيىن توي قىلىپ پىئانىنونى تاشلىغان ھامماممۇ قانۇن فاكۇلتىتىدىكى ئاسسسىتىنت ئېرى بىلەن كىيىنكى يىللاردا مەن ئولتۇرغان قەۋەتكە (ھازىر بۇ كىتابنى يېزىپ ئولتۇرغان)  تۇتاش دائىرىدە تۇرغان ئىدى.
يېزىق بۆلۈمىدىن كىرىستال لامپىلار تېخىمۇ غەمكىنلەشتۈرۈۋەتكەن زالغا چىققىنىمدا رەڭسىز ئاق- قارا ۋە تېخىمۇ كىچىك رەسىملەرنىڭ دۆۋىسى ئىچىدە ھايات بىردىنلا تىزلىشىپ كېتەتتى: پۈتۈن قېرىنداشلارنىڭ نىشان، توي رەسىملىرى؛ خاس كۈنلەردە چاقىرىلغان بىر رەسىمچىگە قاراپ دىققەتتە تۇرۇشلار؛ ئامىرىكىدىكى تاغامدىن كەلگەن تۇنجى رەڭلىك رەسىملەر؛ ئىستانبۇلىڭ باغچىلىرى؛ بوغاز ياقىسى ۋە تاكسىم مەيدانىدا بايراملىق تاماق يېگەندە، ئانام، دادام، تاغام ۋە مەن بىرلىكتە بارغان تويدا، ياندىكى كونا ئۆينىڭ باغچىسىدا، چوڭ دادام ۋە تاغام سېتىۋالغان ماشىنىلارنىڭ ۋە بىنانىڭ ئالدىدا تارتىلغان رەسىملەر؛ ئامىرىكىدىكى تاغامنىڭ بىرىنچى ئايالىنىڭ ئورنىغا ئىكككىنچى ئايالىنىڭ رەسىمىنىڭ قويۇلغىنىغا ئوخشاش ئۆتكۈنچى ۋەقەلەرنى ھېسابقا ئالمىغاندا، خۇددى پۈتتۈرۈلگەن قەدىمىي ئۇسلۇبتىكى بىر مۇزىيدىكىگە ئوخشاش ھېچبىر ئۆزگەرمىگەن بۇ رەسىملەرنىڭ ھەممىسىنى يۈز قېتىملاپ تاماشا قىلغان بولساممۇ، ئۇ بېسىق سالونغا ھەر بىر كىرگىنىمدە يېڭىباشتىن قاراپ چىقاتتىم.
رەسىملەرگە ھەر قېتىم يېڭىدىن قاراش ماڭا باشتىن ئۆتكۈزگەن ھايات ۋە ئۇنىڭ ئىچىدىن تارتىپ چىقىرىلغان، زاماندىن مۇداپىئە قىلىنغان ۋە بىر رامكىنىڭ ئىچىگە قوندۇرۇلۇپ ئالاھىدە خاتىرلەنگەن ئاشۇ زامانلارنىڭ مۇھىملىقىنى ھېس قىلدۇراتتى. ئاكام بىر ماتىماتىكا مەسىلىسىنى سورىماقچى بولۇپ تاغامنى ئىزدەۋاتقان چاغدا ئۇنىڭ ئوتتۇز يىل ئاۋال تارتىلغان بىر رەسىمىنى كۆرمەك ياكى بىر تەرەپتىن گېزىتىنى كۆرگەچ بىر تەرەپتىن قايناپ كەتكەن ئۆيدىكى چاقچاقلارغا قۇلاق سالغىنىنى يۈزىدىكى كۈلۈمسىرەشلەردىن بىلىۋالغىلى بولدىغان دادامنى كۆزەتكەچ، ئەينى بىر ۋاقىتتا ئۇنىڭ ماڭا ئوخشاش بەش ياشتىكى ھەمدە قىز بالىغا ئوخشاش ئۇزۇن چاچلىق رەسىمىگە قارىماق مەندە ھاياتنىڭ رامكا ئىچىگە قونغان بۇ ئالاھىدە چاغلىرىنى ياشىماق ئۈچۈن بىزلەرگە بېرىلگەن بىر پۇرسەت ئىكەنلىكىدەك بىر تەسىرات پەيدا قىلاتتى.
بەزى چاغلاردا چوڭ ئانامنىڭ بىر دۆلەت قۇرغۇچىسىنىڭ گېپىنى قىلغاندەك تەرزدە ۋاقىتسىز تۈگەپ كەتكەن چوڭ دادامنىڭ گېپىنى قىلغاندا ئورۇندۇقلاردىكى ۋە تاملاردىكى بۇ رامكىلانغان رەسىملەرنى قولى بىلەن ئىشارەت قىلىشى بۇ يىگانە ھاياتىنى، نۆۋىتىنىڭ كەپ قالغانلىقىنى ئەسكەرتەتتى. زاماننىڭ ئېقىشىغا، ئىنسانلارنىڭ ۋە شەيئىلەرنىڭ يىمىرىلىشىگە قارشى قويۇلغان ۋە رامكا ئىچىدە ساقلانغان بۇ  ئۆزگىچە ۋاقىتلارنىڭ مۇھىملىقىنى ۋە مەنىسىنى خۇشنۇدلۇق ئىچىدە چۈشىنەتتىم، بىر تەرەپتىن ئۇلاردىن سىقىلاتتىم.
پۈتۈن ئائىلىدىكىلەرنىڭ دائىم توپلىنىپ چاقچاقلاشقاچ تاماق يېگەن ئاخشاملارنى، شېكەر بايرىمى ۋە قۇربان ھېيىتلاردا يېگەن چۈشلۈك تاماقلارنى، يېشىم چوڭايغانچە ھەر قېتىمدا «كېلەر يىلى كەلمەيمەن» دەپ يەنە كەلگەندە يېگەن يېڭى يىل تاماقلىرىنى ۋە كىيىن بىرلىكتە تومبالا ئويناشنى بالىلىقىمنىڭ دەسلەپكى يىللىرىدا تولىمۇ ياخشى كۆرەتتىم. بۇ قىزغىن تاماق يېيىشلەر، چاقچاقلىشىشلار، تاغامنىڭ راكى ياكى ۋوتكا ئىچكەنلىكى، چوڭ ئانامنىڭمۇ ئازراق ئىچكەنلىكى ئۈچۈن كۈلگەنلىكلىرى ماڭا بىر تەرەپتىن رامكا تېشىدا قالغان ھاياتىنىڭ تېخىمۇ كۆڭۈللۈك بولىدىغانلىقىنى ھېس قىلدۇراتتى، يەنە بىر تەرەپتىن بىر ئائىلە كىشىلىرىگە ئورتاق بىر خىل بەخت، بىر قىزغىنلىق ئېلىپ كەلگەن ئىشەنچ تۇيغۇسى؛ يۇمۇرىستىك كەيپىيات، ھوزۇر بولغانلىقىدەك خاتا چۈشەنچىنىمۇ بېرەتتى.
يەنە بىر تەرەپتىن بولسا بىرلىكتە كۈلۈشكەن، كۆڭۈل ئاچقان، ئۇزۇن بىر بايرام تامىقى يېيىشكەن تۇغقانلارنىڭ، ئارىلىقتا كۆتۈرۈلگەن مال– مۈلۈك ماجرالىرىدا بىر-بىرلىرىگە نەقەدەر رەھىمسىزلەرچە مۇئامىلە قىلىشلىرىنىمۇ ئۆزۈم بىلگەن قەدەر پەرق ئېتەتتىم. ئانام بىزگە ئۆيىمىزدە ئولتۇرۇپ، «ھامماڭلار، تاغاڭلار، چوڭ ئاناڭلار» دەپ – يەنى چوڭ ئائىلىمىزدىكىلەرنىڭ بىزنىڭ تۆت كىشىلىك كىچىك ئائىلىمىزگە قىلغان يامانلىقلىرىنى ماڭا ۋە ئاكامغا ئاچچىقى بىلەن سۆزلەپ بېرەتتى.
قاچانكى ماللارنىڭ، ئارغامچا زاۋۇتىنىڭ ھەسسىدارلىق ھۈججەتلىرىنىڭ ياكى بىر قەۋەتنىڭ ئورتاق بولۇشى ھەر زامان ئۇزاققا سوزۇلغان تارتىشىشلار، جېدەللەر ۋە نارازىلىقلارغا يول ئاچاتتى.
نىپىز ئەينەك بىلەن رامكىلىنىپ پىئانىنونىڭ ئۈستىگە قويۇلغان بەختلىك رەسىملەرنىڭ ئۈستىدىكى دەزگە ئوخشايدىغان بۇ تۇتۇق ھىكايىلەرنى چوڭ ئانامنىڭ قەۋىتىدىكى ئاۋات، قىزغىنلىقلار ئىچىدە بىر مەزگىل ئۇنتۇپمۇ قالار بولغىيدىم، ئەمما بەك كىچىك ۋاقتلىرىمدىمۇ بۇ چاقچاقلار ئاستىغا يوشۇرۇن ھېسابلار، ئىمالار بولغىنىنى سېزەتتىم. چوڭ ئائىلىنى تەشكىل قىلغان كىچىك قوشماق مېغىزدەك ئائىلىلەرنىڭ ھەر بىرىنىڭ خىزمەتچىسىنىڭمۇ (مەسىلەن، بىزنىڭ ئەسما خانىمنىڭ) باشقا بىرىنىڭ خىزمەتچىسى بىلەن (ھاممامنىڭ خىزمەتچىسى ئىقبال بىلەن) بەسلىشىشى ۋەزىپە قىلىنغانلىقىنى كۆرەتتىم.
«كۆردۈڭمۇ قارا، ئايدىن نېمە دېدى؟» دەيتتى ئانام ئەتىسى ناشتىدا
«نېمە دەپتۇ؟» دەيتتى دادام ئاۋۋال ئەنسىرەپ. ھىكايىنى ئاڭلىغاندىن كىيىن «بولدى قىل، خۇدا ھەققى» دەپ پاراڭنى ئۈزۈپ گېزىت ئىچىگە شۇڭغۇيتتى.
ھەر كىم ئوخشاش تاختايلىق قورۇدا ياشايدىغان بۈيۈك ئوسمانلى- ئىستانبۇل ئائىلسىدەك ئەنئەنىۋىيلىك ئىزلىرىنى مۇجەسسەملىگەن بۇ ئائىلىنىڭ ئاستا- ئاستا خارابلىشىپ، يىقىلىۋاتقانلىقىنى يۈز بېرىۋاتقان بۇ رىقابەتتىن ھېس قىلمىساممۇ؛ دادام بىلەن تاغامنىڭ دائىملا ۋەيران بولۇشلىرىدىن، قەدەمدە بىر يېڭى ئىش قىلىشلىرىدىن دادامنىڭ بارغانچە ئۆيدە كۆرۈنمەيۋاتقانلىرىدىن سېزەتتىم. ئانام بەزىدە بىزنى چوڭ ئانىمىزنىڭكىگە ئاپارغىنىدا شىشلىدىكى قىسمەتلەرگە باي ئۆيدە ئاكام ئىككىمىز ئويناپ، ئۇخلاپ قالغان مەھەلدە ئەھۋالنىڭ يامانلىشىپ كېېتىۋاتقانلىقىنى چوڭ ئانىمىزغا دەپ بىرەتتى، چوڭ ئاناممۇ ئۇنىڭغا سوغۇققانلىق بىلەن تەكلىپ بېرەتتى، ئانامنىڭ قايتىپ كېلىش ئېھتىماللىقىغا قارىتا ئۆزى يالغۇز ئولتۇرىدىغان، توپا باسقان ئۈچ ئېغىزلىق ئۆيگە بىمالال كەلسە بولىدىغانلىقىنى ھېس قىلدۇراتتى.
بەزىدە ئۆتكۈنچى بىر ئاچچىقىنى ھېسابقا ئالمىغاندا دادام ھاياتىدىن، ئۆزىدىن، كېلىشكەن ئىكەنلىكىدىن، ئەقىللىقلىقىدىن ۋە تەلەيلىكلىكىدىن تولىمۇ مەمنۇن بىر ئادەم ئىدى ۋە ھېچ قالمىغان بالىلارچە قىلىقلىرى، سۆيۈملۈكلىكى بىلەن بۇ بەختنى ھېچ يوشۇرمايتتى. ئۆينىڭ ئىچىدە توشقۇزۇپ ئىسقىرتقىنىنى، ئەينەكتە ئۆزىنى تاماشا قىلغاچ، ئالقانلىرىدا لىمون سىقىپ چاچلىرىغا برىيانتىن غا ئوخشاش سۈرگىنىنى ئەسلىيەلەيمەن. چاقچاقلار، سۆز ئويۇنلىرى، قورقۇتۇپ ئويناشلاردىن، شېئىر يادلاشتىن، زېھىن سىنىشىشتىن ئايروپىلان بىلەن يىراقلارغا بېرىشتىن خوشلۇق تاپاتتى.. ئازار بېرىدىغان، جازالايدىغان، چەكلىمە قويىدىغان دادىلاردىن ھېچ ئەمەس ئىدى. جۈملىدىن، بالىلىقىمنىڭ دەسلەپكى يىللىرىدا ئۇنىڭ بىلەن ئايلىنىپ، ئاداشتەك بولۇپ كەتكەنلىرىمدە بۇ دۇنيانىڭ ئىنسانلارنىڭ بەخىتلىك بولۇشى ئۈچۈن كەلگەن كۆڭۈللۈك بىر جاي بولغىنىنى ھېس قىلاتتىم.
دادام باشقىلارنىڭ يامانلىق، دۈشمەنلىك قىلىشلىرىدىن ياكى ئادەمنىڭ ئىچىنى سىقىدىغان بۇرۇقتۇرما ئەھۋاللارغا قارىتا سۈكۈت ئىچىدە يۈرگەندە، ئانام بۇ تەھلىكىلەرگە قارشى بىزنى ئاگاھلاندۇراتتى، چەكلىمىلەرنى قوياتتى، قاشلىرىنى تۈرۈپ ھاياتنىڭ قاراڭغۇ تەرەپلىرىگە قارىتا تەدبىرلەرنى تۈزەتتى. بۇ ئەھۋال ئۇنىڭ دادامدەك خۇش پېئىل بولۇشىغا يول قويمايتتى. ئەمما بىزگە ھەر پۇرسەتتە ئۆيدىن قاچقان دادامدىن كۆپرەك ۋاقىت ئاجراتقانلىقى ئۈچۈن ئۇنىڭ سۆيگۈسى، شەپقىتى بىلەن تېخىمۇ چىڭ باغلانغان ئىدىم. ئاكام بىلەن مانا بۇ خىل سۆيگۈ بابىدا رىقابەتلىشىپ قېلىشىم ھاياتىمنىڭ بىلىپ بىلمەي ئۆگىنىپ قالغان ئەڭ مۇھىم ھەقىقىتى ئىدى.
ئانامنىڭ سۆيگۈسى ئۈچۈن ئاكام بىلەن ئېلىپ بارغان كەسكىن كۈرەش ۋە رىقابەت دادامنىڭ ماڭا بىلىندۈرمىگەن نوپۇزى، كۈچى ۋە ئىقتىدارىنىڭ  روھىمدا قالدۇرغان زىدىلىرىدىن ئارتۇقراق ئېسىمدە قالدى. ئۇ چاغلاردا بۇنى ھازىرقىدەك چۈشىنەلمەيتتىم.
چۈنكى ئاكام بىلەن بولغان رىقابەت دەسلەپتە ھېچقاچان ئاشكارا ئوتتۇرىغا چىقمايتتى، دائىم ئويۇننىڭ بىر قىسىمى سۈپىتىدە ۋە بىر ئويۇننىڭ ئىچىدە ئۆزىمىزنى باشقا بىرى دەپ ھېس قىلدۇراتتى. كۆپ ھاللاردا ئورخان بىلەن شەۋكەت بولۇپ ئەمەس، مېنىڭ ئۆزۈمنى ئوخشىتىۋالغان بىر پۇتبولچى ياكى قەھرىمان بىلەن ئاكامنىڭ ئۆزىنى ئوخشىتىۋالغان باشقا بىر پۇتبولچى ياكى قەھرىمان بولۇپ سوقۇشاتتۇق. بىزنىڭ ئورنىمىزغا سوقۇشۇپ جېدەل قىلغان بۇ خىيالى ياكى راست كىشىلەرنى جانلاندۇرغىنىمىزدا، ئاخىرى قان ۋە كۆز ياشلىرى بىلە تۈگىگەن ئويۇن ۋە جېدىلىمىزگە ئۆزىمىزنى پۈتۈنلەي ئاتىۋەتكىنىمىز ئۈچۈن، ئەسلىدە جېدەل قىلغاننىڭ ۋە قىزغانچۇقلۇق قىلىپ بىر-بىرىمىزنى يارىلاندۇرغان، كەمسىتكەن، بوزەك قىلغاننىڭ بىز ئىككى قېرىنداش ئىكەنلىكىمىزنى ئۇنۇتقان بولۇۋالاتتۇق.
مۇۋەپپەقىيەت قازىنىش قېتىم سانىدىن، ئۇتقان تەرەپنىڭ زەپىرىنىڭ قانداق ئاياغلاشقانلىقى قاتارلىقلارغا پۈتۈن خىيالى بىلەن كۆڭۈل بۆلىدىغان  ئاكامنىڭ يىللار كىيىن ھېسابلاپ ئېيتىپ بەرگىنىگە ئوخشاش 90 پىرسەنت ئەھۋالدا ئۇ ئۇتاتتى.
ئىچىم قاراڭغۇلىشىپ، جېنىم سىقىلىپ، بىئارام بولغىنىمدا ھېچكىمگە ھېچنىمە دېمەستىن بىزنىڭ ئۆيدىن چىقىپ، يا ھاممامنىڭ ئوغلى بىلەن ئوينىغىلى چىقاتتىم ياكى كۆپ ۋاقىتلاردا چوڭ ئاناملارنىڭ قەۋىتىگە چىقاتتىم. («بالىلىقىڭدا بىر قېتىممۇ باشقا بالىلارغا ئوخشاش زىرىكىپ كەتتىم، دېمىدىڭ» دېگەن ئىدى ئانام بىر قېتىم.) ئىچىنىڭ ئۇ قەدەر ئوخشاشلىقىغا، تائاملاردىن قەندانلارغىچە، سافالاردىن كۈلدانلارغىچە بەك كۆپ نەرسىلەرنىڭ ئەينى ئوخشاش بولۇشىغا باقماي ھەر قەۋەت باشقا بىر دۇنيا، باشقا بىر مەملىكەتتەك تۇيۇلاتتى ماڭا. ئەشيالار بىلەن تولغان ئۇ پۈتۈن غەمكىن ھالەتنى ئېتىراپ قىلىمەن، بەلكىم موشۇ سەۋەبتىن چوڭ ئانامنىڭ سالونىغا بېرىپ ئويناشتىن، مۇزىيسىمان سالوننىڭ، ۋازىلارنىڭ، رەسىم جازىلىرىنىڭ، ئورۇندۇقلارنىڭ كۆلەڭگىسىدە خىياللارغا چۆمۈشتىن، بۇ يەرنىڭ باشقا بىر بولغىنىنى خىيال قىلىشتىن خوش بولاتتىم.
ئاخشاملىرى لامپىلارنىڭ يورۇقىدا پۈتۈن ئائىلە توپلانغان بىر چاغدا چوڭ ئانامنىڭ دائىرىسىنى چوڭ بىر كېمىنىڭ كاپىتان بۆلۈمىگە ئوخشىتاتتىم. بىزلەر قارا بوراندا ئىلگىرلىگەن بۇ كېمىنىڭ ھەم كاپىتانى ۋە خادىملىرى، ھەمدە يولۇچىلىرى ئىدۇق. دولقۇن ئۇلغايغانچە ئەندىشە قىلاتتۇق. كېچىلىرى كارۋىتىمدا يېتىپ بوغازدىن ئۆتكەن كېمىلەرنىڭ نالىلىك گۈرۈلدىگەن ئاۋازلىرىنى ئاڭلىغاچ چۈشلىرىمدىنمۇ كۆپرەك ئىشلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بۇ خىيالىمدا كېمىنىڭ، بىزلەرنىڭ، ھەمىمىزنىڭ تەقدىرى ماڭا باغلىق ئىكەنلىكىنى غۇرۇر بىلەن ھېس قىلاتتىم.
ئاكامنىڭ رەسىملىك رومانىنىڭ قەھرىمانلىرىنىمۇ ئېسىمگە سالغان بۇ خىيالنى ئېتىراپ قىلىمەن، خۇددى ئاللاھنى ئويلىغاندا ھېس قىلغىنىمدەك، شەھەرنىڭ قايناپ كېتىشى بىلەن بىزنىڭ قىسمەتلىرىمىزنىڭ پەقەت بىز باي بولغىنىمىز ئۈچۈن بىزنى ئانچە بېسىپ كەتمىگەنلىكىنى سېزەتتىم. ئەمما ئۇنىڭدىن كېيىنكى يىللاردا دادام ۋە تاغامنىڭ تىجارىتىنىڭ ۋەيران بولۇشى، مال- مۈلۈكلەرگە ئورتاق ئىگە بولۇشى ۋە ئانام بىلەن دادامنىڭ جېدەللىرى بىلەن چوڭ ئائىلە ۋە شۇ قاتاردا بىزنىڭ كىچىك ئائىلە چەت- چۆرىسىدىن پۇچۇلۇپ، ئۇۋۇلۇپ، پېقىرلىشىپ يوقىلىشقا قاراپ كىتىۋاتقاندا چوڭ ئانامنىڭ دائىرىسىگە ھەر قېتىم بارغىنىمدا ئىچىمدە مۇڭ ئويغىناتتى. ئوسمانلى دۆلىتىنىڭ يىقىلىشىنىڭ ئىستانبۇلغا ئېلىپ كەلگەن يوقىتىش، ئاجىزلىشىش ۋە غەمكىنلىك تۇيغۇسى باشقا بىر باھانە بىلەن بىر ئاز كېيىنرەك بولسىمۇ بىزگىمۇ يېتىپ كەلگەنىدى.

(ئورخان پامۇكنىڭ «ئىستانبۇل: خاتىرىلەر ۋە شەھەر» ناملىق كىتابىنىڭ ئېلكىتاب نۇسخسىدىن تەرجىمە قىلىندى.)

سالام، ئەرچىن ئاكا، بۇ ئەسەرنىڭ داۋامىنى ئىنكاس شەكلىدە يوللامدىم؟ كەچۈرسىلە، مالال قىلدىم.

مەن جاۋاپ بېرىۋىتەي: ئىنكاس شەكىلىدە بۆلۈپ يوللىسىڭىز ئوقۇشقا ئوڭاي،مۇنبەر كۆرۈنىشىمۇ نورمال كۆرۈنىدۇ.شۇڭا چوڭراق ھەجىملىك ئەسەرلەرنى پارچىلاپ،ئىنكاس شەكىلىدە يوللاش مۇۋاپىق.

3-باب مەن

بەختلىك بالىلىق چاغلىرىم مۇنۇلار بىلەن لىق تولغان- ئۆزۈمنىڭ مەۋجۇتلىقىمنى ئەمەس، دۇنيانىڭ ياخشى، گۈزەل، خوشال، نۇرلۇق بولغىنىنى ھېس قىلاتتىم. ياخشى كۆرمەيدىغان بىر يېمەكلىك،  بىر بەتتاملىق، قولۇمغا بىر يىڭنە كىرىپ كېتىشى، بوۋاقلىقمدا قاچمىسۇن دەپ سولاپ قويغان بىر دائىرىنىڭ (نېمىلا بولمىسۇن ئۇ باغچا دېيىلەتتى) ياغاچلىرىنى ئاچچىق بىلەن چىشلىمەك، ياكى ئەڭ قورقۇنچلۇق پەيىتلەردىن بىرىدە بولغىنىدەك، بارمىقىمنى تاغامنىڭ ماشىنىسىنىڭ ئىشىكىگە قىستۇرۇۋېلىپ سائەتلەرچە يىغلىماق، (رېنتىگىندە رەسىمگە تارتقان دوختۇرنى قورقۇنچ بىلەن زىيارەت قىلماق) لار ماڭا ئۆزۈمدىن ئەمەس، يامانلىق، ۋە ئازابتىن قېچىش كېرەكلىكىدىن ئىبارەت بىر پىكىرنى ئۆگىتەتتى. ئەمما ئۆزۈمنى بىلىشىمنىڭ تۇرۇپ پەيدا بولۇپ، تۇرۇپ غايىب بولۇشى، خىياللار، تېڭىرقاشلار ئارىسىدا ئۆزۈم بولغىنىم، بىر مەن بولغىنىم تۇيغۇسى بىر گۇناھ تۇيغۇسىدەك ئىچىمگە ئېغىر- ئېغىر ئورنايتتى.
مەندىن ئىككى ياش چوڭ ئاكام مەكتەپكە كىرگىنى ئۈچۈن، تۆت ياش بىلەن ئالتە ياش ئارىلىقىدا ئۇنىڭ بىلەن ئورناتقان دوستلۇق ۋە باراۋەرلىك تۇيغۇسىدىن يىراق ئىدىم. ئۇنىڭ كۈچىدىن، رىقابەت تۇيغۇسىدىن قاچالىغىنىم ھەمدە تۇرالغۇ بىلەن ئانامنىڭ شەپقىتى ۋە ۋاقتى كۈننىڭ ئۇزۇن بىر قىسىمىدا پۈتۈنلەي ماڭا قالغىنى ئۈچۈن ئۆزۈمنى تېخىمۇ ياخشى ھېس قىلغان بۇ ئىككى ئوقۇش يىلىدا، ھەم يالغۇز قېلىشىنى كەشىپ قىلدىم ھەم ھېچ ئۇنتۇلمايدىغان تۇنجى ھەيران قالارلىق چاغلىرىمنى بېرىكتۈردۈم.
ئاكام ئېلىپ ئوقۇغان رەسىملىك رومانلارنىڭ دىيالوگ سەھىپىلىرىنى ئاۋۋال ئۇنىڭغا ئوقۇتۇپ، ئۇ مەكتەپتىكى چاغدا ئۇنىڭدىن ئاڭلىغانلىرىمنى ئەسلەپ ئۆزۈم «ئوقۇيتتىم». چۈشلۈك ئۇيقۇ ئۈچۈن مېنى كارۋىتىمغا ياتقۇزۇشقان، ئەمما دەرھال ئۇخلىماي «توم- مىكىس» ژۇرنىلىنىڭ سەھىپىلىرىگە قارىغان تاتلىق ۋە ئىسسىق بىر چۈشتىن كىيىن، چۈكۈمنىڭ (ئانامنىڭ بىبى دېگەن نەرسىسى) قاتتىقلاشقىنىنى پەرق قىلدىم. يېرىم يالىڭاچ بىر قىزنىڭ رەسمىگە قاراۋېتىپ بولغان ئىدى بۇ ئىش. بېلىدە ئىنچىكە بىر يىپتىن باشقا نەرسە بولمىغان قىز رەسىمىنىڭ «بىبى» سىنى يوشۇرۇش ئۈچۈن كاسىسىنىڭ تۆۋىنىگە بىر بايراقتەك بىر پارچە رەخت تۇتۇلغان، رەختنىڭ ئوتتۇرىسىغا بىر يۇمىلاق سىزىلغان ئىدى.
باشقا بىر كۈنى يەنە چۈشلۈك ئۇيقۇ ئۈچۈن ئۇخلاش كىيىمى كېيدۈرۈلگەن ھالەتتە يوتقانغا ئۇزانغان، ئۆزۈم بىلگەنچە كىچىك ئېيىچىقىم بىلەن پاراڭلىشىۋاتقاندا يەنە ئەينى قاتتىقلىقنى ھېس قىلدىم. سىرىنى بىلەلمىگەن بۇ ھوزۇر (باشقىلارنىڭ كۆرۈپ قېلىىشنى خالىمايدىغان) بۇ غەلىتىلىك دەل شۇ ۋاقىتتا- ئېيىقچىقىمغا «مەن سېنى يەيمەن» دېگەن چاغدا يۈز بەرگەن ئىدى. باشقا چاغلاردا ئانچە كارىم بولمايدىغان ئېيىقچاقنى تۇتۇپ، ئەينى سۆزلەر بىلەن تەھدىت سالغان چېغىمدا بۇ غەلىتە ئەھۋال  يەنە يۈز بەردى. «مەن سېنى يەيمەن» دېگەن سۆزنى ئانام ماڭا سۆزلەپ بەرگەن ھېكايىلەرنىڭ قورقۇنچلۇق يېرىدە ئەڭ كۆپ ئاڭلىغان ئىدىم. كلاسسىك ئىران ئەدەبىياتىدا شەيتانلارنىڭ، جىنلارنىڭ تۆت يۈز يىل ئاۋالقى قاپقارا بوتۇلكىلاردەك پاكار، قۇيرۇقلۇق، قورقۇنچلۇق مەخلۇقلاردەك سۈرەتلەنگەنلىكىكنى يىللار كىيىن پەرق ئەتكەنىدىم. بۇلار پارسچىدىن ئىستانبۇل تۈركچىسىگە ۋە ھېكايىلىرىگە كۆچكەندە دىۋىلەرگە ئايلانغان ئىدى. بىر دىۋىنىڭ نېمە ئىكەنلىكىگە ئائىت پىكىرىمنى «دەدە قورقۇت» ھېكايىلىرىدىن بىلگەنىدىم. بۇ يەردە گويا ھىندلاردەك يېرىم يالىڭاچ، كۈچلۈك ۋە بويسۇندۇرغۇچى بىر مەخلۇق پۈتۈن دۇنياغا ھۆكۈمرانلىق قىلاتتى.
«مەن سېنى يەيمەن» دېگەن سۆز ئانامدىن ئاڭلىغان ھېكايىلەردە يەپ يۇتۇۋېتىشكە ئوخشاش، ئۆلتۈرمەك، يوق قىلماق مەنىسىدە كېلەتتى. ئەينى يىللاردا تاغام كىچىك بىر پرويىكسىيە ئاپپاراتى ئالغان ۋە نىشانتاشتىكى بىر رەسىمچىنىڭ دۇكىنىدىن ئون- ئون ئىككى مىنۇتلۇق قىسقا فىلىملەر (Şarlo, Walt Disney, Lorel Hardy  ) نى كۆچۈرۈپ بايراملاردا، يېڭى يىللاردا تام مەشنىڭ ئۈستىدىكى ئاق تامدا (چوڭ دادام ۋە چوڭ ئانامنىڭ رەسىمى تامدىن ئاۋايلاپ ئېلىپ قويۇلاتتى) پۈتۈن ئائىلە قاينىمىغا كۆرسىتىشكە باشلايتتى.
تاغامنىڭ تۆمۈر باشلىق كىچىك فىلىم قۇتىسىدىكى بىر قىسقا ۋولت دىسنى فىلىمى بولسا مېنىڭ سەۋەبىمدىن ئىككى قېتىمدىن ئارتۇق كۆرستىلمىدى. بۇ فىلىمدە دۆت، يوغان، بىر بىنادەك يوغان، بىر قوللۇق  بىر دىۋە كىچىك مىكى فەررىنى قوغلايتتى، فەررى قوينىڭ ئاستىغا يوشۇرۇناتتى، دىۋە قوينى بىر ھەملە قىلىپلا يەردىن يۇلۇپ ئېلىپ، بىر ئىستاكان سۇنى ئىچكەندەك دەم تارتىشىغا كىچىك فەررى دىۋىنىڭ قارنىغا چۈشۈپ كېتەتتى؛ ئورخان جېنىنىڭ بارىچە يىغلاشقا باشلايتتى. گويا (Goya) نىڭ پرادو مۇزىيىدىكى بىر دىۋە ئاغزىغا كىچىك ئادەمنى ئېلىۋالغان رەسىمدە كۆرگىنىمدەك «ساتۇرن بالىلارنىڭ بىرىنى يەۋاتقاندا» ناملىق رەسىمى مېنى ھېلىمۇ قورقۇتىدۇ.
بىر چۈشتىن كىيىنلىك ئۇيقۇ ۋاقتىدا يەنە ئېيىقچاققا تەھدىت سالغان ۋە بىر تەرەپتىن بىرخىل يېقىنچىلىق قىلىۋاتقىنىمدا بىردىنلا ئىشىك ئېچىلدى ۋە دادام مېنى كىيىمىم چۈشۈرۈلگەن، بىبىم قاتقان ھالدا كۆرۈپ قالدى. ئىشىك ئېچىلغان ۋاقىتتىكىدىن ئاستىراق، (شۇ چاغدىمۇ ھېس قىلالىغۇدەك دەرىجىدە) ئاۋايلاپ يېپىلدى. بولمىسا چۈشلۈك ئارام ۋاقىتلىرىدا ئۆيگە كېلىپ، تاماق يەپ، بىر ئاز ئارام ئالغاندىن كېيىن دادام ئىشقا ماڭماستىن ئىچىگە كىرىپ مېنى سۆيۈپ قوياتتى. خاتا بىر ئىش قىلغىنىم، تېخىمۇ يامان بولغىنى بۇنى زوق بىلەن قىلغانلىق تۇيغۇسى بۇ زوقنى چەت- چۆرىسىدىن زەھەرلەپ، ئىچىمگە ئورناۋاتاتتى.
يەنە بىر قېتىم، ئانام بىلەن دادامنىڭ تۈگىمەس جېدەللىرىنىڭ بىرىدە، ئانام ئۆينى تەرك ئەتكەندە ئۆيگە ئېلىپ كېلىنگەن بالا باققۇچى مېنى دۇشتا يۇيۇۋاتقاندا يەنە ئەينى ئىش بېشىمغا كەلدى. ئايالنىڭ شەپقەتتىن يىراق بىر ئاۋاز بىلەن مېنىڭ «ئىتلار كەبى» بولغىنىمنى سۆزلىگىنىنى ئەسلىيەلەيمەن. ئەمما ماڭا زوق بەرگەن نەرسە سۇ، يۇيۇنماق، ئىسسىقلىق كەبى نەرسىلەر ئىدى.
پۈتۈن بۇ تەجرىبىلىرىمنى ھەيران قالارلىق، ئۇيالدۇرغۇچى تۈسكە ئىگە قىلغىنى يالغۇز گەۋدەمنىڭ بۇ ئىنكاسىنى تىزگىلىيەلمىگەنلىكىملا ئەمەس ئىدى. تېخىمۇ يامان بولغىنى «قېتىش» دېگەن بۇ ئىشنى يالغۇز مېنىڭ بېشىمغىلا كەلگەن بىر مۈشكۈلات دەپ ھېسابلايتىم. پەقەت ئالتە- يەتتە يىل ئۆتكەندىن كىيىن ئوتتۇرا مەكتەپتە قىزلار ۋە ئوغۇللار ئايرىلغان بىر سىنىپقا كىرگىنىمدە «مېنىڭ قوپتى» دېگەندەك سۆھبەتلەرگە قۇلاق سالغىنىمدا بۇ «قېتىش» نىڭ يالغۇز ماڭىلا خاس بىر ئىش ئەمەسلىكىنى چۈشەندىم.
«قېتىش» نىڭ ۋە يامانلىقنىڭ يالغۇز ماڭا ئائىت بولغانلىق قورقۇسىدىن، ئىچىمدىكى«يامانلىق» نى يوشۇرۇشۇم كېرەكلىكىدەك بىر خۇلاسىنى چىقاردىم. بۇمۇ مېنى ھېچكىم كۆرەلمەيدىغان يېپىق ئىككىنچى بىر دۇنيادا ياشاشقا كۆندۈردى. بەك كۆپ قېتىم بولمىغان «قېتىش» نى ھېسابقا ئالمىغاندا ئىچىمدىكى يامانلىقنىڭ ئۇيغۇنسىز خىياللارنى قۇرماق ئىكەنلىكىنى ھېس قىلاتتىم، مۇزىي دائىرىسىدىكى ئۆيلەردە ياشاۋېتىپ، كۆپ چاغلاردا بىر خىللا بولغان زېرىكىشتىن، باشقا بىر يەردە ياشغىنىمنى، باشقا بىرى بولغىنىمنى خىيال قىلاتتىم. كاللامنىڭ بىر يېرىدە سىر كەبى ساقلىغان بۇ ئىككىنچى دۇنياغا قاچماق تولىمۇ ئاسان ئىش ئىدى: چوڭ ئانامنىڭ سالونىدا ئولتۇرۇپ بىر دېڭىز ئاستىدا ئىكەنلكىمنى خىيال قىلىشنى باشلىۋىتەتتىم.
ئۇ كۈنلەردە ھاياتىمدا تۇنجى قېتىم مېنى كىنوغا ئاپىرىشقانىدى، «دېڭىزنىڭ يىگىرمە مىڭ پەرسەخ ئاستىدا» ناملىق كېنونى  بەيئوغلىدىكى مېنى جىمجىتلىقى بىلەن قورقۇتقان، توپا پۇراپ تۇرىدىغان ساراي كىنوخانىسىدا كۆرگەن ئىدىم. رەڭسىز كىنونىڭ يېرىم قاراڭغۇ سەھنىلىرى، كامىرانىڭ كۆلەڭگىلىرى دېمىسىمۇ بىزنىڭ ئۆينى ئەسلىتەتتى. ئاستىغا يېزىلغان سۆزلەرنى تېخى ئوقۇيالمايدىغىنىم ئۈچۈن بەك كۆپ نەرسىلەرنى بىلەلمىگەنىدىم. ئەمما ئاكامنىڭ رەسىملىك رومانلىرىنىمۇ مانا موشۇنداق ئوقۇماسمىدىم؟ تاپالمىغان يەرلىرىنى توقۇۋىرەتتىم. (مېنىڭ ئۈچۈن كىتاب ئوقۇغاندا تېخىمۇ مۇھىم بولغىنى چۈشەنمەكتىنمۇ بەك ئوقۇغان شەيئىگە ئۇيغۇن خىياللار قۇرماقتۇر.) ئۆزۈمنىمۇ قولۇمدىن يېتىلەپ، تاللاپ ئاڭلىق بىر چۈشكە كىرگەندەك ئەكىرگەن بۇ خىياللار، «قېتىش» قا ئوخشاش مېنىڭ ئىختىيارىمدا بولمىغان تەپسىلات ئەمەس، مەن ئاسانلا كۆرەلەيدىغان ئالەملەر ئىدى.
پۇتلىرىڭنى پۇلاڭلاتما، بېشىم قېيىپ كەتتى» دەيتتى ئۇدۇلۇمدا ئولتۇرغان چوڭ ئانام. پۇتلىرىمنى پۇلاڭلاتمايىتتىم، ئەمما خىيالىمدىكى ئايروپىلان چوڭ ئانامنىڭ قولىدىكى كۆكنار سىگارتىنىڭ ئىچىگە تارتماستىن قويۇپ بەرگەن ئىسىدا غايىب بولاتتى، قارىسام گېلەملەردىكى نۇسخىلار ئارىسىدا بۇندىن ئاۋال مۇقىملاشتۇرۇلغان ۋە كەشىپ قىلغان تۈرلۈك- تۈمەن توشقانلار، ياپراقلار، يىلانلار، ۋە ئاسلانلار ئىچىدىكى ئورمانغا بىر كىرەر؛ ئۇ يەردىن رەسملىك رومانلاردىن چىققان بىر ماجراغا تۇتۇلار؛ بىر يانغىن پەيدا قىلار؛ بىر قانچە كىشىنى ئۆلتۈرەر؛ ئاتقا مىنەر؛ ئاكامنىڭ توپلىرىنى ئۇ مەكتەپتىكى چاغدا قانداق تارقاتقىنىمنى ئېسىگە ئالار؛ كاللامنىڭ بىر يەرلىرى بىنادىكى ئاۋازلارغا ئوچۇق بولغىنى ئۈچۈن قاراۋۇل ئىسمائىلنىڭ بىزنىڭ قەۋەتكە چىققىنىنى لىفىت ئىشىكىنىڭ يېپىلىشىدىن بىلەر ئىدىم، ھەمدە يېرىم يالىڭاچ ھىندىلار ئارىسىدا يېڭى بىر ۋەقەگە سۈرۈلەردىم.
ئۆيلەرگە ئوت قويماقتىن؛ يانغان ئۆينىڭ ئىچىدىكى ئىنسانلارغا ئوق ياغدۇرماقتىن ياكى يانغان ئۆينىڭ ئىچىدە تۇرۇپ بىر تونىل قېزىپ قۇتۇلغىنىمنى ئويلىماقتىن؛ سىگارت پۇرايدىغان پەردە بىلەن پەنجىرە ئارىسىغا قىستىغان بىر ھاشاراتنى ئاستا- ئاستا ئېزىپ ئۆلتۈرمەكتىن؛ جان تالاشقان ھاشارات پارنىڭ ئۈستىدىكى تاختىغا چۈشكەندە ئۇنىڭ جازاسىنى تارتقان بىر مەخلۇق ئىكەنلىكىنى ئويلاشتىن خوش بولاتتىم. 45 يېشىمغا قەدەر ئۇيقۇ بىلەن ئويغاقلىق ئارىسىدىكى ئۇ تاتلىق بۆلەكتە بۇنى ئويلاشنىڭ ماڭا خوشياقىدىغانلىقىنى بىلگىنىم ئۈچۈن دائىما بىرلىرىنى ئۆلتۈردۈم. بىر قىسىمى يېقىن تۇغقانلار، ھەتتا ئاكامغا ئوخشاش ئوبدانلا يېقىن كىشىلەر، بىر قىسىم سىياسەتچى، ئەدەبىياتچى، بىر قىسىم ھۈنەرۋەنلەر، كۆپىنچىسىدىن خىيالىمدا ئۆزۈر تىلەيتتىم.
مۆشۈكلەرنى سۆيگۈ، دوستلۇق بىلەن سۆيۈپ، خاپا بولغان، بىكار قالغان چاغلىرىمدا ھېچكىمگە كۆرسەتمەي، قوغلاپ كۈلگەنلىرىم، كىيىن خىجىل بولۇشۇم ئىچىمنىڭ مۆشۈككە بولغان شەپقەتكە تولۇشىدىن كۆپرەك بولدى. 25 يىل كىيىن ئەسكەردىكى ۋاقتىمدا چۈشلۈك تاماقتىن كىيىن پۈتۈن قىسىم سىگارت چېكىپ غەيۋەت قىلىشىۋاتقاندا ئورۇندۇقتا ئولتۇرغان ۋە ئۇزاقتىن ھەممىسى بىر- بىرىگە ئوخشايدىغان 750 ئەرنىڭ ھەممىسىنىڭ كاللىسى بوينىدىن ئۈزۈلگەنلىكىنى، قانلىق داستىخانلارنىڭ، سىگارت تۇمانلىرىنىڭ تاتلىق ۋە نىپىز كۆك رەڭگە بويالغان ئۈستى قەۋەتتە ئاستا- ئاستا تەۋرىنىپ تۇرۇپ خىيال قىلاتتىمكى، «پۇتلىرىڭنى پۇلاڭلاتما ئوغلۇم، يېتەر مەن زېرىكتىم» دەيتتى ئەسكەر دوستلاردىن بىرى.
بالا ۋاقىتلىرىمدا «قېتىش» قا ئوخشاش سىر سۈپىتىدە ساقلىغان، ساقلىغانچە زەرەرسىزلىكىگە ئىشەنگەن بۇ ئىككىنچى دۇنيانىڭ بارلىغىدىن يالغۇز داداملا خەۋەرداردەك كۆرۈنەتتى.
ئاچچىقلانغان ۋە ھاياجانلانغان چاغلىرىمدا بىرلا كۆزىنى چىقىرىۋەتكەن ياكى قارنىدىكى تۆشۈكتىن بىر ئاز سامان چىقىرىپ ئورۇقلاتقان ئىيىقچىقىمنى ئويلاۋېتىپ ياكى زىيادە سۆيگۈ ۋە ھاياجاندىن ئىككى قېتىم سۇندۇرۇۋەتكىنىم ئۈچۈن ئۈچىنچى قېتىم ئېلىنغان بىر ئويۇنچۇقنى (بېشىغا تۈگمە قويۇپ پەشۋا ئاتقان بارماق چوڭلۇقىدىكى پۇتبولچى) ئۈچىنچى قېتىم سۇندۇرغاندىن كېيىن يارىلانغان گەۋدىسىنى ساقلىغان يېرىمدە بەلكى جان تالاشقىنىنى خىيال قىلغىنىمدا ياكى بىزنىڭ قەۋەتتىكى خىزمەتچى ئەسما خانىم ئاللاھ ھەققىدە سۆزلەۋاتقان چاغدا قوشنا تامنىڭ ئىچىگە يوشۇرۇنغان ئىشلارنى قورقا- قورقا خىيال قىلىۋاتقىنىمدا دادام بىردىنلا «ئەقلىڭدە نېمە بار، سۆزلە،  ساڭا 25 كۇرۇش» دەيتتى.
ئەقلىمدىكىنى سۆزلەشنىڭ يا بىر ئاز ئۆزگەرتىپ سۆزلەشنىڭ ياكى بىر يالغاننىڭ توقۇشنىڭ قارارسىزلىقى بىلەن جىمجىت تۇرغاندا كۈلۈمسىرەپ قوشۇپ قوياتتى: «ئۆتۈپ كەتتى ئەمدى، دەرھال سۆزلەيتتىڭ».
داداممۇ بۇ ئىككىنچى دۇنيادا ياشىغان بولارمىدى؟ «خىيال قۇرماق» دېگەن سۆز بىلەن ئەزەلدىن ھەقلىق ئىكەنلىكىنى پەقەت يىللار ئۆتكەندىن كىيىن  بىلگەن ئۇ ئىشنى پەقەت مېنىڭ كاللامدىلا بولىدىغان بىر غەيرىيلىك دەپ چۈشىنىشىم قانچىلىك توغرا ئىدى؟ ئەقلىم يالغۇز دادام سۆزلىگەن ئىشقا قادىلىپ قالغىنى ئۈچۈن ئەمەس، بىئارام قىلغۇچى ئىشلارنى ياخشى نىيەت بىلەن ئۇنتۇشقا ماھىر بولغىنىم ئۈچۈنمۇ بۇ سوئالنى ئۆزۈمدىن سورىماستىن ئۆتكۈزدۈم.
خىيال سۈرۈشنى يالغۇز ئۆزۈمنىڭ غەيرىيلىكى دەپ بىلىپ خىيالىمىدىن كەچكەنلەرنى يوشۇرۇشنىڭ باشقا بىر سەۋەبى بولسا بۇ ئىككىنچى دۇنيانىڭ ماڭا پەقەتلا قايتىپ بېرىش ئاۋارىچىلىقى كەلتۈرمىگىنى ئىدى. چوڭ ئانام بىلەن ئولتۇرغاندا پەردىلەر ئارىسىدىن ئۆينىڭ ئىچىگە خۇددى كېچىلەردىن بوغاز پاراخوتلىرىنىڭ ئەنسىز چىراغ نۇرلىرى كەبى ئۇرغان كۈن نۇرىغا كۆزلىرىمنى تىكىپ كىرپىكلىرىمنى چىمچىقلاتسام قايسى بىر چاغدا كۆز ئالدىمدىن دەل ئىستىگىنىمدەك قىزىل، بوش كېمىلەر ئۆتۈشكە باشلىسا ئەينى شەكىلدە خالىغان خىيالنى خالىغان شەكىلدە قۇرار، كېيىن ئۆيدىن چىقىپ لامپىنى ئۆچۈرگەن بىرىدەك(«چىراغنى ئۆچۈر» بالىلىقىمدا ئەڭ كۆپ ئاڭلىغان سۆزلەرنىڭ بىرى ئىدى) خىيالنى يېپىپ ھوزۇر بىلەن نورمال دۇنياغا قايىتىپ كېلەر ئىدىم.
دائىم ناپالىئون بولغىنىنى چۈشەپ كۆڭلىنى خوش قىلىدىغان بىر ئادەم بىلەن ئۆزىنى ناپالىئون چاغلايدىغان ئادەم ئارىسىدىكى پەرق بەختلىك خىيالپەرەس بىلەن ئېلىشىپ قالغان بەختسىزلەر ئارىسىدىكى پەرقتۇر. باشقا بىر دۇنيانى خىيال قىلماستىن بىر باشقا كىملىكنى ھەتتا ياشىيالمىغان ئېلىشىپ قالغان كىشىنى تولىمۇ ياخشى چۈشىنىمەن ئەمما ئىككىنچى ئالەمگە ئەسىر بولغان، قايتىپ كېلەلەيدىغان بەختلىك ۋە ساغلام بىر ئەسلى دۇنياسى بولمىغىنى ئۈچۈن ئېلىشىپ  قالغانلارغا ئىچىپ ئاغرىيىتتى ۋە ئۇلارنى (يوشۇرۇن) كەمسىتەتتىم. مېنى ئىككىنچى ئالەمگە يەتكۈزگەن ياكى ئىستانبۇلدىكى باشقا بىر ئۆيدە باشقا بىر ئورخان بولغىنىنى، ئۇنىڭ ئورنىغا ئالمىشالايدىغىنىمنى ماڭا چۈشەندۈرگەن نەرسە ھاياتنىڭ، مۇزىي ئۆينىڭ سالون ۋە كارىدورلىرىنىڭ، گېلەملەرنىڭ (گېلەملەردىن نەپرەتلىنىمەن) ۋە ماتىماتىكىلىق مەسىلىلەرگە كۆڭۈل بۆلىدىغان ئاكتىپ ئەركەكلەر ئاۋات قىلىغان ئۆينىڭ تولىمۇ زېرىكىشلىك بولۇشى؛ مەنىۋىيەتسىزلىك، سۆيگۈسىزلىك، رەسىمسىزلىك ۋە ئەدەبىياتسىزلىق (چۆچەكسىزلىك) ئەھۋاللىرىنىڭ ئارتۇقى بىلەن بولۇشى(قېرىغانچە بۇنىڭ ھەممىنى ئىنكار قىلىشتى) ۋە ئۆينىڭ تىقما- تىقما نەرسە كېرەكلەر بىلەن تولغان، قاراڭغۇ، غەمكىن بىر يەر بولۇشى ئىدى، ئۆز بەختسىزلىكىمدىن ئەمەس.
چۈنكى بالىلىقىمدا، مەكتەپكە كىرىشتىن ئاۋالقى ئىككى يىلدا ئۆزۈمنى تولىمۇ بەختلىك ھېس قىلاتتىم. تەنە شۇنداق دىيەلەيمەنكى: يالغۇز ئائىلە ئىچىدە، دوستلار ئارىسىدىلا ئەمەس، ھەر كىشى تەرىپىدىن «بەك شىرىن، سۆيۈملۈك» ديىلگەن، مول سۆيۈلۈپ، قۇچاقتىن قۇچاققا كەزگەن، ئەقىللىق، چېچەن بىر بالا ئىدىم. سۆيۈلۈشلەر، ياخشىچاق بولۇشلار، تاتلىق سۆزلەر ۋە باققال بىكارغا بەرگەن ئالما بىلەن (يۇماي يېمە، دەيتتى ئانام دەرھال) قەھۋەچى ھەدىيە قىلغان قۇرۇق ئەنجۈر(تاماقتىن كېيىن يەرسەن، دەيتتى ئانام ئۇ ئادەمگە مۇلايىم كۈلۈمسىرەۋېتىپ) ۋە كوچىدا ئۇچراتقان ھامما بەرگەن كەمپۈت (رەھمەت ئېيىت دەيتتى ئانام) باشقا كۆپ ئىشلارغا ئوخشاش ماڭا ماس كېلىدىغان ئىككىنچى ئالەمنىڭ قورقۇنچىنى، غەلىتىلىكىنى، ئۇيغۇنسىزلىقىنى ئۆزۈمگە يوشۇرۇشۇم كېرەكلىكىنى ھېس قىلدۇراتتى.
بالىلىقتىن شىكايىتىم شۇكى، تاملارنىڭ ئارقىسىدىكىنى كۆرەلمەسلىك؛ پەنجىرىدىن بېقىپ كوچىنى ھەتتا قارشىمىزدىكى بىنانىمۇ ئەمەس پەقەتلا كۆك يۈزىنى كۆرمەك؛ ساقچىخانىنىڭ قارشىسىدىكى سېسىق پۇرايدىغان بازارغا (بىر مەزگىلدىن كىيىن سېسىق پۇرىقىنى ئۇنتاتتىم، ئەمما سالقىن كوچىغا چىققاندا يەنە ئېسىمگە كېلەتتى) ئانام بىلەن بىللە بارغىنىمىزدا ئادەملەرنىڭ ھەربىرى مېنىڭ پۇتۇمدەك چوڭلۇقتىكى پىچاقلار بىلەن تاختىلاردا گۆش توغراشلىرىغا قارىيالماسلىق؛ ماروژنى قۇتىلىرىنىڭ ئىچىنى، تەزگاھلارنىڭ، ئورۇندۇقلارنىڭ ئۈستىنى كۆرەلمەسلىك ۋە لىفىتنىڭ، ئىشىكنىڭ كونۇپكىلىرىغا قولۇم يەتمەسلىكى ئىدى.
كوچىدا بىر كىچىك قاتناش ۋەقەسى بولغنىدا ياكى بىردىنلا ئاتلىق ساقچىلارنىڭ ئۆتكىنىنى كۆرگىنىمدە چوڭراق بىرەيلەن ئالدىمدا تۇرار، بولۇپ ئۆتكەننىڭ يېرىمىنى كۆرەلمەس ئىدىم. دادامنىڭ بىز تولىمۇ كىچىك چاغلاردا بىزنى ئېلىپ بارغان مۇسابىقىلەردە بىرەر خەتەرلىك ھەركەت يۈز بەرگەندە ئالدىمىزدىكى ھەر كىم ئورنىدىن تۇرار، ۋارتاغا توپ قانداق چۈشكەنلىكىنى كۆرمەس ئىدىم. ئەمما مۇسابىقىلەردە دىققىتىم توپتا ئەمەس، دادامنىڭ بىزگە ئېلىپ بەرگەن زەيتۇنلۇق قازان نېنىدا، پىشلاق تورتىدا، ئالتۇنرەڭ قەغەزگە ئورالغان شاكىلاتلاردا بولغانلىقتىن مۇسابىقە كۆرەلمىگەنلىكىم ئۈچۈن ئۇنچىۋالا دەردلىنىپ كەتمەيىتتىم.
ئەڭ ئۆچ بولغان ئىش مۇسابىقىدىن چىققاندا بىر-بىرىنى ئىتتىرىپ ئىلگىرلىگەن تىقما- تىقما ئەركەكلەر توپىنىڭ پۇتلىرى ئارىسىدا سىقىلىپ قاپسىلىپ قېلىش، بۇ يەردە تىنالماستىن پۈتۈن دۇنيانى، پۈرۈشكەن چاپانلار ۋە لاي يۇقۇشقان ئاياغلاردىن پۈتۈلگەن قاراڭغۇ ۋە ھاۋاسىز بىر ئەرلەر پۇتلىرى ئورمىنى سۈپىتىدە كۆرۈش ئىدى. ئانامدەك گۈزەل ئاياللاردىن باشقا چوڭلارنى بەك ياخشى كۆردۈم دەپ ئېيتالمايمەن. ئۇلار سەت، تۈكلۈك ۋە بومبۇر ساقاللىق ئىدى.
ئۇ قەدەر قوپال، ئۇ قەدەر ئېغىر ۋە ئارتۇقى بىلەن ئەمەلىيەتچىل ئىدى. دۇنيانىڭ ئىچىدە يوشۇرۇن بىر ئىككىنچى دۇنيا بولغىنىنى بىر زامانلار كۆرگەن ئەمما ھەيران قىلىش ۋە خىيال قىلىش قابىلىيىتىنى يوقاتقانىدى. مېنى سۆيۈملۈك ھېس قىلىشلىرى، نەقەدەر تاتلىق ئىكەنلىكىمنى دائىم دىيىشلىرى، مېنى كۆرۈپلا تاتلىق كۈلۈمسىرەشلىرى، مېنى ھەدىيەلەر بىلەن  ئاۋۇندۇرۇشلىرىغا ئامراق ئىدىم ئەمما ھە دىسە سۆيۈۋېلىشلىرىدىن ئارامسىزلىناتتىم. تىنىقلىرىدىكى تاماكا پۇرىقى ياكى قويۇق ئەتىر پۇرىقى، يۈزلىرىدىكى تۈكلەر، ساقاللار پېتىپ كېتەتتى.
ئەرلەرنىڭ بارماقلىرى، بويۇنلىرىدىكى ۋە قۇلاقلىرىدىن، بۇرۇنلىرىنىڭ ئىچىدىن چىقىپ تۇرغان تۈكلەرگە ئۆچ ئىدىم. ئۇلارنىڭ تېخىمۇ ناچار، تېخىمۇ قوپال يارىتىلغانلىقىنى ئويلايىتتىم.
پۈتۈن بۇ شىكايەتلەر تىمىنى ئۆي سىرتىدىكى ھاياتقا، كوچىلارغا ۋە ئىستانبۇلغا ئاپىرىدۇ.

4- - باب يىمىرىلگەن پاشا قوناقلىرىنىڭ مۇڭلىرى: كوچىلارنىڭ غېرىبلىقى

پامۇك تۇرالغۇسى نىشانتاشتا بىر زامانلار بۈيۈك بىر پاشا قورۇسىنىڭ باغچىسى بولغان كەڭرى بىر مەيداننىڭ ياقىسىغا بىنا قىلىنغانىدى. نىشانتاش رايونىنىڭ ئىسمى 18- ئەسىرنىڭ ئاخىرى 19- ئەسىرنىڭ بېشىدا ئىسلاھاتچى ۋە غەربلىشىشكە مايىل پادىشاھلارنىڭ (سەلىم 3 ۋە مەھمەت 2) مەشىق ۋە كۆڭۈل خۇشى ئۈچۈن بوش تۆپىلىكلەرگە ئوقلىرىنى نىشانلىغاندا چۈشكەن يەر ياكى مىلتىق بىلەن ئاتقان كومزەكلەرنىڭ سۇنغان يېرىگە بەلگە قىلىش ئۈچۈن تىكلىگەن (ئۈستىدە ۋەقەنى چۈشەندۈرگەن بىر ئىككى مىسرا يېزىلغان) تاشلاردىن كەلگەن.
ئوسمانلى پادىشاھلىرى غەربچە مەئىشەت سۈرۈش ئۈچۈن، مۇھىت ئالماشتۇرۇش ئۈچۈن ۋە سىل كېسىلى يۇقتۇرۇۋېلىشتىن قورققانلىقى ئۈچۈن توپكاپى سارىيىنى تەرك ئېتىپ دولما باغچە ۋە يىلدىزغا سالدۇرغان يېڭى سارايلارغا يەرلەشكەندە بۇ يەرلەرگە يېقىن بولغان نىشانتاش تۆپىلىكىدە ۋەزىرلەر، باش ۋەزىرلەر، شاھزادىلەر بۈيۈك قوناقلارنى بىنا قىلدۇردى. باشلانغۇچ مەكتەپنى شاھزادە يۈسۈف ئىززەددىن پاشا قوناغى (نۇر ئوتتۇرا مەكتىپى) دا باشلىغانىدىم، سەدىر ئەئزەم(باش مېنىستىر) خالىل رىفات پاشا قوناغىدا (شىشلى تەراككى)( (Şişli Terakki) داۋام ئەتكەنىدىم. بۇ ئىككى قوناقمۇ مەن ئۇ يەرلەردە ئوقۇۋاتقاندا، باغچىدا پۇتبول ئويناۋاتقىنىمدا كۆيۈپ يىقىلىدى. قارشىمىزدىكى تۇرالغۇ
(Mabeyinci Faik) بەي قوناغىنىڭ خارابىسى ئۈستىگە قۇرۇلغانىدى. ئەتراپتىكى بېجىرىم بىردىنبىر كونا قوناق 19- ئەسىرنىڭ ئاخىرىدا سېلىنغان، بىر زامانلارنىڭ باش ۋەزىرلىرى ئولتۇرغان ۋە ئوسمانلى دۆلىتى يىقىلىپ پايتەخىت ئەنقەرەگە يۆتكەلگەندە ۋالىلارغا قىسمەت بولغان  ئىدى.
چېچەك ۋاكسىنىسى ئەملىتىش ئۈچۈن باشقا بىر پاشا (ھازىر پارلامىنت بىناسى سۈپىتىدە ئىشلىتىۋاتقان) تۇرالغۇسىغا باراتتىم. بىر چاغلاردا ئوسمانلى دۆلىتىنىڭ چەتئەل ئەلچىلىرى كۈتۈۋېلىغان، ئابدۇلھامىدنىڭ قىزلىرىنىڭ تۇرالغۇسى ياكى كۆيگەن، يىقىلغان قوناق خارابىلىرى- خىش تاملار، ئەينەك سۇنۇقلىرى، بىر- ئىككى باسقۇچ پەلەمپەي، قاراقسىز قېلىپ ئەتراپىغا قىرىققۇلاق ئۈنۈپ كەتكەن ئەنجۈر دەرەخلىرىدىن پۈتكەن ۋە مەندە تېخىچە چوڭقۇر بىر مۇڭ ھەمدە بالىلىق خىياللىرى ئويغاتقان بىر خىل كەيپىياتنى - تۇرالغۇمىز بىنالىرى تېخى تەلتۆكۈس يوق قىلالمىغانىدى.
تەشۋىقىيە كوچىسى ئۈستىدىكى بىزنىڭ تۇرالغۇنىڭ ئارقا دېرىزىلىرى قارايدىغان باغچىدىكى سەرۋى ۋە ئىھلامۇر دەرەخلىرىنىڭ ئارىسىدا خارابىلىرى بولغان قوناق 1877- 1878 ئوسمانلى- رۇس ئۇرۇشىدا قىسقا بىر مەزگىل باش ۋەزىرلىك قىلغان تۇنىسلىق ھەيرەتتىن پاشا تەرىپىدىن بىنا قىلىنغانىدى. كافكازدا تۇغۇلغان چەركەز بولغان بۇ پاشا فلوبىرتنىڭ «ئىستانبۇلغا يەرلىشىپ  ئۆزۈمگە بىر قۇل سېتىۋالغۇم بار» دەپ يېزىشىدىن ئون يىل ئاۋال، 1830- يىللاردا بالا قۇل بولۇپ ئىستانبۇلغا، ئۇ يەردىن تۇنىس ۋالىسىغا سېتىلغان، ياشلىقىنى فرانسىيەدە ئۆتكۈزۈپ ئەرەب تىلى ۋە مەدەنىيىتى ئىچىدە چوڭ بولغان، تۇنىستا ئوردىغا كىرىپ، تىزلا كۆتۈرۈلگەن. قوماندانلىق، ۋالىلىق، دېپلوماتلىق، مالىيە مىنىستىرى  بولۇشتەك يۇقىرى ۋەزىپىلەرنى ئۆتەپ، ھاياتىنىڭ ئاخىرىدا پارىژغا يەرلەشكەن.
پاشانى دەل ئاتمىش ياشقا كىرگەندە ئابدۇلھامىت (يەنە تۇنىسلىق بولغان شەيخ زافىرىنىڭ تەۋسىيەسى بىلەن) ئىستانبۇلغا چاقىرغان، قىسقا مەزگىل مالىيە ئىشلىرىنىڭ بېشىدا تۇتقاندىن كىيىن باش ۋەزىر قىلغان ئىدى. ئەينى ۋاقىتتا پاشاغا ئوخشاش چەتئەلدە ئوقۇغان مالىيە مۇتەخەسىسلىرىدىن كۆپ ئۈمىدلەر كۈتۈلگەنىدى، پاشا بۇلارنىڭ تۇنجىسى ئىدى. پاشا كىينكى ئەمەلدارلارغا  ئوخشاشلا ئوسمانلىلىق، يەرلىك، تۈرك بولمىغانلىقى ئۈچۈن، غەربلىك بولغانلىقى ئۈچۈن ھەمدە كىشىلەر ئۇنىڭدىن زور ئۈمىدلەرنى كۈتكەنلىكى ئۈچۈن، تۆۋەن كۆرۈلدى. غەيۋەتلەرگە قارىغاندا تۇنىسلىق ھەيرەتتىن پاشا سارايدىكى كۆرۈشۈشتىن يانغاندا ھارۋىدا ئەرەبچە ئىزاھلار بېرەتتى، كىيىن فرانسۇزچە كىتاب يازدۇرغانىدى. ئۆكتىچىلەرنىڭ دىيىشىچە يېتەرلىك تۈركچە بىلمەسلىكى دېگەندەك گەپ سۆزلەر ۋە بىر ئەرەب دۆلىتى قۇرۇشتەك يوشۇرۇن ئارزۇسى بار دەپ قارىلىپ (ئابدۇلھامىد راستلىق نىسبىتى تۆۋەن بولغانلىقىنى بىلىپ تۇرۇپمۇ جىددى مۇئامىلە قىلاتتى) باش ۋەزىرلىكتىن چۈشۈرۈلدى.
ۋەزىپىسىدىن قالدۇرۇلغان بىر ئوسمانلى باش ۋەزىرىنىڭ ئۆزى ياخشى كۆرىدىغان فرانىسىيەگە قايتىشى قائىدىگە خىلاپ بولغىنى ئۈچۈن، ھاياتىنىڭ قالغان قىسىمىدا، باشقىلارنىڭ (كىيىنرەك بىزنىڭ بولغان، باغچىسىغا بىر بىنا سالغان) قوناقتا يازدا بوغاز قىرلىرىدا، قۇرۇق چەشمە(Kuruçeşme) دىكى يازلىق ساتمىدا غەمكىن، خۇددى يېرىم نەزەربەنت ئىچىدىكى ھاياتىنى ياشاپ، ئابدۇلھامىدكە خەۋەر يوللاپ، فرانسۇزچە خاتىرىلىرىنى قەلەمگە ئالدى. تۈركچىسى سەكسەن يىل كىيىن ئېلان قىلىنغان ۋە پاشادا كىنايە تۇيغۇسىدىن بەك ۋەزىپە تۇيغۇسى بولغىنىنى ئىسپاتلىغان بۇ خاتىرىلەر ئوغۇللىرىغا ھەدىيە قىلىندى. يىگىرمە يىلدىن كىيىن بۇ ئوغۇللاردىن بىرى مەھمۇت شەۋكەت پاشاغا سۇيقەست قىلىشقا قاتناشقانلىقى ئۈچۈن ئۆلتۈرۈلگەندە قوناق ئابدۇلھەمىد تەرىپىدىن سېتىۋېلىنىپ قىزى شادىيە سۇلتانغا ھەدىيە قىلىنغانىدى.
ھەر بىرى تەلۋە بىر شاھزادە، ئەپيۇنكەش بىر سارايلى، ئۆيگە مەھكۇم قىلىنغان بىر بالا، خىيانەتكە ئۇچرىغان بىر شاھ قىزى، سۈرگۈن قىلىنغان ياكى ئوق يىگەن بىر پاشانىڭ ھېكايىسى بىلەن ۋە ئوسمانلى دۆلىتىنىڭ چىرىپ، تېرىلىپ كېتىشى بىلەن ئېسىمىزدە قالغان بۇ يانغان، يىقىلغان قوناقلار بىزنىڭ تۇرالغۇدا جىمجىتلىق ئىچىدە كەچمىشكە ئايلىناتتى. بىزلەر نىشانتاشقا 1930- يىللاردا پۈتۈن بۇ ئوسمانلى پاشالىرى، شاھزادىلەر، مەمۇرى ئەمەلدارلار جۇمھۇرىيەت قۇرۇلۇشى بىلەن تەرتىپكە سېلىنغاندىن كىيىن ۋە ساراي ئامراقلىرى بولغان قوناقلار قاراقسىز قالغانلىقتىن بوش قالغان، يېنىپ يىقىلىشقا باشلىغان زامانلاردا كەلگەنىدۇق.
يەنە بىر تەرەپتىن بۇ ئۆلگەن كۈلتۈرنىڭ، پاتقان ئىمپىراتورلۇقنىڭ مۇڭى ھەر يەردە ئىدى. غەربلىشىش ئۈچۈن تىرىشىشلار، زامانىۋىيلاشماق ئىستىگىدىن بەكرەك يىقىلغان ئىمپىراتورلۇقتىن قالغان قىسمەتلىك، ئېچىنىشلىق خاتىرىلەر، ئېغىر يۈكتىن قۇتۇلۇش ئارزۇسىدەك تۇيۇلاتتى ماڭا: (خۇددى ئاشىق- مەشۇقلارنىڭ بىر ئاندا يۈز بەرگەن ئوت-بالا دەقىقىلەردىن قۇتۇلۇش ئۈچۈن كىيىملىرىنىڭ، زىننەت بويۇملىرىنىڭ، نەر- كېرەكلىرى ۋە رەسىملىرىنىڭ ئالدىراپ تاشلىنىشىغا ئوخشاش) ئۇنىڭ ئورنىغا كۈچلۈك، قۇۋۋەتلىك، يېڭى بىر شەيئى، غەربچە ياكى يەرلىك، زامانىۋىي بىر دۇنيا قۇرۇلمىغىنى ئۈچۈن پۈتۈ بۇ تىرىشچانلىقلار تېخىمۇ كۆپ كەچمىشنى ئۇنتۇشقا يارىدى. قوناقلارنىڭ يېنىپ يىقىلىشىغا، كۈلتۈرنىڭ ئاددىيلاشتۇرۇلۇشىغا، ئۆي ئىچىلىرىنىڭ ھېچ باشتىن كەچۈرۈلمىگەن بىر كۈلتۈر مۇزىيىغا ئوخشاش ئورۇنلاشتۇرۇلۇشىغا يول ئاچتى. يىللار كىيىن ئىچىمگە ئېغىر- ئېغىر ئورناشقان بۇ مۈشكۈلات ۋە غەمكىنلىكنى بالىلىقىمدا بىر سىقىلىش ۋە مۇڭ سۈپىتىدە ياشىدىم. شەھەرنىڭ ئىچىگە كۆمۈلگەن ۋە قايتا چىقالمىغان بىر تۈرلۈك غەمكىنلىك تۇيغۇسى ماڭا خۇددى چوڭ ئانامنىڭ ئالاتۇركا(Alaturka) مۇزىكىسىغا بىلىپ بىلمەي ساپما كەشىنىڭ ئۇچى بىلەن تەڭكەش قىلىۋاتقىنىدا ھېس قىلغىنىمغا ئوخشاش، جاننى سىقىدىغان زىرىكىش ئىچىدە قېلىشنى خالىمىسام خىيال سۈرۈشۈم كېرەكلىكىنى ئەسلىتەتتى.
غەم ۋە سىقىلىشقا بوزەك بولماي ياشاشنىڭ ئىككىنچى بىر يولى ئانام بىلەن كوچىلارغا چىقىش ئىدى. بالىلارنى باغچىلارغا، باغلارغا، ھاۋا يېسۇن دەپ بىر يەرلەرگە ئاپىرىشقا تېخى كۆنمىگەنلىكى ئۈچۈن پەقەت كوچىغا ئېلىپ چىقىلغان بۇ كۈنلىرىمنىڭ مەن ئۈچۈن ئەھمىيىتى زور ئىدى. «ئەتە مەن سىرىتقا چىقىمەن» دەيتتىم ھاممامنىڭ مەندىن ئۈچ ياش كىچىك ئوغلىغا، پوچىلىق بىلەن. ئايلانما پەشتاقلاردىن تاقلاپ- تاقلاپ چۈشەتتىم، كۆپ قىسىمى يەر ئاستىدا بولغان ئىشىك باقار ئۆيىنىڭ ئىشىككە قارىغان(ئۆيگە كىرگەن چىققانلارنى كۆزىتىدىغان) كىچىك پەنجىرىسىنىڭ ئالدىدا تەققى- تۇرقۇم، كىيىملىرىم، تۈگمىلىرىمنى ئاخىرقى قېتىم كۆزدىن كەچۈرەتتىم، ۋە كوچىغا چىقىپلا «كوچا» دەپ قىيغىتاتتىم.
ئاپتاپ، ساپ ھاۋا، نۇر. ئۆي بەزەن ئۇ قەدەر قاراڭغۇ ئىدىكى، ياز كۈنى پەردىلەر ئېچىلغاندەك، كوچىغا چىقىپلا نۇردىن كۆزلىرىم قامىشىپ كېتەتتى. باشتا ئۆزۈم مېڭىشنى ياخشى كۆرەتتىم. ئانامنىڭ قولىنى تۇتۇپ، دۇكان پەشتاختىلىرىغا قارايتتىم. گۈلچىنىڭ ھوردالغان دېرىزىلىرى ئارقىسىدىكى توشقانگۈللەرنى ئۇزۇن بۇرۇنلۇق، رەڭلىك جانۋارلارغا ئوخشىتاتتىم. ئاياغچىنىڭ دۇكان ئەينىكىدىكى ئېگىز پاشنىلىق ئاياغنىڭ يوشۇرۇن يىپلىرىنى ئىزلەيتتىم. ئوقۇش قوراللىرى دۇكىنىنىڭ ئەينىكىدە ئاكامنىڭ «سىنىپ بىلگىسى» دەرس كىتابىغا ئوخشايدىغان كىتابنىڭ تىزىلىغىنىنى كۆرگىنىمدە ماڭا كوچىلار بەرگەن تۇنجى بىلىمنىڭ باشقىلارنىڭمۇ بىزنىڭ تۇرالغۇدىكىگە ئوخشاش ھايات كەچۈرىدىغانلىقىنى بىلىشىمگە يىپ ئۇچى بولغىنىنى سېزەردىم. ئاكام ئاۋال، مەن بىر يىل كىيىن بارغان باشلانغۇچ مەكتەپ ھەر كىمنىڭ نامىزى چۈشۈرۈلىدىغان تەشۋىقىيە جامەسىگە قوشنا ئىدى.
ئاكام ئۆيدە «مۇئەللىمىم، مۇئەللىمىم» دەپ ھەۋەس بىلەن سۆزلىگىنى ئۈچۈن، خۇددى ھەر بالىنىڭ بىر باققۇچىسى بولغىنىغا ئوخشاش، ھەر بىر ئوقۇغۇچىنىڭمۇ بىر شەخسى ئوقۇتقۇچىسى بار دەپ چۈشىنەتتىم. كىيىنكى يىل ئاشۇ مەكتەپكە بارغىنىمدا بىر سىنىپتا تىقما- تىقماق ئولتۇرغان ئوتتۇز ئىككى بالىغا بىر ئوقۇتقۇچى دەرسكە كىرگىنىنى كۆرۈپ ئۆينىڭ راھىتىدىن ۋە ئانامدىن يىراقتا قېلىشنىڭ غېرىبلىقىغا، قاينام- تاشقىنلىق ئىچىدە بىر ۋىرگۇلغا ئايلىنىپ قېلىشتەك بىر خىيالغا كەلگەنىدىم. ئۇنىڭدىن باشقا گۈلچىگە ئوخشاش ھوردىلىپ تۇرىدىغان، دادامنىڭ كۆڭلەكلىرى دەزمال سېلىنغان دەزمالچى دۇكىنىغا يولۇقۇپ ئۆتتۇق. كىيىن ئانام بانكىغا كىرگەندە(سەۋەبىنى ھېچكىمگە دېمىگەنىدىم) ئالتە باسقۇچلۇق پەلەمپەينى بېسىپ ئۆتۈپ ئانام تۇرغان يەرگە بارالمىدىم. چۈنكى ياغاچ باسقۇچلار ئارىسىدىكى بوشلۇقلاردىن چۈشۈپ كېتىشتىن قورققان ئىدىم. نېمىشقا كەلمەيسەن بۇ يەرگە؟ دەيتتى ئانام ئۆچىرەت ساقلاۋېتىپ. جاۋاب بەرمەيتتىم، قورقۇنچاقلىقىم ۋە رەڭگىم ئۆزگەرگەنلىكى سېزىلىپ قېلىشتىن ئەنسىرىگەن ھالدا بىر ئۇزۇنغىچە ئۆزۈمنى باشقا بىرسى ھېسابلايتتىم، ئانامنى ئارىلىقتا بىر يوقلىغاچ خىياللار ئارىسىدا كېزەتتىم: بۇ يەر بىر ساراي ئىدى، ياكى بىر قوينىڭ ئاستى... ئوسمانبەي ھەربىيە تەرەپكە ماڭساق، بىر تەرەپتىكى موبايىل بېنزىنچىنىڭ پۈتۈن بىر تۇرالغۇنىڭ يان ئۇدۇلىنى قۇچقان ئۇچار ئېتى بۇ خىياللارنى ئېلىشتۇرۇۋېتەتتى. ئاتلارنىڭ، ھايۋانلارنىڭ، قورقۇنچ پەيدا قىلغانلارنىڭ ئاغزىلىرى، بۇرۇنلىرى، ئېسىمدە قالار، ئۇ يەردىكى بىر تۆشۈكتىن چۈشۈپ غايىب بولارمەنمىكىن دەپ ئويلايتتىم.
بىر ياندىن نىلون پايپاق يامىغاچ، بىر ياندىن تۈگمە، كەمەر ساتىدىغان ياشانغان بىر رۇم ئايال بار ئىدى. بىر تارتمىدىن«سەھرا تۇخۇملىرى» نى خۇددى گۆھەرنى ئېلىۋاتقاندەك بىر- بىرلەپ ئېلىپ  تولىمۇ ياخشى نەرسىدەك بىلىپ ساتاتتى. ئۇنىڭ دۇكىنىدىكى كىچىك بېلىقداندا ئېغىر ئېغىر ئۈزۈپ يۈرگەن قىزىل بېلىقلارنىڭ ئەينەككە تەڭلىگەن قولۇمنى يېمەك ئۈچۈن كىچىك ئەمما قورقۇنچلۇق ئاغزىلىرىنى ئېچىپ تەلۋىلىك بىلەن شۇڭغۇشلىرى مېنى كۈلدۈرەتتى. يول بويىدا يەنە ياقۇپ بىلەن ۋاسۇ ماڭدۇرغان كىچىك دۇككانغا كىرىپ ئۆتەتتۇق. بۇ تاماكا، ژۇرنال ۋە مەدەنىيەت بويۇملىرى دۇكىنى ئىدى. ئەمما ئۇ قەدەر كىچىك ئىدىكى، ئۇزۇنغىچە ئىچىگە كىرەلمەستىن قىستىلاتتۇق.
خۇددى بىر چاغلاردا لاتىن ئامېرىكىسىدا ئەرەبلەر تۈرك دېيىلگىنىدەك، ئىستانبۇلدا بىر تۈركۈم قارا تەنلىك ئەرەب دېيىلگىنىدەك «ئەرەبنىڭ دۇكىنى» دەپ چۈشىنىلگەن قۇرۇق قەھۋەچىنىڭ دۇكىنىدىكى يوغان قەھۋە ئېزىش ماشىنىسى گۈرۈلدىشى بىلەنلا (خۇددى ئۆيدىكى كىر يۇيۇش ماشىنىسى كەبى چۆرگىلە چۆرگىلە مېڭىشقا باشلىغاندا) بىر ئاز ئۇزاقلىشاتتىم، «ئەرەب» نىڭمۇ قورقۇنچاقلىقىمغا مەستىلىكى كېلىپ كۈلۈمسىرىگىنىنى ھېس قىلاتتىم. تېخىمۇ كىيىنكى يىللاردا ھەر بىرى يېڭى مودىلارنىڭ يېتىپ كېلىشى سەۋەبلىك ئۆتكۈنچى ھاياجان ئىچىدە ئېچىلىپ بىر- بىرلەپ تاقالغان، ئورنىغا باشقىلىرى ئېچىلىپ، يېڭىدىن تاقالغان بۇ دۇكانلارنىڭ قىرىق يىللىق تارىخىنى ئاكام بىلەن ئىككىمىز كەچمىشنى سېغىنىشتىن كۆرە يادا ئېلىش مەشىقى قىلىۋاتقاندەك ساناپ ئوتتۇرىغا تۆكەتتۇق: قىزلار ئوتتۇرا مەكتىپىنىڭ قارشىسىدىكى دەيتتۇق بىرىمىز مەسىلەن، بىر رۇم خانىمنىڭ تورتخانىسى، 2 گۈلچى، 3 سومكىچى، 4 سائەتچى، سپورتچىلار مەخسۇس دۇكىنى بولدى. 6 رەسىم گالورىيىسى ۋە كىتابچى، 7 دورىخانا.
50 يىلدىن بىرى ئەينى يەردە تۇرغان ئالاددىننىڭ تاماكا- ئويۇنچۇق، گېزىت- مەدەنىيەت بويۇملىرى ساتىدىغان كىچىك دۇكىنىنىڭ ئۆڭكۈرگە ئوخشايدىغان قاراڭغۇلۇقىغا كىرمەستىن بۇرۇن پىلانلىغىنىمدەك ئانامدىن ماڭا بىر دۈدۈك ياكى بىر قانچە مەرمەر ياكى بىر بوياق كىتابى ياكى يو يو ئېلىپ بېرىشىنى ئۆتۈنەتتىم. ھەدىيە ئانامنىڭ سومكىسىغا كىرەر كىرمەس ئۆيگە كېتىش ئىستىگى ئىچىمنى غاجىلايتتى.
«باغچىغا قەدەر ماڭايلى» دەيتتى ئانام. بىردىنلا پۇتلىرىمدا، پۈتۈن گەۋدەمدە غەيرى بىر ئېغىرچىلىق باشلىناتتى، ئىستەكسىزلىك گەۋدەمدىن روھىمغا يېيىلاتتى. يىللار ئۆتكەندىن كىيىن ئەينى ياشلاردىكى قىزىمنى ئەينى كوچىلارغا ئېلىپ چىققان ۋە ئۇنىڭمۇ ئوخشاش شىكايەت قىلغىنىنى ئاڭلىغاندىن كىيىن ئۇنى بىر دوختۇرغا ئاپارغانىدىم ھارغىنلىق ۋە سىقىلىشنىڭمۇ ئىرسىيەت قالىدىغانلىقى، پۇتلاردىكى ئاغرىقنىڭمۇ ئۆتكۈنچى«بالىلار ئاغرىقى» ئىكەنلىكىگە ئۆزۈمنى ئىشەندۈرۈشكە تىرىشقانىدىم. ھارغىنلىق ۋە سىقىلىش ئىچىمگە ئوبدانلا جايلىشىشقا باشلىغاندا پۈتۈن كوچىلار، كۆرۈشنى خالىمىغان پەشتاختىلار ئاستا- ئاستا رەڭگىنى يوقىتاتتى، شەھەرنى ئاق- قارا بىر يەر سۈپىتىدە كۆرۈشكە باشلايتتىم.
«ئانا، قۇچىقىڭغا...» دەيتتىم
ماچكا(Maçka) غا قەدەر ماڭايلى، دەيتتى ئانام، ترامۋايغا چىقىمىز.
1914- يىلدىن بېرى بىزنىڭ كوچىدىن ئۆتكەن، ماچكانى، نىشانتاشنى، تاكسىم مەيدانىغا، تۈنلەگە، گالاتا كۆۋرۈكىگە، شەھەرنىڭ ماڭا باشقا بىر دۆلەتتەك بىلىنگەن يوقسۇل، كونىرىغان ۋە تارىخى بۇلۇڭلىرىغا تۇتاشتۇغان ترامۋاينى ياخشى كۆرەتتىم. بالدۇر ياتقان كېچىلەر قۇلىقىمغا مۇڭلۇق بىر مۇزىكا كەبى كەلگەن گۈدۈكنى، تاختاي ئىشىكلىك ترامۋاي ئىچىنى، شوپۇر ئورنى بىلەن يولۇچى ئورۇندۇقلىرى ئارىسىدىكى سۈرۈلىدىغان ئىشىكنىڭ سىنكا كۆكى رەڭلىك ئەينىكىنى ۋە ئاخىرقى بېكەتتە، بىز ئانام بىلەن ترامۋاي قوزغىلىشنى ساقلاۋاتقاندا مېنىڭ ئوينىشىمغا رۇخسەت قىلغان تۆمۈر توساق كالتىكى ... قايتىش يولىمىزدا كوچىلار، تۇرالغۇلار، ھەتتا دەرەخلەرمۇ قارا- ئاق كۆرۈنەتتى ماڭا.

داۋامىنىمۇ يوللىسڭىز بوپتىكەن. كۆرۈشكە تەقەززا بولدۇم.

5- باب ئاق ۋە قارا

بالىلىقىمنى ئىستانبۇلنىڭ رەڭسىز رەسىملىرىدەك ئىككىلا رەڭ- يېرىم قاراڭغۇ، يېرىم كۈلرەڭ ھالدا ياشىدىم ۋە ئۇنى شۇنداق ئېسىمگە ئالاتتىم. غەمكىنلىككە تولغان بىر مۇزىىي ئۆيىنىڭ يېرىم قاراڭغۇلۇقىدا ئۆسكىنىمنى ئېتىراپ قىلىمەنكى، ئۆيدىلا يۈرۈشنى ياخشى كۆرۈشۈمدە بۇنىڭمۇ تېگىشلىك ھەسسىسى بار ئىدى. كوچىلار، بازارلار، يىراق مەھەللىلەر ماڭا خۇددى رەڭسىز قاراقچى فىلىمىدە تەسۋىرلەنگىنىدەك تەھلىكىلىك كۆرۈنەتتى. مەن ھەر زامان ئىستانبۇلنىڭ قىشىنى يېزىدىن بەكرەك ياخشى كۆردۈم. بالدۇرلا قاراڭغۇ چۈشۈپ كېتىشلىرىنى، شەرقى شىمال شامىلىدا تىترىگەن ياپراقسىز دەرەخلەرنى،  كۈز قىشقا ئالمىشىۋاتقان كۈنلەردە قارا پەلتۇ ۋە چاپانلىرى بىلەن يېرىم قاراڭغۇ كوچىلاردىن تېز- تېز ئۆيلىرىگە قايتىۋاتقان ئىنسانلارنى تاماشا قىلىشنى ياخشى كۆرەتتىم.
كونا بىنالارنىڭ، يىقىلغان ياغاچ ئۆيلەرنىڭ بېقىشسىز قېلىشى ۋە بويالماسلىقىدىن خاس بىر ئىستانبۇل رەڭگىگە ئۇلاشقان تاملىرىمۇ مەندە بىر خىل غەم- غۇسسسە ۋە سەيلە زوقىنى ئويغىتاتتى. قىش كۈنلىرى، بالدۇرلا قاراڭغۇ چۈشكەندىن كېيىن ئالدىراپ ئۆيلىرىگە قايتقان ئىنسانلارنىڭ ئاق- قارا رەڭلىرى ماڭا بۇ شەھەرگە تەۋە ئىكەنلىكىمنى، بۇ ئىنسانلار بىلەن مەلۇم ئورتاقلىقىم بارلىقىنى ھېس قىلدۇراتتى. ھاياتنىڭ، كوچىلارنىڭ ۋە شەيئىلەرنىڭ يوقسۇزلۇقىنى خۇددى كېچىنىڭ قاراڭغۇلۇقى يېپىپ تۇرۇۋاتقاندەك، ھەممىمىز ئۆي ئىچىدە، ھۇجرىلاردا، كارۋاتلاردا نەپەسلىنىۋاتقاندا، ئىستانبۇلنىڭ تولىمۇ يىراقتا قالغان كونا باياشاتلىقىدىن، يوقالغان ئىمارەتلىرىدىن ۋە ئەپسانىلىرىدىن پۈتكەن چۈش بىلەن، خىياللار بىلەن مەھشەرگاھتا تەڭ توپلىنىدىغانلىقىمىزنى ھېس قىلىمەن. سوغۇق قىش كېچىلىرىنىڭ، تەنھا، چەت مەھەللىلەر، جۇلاسىنى يوقاتقان كوچا چىراغلىرىدىن كۆرە شېئىردەك تۆۋەنلىگەن قاراڭغۇلۇقىنى ياخشى كۆرەتتىم؛ شەھەرنى يات، غەربلىكلەرنىڭ كۆزىدىن ئۇزاقلاشتۇرغىنى، شەھەرنىڭ ئۇيالغان ھالدا يوشۇرماق ئىستىگەن يوقسۇزلۇقىنى ياپقىنى ئۈچۈنمۇ ياخشى كۆرەتتىم.
تەنھا ئارقا كوچىلاردا بىتون تۇرالغۇ بىنالىرى بىلەن تاختاي ئۆيلەرنىڭ مېنىڭ بالىلىقىمدىكى كۆرۈنۈشنى كۆرسەتكىنى، (كىينچە تاختاي ئۆيلەر ئاستا- ئاستا يىقىلدى ۋە ماڭا بىر شەكىلدە ئۇلارنىڭ داۋامىدەك بىلىنگەن بىنالار ئەينى كوچىدا، ئەينى يەردە ئەينى تۇيغۇنى بەخش ئېتىشنى داۋام قىلدى)، كوچا چىراغلىرىنىڭ خۈنۈك نۇرى ھېچنەرسىنى يورۇتمىغىنى ۋە ئىستانبۇلنى مېنىڭ ئۈچۈن ئىستانبۇل قىلىپ تۇرغان «كەچقۇرۇندىكى ئاق- قارا» تۇيغۇسىنى تولىمۇ ياخشى ئەكىس ئەتتۈرگىنى ئۈچۈن ئارا گۈلەر(Ara Güler) نىڭ بۇ رەسىمى بەزەن خىيالىمغا كىلىدۇ. مېنىڭ بالىلىق يىللىرىمدىن قالغان باغچا تاشلىرى ئالبانىيە قالدۇقلىرى، پەنجىرىلەرنىڭ تۆمۈر توسۇقلىرى، ئىچى بوشىتىلغان، كونىرىغان ياغاچ ئۆيلەردەك مېنى بۇ رەسىمگە باغلىغان نەرسە، تېخى ئاخشام بولمىغىنىغا قارىماي كوچىدا كەچ بوپ كىتىشى ۋە سايىسى ئارقىسىدا قېلىۋاتقان بۇ ئىككى ئىنساننىڭ ئۆيىگە كېتىۋاتقاندا خۇددى ئۆزلىرى بىلەن بىللە شەھەرگە كېچىنىمۇ باشلاپ كېلىشى ئىدى.
1950-1960- يىللاردا شەھەرنىڭ ھەر تەرىپىدە ھەر كوچىغا باغچا بىنا قىلغان، بىر فىلىم شىركىتى مىنىبۇسى، گېنىراتور بىلەن ماڭدۇرۇلغان ئىككى چوڭ لامپا، روللىرىنى يادلىيالمىغان، زىيادە بويانغان ئايالغا كېلىشكەن بىر ئەجنەبى ياردەم قىلىۋاتقاندا گېنىراتورنىڭ گۈرۈلدىشىنى بېسىش ئۈچۈن پۈتۈن كۈچى بىلەن (suflör) دەپ ۋاقىرىغان (بىر ئادەمنىڭ فرانسۇزچە ۋاقىرىشى) ۋە ئۇلارنى تاماشا قىلغان قىزىققان تاماشىچى ۋە بالىلارنى ھەيدىگەچ كامىرانىڭ كۆرۈش دائىرىسىدىن ئۇزاقلاشتۇرغان ئىشچىلاردىن ئىبارەت كىچىك «فىلىم گورۇپپىسى» بىلەن ئۇچىرىشاتتىم، مەنمۇ ھەر كىمگە ئوخشاش بولۇۋاتقان ئىشلارغا ئۇزۇن- ئۇزۇن قارايتتىم. قىرىق يىل كېيىن تۈرك فىلىم سانايى تېخىمۇ كۆپ ئۆز سىنارىست، ئارتىس ۋە فىلىم ئىشلىگۈچىلەرنىڭ يارامسىزلىقى تۈپەيلىدىن، ئازراق تەقلىت قىلىشقا پۇلى يەتمىگەنلىكتىن (بۇ «ھوللىۋودچە فىلىملەر») تېلىۋىزورلاردا ھەممىسى قايتىلاپ كۆرسىتىلگەن بۇ رەڭسىز فىلىملەردىكى كوچا سەھنىلىرىنى، كونا باغچىلارنى، بوغاز قىرغاقلىرىنى، يىقىلغان قوناق ۋە تۇرالغۇلارنى، دەل ئۇلارنى باشتىن كەچۈرگىنىم ۋە ئېسىمگە ئالغىنىمدەك رەڭسىز كۆرگىنىمدە ئەينى زاماندا سەير ئەتكەن نەرسىنىڭ فىلىم ئەمەس خاتىرىلىرىم بولغانلىق تۇيغۇسىغا غەرق بولار ئىدىم. بىر پەس مۇڭدىن ھاڭۋېقىپ قالاتتىم.
شەھەرنىڭ بۇ ئاق قارا گەۋدىسىنىڭ ئايرىلماس بىر پارچىسى، كونا فىلىملەردە ھەر كۆرگىنىمدە مېنى ھاياجانلاندۇرغىنى كوچىلاردىكى تاشيول تاشلىرىدۇر. ئۆزۈمنى ئىستانبۇل كوچىلىرىنىڭ سەييارە رەسسامى دەپ تەسەۋۋۇر قىلغان چېغىمدا (6-10 ياشلىرىمدا) تاشيولنىڭ تاشلىرىنى بىرمۇ- بىر سىزىشتا قىينىلاتتىم ئەمما زوق ئالاتتىم. ئۈستىگە ئاسفالىت ياتقۇزۇلۇشتىن ئاۋۋال تاكسى شوپۇرلىرى ماشىنىلىرىنى تېزلا ئۇپراتقىنى ئۈچۈن تاشيوللاردىن دائىم ۋايسايتتى.
تاكسى شوپۇرلىرىنىڭ خىرىدارلارغا ۋايساپ بەرگەن يەنە بىر ئىش بولسا، يۇندا تۇرۇبىلىرى، توك يوللىرى رېمۇنت قىلىنغانلىق سەۋەبىدىن يوللارنىڭ دائىم قېزىلىپ توسۇلۇپ قالغانلىقى ئىدى. بۇنداق رېمۇنت ئۈچۈن يول تاشلىرىنىڭ بىر- بىر سۆكۈلۈشىنى تاماشا قىلىشتىن ھەمدە ھىچ پۈتمەيدىغاندەك بىلىنگەن بىر قاتناش توسقۇنلۇقىغا دۇچ كېلىشتىن كۆرە بۇ ئىش تۈگىگەندىن كىيىن ئىشچىلارنىڭ ئۇ تاشلارنى ماڭا سىرلىق بىلىنىدىغان بىر ماھارەت بىلەن خۇددى گىلەمدەك يېيىتىشلىرىنى كۆرۈپ تولىمۇ خوش بولاتتىم.
شەھەرنى ماڭا ئاق قارا كۆرسەتكەن يەنە بىر نەرسە بالىلىقىمدىكى تاختاي قوناقلار، گەرچە قوناق دىگىلى بولمىسىمۇ، چوڭ ۋە خارابە ھالىتىدىكى كونا ئۆيلەر ئىدى. يوقسۇزلۇق ۋە كۆڭۈل بۆلمىگەنلىك سەۋەبىدىن بۇ ئۆيلەر ھېچ سىرلانمىغان، سوغۇق ۋە نەمدىن، كىردىن ۋە كونىلىقىدىن تاختايلىرى ئاستا- ئاستا قارايغان، تۇتۇقلاشقانلىقى ئۈچۈن پەيدا بولغان ئۇ خاس رەڭ ۋە ئۇ گەۋدىنى؛ قارا بىلەن ئاقنىڭ ئادەمنىڭ ئىچىنى قارايتىدىغان، قورقۇتىدىغان بىر شەكىلدىكى گۈزەل رەڭگىنى ئۆزىدە مۇجەسسەملىگەن بۇنداق تاختاي ئۆيلەرنى ئارقا مەھەللىلەردە يانمۇ- يان ھالەتتە كۆرگىنىم ئۈچۈن، بالىلىقىمدا بۇ ئۆيلەرنىڭ ئەسلى ھالىتى موشۇنداق دەپ بىلەتتىم. بەلكى ئەڭ نامرات كوچىلاردا، سېلىنغاندىن بېرى ھېچ بويالمىغان بىر قانچىسى، بۇ ئاق قارا ئارىلىقىدىكى، بەزى يەرلىرى چىلان رەڭ، قەھۋە رەڭ ھالىتىنى ساقلاپ كەلگەنىدى.
ئەمما ئىستانبۇلغا ئون توققۇزىنچى ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىسىدا ياكى ئۇنىڭدىن ئاۋالراق كەلگەن غەربلىك سەيياھلارنىڭ يازغانلىرى، مەخسۇس بايلار قوناقلىرىنىڭ رەڭلىرىنىڭ ۋە ئېسىل قەھۋەلىرىنىڭ شەھەرگە كۈچلۈك، توق، باياشاتلىق بەرگىنىگە شاھىد ئىدى. مەنمۇ بالىلىقىمدا بەزىدە پۈتۈن بۇ تاختاي بىنالار بويالسا دېگەندەك خىياللارنى قىلاتتىم. ئەمما قارىيىپ كەتكەن كونا تاختايلارنىڭ بۇ ئۆزگىچە گەۋدىسىنى شەھەردىن ۋە ھاياتىمدىن غايىب بولغىنىدا مۇڭ ئىچىدە سېغىندىم. ياز كۈنلىرى قۇرۇپ قويۇق قەھۋە رەڭگىنى ئالغان ياكى دوسكىغا ئوخشاپ كېتىدىغان خىرە بىر گەۋدىگە ئايلانغان ۋە چىرىس- چىرىس ئاۋاز چىقارغىنىدا بىر ئاندا چىراغ كەبى يېنىپ كېتىدىغاندەك تۇيۇلىدىغان بۇ كونا ئۆيلەرنىڭ تاختايلىرى، خىشلىرى ئۇزۇن سۈرگەن سوغۇقتىن، قار- يامغۇردا قالغانلىقتىن ئۆزىگە خاس بىر نەم، چىرىندى ۋە ياغاچ پۇرايتتى.
جۇمھۇرىيەتنىڭ قانۇنلىرى سەۋەبىدىن ئىچىدە ھېچقانداق بىر دىنىي پائالىيەت ئېلىپ بېرىلمىغان، كۆپىنچىسى بوشىتىلغان ۋە يىللار بويىچە سەرگەردان بالىلار ۋە خورلۇق چەككەنلەر ھەمدە قەدىمىي ئىزلارنى ئاختۇرغانلاردىن باشقا ھېچكىم كىرمىگەن تاختايلىق خانىقالارمۇ مەندە ئەينى قورقۇنچ ۋە ئەنسىرەش تۇيغۇسىنى ئويغىتار، يېرىمى يىقىلغان باغچە تاملىرى بىلەن ھۆل دەرەخلەر ئارىسىدا سۇنۇق ئەينەكلىرى كۆرۈنگەن مەۋجۇتلۇققا ئۈركۈپ تۇرۇپ ھەمدە قىزىقىش بىلەن باقاتتىم.
مېنى شەھەرنىڭ بۇ ئاق- قارا روھى بىلەن كەڭتاشا مۇڭداشتۇرغىنى ئۈچۈن (Le Corbusier) غا ئوخشاش قىزىققاق شەرق سەيياھلىرىنىڭ سىزغان قارا قەلەم رەسىملىرىگە قاراشتىن؛ ئىستانبۇلدا ئۆتكەن قولدا سىزىلغان ئاق- قارا رەسىملىك رومانلارنى ئوقۇشتىن زوق ئالاتتىم. (مەن سىزىلسىكەن دەپ بالىلىقىمدىن بېرى كۈتكەن كارتون فىلمنىڭ ئىستانبۇلدىكى سەرگۈزەشتىسى ھېچ سىزىلمىدى، ئەمما ئىستانبۇلدا تۇنجى تەنتەن(Tenten) فىلىم ئىشلەندى، 1962- يىلى ئىشلەنگەن بۇ مەغلۇبىيەتلىك فىلىمنىڭ كىمنىڭ خاراكتىرىنى جانلاندۇرغىنى ۋە باشقا كارتون فىلىم ۋەقەلىكىدىن كېسىلىپ مونتاژ قىلىنىشى بىلەن بىر كورسان korsan ئىشلىگەن «تەنتەن ئىستانبۇلدا» دېگەن بىر رەڭسىز فىلىم ۋەقەسى بار ئىدى) كونا گېزىتلەردىكى (ھەممىسى رەڭسىز ئىدى) جىنايەت، ئۆلۈۋېلىش ۋە بۇلاڭچىلىق خەۋەرلىرىنىمۇ بالىلىقىمدىكىگە ئوخشاش بىر قورقۇنچتىن كۆرە كەچمىشنى سېغىنىش ۋە مۇڭ ئىچىدە ئوقۇيتتۇم.
تەپە باشى(Tepebaşı) نىڭ، جىھانگىر(Cihangir) نىڭ، گالاتا(Galata)، فاتىخ(Fatih) ۋە زەيرەك(Zeyrek) نىڭ، بەزى بوغاز(Boğaz) يېزىلىرىنىڭ، ئۈسكۈدار(Üsküdar) نىڭ ئارقا كوچىلىرى مەن دېمەكچى بولغان بۇ ئاق- قارا روھ ھېلىمۇ مەۋجۇت بولغان يەرلەر ئىدى.
سىرلىق، تۇمانلىق ساباھلار، يامغۇرلۇق، شاماللىق كېچىلەر، جامى قۇببەلىرىگە يەرلەشكەن چايكىلار توپى، ھاۋانىڭ بۇلغىنىشى، ئۆيلەردىن كوچىلارغا توپنىڭ ئاغزىدەك توغرىلىنىپ مەينەت تۇماننى پۈركۈگەن مەش تۇرخۇنلىرى، داتلاشقان ئەخلەت تۇڭلىرى، قىش كۈنلىرى بوش ۋە قاراقسىز قالغان باغچىلار ۋە باغلار، قىش كېچىلىرى قار ۋە پاتقاق ئىچىدە ئۆيلىرىگە قايتقان ئىنسانلارنىڭ ئالدىراشلىرى ئىچىمدە بىر بەخت ۋە مۇڭغا ئوخشاش تىترىگەن ئاق- قارا تۇيغۇسىغا ئۈنسىز سۆزلەيتتى: يۈز يىللاردۇر ئاقمىغان ئۇ يەر بۇيەرلىرى بۇزۇلغان كونا قۇدۇقلار، چەت مەھەللىلەردىكى كونا جامەلەرنىڭ ياكى ئېتىبار بېرىلمىگەن چوڭ جامەلەرنىڭ ئەتراپىدا ئۆزلۈكىدىن ئۇلىشىپ تۇتىشىپ كەتكەن قۇراق دۇكانلار، ئاق ياقىلىق فورما كىيگەن باشلانغۇچ مەكتەپ ئوقۇغۇچىلىرىنىڭ كوچىلارغا بىر كەلگەن ئاۋاتلىقى، كۆمۈر بېسىلغان ھارغىن ۋە كونا ئات ھارۋىلىرى، ئىچى كونىلىقىدىن ۋە توپىدىن قاراڭغۇلاشقان كىچىك باققال دۇكانلىرى، غەمكىن ئىشسىزلار بىلەن تولغان كىچىك مەھەللە قەھۋەخانىلىرى، ئەگرى- بۈگرى مەينەت چىغىر يوللار ماڭا قېنىق يېشىل ئەمەس بەلكى قارىيىپ كەتكەندەك كۆرۈنگەن سەرۋى دەرەخلىرى، دۆڭلۈكلەرگە ئۇزانغان كونا مازارلار، ئېگىزگە يۈكسەلگەن باغچىلار بىلەن قاپلانغان كوچىلاردەك كۆرۈنگەن شەھەر تاملىرى، بىر مەزگىلدىن كىيىن ھەممىسى بىر- بىرىگە ئوخشاپ قالغان كىنو مۇقەددىمىلىرى، مۇھاللەبىچى(muhallebici) دۇكانلىرى، چىغىر يوللاردا گېزىت ساتقۇچىلار، تۈنتەڭدە مەستلەر كېزىپ ئۆتىدىغان كوچىلار، سۇلغۇن كوچا چىراغلىرى، بوغازنىڭ ئۈستىگە سوزۇلغان شەھەر يوللىرى ۋە پاراخوتلار ۋە ئۇنىڭدىن چىققان ئىسلار ۋە شەھەرنىڭ قار ئاستىدىكى مەنزىرىلەرنى، ماڭا دائىم ئوخشاش ئاق- قارا روھنىڭ گەۋدىلىنىشىدەك بىلىنەتتى.
قار ئىستانبۇلدىكى بالىلىق خاتىرەمنىڭ ئايرىلماس بىر قىسىمى ئىدى. باشقا بالىلارنىڭ يازلىق تەتىلدە ساياھەتكە چىقىشنى كۈتكىنىگە ئوخشاش مەنمۇ بالىلىقىمدا قار يېغىشىنى كۈتەتتىم. سىرىتقا، كوچىلارغا چىقىپ قاردا ئوينىشىم ئۈچۈن ئەمەس، قار ئاستىدا شەھەر ماڭا تېخىمۇ «گۈزەل» كۆرۈنگىنى ئۈچۈن. بۇ گۈزەللىكتىن شەھەرنىڭ لاي- پاتقاق، مەينەت، دەزلىرى ۋە قاراقسىز يەرلەرنىڭ چۈمكىلىشىدىن بولغان يېڭىلىق ۋە ھەيرانلىق تۇيغۇسىدىن بەكرەك قارنىڭ شەھەرگە ئېلىپ كەلگەن ئالاقىزادىلىك ھەتتا پالاكەتچىلىكىنى كۆزدە تۇتىمەن.
ھەر يىلى 3- 5 كۈن يېغىشى ۋە شەھەرنىڭ ھەپتە ئون كۈن قار ئاستىدا قېلىشىغا قارىماي، ھەر قېتىم قار ياغقاندا ئىستانبۇللۇقلار تۇنجى قارنى كۈتۈۋېلىۋاتقاندەك تەييارلىقسىز ھالدا قاردا قالاتتى. يوللار توسۇلۇپ، ئۇرۇش ۋە ئاپەت يىللىرىدىكىدەك ناۋايخانىلارنىڭ ئالدىدا ئۇزۇن قۇيرۇق شەكىللىنەتتى. ئەڭ مۇھىم بولغىنى پۈتۈن شەھەر ئوخشاش بىر تېما- قارنى چۆرىدەپ بىر جامائەت تۇيغۇسىدا بىرلىشەتتى. شەھەر ۋە ئىنسانلارنى دۇنيانىڭ باشقا قىسىمىدىن ئوبدانلا ئايرىپ ئۆز دەردى بىلەن ئىچىگە مەھكەم سولىۋالغانلىقى ئۈچۈن قارلىق قىش كۈنلىرىدە ئىستانبۇل ھەم تېخىمۇ تەنھالاشقان ھەم ھىكايىلەردىن چىققاندەك قەدىمىي كۈنلىرىگە تېخىمۇ يېقىنلاشقاندەك تۇيۇلاتتى ماڭا.
بالىلىقىمدا ئېسىمدە قالغان ۋە شەھەرنى بىرلەشتۈرگەن يىللار بويىچە يېڭىدىن ئاڭلىتىلغان بىر تۈر مېترولوگىيە ئاجايىباتلىرىدىن بىرى  بولسا تۇنا دەرياسىدىن قارا دېڭىزغا ئاققان مۇزلارنىڭ شىمالدىن تۆۋەنگە چۈشكەندە بوغازغا كىرىشى ئىدى. پۈتۈن ئىستانبۇلنى، ئەڭ ئاخىرىدا بىر ئاق دېڭىز شەھىرى بولغىنى ئۈچۈن ھەم ئۈركۈتكەن، ھەيران قالدۇرغان ھەمدە ھېچ ئۇنتۇلمايدىغان بىر خاتىرە بولغىنى ئۈچۈن بالىلاردەك سۆيۈندۈرگەن بۇ ۋەقە ھەققىدە يىللاردىن كىيىن ھېكايە قىلغانلار بار ئىدى.
بۇ رەڭسىز تۇيغۇنىڭ بىر تەرىپى ئەلۋەتتە شەھەرنىڭ يوقسۇللۇغى، تارىخى ۋە گۈزەل بولغىنى ئوتتۇرىغا چىقماي، كونىرىغان، سۇلغان، كۆزدىن چۈشكەن ۋە بىر چەتتە قالغانلىقى بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئىدى. يەنە بىر تەرىپى بولسا، ئەڭ نامايان بولغان، دەبدەبىلىك بولغان زامانلاردىمۇ ئوسمانلى مىمارىنىڭ كەمتەر ۋە ئاجىزلىقى سەۋەبىدىندۇر. بىر بۈيۈك ئىمپىراتورلۇقتىن يادىكار قېلىشنىڭ مۇڭى بىلە جۇغراپىيىلىك جەھەتتىن ھېچ ئۇزاق بولمىغان ياۋروپالىققا قارىغاندا ئىستانبۇللۇقلارنىڭ بىر تۈرلۈك ئەزەلى بىر يوقسۇللۇققا، تۈزەلمەس كېسەللىككە تۇتۇلغاندەك مەھكۇم بولغىنىمۇ شەھەرنىڭ ئىچە دۆنۈك روھىنى ھېس قىلدۇراتتى.
شەھەرنىڭ ئايرىلماس بىر قىسىمى بولغان مۇڭىنى ئەسكەرتىپ تۇرىدىغان ۋە ئىستانبۇللۇقلار تەرىپىدىن بىر تەقدىرگە ئوخشاش ھەمبەھىرلەنگىنى ئۈچۈن، يېڭىدىن بەرپا بولغان بۇ ئاق قارا بۇ كەيپىياتنى تېخىمۇ ياخشى چۈشىنىش ئۈچۈن باي بىر غەرب شەھرىدىن ئىستانبۇلغا ئۇچاق بىلەن كەلمەك ۋە دەرھال ئاۋات كوچىلارغا ھاڭۋېقىپ قارىماق ياكى بىر قىش كۈنى شەھەرنىڭ مەركىزى گالاتا كۆۋرۈكىگە چىقىپ ئالاماننىڭ بۇ يەردە رەڭگى پەرق ئېتىلمىگەن، سۇلغۇن،  كۈلرەڭ، كۆلەڭگدەك لىباستا مىدىرلاۋاتقىنىنى كۆرۈش لازىم. باي ۋە مەغرۇر ئاتالارنىڭ ئەكسىچە پارلاق رەڭلەرنى، قىزىللارنى، يورۇق سېرىق رەڭلەرنى، يېشىللارنى ناھايىتى ئاز كەيگەن مېنىڭ دەۋرىمدىكى ئىستانبۇللۇقلارنى سىرىتتىن كەلگەن يولۇچىغا دەسلەپتە يوشۇرۇن ئەخلاق تەقەززا قىلغىنىدەك كىيىملەرنىڭ دىققەت تارتماسلىقى ئۈچۈن مەخسۇس موشۇنداق قىلغاندەك كۆرۈنىدۇ. ئەلۋەتتە بۇنداق بىر يوشۇرۇن ئەخلاق يوق. ئەمما بىر كەمتەرلىك، ئاقكۆڭۈللۈك ئەخلاقىنى شەرت قىلغان قويۇق بىر مۇڭلۇق بىر تۇيغۇ بار ئىدى. ئاخىرقى يۈز ئەللىك يىلدا شەھەرگە ئېغىر- ئېغىر چۆككەن مەغلۇبىيەت ۋە يوقىتىش تۇيغۇسى، يوقسۇللۇق ۋە خارابە ئىزلىرىنى ئاق- قارا مەنزىرىلەردىن ئىستانبۇلۇقلارنىڭ كىيىملىرىگە قەدەر ھەر نەرسىدە ئىپادە قىلاتتى.
(Lamartine)دىن(Nerval)غىچە، ياكى مارك تىۋىنغىچە، ئون توققۇزىنچى يۈز يىلدا شەھەرگە كەلگەن پۈتۈن غەربلىك سەيياھلارنىڭ ئەينى ھاياجاندا  ئىلكىدە ئەسەرلىرىدە يازغان كوچىلاردىكى ئىتلار توپىمۇ مەندە ئاق- قارا تۇيغۇسىنى تېخىمۇ بېيىتىپ باراتتى. ھەر بىرى ئوخشاش ياكى ھېچبىرى كۆزگە بەك چېلىقىپ كەتمەيدىغان، بوز، كۈلرەڭ، رەڭسىز ياكى ئاشۇنداق بىر خىل رەڭلەرنىڭ ئارلاشمىسىنى ئۆزىدە مۇجەسسەملىگەن ۋە شەھەردە ھېلىھەم ئوخشاش ئەركىنلىك ۋە ھوقۇق تۇيغۇسى بىلەن كېزىپ يۈرگەن بۇ ئىتلار پۈتۈن غەربلىشىش ۋە زامانىۋىيلىشىىش قەدەملىرىگە، ئەسكىرىي ھۇجۇمغا، دۆلەت، مەكتەپ ئىنتىزامى غەربنىڭ ھۆكۈمەتنىڭ كۆز قاراش، چۈشەنچىلىرىگە قارشى ئىستانبۇلنىڭ يوشۇرۇن غەزىپىدە دۆلەت ۋە ھوقۇقنىڭ كۈچىدىن بەكرەك، بىھۇدىلىك، مەيلىگە قويۇۋىتىش ۋە شەپقەت تۇيغۇسىنىڭ ئۇ يەردىن بۇ يەرگە سەرسان مىنالاردەك كېزىپ يۈرگىنىنى ئەسلىتەتتى.
ئاق- قارا تۇيغۇسىنى تېخىمۇ مەھكەم ئورنىتىۋەتكەن يەنە بىر ئىش بولسا، شەھەرنىڭ كەچمىشىدە قالغان غالىب ۋە بەختلىك رەڭلەرنىڭ نىگاھلارغا ئورناپ، رەسمىيلەشمىگەنلىكى ئىدى. بۈگۈنكى كۆرۈش زوقىمىزغا كۆرە مانا مەن بار، دىيەلەيدىغان ئوسمانلى سەنئىتى يوقتۇر. ئوسمانلى رەسىمىگە ۋە ئۆرنەك بولغان كلاسسىك ئىران رەسىمىگە كۆزىمىزنى كۆندۈرىدىغان، بىزنى يېقىنلاشتۇرىدىغان بىر يازما، بىر ئەسەرمۇ بۈگۈن دۇنيانىڭ ھېچبىر يېرىدە يوق. ئىران مىنىياتۇراسىدىن غەزەب ۋە ھاياجان ئىلكىدە تەسىرلەنگەن ئوسمانلى نەققاشلىرى ئىستانبۇلنى خۇددى (ساراي شائىرلىرىنىڭ شەھەرنى ئەمەلىيەتتە مەۋجۇت بىر يەر ئەمەس، بىر كەلىمە سۈپىتىدە كۈيلىگەنلىرى، سۆيگەنلىرىدەك) بىر ھەجىم(ئابيۇم) ياكى مەنزىرە سۈپىتىدە ئەمەس، بىر تەكشىلىك، بىر خەرىتىدەك كۆردى. (ئەڭ ياخشى ئۆرنەك ماتراكچى ناسۇھ). سۈرنامە(فامىلىشۇناسلىق) لەردە بولغىنىغا ئوخشاش دىققىتىنى پادىشاھنىڭ قۇللىرىغا، زىياپەتلىرىگە(لونجا)، قورال- ياراغلارنىڭ، ھۈنەرلەرنىڭ ۋە سەرەمجانلارنىڭ خىللىقىغا بۇرىغىنىدا شەھەر تۇمۇش كەچۈرۈدىغان بىر يەر ئەمەس، بىر پارات سەھنىسى ياكى خۇددى پۈتۈن فىلىم تۈگىگۈچە ئۆزگەرمەيدىغان فوكۇس نۇقتىسىدەك سىزىلدى.
بۇنداق بولغاندا ئاز- تولا رەسىم ۋە (كارتپوستال زوقى بولغان) ماركا ھەۋىسى بولغان مىلىيونلىغان كىشىلەر ئۈچۈن گېزىتلەرگە، ژۇرناللارغا، دەرسلىكلەرگە ئىستانبۇلنىڭ كەچمىش مەنزىرىلىرى، زۆرۈر تېپىلغاندا غەربلىك سەيياھلارنىڭ، رەسساملارنىڭ رەڭسىزلەشتۈرۈلگەن (گراۋۈرgravür) ئويمىلىرى ئىشلىتىلدى. مەللىڭ(Melling) ئۆرنىكىدە كىيىنكى بابلاردا يازغىنىمغا ئوخشاش، شەھەرنىڭ ئەڭ بەختلىك زامانلىرى، ئاقكۆڭۈل گۇئاژ(guaj) رەڭگى بىلەن سىزىلدى. سىزىلدى- يۇ ئەمما ئىستانبۇللۇقلار ئۆزىنىڭ بەختلىك كەچمىشلىرىنى ئۇ رەڭلەر بىلەن كۆرۈشتىن زوقلانمىدى ۋە شەھەرنى، بەك كۆپ ئىسيان ئېتىلمىگەن ۋە بىر تەقدىردەك قوبۇل قىلىنغان تەكنىك نەدەنلەر بىلەن ھەر قاچان بىر رەڭسىز تۇيغۇ ئىچىدە ياشىدى. بۇ ئۆكسۈكلۈك ئۇلارنىڭ مۇڭى بىلەن تەڭكەش ئىدى.
بالىلىقىمدا كېچىلەر، شەھەرنىڭ يوقسۇللاشقانچە ئىچىگە كۆمۈلگەن زىددىيەتلىك ۋە كىشىنى تالجىقتۇرىدىغان بىر ھاۋا- خۇددى قاردەك چۈمكىشى شېئىرىي گۈزەللىككە ئىگە ئىدى. ئىستانبۇل كېچىسى، مېنىڭ بالىلىقىمدا شەھەردە ئېگىز بىنالارمۇ ئاز بولغىنى ئۈچۈن ئۆيلەرگە، دەرەخ شاخلىرىنىڭ ئارىسىغا، يازلىق كىنولارغا، بالكونلارغا، ئوچۇق قالغان پەنجىرىلەرگە كېلەڭسىز بىر مەنزىرىدەك ئەمەس بەلكى، شەھەرنىڭ جىمىر- جىمىر قىلىشلىرىغا، دۆڭلۈك- تۆپىلىكلەرگە مۇناسىپ بىر نازاكەت بىلەن سوقۇلار ئىدى. توماس ئاللومنىڭ بىر ساياھەت كىتابى ئۈچۈن 1893- يىلى سىزىلغان بۇ گراۋۇرۇنى سىرلىق بىر ھېكايە تەركىبىدەك كۆرسەتكىنى ئۈچۈن ياخشى كۆرىمەن. كېچىنى كور قاراڭغۇلۇق بولۇشتىن قۇتۇلدۇرۇپ قالغان تولۇنئاينى، پۈتۈن ئىستانبۇل ئورتاق بەھرىمەن بولغان ئايدىڭ كۈلتۈرىنى، تېخىمۇ بەكرەك قاراڭغۇلۇقنىڭ سىرلىق كۈچىنى بىر يامانلىق ئۇۋىسى سۈپىتىدە كۆرسىتىشكە يارىغىنى ئۈچۈن يانماسىمۇ بۇ رەسىمدە سىزىلغىنىدەك ئالدى بۇلۇتلار بىلەن توسۇلغان، خۇددى جىنايەت ئۆتكۈزۈلسۇن دەپ قىسىلغان بىر لامپىدەك، غۇۋالاشقان ئاي نۇرىنى ياخشى كۆرىمەن.
كېچە، شەھەر بىر چۈش ۋە ھېكايە تۈسى بەرگىنى، سىرلىق بىر يامانلىق ئۇۋىسى بولغىنى ئۈچۈنمۇ ئىستانبۇلنىڭ ئاق- قارا روھىنى كۈچەيتەتتى. غەربلىك سەيياھلارنىڭ كېچىگە سىرلىقلاشتۇرغان ۋە چۈمكىگەن، شەھەرنىڭ يەتكىلى بولمايدىغان توئافلىقىنى يوشۇرغان ۋە قاراڭغۇلۇقى بىلەن يېڭى يامانلىقلار يۈز بېرىشىنى ساقلىغان بىر نەرسە دەپ بىلىشى بىلەن، سارايلارنىڭ ئىچكىرىسىدە يۈزبەرگەن سۈيقەستلەرنى چۈشەنمىگەن ئىستانبۇللۇقنىڭ بېقىشى بىر بىرىگە ئوخشايتتى. سارايدا قەتلى قىلىنغان بىر ھەرەم كېنزىكىنىڭ ياكى بىر گۇناھكارنىڭ جەسىدىنىڭ ساراي تېمىدىن دېڭىز قولتۇقىغا قاراپ ئېچىلغان بىر ئىشىكتىن ئۆتكۈزۈلۈپ قېيىق بىلەن دېڭىزغا ئېتىلىشى ھەم سەيياھلارنىڭ ھەمدە ئىستانبۇللۇقلارنىڭ ياخشى كۆرگەن ۋە تەكرارلىغان ھېكايىدۇر.
ئوقۇش- يېزىشنى ئۆگىنىشىمدىن بۇرۇن، 1958- يىل يازدا ئىشلەنگەن ۋە كېچە، ئىستانبۇل، قېيىق، بوغازنىڭ سۇلىرىغا ئوخشاش ھەر بىرىگە باشقىچە مېھرىم بولغان شۇنىڭغا ئوخشاپ كېتىدىغان مەنقۇلاتلار بىلەن قۇرۇلغان سالاجاك جىنايىتى يالغۇز كاللامدىكى ئاق- قارا بوغاز سۇلىرى تەسەۋۋۇرىنى كۈچەيتىپلا قالماي، ھاياتىم بويىچە قورقۇنچلۇق بىر خىيال سۈپىتىدە ئىچىمدە ياشىدى. ئۆيدىكى پاراڭلاردىن تۇنجى تۇيغۇم ۋە پۈتۈن ئىستانبۇلنىڭ ۋە گېزىتلەرنىڭ قايتا قايتىلاپ ئەپسانىلەشتۈرۈلگەن بۇ ۋەقەنىڭ قەھرىمانى ياش، يوقسۇل ۋە مەست بىر بېلىقچى ئىدى. بالىلىرىنى ئايلاندۇرغىلى قېيىقىغا چىققان بىر ئانىنىڭ رولىغا چىققان ئىككى بالىسىنى ۋە بىردە دوستلىرىنى دېڭىزدا تۇنجۇقتۇرغان «سالاجاك جانىۋارى» (Salacak Canavarı) نىڭ قورقۇنچلۇقلۇقى سەۋەبىدىن، يالغۇز ھەيبەلىيا دىمۇ يازلىق ئۆيدە بېلىقچىلار بىلەن تور تارتقىلى چىقىشقا ئوخشاش كۆڭۈل خۇشى ئەمەس بەلكى، ئۆينىڭ باغچىسىدىمۇ يالغۇز يۈرۈشىمىز بىر مەزگىل چەكلەنگەن ئىدى. بېلىقچىنىڭ دولقۇنلۇق دېڭىزغا ئاتقان بالىلارنىڭ قېيىقنىڭ قىرلىرىنى بارماقلىرى ۋە تىرناقلىرى بىلەن تۇتۇۋېلىشقا ئۇرۇنۇشلىرى، ئانىنىڭ پەريادى، بېلىقچىنىڭ بالىلار ۋە ئانىنىڭ بېشىغا پالاق بىلەن ئۇرۇشلىرى يىللار كىيىن ئىستانبۇل گېزىتلىرىدە جىنايەت خەۋەرلىرىنى ئوقۇغىنىمدا (ياخشى كۆرۈپ قىلىدىغان بىر ئىشىم) رەڭسىز بىر خىيال سۈپىتىدە كاللامدىن كېچەتتى.

سۇنبۇلە، بۇ ئەسەرنىڭ داۋامىنى يوللاشتىن يالتىيىپ قالمىغانسىز ھە؟ 6 كۈندىن بېرى يولىڭىزغا بەك قارىدىم. مېنى نائۈمىد قويمىغايسىز!

سالام زۇمرەت! راستىنى دېسەم سەل ئىككىلىنىپ قالدىم. ئەسلىدە تەرجىمە قىلغىنىمنى ئۇدۇللۇق يوللاپ تورداشلارغا سۇنسام، پايدىلىق تەكلىپ- پىكىرلەرنى بەرسە دېگەنىدىم، يەنە بەزى دوستلىرىم يوللىماي تۇرۇڭ، بەزىدە پايدىسىز بولۇشىمۇ مۇمكىن دەيدۇ.

     ھەسەل ھەرىسىدەك ئىشچانلىقىڭىزغا  بارىكاللا . قولىڭىز  دەرت كۆرمىسۇن !

مەن بۇ كىتابنىڭ خەنزۇچە نۇسخىسىنى ئوقۇغانئىدىم.بۈگۈن ئۇيغۇرچە تەرجىمىسىنى ئوقۇپ،ئەسەردىن تېخىمۇ زور بەدىئى زوق ئالدىم،رەھمەت سىزگە!داۋامىنى كۆرۈشكە تەققازامەن!