رۇقىيە قادىر(ت): ئورخان پامۇك ــ ئىستانبۇل؛ باشقا بىر ئورخان

6. باب بوغازنىڭ كەشپىياتى

«سالاجاك جىنايىتى » (Salacak Cinayeti) دىن كيىن ئانام ۋە ئاكام بىلەن بىر قېتىممۇ بوغازغا قېيىق بىلەن ئايلانغىلى چىقمىدۇق. بولمىسا ئالدىنقى يىلى قىشتا ئاكام ئىككىمىز كۆكيۆتەل بولۇپ قالغان ۋاقىتلاردا ھەركۈنى بوغازغا چىقىپ قېيىق بىلەن ئايلىناتتۇق. كېسەل ئالدى بىلەن ئاكامدا كۆرۈلدى، ئون كۈن كىيىن مەنمۇ ئاغرىدىم. بۇ ئاغرىقنىڭ مېنى بەختلىك ھېس قىلدۇرغان چاغلىرىمۇ بولدى: ئانام ماڭا تېخىمۇ ياخشى مۇئامىلە قىلاتتى، مەن ئامراق بولغان ياخشى سۆزلەرنى قىلاتتى، مەن خالىغان ئويۇنچۇقلارنى ئېلىپ بېرەتتى. مېنى قىينىغان نەرسە ئاغرىق ئازابىدىنمۇ بەكرەك بىزنىڭ قەۋەتتە ياكى ئۈستۈنكى قەۋەتتە سېلىنغان داستىخانغا چىقالماسلىقىمىز، تاماق ئۈستىدىكى پاراڭلارنى، ۋىلكا پىچاقلارنىڭ چىنە- قاچىلارغا ئۇرۇلغان ئاۋازىنى ۋە كۈلكە ئاۋازلىرىنى ئاڭلىيالماسلىقىمىز ئىدى.
بىز سومكىسىدىن بۇرۇتلىرىغىچە ھەممە نەرسىسىدىن قورقىدىغان ئۇ دوختۇر (Alber) بىز قىزىتىپ قالغان كېچىلەردىن كىيىن ئاكام ئىككىمىزگە داۋا بولسۇن ئۈچۈن ھەر كۈنى بوغازغا چىقىشىمىز كېرەكلىكىنى ئېيتقان ئىدى. بوغاز سۆزىنىڭ تۈركچىدىكى ئەسلى مەنىسى بىلەن «ھاۋالانماق» ئىشى كاللامدا بىر- بىرىگە ئارىلىشىپ كەتتى. تارابيا(Tarabya) نىڭ ھازىرقىغا ئوخشاش ساياھەتچىلەر ئاشخانىلىرى، مېھمانخانىلىرى بىلەن مەشھۇر بىر ساياھەت ئورنى ئەمەس، يۈز يىل ئاۋال مەشھۇر شائىر (Kavafis) بالىلىق دەۋرىدە ياشىغان جىمجىت رۇم بېلىقچى يېزىسى بولغان زامانلاردا ئۇ يەرنى (Therapia) (ياخشىلانماق دېگەن مەنىدە) دېگىنىدە ھەيران قالغان ئىدىم. بەلكىم كاللامدا داۋالانماق پىكىرى بىلەن ئارىلىشىپ كەتكىنى ئۈچۈن بوغازنى كۆرسەم ياخشىلىنىپ قالغاندەك بولاتتىم.
شەھەرنى ئىچى- ئىچىدىن چۈرۈتكەن مەغلۇبىيەت، زىيان، دەرد، مۇڭ ۋە يوقسۇللۇققا قارشى بوغاز ھايات رىشتىسى، ياشاشنىڭ ھاياجىنى ۋە بەخت تۇيغۇلىرىنى قەلبىمدە يۇغۇرۇۋەتكەن ئىدى. ئىستانبۇلنىڭ روھى ۋە كۈچى بوغازدىن كېلىدۇ. بولمىسا شەھەر دەسلەپتە بوغازغا ئانچە ئەھمىيەت بەرمىگەن، بۇ يەرنى بىر يول، گۈزەل  بىر مەنزىرە ۋە كىيىنكى ئىككى يۈز يىلدا بىر يازلىق ساراي ياكى داچا سالىدىغان جاي  سۈپىتىدە كۆرگەن ئىدى.
بىر قاتار رۇم بېلىقچى يېزا خەلقىدىن باشقا ھېچكىم ياشىمىغان بوغازدا ئون سەككىزىنچى يۈز يىلدىن ئىتىبارەن ئوسمانلى دۆلىتىنىڭ يۇقىرى قاتلام كىشىلىرىنىڭ داچىلىرى ئورۇن ئېلىشقا باشلىغاندا جۈملىدىن كۆكسۇ(Göksu) كانلىجا (Kanlıca)، رۇمئەلى ھىسار(Rumelihisar)، بەبەك (Bebek)، كىچىك سۇ(Küçüksu)، كاندىللى(Kandilli)  ئەتراپلىرىدا ئىستانبۇلغا ۋە ئوسمانلى دۆلىتىگە ماس بىر خىل يېپىق مەدەنىيەت شەكىللەندى. ئوسمانلى پاشالىرى، يۇقىرى تەبىقە كىشىلىرى، كىيىنكى يۈز يىلدىكى بايلار بىنا قىلىپ ئولتۇرغان داچىلار، كىيىنرەك، يىگىرمىنچى يۈز يىلدا جۇمھۇرىيەتنىڭ ۋە تۈرك مىللىيەتچىلىرىنىڭ ھاياجىنى بىلەن، تۈرك ئوسمانلى كىملىكىگە ۋە مىمارچىلىقىغا ئۆرنەك قىلىندى. «بوغاز ئىچى خاتىرىلىرى»(Boğaziçi Anıları) ناملىق كىتابتا بۇ داچىلارنىڭ كونا رەسىملىرىنى مەللىڭ (Anton Ignaz Melling 1716-1778 نېمىس رەسسام ۋە مىمار، ئىستانبۇل گراۋۈر لىرى بىلەن مەشھۇر) گە ئوخشاش رەسساملارنىڭكىدەك سىزىغان گراۋۈرلەرنى، پىلانلارنى توپلىغان سەداد ھاققى ئەلدەم (Sedad Hakkı Eldem) نىڭ داچىلاردىن ئۆرنەك ئالغان نەپىس ۋە ئېگىز پەنجىرىلىك، پىشايۋانلىق، ئىنچىنكە تۇرخۇنلۇق ۋە لەمپىلىك «زامانىۋى» قۇرۇلۇشلىرى ۋە ئۇلارغا قىلغان تەقلىدلىرى پەقەتلا بۇ يىقىلغان، يوق بولغان كۈلتۈردىن يادىكار قالغان كۆلەڭگىلەر ئىدى.
تاكسىم- ئەمىرگان  ئاپتوبۇسى يولى 1950- يىللاردا نىشانتاشتىنمۇ ئۆتەتتى. بوغازغا بېرىش ئۈچۈن ئانام بىلەن بىرلىكتە ئۆينىڭ ئالدىدىكى بىكەتتىن ئاپتوبۇسقا چىقاتتۇق. ترامۋايغا چىقساق ئاخىرقى بىكەت بولغان بەبەك (Bebek) چۈشۈپ، قىرغاقتا ئۇزۇن ماڭغاندىن كىيىن ھەر كۈنى ئوخشاش يەردە بىزنى ساقلىغان كېمىچىنىڭ كېمىسىگە چىقاتتۇق. ئۇ يەردە قېيىقلار، كاتىرلار، شەھەر قاتنىشى بولغان پاراخوتلار، چۆرىسى سەدەپ بىلەن قاپلانغان لەيلىمە كۆۋرۈكلەر ۋە دېڭىز ماياكلىرى ئارىسىدا كېزىشتىن، كېمىدە تۇرۇپ بوغاز سۈيىنىڭ كۈچىنى ھېس قىلىشتىن، يېنىمىزدىن ئۆتكەن كېمىلەردىن ھاسىل بولغان دولقۇنلاردىن قېيىقىمىزنىڭ لەپەڭلەپ كېتىشلىرىدىن تولىمۇ خۇشال بولاتتىم، بۇ كېزىشلەرنىڭ ھېچ ئاخىرلاشماسلىقىنى خالايتتىم.
بوغازدا كېزىشنىڭ زوقى دېمەكلىك- بۈيۈك، تارىخى ۋە قاراقسىز قالغان بىر شەھەرنىڭ ئىچىدە ھەركەت قىلىش بىلەن بىرگە تېرەن، كۈچلۈك ۋە دولقۇنلۇق بىر دېڭىزنىڭ ھۆرلۈكى ۋە كۈچىنى ھېس قىلماقتۇر. بوغازنىڭ ئېقىۋاتقان سۇلىرىدا تىزلا ئىلگىرلىگەن يولۇچى تولىمۇ ئاۋات بىر شەھەر قىرغىقىنىڭ، تۇمانلىرىنىڭ، شاۋقۇن- سۈرەنلىرىنىڭ ئارىسىدا دېڭىزنىڭ كۈچىنىڭ ئۆزى پەيدا بولۇپ، ئۆزى غايىب بولغىنىنى؛ پۈتۈن بۇ قاينام تاشقىنلىقنىڭ، تارىخنىڭ، ئىنشائاتلارنىڭ ئىچىدە ھۆر ۋە يالغۇز قېلىشنىڭ مۇمكىن بولىدىغان ئىش ئىكەنلىكىنى ھېس قىلاتتى. شەھەرنىڭ ئىچىدىن ئېقىپ ئۆتىدىغان بۇ سۇنى ئامىستىردامنىڭ، ۋېنىتسىيە قاناللىرى بىلەن ياكى پارىژ ياكى رىمنى ئىككىگە ئايرىغان دەريالار بىلەن ئوخشاتقىلى بولمايتتى. بۇ يەر شاۋقۇنلۇق، شاماللىق، دولقۇنلۇق، تېرەن ۋە قاراڭغۇدۇر.
ئېقىنلارنى ئارقىدا قالدۇرۇپ ماڭغىنىڭىزدا ياكى ئۇنىڭ بىلەن بىرلىكتە شەھەر قاتنىشى بولغان پاراخوتلارنىڭ يۆنىلىشىدە بىر قىسقۇچپاقىغا ئوخشاش ئۇنىڭ بىلەن يانمۇ- يان ئىلگىرلىگىنىڭىزدە بالكونلاردا چاي ئىچكەچ سىزگە قاراۋاتقان ھاممىلاردىن، تۇرالغۇلاردىن، داچىلاردىن، يېقىندىكى پورتقا  جايلاشقان قەھۋەخانىدىن، ساھىلدىكى ئەۋرەز يولى ئاخىرلاشقان يەردىن، كىيىملىرى بىلەن دېڭىزغا كىرگەن ۋە ئىسسىنىش ئۈچۈن ئاسفالىت يولغا ئۇزانغان بالىلاردىن ھەمدە قىرغاقتا بېلىق تۇتۇۋاتقانلاردىن، كاتىرلارنىڭ ئىچىدە مۈگدەپ ئولتۇرغانلاردىن، قوللىرىدا سومكا، مەكتەپتىن چىقىپ ساھىل بويلاپ يۈرگەن ئوقۇغۇچىلاردىن، قاتناش توسۇلغاندا ئاپتوبۇس دېرىزىسىدىن دېڭىزغا باققان يولۇچىلاردىن، پورتتا بېلىقچىلارنى ساقلاپ تۇرغان مۈشۈكلەردىن، نەقەدەر ئېگىزلىكىنى ئەمدى ھېس قىلغان چىنار دەرەخلىرىدىن، ساھىل يولىدا ئەسلا كۆرۈنمىگىنى ئۈچۈن مەۋجۇتلۇقىنى پەقەت دېڭىزدىن باققىنىڭىزدا پەرق ئەتكىلى بولىدىغان باغ ئىچىدىكى قوناقلار(تۇرالغۇلار)دىن، دۆڭلۈكلەردىن، دۆڭلۈكلەرنىڭ ئۈستىدىكى تۆپىلىكلەردىن، ئۇزاقتىكى ئېگىز بىنالاردىن باشلاپ ئىستانبۇل ئېغىر، ئېغىر كارماشالىرى(سېمۇنت ھاك ۋە قۇمنى ئارىلاش تۇرۇپ قىلىنغان لاي)، جامەلىرى، يىراق مەھەللىلىرى، كۆۋرۈكلىرى، مۇنارلىرى، قەلىئەلىرى، باغلىرى، ھەر كۈن يېڭى بىرى سېلىنىۋاتقان ئېگىز بىنالىرى بىلەن كۆز ئالدىڭىزدىن ئۆتىدۇ. بوغازدا پاراخوت بىلەن، ماتورلۇق قېيىق بىلەن ۋە مېنىڭ بالا ۋاقتىمدا چىققىنىمدەك قېيىق بىلەن كېزىش ئىنسانغا ئىستانبۇلنى ھەم يېقىندىن ئۆيمۇ- ئۆي، مەھەللىمۇ- مەھەللە سەيلە قىلىش زوقى ھەمدە ئۇزاقتىن تېز- تېز ئۆزگىرىپ تۇرغان بىر خىيالى تەسۋىرنى كۆرگەندەك زوق بېرەتتى.
بالىلىقىمدا ماشىنا بىلەن ئايلانغىلى چىققىنىمىزدىمۇ ھېس قىلغان بوغاز مەنزىرىسى زوقلىرىدىن بىرى- بۇ يەردە بىر زامانلار ئوسمانلى مەدەنىيەت ۋە كۈلتۈرىنىڭ غەربنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغانلىقى ئەمما ئالاھىدىلىكى ۋە كۈچىنى يوقاتمىغان، باي بىر دەۋرنىڭ ئىزلىرى قالغانلىقىنى كۆرۈش ئىدى. چوڭ بىر داچىنىڭ سىرلىرى تۆكۈلۈپ كەتكەن ھەيۋەتلىك تۆمۈر دەرۋازىسىدىن، يەنە بىر داچىنىڭ مۇخ باسقان قېلىن ۋە ئېگىز تاملىرىنىڭ مۇستەھكەملىكىدىن، يەنە بىرىنىڭ تېخىچە يانمىغان لەمپىلىك دېرىزىلەردىن، ۋە گۈل- نەقىشلىرىدىن، ياكى بەزى داچىلارنىڭ ئارقىسىدىكى ئېگىز تۆپىلىكلەرنىڭ ئاخىرىغىچە ئۇزانغان سېرىس دەرخلىرىدىن، بوغاز قارىغايلىرى، ۋە يۈز نەچچە يىللىق چىنارلار بىلەن قاپلانغان قاراڭغۇ باغلاردىن، تۈگىگەن ۋە ئۆتمۈشتە قالغان بىر مەدەنىيەتنىڭ نامايەندىسىنى- ئىزلىرىنى بىلگىلى بولاتتى. بىر زامانلاردا بىزگە ئوخشايدىغان ئىنسانلارنىڭ پۈتۈنلەي باشقا بىر ھاياتتا ياشىغىنىنى، ئەمما بۇ زامانلارنىڭ ئاللىقاچان ئۆتۈپ كەتكىنىنى ھەمدە بىزلەرنىڭمۇ ئۇلاردىن باشقىچە – يوقسۇل، سۇنۇق، ئېزىك ۋە پايتەخت خەلقىگە ماس بولمىغان بىر ھاياتتا ياشاۋاتقانلىقىمىزنى ھېس قىلاتتىم.
ئىستانبۇلنىڭ كونا مەركىزى، تارىخى جەھەتتىن قارىغاندا، ئون توققۇزىنچى يۈز يىلنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن ئىتبارەن گەۋدىلىك بىر ھالدا يوقسۇللۇقنىڭ، چىرىشنىڭ، مەغلۇبىيەتنىڭ، نوپۇس تېز سۈرئەتتە ئېشىشىنىڭ، ئارقىمۇ- ئارقا مەغلۇب بولغان ئۇرۇشلارنىڭ ۋە غەربلىشىشنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان زامانىۋىي ئوسمانلى بىيۇرۇسنىڭ ئېگىز بىنالىرى بىلەن زېدىلەنگەن، ئېزىلىۋاتقاندا بۇ بىيۇرۇنىڭ بايلىرى ۋە پاشالىرى، تۆرىلىرى قېچىپ بېرىپ بوغاز قىرلىرىغا سالدۇرغان داچىلارنىڭ ئەتراپىدا، بېكىنمە ھالەتتىكى بىر كۈلتۈر شەكىللەندۈردى. ئەڭ دەسلەپتە ئاسفالىت يولنىڭ بولماسلىقى، ئون توققۇزىنچى يۈز يىلنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن باشلاپ كېمە قاتنىشى ۋە پورتلارنىڭ بولغىنىغا قارىماي ئىستانبۇللۇق بولمىغىنى ئۈچۈن چەتئەللىكلەرنىڭ كەڭ كۇشادە يۈرەلمىگەنلىكى،  بۇ يەرلەر ۋە بېكىنمە مەدەنىيەت ھەققىدە ئۆز زامانىسىدا ئۇ يەردە ياشىغان ئوسمانلىلارمۇ بىر نەرسە يازمىغانلىقى ئۈچۈن، بىلىمىمىز تېخىمۇ ئىككىنچى ۋە ئۈچىنچى قول ماتىرىياللارغا ئاساسلىنىدۇ.
بۇ خاتىرە يازغانلار ئىچىدە ئەڭ مۇۋەپپەقىيەتلىك بولغىنى، مەن سۆيۈپ ئوقۇغىنىم پراۋۇست (Proust 1871- 1922- غىچە ياشىغان فرانسۇز يازغۇچى، تەنقىدچى) نىڭ سەزگۈزلۈكىنى ۋە ئۇزۇن جۈملىلىرىنى «بوغاز ئىچى مەدەنىيىتى» دېگەن بۇ تەرجىمە بىلەن روياپقا چىقارغان قىلغان ئابدۇلھەق شىناسى ھىسار ( Şinasi Hisar'dı (1887-1963 Abdülhak ئىدى. بالىلىقىنى رۇمئەلى ھىساردا بىر داچىدا ئۆتكۈزگەن، ياشلىقىنى پارىژدا- بىر قىسىمدا، شائىر دوستى ياھيا كەمال (Yahya Kemal 1884-1958) بىلەن بىرلىكتە سىياسەت بىلىملىرىنى ئوقۇغان ۋە فرانسىيەدە يازغۇچىلاردىن ئەدەبىي زوق ئېلىشى ئۆگەنگەن ھىسار «بوغاز ئىچى ئايدىڭلىرى» (Boğaziçi Mehtapları) ۋە «بوغاز ئىچى داچىلىرى» (Boğaziçi Yalıları) ناملىق كىتابلىرىدا يوقىلىپ كەتكەن بۇ خاس كۈلتۈرنى ۋە بۇ دۇنيانى «يەنە بىر مەزگىل ياشاتماق ئۈچۈن پۈتۈن دىققىتى بىلەن بىر كونا زامان نەققاشى كەبى ئىشلەش ۋە ئەجىر سىڭدۈرۈش» كېرەكلىكىنى ھېس قىلغان ئىدى.
بوغاز ئىچىدىكى ئايدىڭ كېچىلەردە قېيىق بىلەن يۈرگەچ، ئۇزاقتىكى بىر كېمىدە چېلىنغان مۇزىكا پارچىسىنى تىڭشاش ياكى ئاي نۇرىنى سۇدىكى كۆمۈشتەك جىمىرلاشلىرىنى تاماشا قىلىش ئۈچۈن ئەتىگەندىلا تەييارلىق باشلانغاندىن تارتىپ پۈتۈن بىر كۈننى جىمجىتلىق، مۇھەببەت، كۆنۈكۈشلەر ئىچىدە ئۆتكۈزۈشتىن؛ «بوغاز ئىچى ئايدىڭلىرى» ناملىق كىتابتىكى يازغۇچى ناھايىتى بېرىلىپ يازغان «سۈكۈت پەسلى» قىسىمىنى قايتىلاپ ئوقۇشتىن، ئىچىگە كىرىپ باقمىغان بۇ غايىب دۇنيا ئۈچۈن قايغۇرۇشتىن ۋە كەچمىشنى سېغىنغان بۇ يازغۇچىنىڭ بۇ غايىب ئالەم ئىچىدە نەپرەت، چۈشكۈنلۈك، كۈچ ۋە ئىقتىدار بىلەن پۈتكەن شەيتانى ۋە يامان ئىشلارنى كۆرمەسكە سېلىۋالغىنىدىن ئاچچىقىم كېلەتتى(بۇنىڭدىنمۇ زوق ئالاتتىم). ئايدىڭ كېچىلەردە تۇرغۇن دېڭىزدا قېيىقلار بىلەن توپلىنىپ ئاڭلىغان مۇزىكا پارچىسى جىمىقىپ كېچىنىڭ جىمجىتلىقى باشلانغان چاغلاردا «ھېچبىر شامال ئەسمەستە سۇلار خۇددى ئۆز ئىچىدىن كەلگەن يىنىك بىر ئوخچۇش بىلەن جىمىرلايىتتى» دەپ يازغانىدى ھىسار.
ئانام بىلەن قېيىق سەيلىسىگە چىققانلىرىمىزدا بوغاز تۆپىلىكلىرىدىن كەلگەن رەڭلەر ماڭا سىرىتتىن كەلگەن بىر نۇرنىڭ ئەكس ئېتىشى ئەمەستەك بىلىنەتتى. خۇددى تاملارنىڭ، چىنار ۋە سېرىس دەرەخلىرىنىڭ، بىردىنلا كۆز ئالدىمىزدىن تېزلا ئۆتكەن چايكىلارنىڭ قاناتلىرىنىڭ، يېرىمى يىقىلغان قېيىقخانا تاملىرىنىڭ ئىچىدە يېنىك، سۇلغۇن بىر نۇر تۆكۈلۈۋاتقاندەك ھېس قىلاتتىم. يوقسۇل بالىلار ساھىل يوللىرىدىن دېڭىزغا سەكرەيدىغان ئىسسىق ياز كۈنلىرىدىمۇ، بوغاز ئىچىدە قۇياش ئىقلىمغا ۋە مەنزىرىگە مۇتلەق ھاكىم ئەمەستۇر. ياز ئاخشاملىرىدىمۇ گۇگۇم قىزىللىقى بىلەن ئۆزىنىڭ سىرلىق قاراڭغۇلۇقىنى بىرلەشتۈرگەن ئۇ تەڭدىشى يوق نۇرنى تاماشا قىلىشنى، ئۇنى چۈشىنىشكە ئۇرۇنۇشلارنى ياخشى كۆرىمەن. كۆپۈكلىنىپ، مەۋجلىنىپ ئاققان، ئۈستىدىكى قېيىقلارنى تەلۋىلەرچە ئېقىتىپ بارغان سۇنىڭ ھازىر مەن ئۇنى ئىككى قەدەم نېرىدا تۇرۇپ كۆزىتىۋاتقان تەرەپتە مونېت(Monet فرانسۇز تەسىراتچى رەسسامى) نىڭ «نىلۇپەر كۆلى» دەك ئېغىر- ئېغىر چايقىلىپ رەڭ ئۆزگەرتكىنىنى كۆزىتىشنىمۇ ياخشى كۆرىمەن.
1960- يىللارنىڭ ئوتتۇرىسىدا روبىرت كولىج (Robert Kolej) مەكتپىدە ئوقۇۋاتقان چاغلىرىمدا ئەتىگەندە بەشىكتاشتىن سارىيەر(Sarıyer) گە بارىدىغان ئاپتوبۇستا كېتىۋاتقاندا، قىستا- قىستاڭچىلىقتا ئۆرە تۇرۇپ قارشى قىرغاقتا ئاسىيا تۆپىلىكلىرىنىڭ ئارقىسىدىن كۈننىڭ تۇغۇشىنى ۋە قاراڭغۇ، سىرلىق بىر دېڭىز كەبى جىمىرلىغان بوغاز سۇلىرىنىڭ رەڭ ئۆزگەرتكىنىچە يورۇشىنى تاماشا قىلىشنى ياخشى كۆرەتتىم. شەھەردە بىر تال يوپۇرماقمۇ مىدىرلىمايدىغان سىرلىق باھار كېچىلىرىدە ياكى ئاي قاراڭغۇسى بولغان، شامالسىز ۋە جىمجىت ياز كېچىلىرىنىڭ ۋاقىت تىزلىشىپ كېتىۋاتقان بىر سائىتىدە بوغاز قىرىدا يالغۇز ئۆزىنىڭ ئاياق تىۋىشىنى ئاڭلىغاچ ئۇزۇن ئۇزۇن يۈرگەن مۇڭلۇق بىر ئادەم  ئاكىنتى بۇرنۇ(Akıntıburnu) غا ياكى ئاشيان مازارلىقى( Aşiyan Mezarlığı) نىڭ ئالدىدىكى ماياكقا كەلگەندە جىمجىتلىق ئىچىدىن چىقىپ بىردىنلا جۇشقۇن گۈلدۈرلىگەن ئېقىن ئاۋازىنى ئاڭلىغاندا؛ سۇنىڭ نەدىن ئالغىنىنى بىلگىلى بولمايدىغان بىر نۇر ئىچىدە جىمىرلىغان ئاپئاق كۆپۈكلىرىنى قورقۇمسىراپ پەرق ئەتكەندە بىر زامانلار ھېس قىلغىنىمدەك ياكى ھىساردەك بوغازنىڭ ئۆزىگە خاس بىر روھى بولغىنىغا ھەيرانلىق ئىچىدە تەسلىم بولاتتى.
بۇ يەردە سەرۋى دەرەخلىرىنىڭ، ۋادىدىكى قاراڭغۇ قورۇلارنىڭ، بوش ۋە قاراقسىز قالغان داچىلارنىڭ، (كىم بىلەر) نېمىلەرنىدۇر توشۇغان سۇلغۇن، دات باسقان كېمىلەرنىڭ رەڭگىدىن، بوغاز كېمىلىرىنىڭ ۋە داچىلارنىڭ پەقەت بۇ بوغاز قىرلىرىدا بىر ئۆمۈر ياشىغان كىشىلەرلا چۈشىنەلەيدىغان شېئىرىدىن؛ بىر زامانلار بۈيۈك، كۈچلۈك، ئۆزىگىلا خاس بىر ئۇسلۇب شەكىللەندۈرگەن ئۇيغارلىق، مەدەنىيەت قالدۇقلىرى ئارىسىدىن ھايات پەيزىنى يارىتىشىدىن ۋە تارىخقا ۋە ئۇيغارلىققا ئۆزىنى ئالدۇرۇپ قويمىغان بىر بالىنىڭ بەخت ۋە شادلىق، بۇ دۇنيانى ئىچ- ئىچىدىن چۈشىنىش ئىشتىياقى ؛ 50 ياشتىكى يازغۇچىنىڭ قارارسىزلىقلىرىدىن، ئازابلىرىدىن، ياشام دېيىلگەن زوقلىرىدىن ۋە سىناقلىرىدىن گەپ ئېچىۋاتىمەن.
بوغازنىڭ، ئىستانبۇلنىڭ، قاراڭغۇ كوچىلارنىڭ گۈزەللىكىدىن ياكى شېئىردىن نە زامان گەپ ئېچىشقا باشلىسام، ئىچىمدە بىر ئاۋاز، مەندىن ئاۋالقى بىر ئەۋلاد يازغۇچىلارغا ئوخشاش ياشاۋاتقان ھاياتىمنىڭ قەدىمىيلىكىنى ئۆزۈمدىن يوشۇرۇش ئۈچۈن، مەن ياشاۋاتقان شەھەرنىڭ گۈزەللكىنى مۇبالىغە قىلماسلىقىم كېرەكلىكىنى ماڭا سۆزلەيتتى. شەھەر بىزگە گۈزەل ۋە سېھىر- ئەپسۇندەك بىلىنسە، ھاياتىمىزمۇ شۇنداق بولۇشى كېرەكتۇر. ئىستانبۇل ھەققىدە سۆزلىگەن مەندىن ئاۋۋالقى بىر ئەۋلاد كۆپلىگەن يازغۇچىلار شەھەرنىڭ گۈزەللىكى بىلەن ئەس- ھوشىنى يوقاتقىنىنى ھەر ئاڭلاتقىنىدا، بىر ياندىن مېنى ھېكايىلىرىنىڭ ۋە تىلىنىڭ سېھىرلىك تۈسى بىلەن تەسىرلەندۈرسە، يەنە بىر تەرەپتىن تەسۋىرلەۋاتقان بۈيۈك شەھەردە ياشىمىغانلىقىنى ئۇلارنىڭ غەربلەشكەن ئىستانبۇلنىڭ راھىتىگە ئىشارە قىلىۋاتقانلىقىنى ئېسىمگە سالاتتى.
ئىستانبۇلنى توسالغۇسىز، لىرىك شەكىلدە مەدھىيلەشنىڭ بەدىلى شەھەردە ياشىماسلىق ۋە «گۈزەل» كۆرۈنگەن نەرسىلەرگە سىرىتتىن قاراش ئىكەنلىكىنى ئۇلاردىن ئۆگەندىم. بۇنداق قىلىشنىڭ گۇناھ تۇيغۇسىنى روھىدا ھېس قىلغان يازغۇچى شەھەرنىڭ خارابلىق ۋە مۇڭىدىن نەرە تارتقىنىدا بۇلارنىڭ ئۆز ھاياتىغا چاچقان سېھىرلىك نۇردىن سۆز ئېچىشى لازىم، شەھەرنىڭ ۋە بوغازنىڭ گۈزەللىكلىرىگە مەپتۇن بولغىنىدا، ئۆز ھاياتىنىڭ پەرىشانلىقىنى ۋە شەھەرنىڭ كەچمىشتە قالغان غالىبلىقى ۋە بەختلىك ھاۋاسىغا ھازىرقى ھالىتىنىڭ ھېچ ياراشمىغانلىقىنى ئېسىگە ئېلىشى لازىم.
ئانام بىلەن قېيىق سەيلىسىگە چىققىنىمىز، بىر- ئىككى قېتىم ئېقىندا قېلىشىمىز، يېنىمىزدىن ئۆتكەن بىر كېمىنىڭ دولقۇنلىتىشى بىلەن  چايقىلىپ كېتىشكە ئوخشاش بىر قانچە «تەھلىكە» دىن كىيىن سەپىرىمىز ئاخىرلىشىشىغا قېيىقچى بىزنى رۇمئەلى ھىسار بۇرنىدىن ئاۋال ئاشىياندا چۈشۈرۈپ قوياتتى، ئانام بىلەن رۇمئەلى ھىسارغا، بوغازنىڭ بۇ ئەڭ تار نۇقتىسىغىچە ماڭاتتۇق، ئىككى قېرىنداش رۇمئەلى ھىسارنىڭ تاشقى ھويلىسىغا زىننەت ھېسابىدا ئورۇنلاشتۇرۇلغان، فاتىخ ئىستېلاسىدىن قالغان توپلارغا ھاڭۋېقىپ قارايتتۇق، ئىچىدە ئۆي- ماكانسىزلار ئۇخلايدىغان بۇ يوغان سېلىندىرلارنىڭ ئىچىدىكى ئەينەك سۇنۇقلىرى، ئەسكىلىكلەر، تۈنىكە پارچىلىرى، سىگارت قالدۇقلىرىدىن ئىستانبۇلنىڭ ۋە بوغازنىڭ ئۇلۇغ تارىخى مىراسىنىڭ ھازىر بۇ يەردە ياشاۋاتقان كۆپ قىسىم كىشىلەرگە نىسبەتەن قاراڭغۇ، سىرلىق، چۈشەنگىلى بولمايدىغان بىر نەرسە ئىكەنلىكىنى ھېس قىلاتتۇق.
رۇمئەلى ھىسار ۋاپۇر (بوغازنىڭ ئىككى قىرغىقى ئارىسىدا قاتنايدىغان كېمە) ئىسكەلە (كېمە توختايدىغان بېكەت) سىگە كەلگىنىمىزدە ئانام ئىسكەلەنىڭ يەنە بىر تەرىپىدە يېرىمى ئاسفالىت، يېرىمى  كالدىرىم(ئاياغ يولى) بولغان بىر كىچىك قەھۋەخانا جايلاشقان يەرنى ئىشارە قىلىپ، «بۇ يەردە قەدىمدىن تاختايلىق بىر داچا بار ئىدى» دەپ بىزنىڭ ئېسىمىزگە سالاتتى.  «مەن كىچىك قىز ۋاقىتلىرىمدا، چوڭ داداڭلار يازدا بىزنى بۇ يەرگە ئەكىلەتتى». ھەر قېتىمدا قورقۇنچلۇق، كونا، خاراب بىر بىنا، يىقىلىپ چۈشەي دەپ قالغان بىر خارابىلىق سۈپىتىدە خىيال قىلغان بۇ يازلىق ئۆي ھەققىدە ئەقلىمدىن ھېچ چىقمىغان تۇنجى ھېكايە- پاشا قىزى بولغان ھەمدە ئاستىنقى قەۋەتتە ئولتۇرغان ئۆي ساھىبى ئايالنىڭ ئۇ يىللاردا ، 1930- يىللارنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا يوشۇرۇنچە، سىرلىق ھالدا ئۆلتۈرۈلگەنلىكى ئىدى. بۇ ھېكايىنىڭ قاراڭغۇ تەرىپىنى كاللامغا ئەكىرىۋالغىنىمنى كۆرگىنىدە، يوقالغان داچىنىڭ قېيىقخانىسىنىڭ ئىزلىرىنى بىزگە كۆرسەتكەندە ئانام باشقا بىر ھېكايىگە كۆچەتتى، چوڭ ئانىمىز پۇشۇرغان باميالىق تۈرۈلمە (بىر خىل تاماق) نى ياقتۇرمىغان چوڭ دادامنىڭ بۇ تاماقنى تاۋا بىلەنلا دېرىزىدىن بوغازنىڭ چوڭقۇر ئېقىن سۈيىگە قانداق ئاتقىنىنى غەمكىن كۈلۈمسىرەپ تۇرۇپ دەپ بىرەتتى.
دادام بىلەن جېدەللىشىپ قالغان كۈنلەردە، ئانام ئىستىنيە (İstinye) دىكى يىراق بىر تۇغغقىنىمىزنىڭ كېمە زاۋۇتىغا قارايدىغان بىر داچىسىغا باراتتى. ئۇ يەرنىڭمۇ كىيىنچە خارابىلىققا ئايلانغىنىنى ئەسلىيەلەيمەن. بالىلىقىمدا يېڭى بايلار، ئاستا- ئاستا بېيىشقا باشلىغان ئىستانبۇل بۇرژۇئازىيەلىرى ئۈچۈن بوغاز داچىلىرى جەلپ قىلارلىق يەرلەر ئەمەس ئىدى.  كونا بوغاز داچىلىرى شەرقى شىمال شامىلىغا ۋە قىش سوغۇقىغا پاناھلانغۇدەك يەرمۇ ئەمەس ئىدى ھەمدە ئىسسىتماقمۇ تەس، خىراجەت كۆپ كېتىدىغان يەر ئىدى. جۇمھۇرىيەتنىڭ يېڭى بايلىرى ئوسمانلى پاشالىرىدەك كۈچلۈك بولمىغانلىقى ئۈچۈن ۋە تاكسىم ئەتراپىدىكى رايونلاردا، ئۇزاقتىن بوغازغا باققان بىنا قەۋەتلىرىدە ئولتۇرسا ئۆزلىرىنى تېخىمۇ غەربلەشكەندەك ھېس قىلغانلىقى ئۈچۈن كونا بوغاز داچىلىرىنى كۈچىدىن قالغان ئوسمانلى ئائىلىرىدىن، پېقىرلاشقان پاشا ئەۋلادلىرىدىن، ھىسارغا ئوخشاشلارنىڭ تۇغقانلىرىدىن سېتىۋالمىدى. شۇنداق قىلىپ شەھەر تېز كېڭەيگەن 1970- يىللارغا قەدەر بوغازنىڭ چوڭ تاختايلىق قوناقلىرىنىڭ ۋە داچىلارنىڭ كۆپىنچىسى ئىچىدىكى تەلۋە ساراي ئادەملىرى، بىر- بىرىگە مال- مۈلۈك داۋاسى قىلىشقان پاشا نەۋرىلىرى بىلەن بىرلىكتە، قاچانىكى قەۋەتمۇ- قەۋەت، ھەتتا ئۆيمۇ- ئۆي ئىجارىگە بېرىلىپ، قاراقسىز قالغانلىقتىن چىرىپ، سىرلىرى چۈشۈپ، تاختايلىرى سوغۇق ۋە نەمدىن قارىيىپ ئورنىغا بىر بىنا چۈشۈش ئۈمىدى بىلەن مەقسەتلىك ھالدا ئوت قويۇلۇپ، (بالا ۋاقىتلىرىمدا) يوق بولۇپ كەتتى.
1950- يىللارنىڭ ئاخىرىدا، دادام ياكى تاغام ھەيدىگەن 1952- يىلنىڭ Dodge ماركىلىق ماشىنا بىلەن ھاۋا يېگىلى ئۈچۈن بوغازغا چىقىش بازاركۈنى ئەتىگەنلىرىنىڭ ۋاز كېچىلمەس  ئادىتى ئىدى. بىزلەر يوقىلىپ كەتكەن بۇ ئوسمانلى كۈلتۈرى ئۈچۈن بىر ئاز كۆڭلىمىز يېرىم بولسىمۇ، جۇمھۇرىيەتنىڭ يېڭى بايلىرىدىن بولغىنىمىز ئۈچۈن «بوغاز ئىچى مەدەنىيىتى» بىزگە يوقالغانلىق تۇيغۇسى ۋە مۇڭدىن بەكرەك بىر مەدەنىيەتنىڭ داۋامى بولغانلىق غۇرۇرىنى ۋە تەسەللى تۇيغۇسىنى بېرەتتى. بوغازغا ھەر قېتىم بارغىنىمىزدا جەزمەن ئەمىرگانغا بېرىپ چىنار ئاستى (Çınaraltı) قەھۋەخانىسىدا قەغەز ھالۋا(kâğıt helva) يەيتتۇق، بەبەكتە، ئەمىرگاندا قىرغاق بويلاپ يۈرەتتۇق، بوغازدىن ئۆتكەن كېمىلەرنى تاماشا قىلاتتۇق، يولدا ئانام ماشىنىنى توختىتىپ تەشتەك ياكى يوغان ئىككى بېلىق ئالاتتى.
يېشىم چوڭايغانچە ئانا- دادا ۋە ئىككى ئوغۇلدىن تەركىب تاپقان بۇ كىچىك ئائىلە ساياھىتىدىن سىقىلغىنىمنى، زېرىككىنىمنى ئەسلەيمەن. كىچىك ئائىلە ماجرالىرى، ئاكام بىلەن ھەر قېتىمدا چوڭ بىر رىقابەت ۋە جېدەلگە ئايلىنىپ كەتكەن ئويۇنلار، بىر ماشىنىغا لىققىدە كېلىپ تۇرالغۇ ھاياتىنىڭ سىرتىدا يېڭىچە بىر نەپەس ئېلىشنى ئىستىگەن «كىچىك ئائىلە» نىڭ بەختسىزلىكلىرى بوغازنىڭ كەيپىنى زەھەرلەيتتى، ئەمما بۇ كىچىك بازاركۈنى سەيلسىگە ھەر قېتىم چىقاتتىم. كىيىكى يىللاردا، بوغاز يوللىرىدا باشقا ماشىنىلارنىڭ ئىچىدە، بىزگە ئوخشاش بازار سەيلىسىگە چىققان بەختسىز، جېدەل- ماجرالىق باشقا ئائىلىلەرنى كۆرۈش بۇلارنىڭ يالغۇز مېنىڭ ھاياتىمغىلا خاس ئەمەسلىكىنى ھېس قىلدۇرۇپلا قالماي، بوغازنىڭ ئىستانبۇللۇق ئائىلىلەر ئۈچۈن بىردىنبىر بەخت بۇلىقى ئىكەنلىكىنىمۇ ھېس قىلدۇراتتى.
بالىلىقىمدا بوغازنى ئالاھىدە بىر جايغا ئايلاندۇرغان بىرمۇنچە نەرسىلەر ئاستا- ئاستا خۇددى بىر- بىرلەپ كۆيۈپ تۈگىگەن داچىلاردەك يوقىلىپ كېتىشىگە ئەگىشىپ بوغازغا بېرىش ماڭا بىر ئەسلىمە زوقى بېرىشكە باشلىدى. ئەسكى تورلانىڭ يوقىلىشىدىن بىر تورنىڭ بېلىقلارغا قۇرۇلغان توزاق ئىكەنلىكىنى دادامنىڭ قانداق ئاڭلاتقىنىدىن، قېيىق بىلەن داچىلارنى كېزىپ شەھەرگە مېۋە ساتقان سېتىقچى قېيىقلىرىدىن، ئانام بىلەن بىلە بارغان بوغاز پلاجلارى(دېڭىزدا كىشىلەرنىڭ سۇغا چۈشۈشى ئۈچۈن ھازىرلانغان قۇملۇق، چىقىشى ئۈچۈن ھازىرلانغان قىرغاق) دىن ، بوغازدا سۇ ئۈزۈشنىڭ زوقىدىن، بىر- بىرلەپ تاقالغان، تەرك ئېتىلگەن، كېيىنرەك ھەشەمەتلىك تاماقخانىلارغا ئايلانغان بوغاز ئىسكەلەلىرىدىن، ئىسكەلەنىڭ يېنىدا قېيىقلىرىنى توختاتقان بېلىقىچىلاردىن، ئۇلارنىڭ قېيىقى بىلەن سەيلىگە چىقىشنىڭ ئىمكانسىز بولغىنىدىن مەنمۇ كۆپ گەپ ئاچمايمەن. ئەمما بوغازنى مېنىڭ ئۈچۈن بوغاز قىلىپ تۇرغان نەرسە، تېخىچە بالا ۋاقتىمدىكىدەك تۇرغان بوغاز مېنىڭ ئۈچۈن ئىنسانغا ساغلاملىق بەرگەن، ساقايتقان، شەھەرنى ۋە ھاياتنى ئۆرە تۇغۇزغان پاكىز ۋە پۈتمەس ياخشىلىق بۇلىقىدۇر.
«ھايات ئۇ قەدەر ناچار بولماس» دەپ ئويلايمەن بەزىدە. نېمىلا بولمىسۇن ئادەم بوغازغا يۈرۈشكە چىقالايدىغۇ ئاخىر.

7- باب مەللىڭ(Melling) نىڭ بوغاز مەنزىرىلىرى

بوغاز مەنزىرىلىرىنى تېما قىلغان پۈتۈن غەربلىك رەسساملار ئىچىدە مېنى ئەڭ زوقلاندۇرغىنى ۋە ئىشەندۈرگىنى مەللىڭ دۇر. رەسسامنىڭ 1819- يىلى  بېسىلغان ئىسمىمۇ ماڭا شېئىرىي تۇيۇلغان «ئىستانبۇلدا ۋە بوغاز ساھىللىرىنىڭ رەسىمىگە (ھالىتى ۋە كۆرۈنۈشى رەسىم قىلىپ سىزىشقا ئەرزىيدىغان) بىر ساياھەت» (Voı/age pittoresque de Constantinople et deş rives dıı Bosphore) ناملىق كىتابىنىڭ  بىر  ئەسلى نەشىرىنى نەشرىياتچى، شائىر تاغام شەۋكەت رادو 1969- يىلى باسقان ئىدى، ئىچىمدىكى رەسىم ئوتى گۈرۈلدەپ يېنىۋاتقان كۈنلەردە بىزگە سوۋغا قىلغان ئىدى. مەن ھەر بىر بۇلۇڭ- پۇچقاقلىرىغىچە سائەتلەرچە تىكىلىپ قاراپ ئولتۇرغان بۇ رەسىملەر ماڭا كەچمىشتىكى ــ ئوسمانلى دەۋرىدىكى قۇسۇرسىز ئىستانبۇلنىڭ مانا موشۇ ئىكەنلىكىنى ھېس قىلدۇراتتى.
مەللىڭ نىڭ بىر مىمار ۋە ماتېماتىكچە ئەپچىللىكى بىلەن ئىنچىكە ئىشلىگەن تەپسىلاتلىرىنى مەنبە قىلغان سۇ بوياق رەسىملىرىدىن بەكرەك بۇ رەسىملەردىن ئۆز ئۇسلۇبىدا ئىشلەنگەن ئويما رەسىملىرىنىڭ ئاق قارا سىزىقلىرىغا قارىغىنىمدا ئىچىمدە  بىر شېرىن سېزىم ئويغىناتتى. ھېچ بولمىسا كەچمىشنىڭ شاھانە ئىكەنلىكىگە ئۆزۈمنى ئىشەندۈرۈشنى ئىستىگەن زامانلاردا ــ ئۇ غەرب ئەدەبىيات- سەنئىتىنىڭ كۈچىگە ئارتۇقى بىلەن ئىشىنىش كىشىنى بەزىدە مۇنداق بىر ئىستانبۇل مىللىيەتچىلىكىگە ئاپىرىدۇـــ مەللىڭ ئويما رەسىملىرىگە قاراش بىر تەسەللىدۇر. بۇ تەسەللىگە، بۇ گۈزەللىك ۋە مەۋجۇتلۇقنىڭ كۆپىنچىسىنىڭ يوقىلىپ كەتكەنلىك تۇيغۇسى مۇڭلۇق ھالدا ياندىشىدۇ. يەنە بىر تەرەپتىن ئەقلىم مەللىڭ رەسىملىرىنى گۈزەل قىلغان نەرسىنىڭ بۇ يوقىلىش تۇيغۇسى ئىكەنلىكىنى ماڭا ھاياجانلانغان ۋاقىتلىرىمدا ئېسىمگە سالىدۇ. بەلكى ئۇ رەسىملەرگە بىر ئاز مۇڭلانماق ئۈچۈن قارايمەن.
1763- يىلى تۇغۇلغان ئانتونى. ئىگنەيىس. مەللىڭ (Antoine-Ignace Melling) دەل بىر ياۋرۇپالىق. ئىتالىيان ۋە فرانسۇز قېنى بولغان گىرمانىيەلىك. كارل سرۇخە (Karlsruhe) دە گراندۈك. كارل. فرېدېرىخ (Karl Friedrich Grandük) نىڭ سارىيىدا ھەيكەلتىراش بولغان دادىسنىڭ يېنىدا ھەيكەلتىراشلىقنى ئۆگەنگەندىن كىيىن سىتراسبۇرگ (Strasbourg) دا تاغىسىنىڭ يېنىدا رەسىم، مىمارچىلىق ۋە ماتېماتىكا ئوقۇغان. 19 ياشقا كىرگەندە ئاستا- ئاستا تەرەققىي قىلىۋاتقان شەرق رومانتىزىمىغا ئاپىرىدىغان بىر يول ئۇنى ئىستانبۇلغا ئېلىپ كەلگەن، كەلگەن كۈنى شەھەردە 18 يىل تۇرۇپ قالىدىغانلىقىنى تەخمىن قىلمىغان بولسا كېرەك ھەر ھالدا.
بارغانچە ئۇلغايغان بىر قاينام – تاشقىنلىقىنى بەرپا قىلغان، بۈگۈنكى بەي ئوغلىنىڭ دەسلەپكى ئائىلىرى ئورۇنلاشقان پەرا باغلىرىدا، مۇرەككەپ، ئىجتىمائىي ھاياتىنى باشلىغان بۈيۈك ئەلچىلىكلەر جايلاشقان مۇھىتتا دەرس بەرگەن ئىدى. دانىيەنىڭ كونا ئىستانبۇل بۈيۈك مەسلىھەتچىسى بارون خۇبسىھ (Baron Hübsch) نىڭ بۈيۈك دەررە (Büyükdere) دە بىنا قىلغان داچىسىنىڭ باغچىسىنى ئايلانغان سەلىم 3 نىڭ سىڭلىسى خەدىچە سۇلتان ئۆزىمۇ موشۇنداق بىر باغچە بىنا قىلىشنى ئىستىگەنلىكتىن مەللىڭ ئۇنىڭغا تونۇشتۇرۇلدى. مەللىڭ پادىشاھقا ئوخشاشلا غەرب يېڭىلىقلىرىغا مايىل سۇلتانغا گۈللەر، ئاكاتسىيەلەر، لەيلەكلەر بىلەن غەرب ئۇسلۇبىدا بىر باغچە بىنا قىلدى.
كىيىن خەدىچە سۇلتاننىڭ دەفتەرداربۇرنۇ (Defterdarburnu بۈگۈنكى ئورتاكۆي بىلەن كۇرۇ چەشمە ئارىسى) سارىيىغا كىچىك بىر قەسىر سالدى. رومانچى ئەھمەد ھامدى تانپىنار (Tanpınar Ahmet Hamdi) (1901-1962) بۈگۈن يوق بولغان ۋە مەللىڭ نىڭ رەسىملىرىدىن تونۇغىنىمىز بۇ كارىدورلۇق، تۈۋرۈكلۈك، ياۋروپا ئۇسلۇبىدىكى بىنانىڭ بوغازنىڭ كىملىكىگە ماس كەلگەنلىكىنى، ھەتتا «مۇرەككەپ زوق » دېگەننىڭ يارىتىلىشىدا تەسىرچان بولغىنىنى بايان قىلاتتى. مەللىڭ سەلىم 3 نىڭ يازلىق ئوردىسى بولغان بەشىكتاش سارىيىدا ئوخشاش شەكىلدە نىئوكلاسىك ئەمما بوغازنىڭ ھاۋاسىغا ماس كېلىدىغان، قوشۇمچە قۇرۇلۇش، ئىچكى سارايلارنى بىنا قىلدى. بىر تەرەپتىن خەدىچە سۇلتان ئۈچۈن بۈگۈنكى مەنىدە بىر سەنئەت دانىشمىنى ياكى ئۆي ئىچى لايىھەلىگۈچىسى سۈپىتىدە ئىشلەپ بەردى. ئۇنىڭ ئۈچۈن تەشتەكلەرنى ئالاتتى، نەقىشلىك قولياغلىقلارنىڭ ئىنچىكە ئىشلىنىشىنى نازارەت قىلاتتى، ئەلچىلەرنىڭ خانىملىرىغا بازار كۈنلىرى داچىنى ئايلاندۇراتتى، پاشىلىق ھازىرلايتتى.
بۇلارنىڭ ھەممىسىنى ئىككىسىنىڭ بىر- بىرىگە يازغان ۋە بۈگۈنكى كۈندە بىر شەخسىي يىغىپ ساقلىغۇچىدا ساقلىنىۋاتقان مەكتۇپلاردىن بىلىمىز. مەللىڭ بىلەن خەدىچە سۇلتان كىچىك بىر كەشپىيات ياراتقانمىش،  ۋە بىر- بىرلىرىگە يازغان مەكتۇپلىرىدا ئاتا تۈركنىڭ 1928- يىلىدىكى «ئېلىپبە ئىسلاھاتى» دىن 130 يىل ئاۋۋال تۈركچىنى لاتىن ئېلىپبەسى بىلەن يېزىشقا باشلىغانىدى. بۇ مەكتۇپلارنىڭ سايىسىدە ئ كۈنلەردە خاتىرە ۋە رومان يېزىشقا كۆنمىگەن ئىستانبۇلدا بىر پادىشاھنىڭ قېرىندىشىنىڭ قانداق تەرىزدە پاراڭلىشىدىغانلىقىنىمۇ بىلەلەيمىز.
«مەللىڭ كالفا، پاشىلىق قاچان كېلىدۇ؟  ئامان، ئەتە كەلسۇن، ھازىرلا باشلا... سېنى كۆرەي دەيمەن... بەك قورقۇنچلۇق بىر پىچاق رەسىمى... ئىستانبۇل رەسىمى يوللاندى. بۇ سۇلمىدى... ئورۇندۇقلارنى كېرەك قىلمايمەن، ياقتۇرمىدىم. ھەللىك ئورۇندۇقلار بولسۇن.... يىپەك ئاز بولسۇن... كالۋۇتۇن كۆپ بولسۇن. كۈمۈش تارتما ئۈچۈن رەسىم كۆردۈم، لېكىن ھەرگىز ياساتما، ئاۋۋالقى رەسىم تۇرسۇن، ھەرگىز بۇزما... ئۈنچىلەرنى ۋە پۇلىسىنى سەيشەنبە كۈنى بېرىمەن... » دېگەندەك.
لاتىن ھەرپلىرىدىن باشقا، بىر ئاز ئىتالىيانچە ئۆگەنگەنلىكى مەلۇم بولغان خەدىچە سۇلتان مەللىڭ گە بۇ مەكتۇپلارنى يازغاندا ئوتتۇزغىمۇ كىرمىگەنىدى. ئەرزۇرۇم ۋالىيسى بولغان ئېرى سەييىد ئەھمەد پاشا كۆپىنچە ئىستانبۇلدا تۇرمايتتى. ناپالىئوننىڭ مىسىر سەپىرى خەۋەرلىرى ئىستانبۇلغا كەلگەندە، ساراي ئەتراپىدىكى فرانسۇزلارغا بولغان بىر غەزەب شەكىللەنگەن كۈنلەردە، مەللىڭ گېنويەلىك بىر قىزغا ئۆيلەندى ھەم شۇ كۈنلەردە خەدىچە سۇلتانغا يازغان قايغۇلۇق مەكتۇپلاردىن مەلۇم بولغىنىدەك سەۋەبسىزلا كۆزدىن چۈشتى: «ئەفەندىم، قۇللىرى شەنبە كۈنى خىزمەتكارىمنى ئەۋەتتىم ئايلىقنى ئالغىلى... دەپتۇلەركى، ئايلىق يوقتۇر... ئەفەندىمىزدىن بۇ قەدەر ياخشىلىق كۆردۈم، ئىشەنمىدىمكى، بۇنى ماڭا راۋا كۆرۈپتۇ. بىلىشىمچە بۇ قىزغىنىش ۋە رەشىك، ئورۇنسىزدۇر، كۆرۈنۈپ تۇرۇپتۇكى، ئەفەندىمىز پېقىرغا ئاشىق... ھازىر قىش كېلىۋاتىدۇ، بەييئوغلىغا كېتىمەن، لاكىن قانداق كېتىمەن؟ بىر پۇلمۇ يوق. ئۆي ئېگىسى ئىجارە تەلەپ قىلىۋاتىدۇ، ئوتۇن- كۆمۈر، يېمەك- ئىچمەك لازىم، تېخى قىزىم چېچەك كېسىلى بىلەن ئاغرىق، دوختۇر 50 كۇرۇش كېتىدۇ دەيدۇ، قانداق قىلىمەن؟ نەچچە قېتىم يالۋۇردۇم، قېيىققا ۋە يولغا قانچىلىك پۇل خەجلىدىم؟ بىر خەيرلىك جاۋاب كەلمىدى... قولۇمدا بىر ئاقچىمۇ يوقتۇر، يالۋۇراي... مۇنداق تاشلىۋەتمىسىڭىز... كۆپ يالۋۇرىمەن...»
خەدىچە سۇلتانغا يالۋۇرغان بولسىمۇ بىر جاۋاب چىقمىغاچقا مەللىڭ بىر تەرەپتىن ياۋروپاغا قايتىش تەييارلىقىنى باشلاۋاتقاندا، بىر تەرەپتىن پۇل تاپىدىغان ئىشلارغا كىرىشتى. پادىشاھقا يېقىن بولغانلىقى ئۈچۈن، ئىلگىرىلا قىلىشنى پىلانلىغان چوڭ ھەجىملىك رەسىملىرىنى ئويما رەسىم توپلىمى قىلىپ ئىشلەشنى باشلىدى ۋە فرانسىيەنىڭ ئىستانبۇلدىكى باش مەسلىھەتچىسى داڭلىق شەرقشۇناش پىيەررە رۇفىن(Pierre Rufin) نىڭ ياردىمى بىلەن يېزىشقا باشلىدى. مەللىڭ 1802- يىلىدا پارىژغا كەتكەندىن كىيىن كىتابنىڭ نەشىر قىلىنىشى ئون يەتتە يىل كىيىن سۈرۈلگەن ۋە پارىژدىكى شۇ دەۋرنىڭ ئەڭ داڭلىق ئويما رەسىمچىلىرىنىڭ قولىدىن چىققان، رەسسامنىڭ ھەر بىر رەسىمىنىڭ چىنلىق بىلەن، ئەكىس ئەتۈرۈشتە تولىمۇ ئۇستا بولغىنى قەيىت قىلىنغانىدى».
بۈگۈنكى كۈندە بۇ بۈيۈك كىتابنىڭ قىرىق سەككىز بۈيۈك رەسىمىگە قارىغىنىمىزدا بىزگە تەسىر قىلغان نەرسە چىن تەپسىلاتلارغا بولغان ساداقەت ۋە مۇرەسسەزلىكتۇر. يوقالغان دۇنيانىڭ مەنزىرىلىرىگە قارىغىنىمىزدا بوغازنىڭ ۋە ئىستانبۇلنىڭ گۈزەللىكلىرىنى ھوزۇر ئىچىدە تاماشا قىلىش ئۈچۈن تەقەززا بولغان نەرسىنى مەللىڭ مىمارنىڭ ئۆلچمىدە كۈچلۈك زېھنى ۋە پىرسپېكتىۋنىڭ جىلۋىسىنى ماھارەت بىلەن ئويناتقان ھالدا بىزگە سۇناتتى. بۇ قىرىق سەككىز تام رەسىمى ئىچىدە ئەڭ ياخشى بولغىنى پادىشاھنىڭ ھەرەم ئىچىنى تەسۋىرلىگەن رەسىم بىلەن، مىمارچىلىقنىڭ بىرلىشىپ كېتىشى، پىرسپىكتىۋنىڭ گوتىك("gotik") ئىمكانلىرىدىن پايدىلىنىلغانلىقى ۋە ھەرەم ئاياللىرىنىڭ غەربلىكلەرنىڭ ھەرىمى ۋە جەلىپكار رومانتىكىلىرىدىن خېلىلا يىراق تۇرىدىغان ۋەزمىن ۋە نازاكەت بىلەن سىزىلغانلىقى ئۈچۈن ئىستانبۇللۇق كۆرۈرمەندىمۇ چىنلىق ۋە مەسئۇلىيەتچانلىق تۇيغۇسى ئويغىتاتتى.
مەللىڭ رەسىملەرنىڭ ئىلمىي ۋە جىددى تەرەپلىرىنى رەسىمنىڭ چەت- چۆرىلىرى، بۇلۇڭ- پۇچقاقلىرىدىن تارتىپ ئورنىشىپ كەتكەن ئىنسانىي تەرەپلىرى بىلەن تەڭ ئورۇنغا قوياتتى. ھەرەمنىڭ كىرىش بۆلىكىدە، بىر چەتتە ئۆرە تۇرۇپ بىر-بىر بىلەن مېھىرلىك قۇچاقلاشقان، لەۋلىرى، لەۋلىرىگە يېقىن تۇرغان ئىكى ھەرەم كېنىزىكى كۆرۈنىدۇ، دەۋرنىڭ بۇ خىل تەپسىلاتلىرىغا قىزىقىدىغان باشقا غەربلىك رەسساملىرىنىڭ سىزغىنىنىڭ ئەكسىچە مەللىڭ بۇ بىر جۈپنى يا مۇبالىغە قىلمىغان، ياكى بۇ يېقىنلىقنى دراماتىك شەكىلدە رەسىمنىڭ مەركىزىگە قويمىغان.
مەللىڭ نىڭ ئىستانبۇل مەنزىرلىرىنىڭ خۇددى بىر مەركىزى يوقتۇر. بۇ بەلكىم ئۇنىڭ مەنزىرە رەسىملىرىگە ئۆزۈمنى بۇ قەدەر يېقىن ھېس قىلىشىمنىڭ (تەپسىلاتلىرىنىڭ جىددىيلىكىدىن باشقا) ئىككىنچى بىر سەۋەبىدۇر. كىتابنىڭ ئاخىرىغا جايلاشقان بىر خاتىرىدە مەللىڭ بۇ بۈيۈك 48 رەسىمنىڭ ھەر بىرىنى ئىستانبۇلنىڭ قايسى بۇلۇڭىدىن ۋە قايسى خىل ئازاب بىلەن كۆرۈپ سىزغىنىنى بىر توپوگراف سۈپىتىدە كەسكىن قىلىپ كۆرسەتكەن، ئەمما رەسىملەر مەندە خۇددى جوڭگۇچە رەسىملەردەك ياكى سىنەماسكوپ فىلىملىرىدىكى كامىرا ھەركەتلىرىدەك كۆرۈنۈشنىڭ بىر مەركىزى ۋە ئاخىرى بولماسلىقتەك بىر تۇيغۇنى ئويغىتاتتى. مەللىڭ ھېچبىر رەسىمنىڭ مەركىزىگە درامىلاشتۇرغان ئىنسان قىياپىتىنى قويمىغانلىقى ئۈچۈن خۇددى بالىلىقىمدا بوغازدا كېزىۋاتقاندا كەينى- كەينىدىن چىقىۋاتقان قوي ياكى ئىلگىرلىگەنچە ئۆزگىرىپ بېرىۋاتقان ئادەمنى ھەيران قالدۇرىدىغان مەنزىرىلەرگە قارىغانچە ئىستانبۇلنىڭ مەركەزسىز ۋە چەت- ئۇچى بولماسلىقىدەك تۇيغۇسى بىر بالىلار ھېكايىسىدەك كاللامدا جانلىناتتى.
مەللىڭ نىڭ بوغاز مەنزىرىلىرىگە قاراش، بالىلىقىمدا بوش بولغان، كىيىنكى قىرىق يىلدا ئۈستىگە بىنالار چۈشۈپ بوش يېرى قالمىغان، بوش كۆرگەنلىكىمنىمۇ ئۇنتۇپ قالغان بوغاز تۆپىلىكلىرىنى، يانباغىرنى، ۋادىلارنى، تۇنجى كۆرگەن ھالىتىدە كۆرۈپ بالىلىقىمغا قايتىش سېھىرىنى ماڭا بېرەلمەيدۇ، پەقەت بوغازنىڭ(بەتمۇ- بەت ئۆرۈگەنچە) ئاۋۋالقى گۈزەللىكلىرىنىڭ ئارقىسىدا جەننەتتەك بىر تارىخى بولغىنىنى، مېنىڭ ھاياتىمنىڭمۇ كەچمىشتىكى بۇ جەننەتتىن بەزى خاتىرىلەر، بەزى مەنزىرىلەر ۋە ماكانلار بىلەن پۈتكەنلىكىنى مۇڭ ۋە بەخت ئىلكىدە قايتا باغاشلايتتى.
مۇڭ ۋە بەخت ئۇچراشقان بۇ نۇقتىدا پەقەت بوغازنى يېقىندىن بىلىدىغانلارلا ھېس قىلىدىغان تەپسىلاتلارنىڭ ئۈزلۈكسىزلىكىنى پەرق ئېتىش ماڭا بۇ رەسىملەرنىڭ زاماننىڭ سىرتىدىكى جەننەتتىن چىقىپ، مېنىڭ ھازىرقى ھاياتىمغا ئۇلىشىشنىڭ تاماشاسىنى بېرەتتى. توغرا، بۇ دەردلىرىم بەقەت ئۆزۈمگىلا خاس، تارابيا قولتۇقىدىن چىقار چىقماس تىنىچ دېڭىز بىردىنلا قارا دېڭىزدىن كەلگەن شامال بىلەن دولقۇنلىناتتى ۋە جىددىي، غەزەبلىك دولقۇنلارنىڭ ئۈستىدە دەل مەللىڭ نىڭ سىزغىنىدەك بۇ ئاچچىقى يامان، سەۋىرسىز كىچىك بۇزغۇنلار كۆرۈنەتتى. توغرا، ئاخشاملىرى بەبەك ئۈستىدىكى قورۇلار پەقەت مەندەك، مەللىڭ دەك ئۇ يەرلەردە ئون يىللاپ ياشىغان بىرىلا ھېس قىلالايدىغان تەرىزدە ئۆز ئىچىدىن بۇ تۈرلۈك قاراڭغۇلۇق بىلەن قويۇقلىشاتتى. توغرا، بوغاز قارىغايلىرى ۋە سەرۋىلىرى ئىستانبۇل مەنزىرىسىگە كۈچ ۋە نازاكەت بىلەن ئورنىشتاتتى.
ئەنئەنىۋىي ئىسلام باغچىسىنىڭ ۋە ئىسلام رەسمىدىكى جەننەتنىڭ ۋاز كېچىلمەس قەھرىمانلىرىدىن بولغان سەرۋىلەر مەللىڭ نىڭ بوغاز رەسىملىرىدىن خۇددى ئىران مىنياتۇرلىرىدا بولغىنىدەك مەنزىرىگە شېئىرىي ماسلىق بەرگەن نەپىس ۋە سالماق بىر نۇقتىدەك ئورۇن ئالاتتى. مەللىڭ بۇجغۇر- بۇجغۇر بوغاز قارىغايلىرىنى سىزىۋاتقاندىمۇ باشقا بەزى غەربلىك بوغاز ۋە ئىستانبۇلنى سىزغان رەسساملارنىڭ ئەكسىچە نەزىرىنى دەرەخ شاخلىرىنىڭ ئارىسىغا ئاغدۇرۇپ دراماتىك بىر ھاياجان ياكى پىرسپېكتىۋ بىلەنلا قالمايتتى. بۇ نۇقتىدىن مىنياتۇرا رەسساملىرىغا ئوخشايتتى: خۇددى دەرەخلەرنى سىزغاندەك، ئىنسانلارنىمۇ ئەڭ ھاياجانلانغان دەملىرىدىمۇ يىراقتىن كۆزىتەتتى. ئىنسان گەۋدىسىنىڭ خاراكتىرلىرىنى بىر ماھارەت بىلەن سىزماسلىقى، بەلكى موشۇ سەۋەبتىن قىياپەت بىلەن ھېچ كارى يوق، قېيىقلارنى، كېمىلەرنى بوغاز سۇلىرىدا (خاس بىزگە ئۇدۇل كۆرۈنىدىغان) بەزەن ناتوغرا ئوۇنلاشتۇرۇشى ۋە قۇرۇلۇشلار بىلەن ئادەملەرنى ئۇ قەدەر ئىنچىكىلىكىگە قارشى ھالدا ئۇ قەدەر كىچىك بالىلاردەك نىسبەتسىز سىزىشى مەللىڭ نىڭ رەسىملىرىگە خاس بىر شېئىرىي تۈس بېرىپ ئۇنى ئىستانبۇللۇقلارنىڭ ئۆزى تېخىمۇ قوبۇل قىلالايدىغان بىر رەسسام قىلاتتى. خەدىچە سۇلتاننىڭ سارىيىدىكى ياكى ھەرەمدىكى تۈرلۈك ئايال قىياپەتلىرىنىڭمۇ ھەممىسىنىڭ ئاچا- سىڭىللاردەك ئوخشاپ كېتىدىغان چىراي بىلەن سىزىلغان رەسىمدە قارىغان ئادەمنىڭ كۈلۈمسىرىتىدىغان بىر ساددىلىق بار ئىدى.
مەللىڭ نى جەلىپكار قىلغان نەرسە، ئىسلام مىنياتۇرلىرىنىڭ ئەڭ ياخشىسىدىن ۋە ئىستانبۇلنىڭ ئالتۇن دەۋرىنىڭ بالىلىق دەۋردىن چىققاندەك ساددىلىقى باشقا ھېچبىر شەرقلىق رەسسام يېتەلمەيدىغان بىر خىل شەكىل، توپوگرافىك ۋە كۈندىلىك ھايات تەپسىلاتى بىلەن ئىنچىكە بىرلەشتۈرۈلۈشىدۇر. ئۇ ۋاقىتلاردا قىز قەلىئەسى بىلەن ئۈسكۈدارنىڭ پەرا دىن كۆرۈنۈشى ياكى خەرىتىلەردە ئىشارە قىلغىنىدەك، بۇ سەترىلەرنى يازغان جىھانگىردىكى يېزىقخانامدىن قىرىق قەدەم نېرىدىكى بىر نۇقتىدىن، توپخانا سىرتىدىن سىزغان بىر قەھۋەخانىنىڭ پەنجىرىلىرىدىن توپكاپى سارىيى ياكى ئەيۇپ ئۈستىدىن ئىستانبۇلنىڭ كۆرۈنۈشى، ھەم بىلگەن، تونۇش دائىملىق مەنزىرە بولىدۇ، ھەم بىر جەننەت مەنزىرىسى. بۇ جەننەت ئوسمانلى سارىيىنىڭ بوغازنى بىر رۇم بېلىقچى يېزىلىرى ئەمەس، ئولتۇراقلىشىدىغان بىر ماكان سۈپىتىدە كۆرگىنى ۋە ئەينى ۋاقىتتا ئوسمانلى مىمارىنىڭ غەربنىڭ كۈچ- قۇدرىتىنى پەرق ئېتىپ، ساددىلىقىدىن ۋاز كەچكەن زامانغا توغرا كېلىدۇ. مەللىڭ سەۋەبلىك سەلىم 3 تىن ئاۋۋالقى ئوسمانلى دەۋرى  ماڭا تولىمۇ ئۇزاقتا بىلىنىدۇ.
  مارگارىتە يوۋرۇجەنار (Marguerite Yourcenar) پىرانەسى(Piranesi) نىڭ مەللىڭ دىن ئوتتۇز يىل بۇرۇن باشلىغان رىم ۋە ۋېنىتسىيە تېمىسىدىكى ئويما رەسىملىرىنى بىر مەزگىل ئۆگەنگىنىدە قىلغىنىدەك مەنمۇ «قولۇمغا لوپا ئەينەك ئېلىپ» مەللىڭ سىزغان ئىستانبۇل مەنزىرىلىرىدە  ھەركەت قىلغان ئىستانبۇللۇقلارنى تاماشا قىلىشتىن زوقلىناتتىم. مەسىلەن، مەللىڭ نىڭ ھەر بىر سانتېمىتىر بۆلىكىنى سىزىش ئۈچۈن كۆپ تىرىشقان توپخانا چەشمىسى مەيداننى سۈرەتلىگەن رەسىمىدە سول تەرەپتىكى تاۋۇزچىنىڭ (دۇكان ۋە خېرىدارغا تاۋۇز سۇنۇشى بۈگۈنمۇ ئوخشاش) ياكى بۇ قېتىم رەسىمنىڭ ئاستى ئوتتۇرا قىسىمىدىكى يەنە بىر تاۋۇزچىنىڭ ئورۇندۇققا ئولتۇرۇشىغا دىققەت بىلەن قاراشتىن خوش بولاتتىم.
مەللىڭ نىڭ ئىستانبۇل ئابىدىلىرى ئارىسىدا ئىنچىكىلىكى سەۋەبلىك سىزىشقا بۇ قەدەر ئەھمىيەت بەرگەن ۋە ئۆز ۋاقتىدا بىر ئېگىزلىكتە تۇرغىنىنى رەسىمدىن بىلىنىدىغان بۇ چەشمە، بۈگۈن ئۆپچۆرىسىدىكى يوللارنىڭ  تاشلىرى، ئۈستىگە ئاسفالت ياتقۇزۇلۇشى بىلەن ئېگىزلىشى سەۋەبلىك پەستە قالغان ئىدى. رەسسامىمىزنىڭ شەھەرنىڭ ھەر بۇلۇڭىدا، ھەر باغچىسىدا كۆرۈشتىن خوش بولغان ئانىسىنىڭ قولىدىن تۇتقان بالىلارنى (گائۇتېر نىڭ كۆزەتكىنىدەك، بالا بىلەن ماڭغان ئايال، ھەر ۋاقىت، يالغۇز ماڭغان ئايالدىن بەكرەك ھۈرمەتكە سازاۋەر، ھەمدە ئاۋارىچىلىققا ئۇچرىمايدىغانلىقى ئۈچۈن)، ئىستانبۇلنىڭ ھەر يېرىدە بۈگۈنكىدەك تۈرلۈك كېيىم- كېچەك، كىچىك ئورۇندۇق ۋە يېمەك- ئىچمەكلەرنى ساتقان، يۈزىدە بىزارلىك ئىپادىلىرى ئەكىس ئەتكەن سەييارە ساتارمەنلەرنى بەشىكتاش تا داچىلارنىڭ كېمە توختىتىش ئورنىدىن قارماق يىپىنى تىنىچ دېڭىزغا سېلىپ تۇرغان ياشنى (مەللىڭ نى شۇنداق ياخشى كۆرىمەنكى، بەشىكتاش ساھىلىدا دېڭىزنىڭ ھېچبىر زامان بۇ قەدەر تىنىچ بولمايدىغانلىقىنى سۆزلەشكە تىلىم بارمايدۇ)، ئۇ ياشتىن ئون بەش قەدەم نېرىدا يانمۇ يا تۇرغان( «ئاق قەلئە» نىڭ بىر تۈركچە نەشرىنىڭ مۇقاۋىسىغا بەرگەن ) ئىككى سىرلىق ئادەمنى، كاندىللى (Kandilli) تۆپىلىكىدە ئېيىق ئويناتقان ئادەم بىلەن داپ چالغان ياردەمچىسىنى ياكى سۇلتان ئەھمەت مەيدانىدا (مەللىڭ رەسىمىگە كۆرە ئات بەيگىسى مەيدانى) مەركەزدىكى پۈتۈن شاۋقۇن- سۈرەندىن ۋە خاتىرىلەردىن ھەقىقى بىر ئىستانبۇللۇققا ئوخشاش بىخەۋەر ھالدا، يۈك بېسىلغان ئېتىنىڭ يېنىدا ئېغىر قەدەملەر بىلەن ماڭغان ئادەمنى، شاۋقۇن- سۈرەندىن پەرۋايى پەلەك شۇ رەسىمنىڭ بىر بۇلۇڭىدا – خۇددى مېنىڭ بالىلىق چېغىمدىكىدەك- ئۈچ پۇتلۇق ئورۇندۇقتا سىمىىت ساتقان سېتىقچىنى، بىر مەزگىلدىن كىيىن ئۇنۇتقان كۆپ تەپسىلاتلارنى يېڭىدىن بايقاشتىن خوش بولاتتىم.
پىرانەسى(Piranesi) نىڭ رەسىملىرىنىڭ ئەكسىچە ئىستانبۇللۇقلار، قايسى ئابىدە خاراكتىرلىك بىنانىڭ قايسى جەلىپكار مەنزىرىنىڭ ئەتراپىدا تۇرسا تۇرسۇن شەكىل يېقىدىن ۋە شەرق تەرىپىدىن ئېزىلمەيدۇ. پىرانەسى دەك بىر پىرىسپىكتىۋ ئىشتىياقى بولماسلىقىغا قارشى مەللىڭ نىڭ رەسىملىرى دراماتىك ئەمەس. (توپخانا قىرغىقىدا «قېيىقچى ماجراسىغا» ئارىلىشىپ كەتكەن كېمىچىلەرمۇ ) پىرانەسىنىڭ ئىنساننى ئېزىدىغان، بىر تۈرلۈك ئوخشاش، تىلەمچى، كەمتۈك، غەلىتە ئىنسان قىياپىتىگە كىرىۋالغان ۋەيران قىلغۇچى ۋە دراماتىك شەكلى چۈشكۈندۇر. مەللىڭ نىڭ رەسىملىرىدە بولسا، ھېچبىر نەرسىگە كىرىشىپ قالماستىن، ئەركىن ئىنسان كۆزىنىڭ كۆرۈش ئۆلچىمى كەڭلىكىدە قالتىس ۋە بەختلىك بىر دۇنيادا كەزگەن تەكشى بىر ھەركەت كۆرىمىز. بۇ مەللىڭ نىڭ رەسىم ھۈنىرى ياكى ماھارىتىدىن بەكرەك ئىستانبۇلنىڭ جۇغراپيىسىنىڭ ۋە شەكلىنىڭ ئۇنىڭغا بەرگەن ئىمكانىدۇر. بۇنى ھېس قىلىش ئۈچۈن ئىستانبۇلدا 18 يىل ياشاش لازىمدۇر.
مەللىڭ شەھەردىن ئايرىلغاندا ھاياتىنىڭ يېرىمىنى ئىستانبۇلدا ئۆتكۈزگەن ھېسابلىناتتى. بۇ تەربىيە ئالغان ئەمەس، ھايات ھەققىدە ئەسلى چۈشەنچىلىرىنى شەكىللەندۈرۈپ جاھاندارچىلىققا كىرگەن، ئىشلەپ تۇنجى ئەسەرلىرىنى روياپقا چىقارغان 18 يىل ئىدى. بۇ سەۋەبتىن كۆزى ئۇ يەردە ياشىغانلارنىڭ ئىستانبۇلدا كۆرگەن ئەسلى تەپسىلاتلارنى ۋە مەنقۇلاتلارنى ئىزدەپ تېپىۋالاتتى. ئۆزىدىن 30- 40 يىل كىيىنكى ۋىليام ھېنرى بارتلېت (William Henry Bartlett) ، توماس ئاللوم (Allom Thomas) ئىۋگىنى فلاندىن (Eugene Flandin) دەك پارلاق رەسسام ۋە ئويمىچىىلارنىڭ ئىستانبۇلدىن ئىزدىگەن سېھىرلىگۈچى ۋە ھاياجانلىق كەيپىيات بىلەن مەللىڭ نىڭ كارى بولمىدى. مىڭ بىر كېچە ھېكايىلىرىدىن ۋە ئۇ يىللاردا مەخسۇس فرانسىيەدە كۆتۈرۈلگەن شەرق رومانتىزىمىدىن كەلگەن ۋە قىسقا زاماندا قېلىپلىشىپ قالغان كۆرۈنۈشلەرمۇ ئۇنى ھېچ ھاياجانلاندۇرمىغىنى ئۈچۈن رەسىملىرىدە خىيالى ئاتموسفىرالارغا ئۇيغۇن كۆلەڭگە ۋە نۇر ئويۇنلىرى بىلەن، ماھارەت ۋە بۇلۇت بىلەن تەسىر پەيدا قىلىشقا، شەھەرنى ۋە ئىنسانلارنى ئەسلىدىكىدىن تېخىمۇ يۇمىلاق، ئەۋرىشىم، دۈگىلەك، غەمكىن ياكى ئېزىك سىزىشقا ھېچ ئۇرۇنمىدى.
مەللىڭنىڭ كۆز قارىشى شەھەرنىڭ ئىچىدىن چىقىدۇ. ئەمما ئۇ زامانلار ئىستانبۇل خەلقى ئۆزىنى ۋە شەھەرنى سىزىشنى بىلمىگىنى، بۇ ئىش بىلەن ھېچ كارى بولمىغىنى ئۈچۈن غەربتىن كەلگەن رەسىم ھۈنىرى بۇ رەسىملەرگە بىر ئادىل چەتئەللىكنىڭ كۆز قارىشىنى سىڭدۈرەتتى. شەھەرنى بىر ئىستانبۇللۇقتەك كۆرۈپ دۇرۇس بىر غەربلىكنىڭ كۆزىدە سىزغىنى ئۈچۈن مەللىڭنى ئىستانبۇل ھەم ئېسىدە ساقلايدۇ، بۇ رەسىملەر جۇغراپىيە ۋە مەسچىتلەردەك تونۇشلۇق بىر يەردۇر، ھەمدە ئوخشىشى يوق، بىردىنبىر ۋە بۇ سەۋەبلىك قالتىس بىر دۇنيا.
بۇ رەسىملەرگە ھەر قارىغىنىمدا بۇ دۇنيانىڭ يوقالغان بولۇشىدىن قەتئىينەزەر ئىچىمنى دائىملىق بىر مۇڭ قاپلايتتى. ئەمما كەچمىشتە قالغان بۇ دۇنيانىڭ نېمىلا بولمىسۇن بىردىنبىر «توغرا» تونۇش كۆرۈنۈشىنى كۆرسەتكىنىدەك، مېنىڭ ئىستانبۇلۇمنىڭ مەۋجۇت «سېھىرلىگۈچى» ياكى غەلىتە ئەمەسلىكىنى، ئەسلىدە بالىلىقىمنىڭ بوغاز ئىچىدىن كۆپ نەرسىلەرنى ئالغىنىنى ھەمدە قالتىس ئىكەنلىكىنى مەللىڭ نىڭ رەسىملىرىنى ھەر ئېچىشىمدا كۆرۈش ماڭا بىر تەسەللى بېرەتتى.

8- باب ئانام، دادام ۋە يۈتۈپ كېتىشلەر

دادام بەزىدە يىراق بىر يەرلەرگە كېتەتتى. ئۇنى ئۇزۇن زامانلارغىچە كۆرمەيتتۇق. بۇ يوقلۇق دەسلىپىدە بىزگە ئانچە ئېغىر كەلمەيتتى. غايىب بولغىنىنى ياكى ئوغۇرلانغىنىنى كىيىن بايقالغان بىر ۋېلىسپىت ياكى بىرەر ساۋاقداشقا ئوخشاش، يوق ئىكەنلىكىنى كۆڭلىمىز يېرىم بولغان ھالدا پەرق ئەتكىنىمىزدە بۇ يوقلۇققا ئاللىقاچان كۆنۈپ قالغانلىقىمىزنى ھېس قىلاتتۇق. دادىمىزنىڭ نېمە ئۈچۈن بىر يەرگە كەتكەنلىكى ھەققىدە بىرەر چۈشەندۈرۈش بېرىلمەيتتى، قاچان كېلىدىغانلىقى ھەققىدىمۇ بىرەر خەۋەر بېرىلمەيتتى. ئاكام بىلەن ئىككىمىز بۇ سوئاللارنى سورىماسلىقىمىز كېرەكلىكىنى ھېس قىلاتتۇق، ئۆينىڭ ئىچىدىكى جامائەت كەيپىياتىغا ئاسانلا ماسلىشىپ كېتەتتۇق. چوڭ بىر بىنادا تاغاملار، ھامماملار، چوڭ ئانام، ئاشپەزلەر، خىزمەتچى ئەسما خانىمنىڭ زىيادە مىھرىبانلىق بىلەن قۇچاقلىشىدىن، چوڭ ئانامنىڭ ئاشپىزى بەكىرنىڭ بىر ئېغىز گەپنى ئىككى قېتىم قىلدۇرماسلىقىدىن ياكى بىر بازاركۈنى ئەتىگىنى ئايدىن تاغامنىڭ بىزنى Dodge52 ماشىنىسى بىلەن بوغازغا ئاپىرىشقا بەك ھېرىسمەن بوپ كەتكەنلىكىدىن چۈشىنىۋالاتتۇق.
بەزىدە ئەھۋالىمىز ناچار ئىكەنلىكىنى ئانامنىڭ ئەتىگەنلىرى تېلفۇننىڭ بېشىدا ئولتۇرۇپ ھاممىلىرىم بىلەن، دوستلىرى بىلەن، ئانىسى بىلەن ئۇزۇن- ئۇزۇن پاراڭلىشىشلىرىدىن ھېس قىلاتتىم. ئانامنىڭ ئۈستىدە ئۇزۇن، تېگى قايماقرەڭ، قىزىل چىنىگۈللىرى بولغان ئۆي ئىچىلىك  كىيىم بولاتتى، ئولتۇرغان ئورۇندۇققا ئولتۇرغاندا پۇتلىرىنى پۇلاڭلاتقاندا ئۈستىگە تۈرۈلۈپ قالغانلىقى ھەمدە ئورنىدىن تۇرۇشىغا ئاستا پەسكە سىيرىلغان ئۇ كىيىمىنىڭ ئاستىدىن خۇددى ئۇنىڭ بەدىنىدەك گۈزەل كېچىلىك كېيىمى ۋە بوينى كۆرۈنۈپ قالاتتى، ئۇ تېلىفۇندا پاراڭلىشىۋاتقاندا قۇچىقىغا چىقىۋېلىپ، ئۇنى باغاشلاشنى، چاچلىرى، بوينى، كۆكسى ئەتراپىدىكى گۈزەل يەرلىرىگە يېقىنلىشىشنى ئىستەيتتىم. يىللار كىيىن داستىخاندا دادام بىلەن قاتتىق ۋارقىرىشىپ كەتكىنىدىن كىيىن ئۆزىنىڭمۇ ماڭا ئاچچىقى بىلەن دېگىنىدەك ئانام ۋە دادامنىڭ جېدەللىرى ئۆيگە، بىزلەرگە پالاكەت ھاۋاسىن يۇقتۇرغان ئىدى.
ئانامنىڭ ماڭا قارايدىغانغا چولىسى تېگىشىنى كۈتۈۋېتىپ، ئۈستى ئەتىر، ئۇپا قۇتىلىرى، لەۋ سۇرۇقلار، خېنە، كولونيالار، گۈل سۈيى ۋە بەدەن مايلىرى بىلەن تولغان تازىلىق ئۆيىدىكى ئۈستەل ئۈستىدە ئولتۇراتتىم، تارتمىلارنى ئاختۇرۇپ، موچىنلار، قايچىلار، تىرناق چوتكىلىرى، قاش قەلەملىرى، قەلەمنىڭ چوڭلۇقىدىكى چوتكىلار، تارغاقلار، ئۇچلۇق ئۇ ئەسۋابلار بىلەن ھەپىلىشەتتىم، مېنىڭ ۋە ئاكامنىڭ ئۈستىلىنىڭ ئېگىزلىكىدىكى ئۈستەل بىلەن ئەينەك ئارىسىغا قىسستۇرۇلغان بوۋاقلىق رەسىمىگە قارايتتىم، (ئانامنىڭ ئۈستىدە ھېلىقى ئۆي ئىچىلىك كىيىم، بوۋاق ھارۋىسىغا ئولتۇرۇغۇزۇلغان ماڭا بىر قوشۇق سۈت بېرىۋاتقان ئىككىمىزدە پەقەت سۈت ئېلانلىرىدىلا بولدىغان خۇشاللىق بىلەن كۈلۈمسىرىگەن)، بۇ چاغدا مېنىڭ بەختلىك ھالدا چىرقىراشلىرىم  رەسمىگە نېمە ئۈچۈن چىقماي قالغانلىقىنى ئويلايتتىم.
ئېغىر يېيىلىشقا باشلىغان سىقىلىش ۋە غەمدىن قۇتۇلۇش ئۈچۈن يىللار كىيىن رومانلاردا ئوخشىشىنى بەرپا قىلىشىم ھېچ ئەقلىمگە كەلمىگەن بىر ئويۇنغا ئىشتىراك قىلدىم. ئانامنىڭ گىرىم ئۈستىلىنىڭ ئەينىكىنىڭ ئىككى تەرىپىدىكى شىشىلەر، تارغاقلىرىنى ۋە ھېچبىر زامان ئېچىلمايدىغان گۈل بېسىلغان، قۇلۇپلانغان كۈمۈش قۇتىنى ئۈستەلنىڭ قاق ئوتتۇرىسىغا ئەكىلىپ، بېشىمنى ئەينەكنىڭ مەركىزىگە يېقىنلاشتۇراتتىم ۋە ئەينەكنىڭ ئىككى قانىتىنى ئۆزۈم پاتقۇدەك ئېچىشىمغا ئەينەكلەرنىڭ ئارىسىدا كۆپىيىۋاتقاندا چىقارغان تېرەن، سوغۇق ۋە ئەينەك رەڭگىدە مەڭگۈلۈكتە قىمىرلاۋاتقانن مىڭلارچە ئورخان كۆرۈنەتتى.
ئەڭ يېقىن ۋە ئەڭ چوڭ كۆرۈنۈشلەرگە باققاندا بېشمنىڭ ھېچ كۆرگىلى بولمايدىغان ئارقا تەرىپى، ئارقا چۆرگىلىمىچى ئۇچلۇق، خۇددى دادامنىڭكىدەك بىرى يەنە بىرىدىن بەكرەك سالپاڭ بولغان قۇلاقلىرىم مېنى ھەيران قالدۇراتتى. تېخىمۇ ھەيران قالغىنىم ھەر قېتىمدا گەۋدەم دەپ بىر نەرسىنى يىللاردۇر ئۆزۈم بىلەن ئېلىپ يۈرگىنىم ھېلىمۇ مېنى چۆچۈتكەن ئۇزۇن ئىنچىكە بوينۇم ئىدى. ئۈچ ئەينەك ئارىسىغا چۈشكەن يالغۇز ئۈچ بېرىكمە ئەمەس ئىدى. ھەر بىرى كىچىك بىر ئازاب بىلەن ئالماشقان، بارغانسىرى تېخىمۇ كۈچەيگەن ئونلارچە، يۈزلەرچە، ئەمما ھەممىسى بىر- بىرىدىن پەرقلىق بولغان ئورخانلارنىڭ، قولۇمنىڭ بىر ھەرىكىتىنى قۇللاردەك تەقلىد قىلىشلىرىمۇ مېنى ئىپتىخارلىق ئىلكىدە خۇشال قىلاتتى. قۇسۇرسىز بىر قۇل ئىكەنلىكىگە ئىشەندۈرگەنگە قەدەر ئۇلارغا تۈرلۈك- تۈمەن خاراكتىر بېرەتتىم.
بەزەن ئەينەكنىڭ يېشىلسىمان چەكسىزلىكىدە ئەڭ ئۇزاقتىكى ئورخاننى تېپىشقا تىرىشاتتىم. بەزەن دورامچۇق سۈرەتلىرىمنىڭ، قولۇمنىڭ ياكى بېشىمنىڭ بىر ھەرىكىتىنى ئەينى ۋاقىتتا ئەمەس، مەندىن ئاز ۋاقىت كىيىن تەقلىد قىلغانلىقىنى كۆرەلەيمەن دەپ بىلەتتىم. ئەڭ چۆچۈتىدىغىنى، مەڭىزلىرىمنى تومپايتىپ، قاشلىرىمنى بىر- بىرىگە ئۇلاپ، تىلىمنى چىقىرىپ، قىلىق چىقىرىپ ئويناۋاتقىنىمدا ياكى ئەينەكلەر ئىچىدىكى يۈزلەرچە ئورخاندىن بىر بۇلۇڭدىكى سەككىزىگە، ئۇنىڭغا قاراۋاتقىنىمدا مەۋجۇتلۇقىنى ئۇنتۇپ قالغان قوللىرىمنىڭ، بارماقلىرىمنىڭ ئۆزلۈكىدىن قىلىغان بىر ئاددى ھەرىكىتى، ئەينەكلەر دېڭىزىنىڭ يېشىلسىمان تېرەنلىكلىرىدە بىر يەردىكى ئون- ئونبەش كىچىك ئورخاننىڭ دەرھال تەقلىد قىلىشى، ئەمما قولۇمنىڭ ئۇ ھەركەتنى قىلغىنىنى پەرق ئەتمىگەنلىكىم ئۈچۈن بىر ئان ئۇزاقتىكى كىچىك ئورخانلاردىن بىر گورۇپپىسىنىڭ ئۆز- ئارا كېلىشىپ ئۆز- ئۆزى ھەرىكەت قىلغان دەپ ئويلىغانلىقىم ئىدى.
دەسلەپتە چۆچۈيتتىم، بۇنىڭمۇ بىر يېڭىلىش ئىكەنلىكىنى ئەقلىمنىڭ چاقچاقنى چۈشەنمەيدىغان بىر تەرىپى بىلەن قوبۇل قىلغاندىن كىيىن ئەينى قورقۇنچنى يېڭىدىن باشتىن كەچۈرمەك ئۈچۈن ئويۇننى داۋام قىلاتتىم. كىيىنرەك، ئەينەكلەرنى يالغۇز بىرەر بارماقچىلىك يەرلىرىنى مىدىرلىتىپ ئالماشتۇرۇپ ئاچقىنىمدا مېنى باشقا بىر ئورخان بىلەن يۈزلەشتۈرەتتى. خۇددى بىر ئان فوكۇس نۇقتىسىنى يوقاتقان فوتو ئاپپاراتىنىڭ كۆزىدىن قارىغاندەك، بۇ يېڭى چەكسىز ئورخانلار ئارىسىدا بىرىنچى ۋە ئەڭ يېقىن كۆرۈنۈشنىڭ يېرىنى ۋە ئۆزۈمنىڭ ئەسلى ئورنىنى ئىزدەشتىن خوش بولاتتىم.
بەزەن ئانام ۋە ئاكام بىلەن بىللە ئوينىغان مېنى ھەر كۈنى تولىمۇ خۇشال قىلغان بۇ مۆكۈشمەك ئويۇنى داۋامىدا ئەقلىمنىڭ كۈچى يەتمەيدىغان مەلۇماتلارنى ئۇستىلىق بىلەن ئىلغايدىغان بىر تەرىپى ئەڭ يۇقىرى چەكتە تاللايدىغان بىر شەكىلدە، ئانامنىڭ تېلىفۇندىكى پاراڭلىرىغا، دادامنىڭ نەدە ئىكەنلىكىگە، قاچان كېلەلەيدىغانلىقىغا ياكى بىر كۈنى ئانامنىڭمۇ يوق بولۇپ كېتىدىغان -كەتمەيدىغانلىقىغا قاراپ ئېچىلاتتى.
چۈنكى ئاناممۇ بەزىدە غايىب بولاتتى. ئەمما ئۇنداق چاغدا بىرەر چۈشەندۈرۈش بېرەتتى، مەسىلەن، ئاناڭلار ئاغرىق، نەرىمان ھاممىنىڭ ئۆيىدە ئارام ئېلىۋاتىدۇ، دىيىلەتتى. خۇددى ئەينەك ئالدىدىكى يېڭىلىشلارنىڭ بىر قىسىمىغا ۋاقىتلىق بولسىمۇ بىلىپ تۇرۇپ ئىشەنگىنىمگە ئوخشاش، بۇ چۈشەندۈرۈشلەرنىمۇ ماقۇل كۆرگىنىم ئېسمگە كەلدى. چوڭ ئانامنىڭ ئاشپىزى ياكى ئىشىك باقار ئىسمايىل ئەپەندى يېنىمىزغا كېلەتتى، پاراخوت بىلەن، ئاپتوبۇس بىلەن ئىستانبۇلنىڭ يەنە بىر تەرىپدىكى، مەسىلەن، ئەرەنكۆيدىكى بىر تۇغقىنىمىزنىڭ ياكى ئىستىنيەدىكى باشقا بىرىنىڭ ئۆيىگە ئانىمىزنى كۆرگىلى باراتتۇق. پۈتۈن بۇ كېزىشلەر ئەقلىمدە مۇڭدىن بەكرەك سەرگۈزەشت سۈپىتىدە ئېسىمدە ساقلىنىپ قالاتتى. ئاكامنىڭ يېنىمدا بولۇشى، تەھلىكىلەر بىلەن مەندىن ئاۋۋال ئۇنىڭ يۈزلىشىدىغانلىقىغا ئوخشاش بىلىنەر- بىلىنمەس بىر ئىشەنچ مېنى قوغدايتتى.
بىز ئۆيلىرىگە، داچىلىرىغا بارغان، ئانامنىڭ يىراق- يېقىن ئۇ تۇغقانلىرى، ياشانغان، سۆيۈملۈك، مېھرىبان ئۇ ھاممىلار، ماڭا قورقۇنچلۇق تۇيۇلغان تۈكلۈك تاغىلار بىزنى سۆيۈپ، ئەركىلەتكەندىن كىيىن، ئۆيدە بىزنىڭ دىققىتىمىزنى تارتقان غەلىتە بىر نەرسىنى، چۇۋ- چۇۋ سايرايدىغان بىر تورغاينى، ئىستانبۇلنىڭ غەربلەشكەن پۈتۈن ئۆيلىرىنى زىيارەت قىلىدۇ دەپ چۈشىنىلىدىغان بىر نېمىس بارومىتىرىنى (باۋيەرا(Bavyera) يېزىسى سىياقىدىكى بىر ئەر- ئايال، ئەھۋالغا قاراپ ھەر ئۆيلەرگە كىرىپ چىقاتتى، شۇڭا موشۇنداق ئاتىلاتتى) ياكى ھەر يېرىم سائەتتە بىر جاۋاب بېرىدىغان، قەپەستىكى تورغاينى توغرىلىقى بىلەن كىشىنى ھەيران قالدۇرغان، گۇگۇلايدىغان بىر سائەتنى كۆرسەتكەندىن كىيىن بىز ئانىمىزنىڭ يېنىغا كىرىپ كېتەتتۇق. كەڭرى، راھەت، ئوچۇق پەنجىرىدىن كۆرۈنگەن دېڭىزنىڭ ۋە يورۇقلۇقنىڭ گۈزەللىكىگە (بەلكىم بۇ سەۋەبتىن ماتىسسە Matisse نىڭ پەنجىرىدىن كۆرۈنگەن گۈنگەي مەنزىرىلىرىنى ياخشى كۆردۈم) ھەيران قالغاندىن كىيىن ئانامنىڭ بۇنداق گۈزەل ئامما يات بىر يەردە بولۇشىنى مۇڭ ئىچىدە غەمكىن، ئەمما سافالارنىڭ ئۈستىدىكى بىر قانچە تونۇش مۇنچا بويۇملىرى، ئەينەك تازىلىغۇچ، ئەتىر قۇتىلىرى، جۇلاسى يوقالغان تارغاقلارغا ئوخشاش ئۇنىڭ بىر قانچە نەرسىلىرى بىلەن ئۆينى تولدۇرۇۋەتكەن ئوخشىشى يوق ئانا پۇرىقى ماڭا ئىشەنچ بېغىشلايتتى. ئانامنىڭ مېنى ۋە ئاكامنى تەكرار تەكرار قۇچىقىغا ئېلىپ، سۆيۈپ ئەركىلىتىپ كەتكەنلىرىنى پۈتۈن تەپسىلاتى بىلەن خاتىرلىيەلەيمەن. ئاكامغا قىلىدىغان ئىشلارنى، دەيدىغان گەپلەرنى، ماڭىدىغان يوللار ۋە مۇئامىلىلەر، مەسىلەن، يەنە بىر قېتىم كېلىشىمىزدە قايسى ئىشكاپتىن نېمىلەرنى ئېلىپ كېلىدىغانلىقىمىز ھەققىدە نۇرغۇن نەسىھەتلەرنى قىلاتتى( ھەر زامان نەسىھەت قىلىشنى ياخشى كۆرەتتى) پۈتۈن بۇلارنى ھېچ ئاڭلىماستىن پەنجىرىدىن سىرىتقا قارىغان مەن بىلەن بولسا چاقچاقلىشىپ كۈلۈشەتتى.
يەنە بىر قېتىم ئانام يوق چاغدا، دادام ئۆيگە بىر باققۇچى ئەكەلدى. ئاپئاق تەنلىك، پاكار بويلۇق، گۈزەللىكتىن يىراق، تومپىلاق ۋە دائىم كۈلۈپلا تۇرىدىغان، خوجايىندەك ئۆزىگە ئىشىنىدىغان ۋە بىر خىل بىلەرمەنلىك بىلەن بىزگىمۇ شۇنداق قىلىشمىزنى، ئۇنىڭغا كۈلۈمسىرىشىمىزنى دەپ نەسىھەت قىلغان، بەزى تونۇش ئائىلىلەردىكىنىڭ ئەكسىچە تۈرك بولغىنى ئۈچۈن خام خىيال ئويغاتقان بۇ ئايالغا ئاكام بىلەن ئىككىمىز ئانچە كۆنەلمىدۇق. كۆپىنچىسى نېمىس قانلىق، پروتىستانىت بولغان تونۇش باققۇچىلارغا قارىغاندا ئۈستىمىزدە ھېچ «بۇيرۇق» قىلمىغان ۋە ئۆينىڭ ئىچىدە ئىتتىرىشىپ بوغۇشۇشىمىزدىن بىئارام بولغىنىدا «ئۆتۈنەي، ئۆزۈڭلارنى تۇتۇۋېلىڭلار، گۈزەل» دىيىشلىرىنى دادامنىمۇ كۈلدۈرۈپ دوراپ بېرەتتۇق، بۇ ئايالمۇ قىسقا بىر مەزگىلدىن غايىب بولدى.
كىيىنكى يىللاردا دادامنىڭ «يوق بولۇش» ۋەقەلىرىدىن ۋە ئاكام بىلەن قاتتىق بوغۇشۇشلىرىمىزدىن قورققان، قاتتىق ئاچچىقى كەلگەن ئانام غەمكىنلىك بىلەن «بېشىمنى ئېلىپ كېتىمەن» ياكى «دېرىزىدىن ئۆزۈمنى تاشلايمەن» (بىر قېتىم ئۇ گۈزەل پۇتلىرىدىن بىرىنى دېرىزىنىڭ كېشىكىگە ئالغانىدى)، ئۇ چاغدا داداڭلارمۇ ئۇ خوتۇنغا ئۆيلىنىدۇ، دېگەندە مېنىڭ كۆز ئالدىمغا يېڭى ئانا سۈپىتىدە ئانام ئاچچىقىدا ئاغزىدىن قاچۇرۇپ قويغان، كۆپ ھاللاردا تىلغا ئېلىنمايدىغان خوتۇنلاردىن بىرى ئەمەس، ئۇ ئاق بەدەنلىق، يۇمىلاق، ياخشى نىيەتلىك ۋە چېچەن بالا باققۇچى كېلەتتى.
دائىم بىر بىنادا، ئوخشاش ئۆيلەردە، ئوخشاش كوچىدا ياشىغىنىمىزغا قارىماي، ھەقىقەتەن بىر ئائىلىدە بولغىنىمىزغا كىيىن ئىشەنگەنگىنىمگە ئوخشاش، بىر قانچە ئالاھىدە ئەھۋالنىڭ سىرتىدا دائىم ئوخشاش پاراڭلارنىڭ بولغىنى ۋە غالىب بىر ھاياتتا ياشىغىنىمىزغا قارىماي (تەكرارلىق بەختنىڭ مەنبەسى، كاپالىتى ۋە ئۆلۈمىدۇر) قاچان، نەدىن كېلىدىغانلىقى مەلۇم بولمىغان بۇ «يوق بولۇش» لار مېنىڭ كۆڭلۈمنى يېرىم قىلىشتىن كۆرە ھايات داۋامىدىكى زېرىكىشلىك كۈنلەرنىڭ ئىچىدىن ئېلىپ چىقىپ (خۇددى ئانامنىڭ مۇنچىخانىدىكى ئەينىكىدەك) مېنى بىردىنلا باشقا بىر ئالەمگە ئېلىپ بارىدىغان، قىزىقارلىق، ھەيران قالارلىق ئىدى، زەرھەرلىك گۈللەرگە ئوخشايتتى. روھىمنىڭ قاراڭغۇ بىر تەرىپىگە قاراپ توۋلىغان، مېنى مەلىكە قىلغان، مەۋجۇتلۇقۇم ۋە ئۇنۇتۇشنى خالىغان يالغۇزلۇقۇمنى تېخىمۇ بەكرەك ھېس قىلدۇرغان بۇ «يوق بولۇش» پەيتلىرى، ئائىلە پالاكەتچىلىكلىرى، جېدەل- ماجرالىرى ئۈچۈن كۆپ كۆز يېشى تۆكمىدىم.
كۆپىنچە ھاللاردا بۇ جېدەل داستىخاندا باشلىناتتى. كىيىنكى يىللاردا دادام ئالغان ماشىنا (1959 model Opel Record) جېدەللەرنىڭ باشلىنىشىنى ئۈچۈن تېخىمۇ قولايلىق تۇغدۇرۇپ بەردى. چۈنكى، تېز كېتىۋاتقان ماشىنىدىن چۈشۈپ قېلىش داستىخاندىن قوپۇپ كېتىشكە ئوخشاش جېدەلخورلار ئاسانلا قىلالايدىغان ئىش ئەمەس ئىدى. بەزەن كۈنلەپ پىلانلانغان ماشىنا سەپىرىنىڭ ياكى بوغازغا بارىدىغان ئادەتتىكى بازار سەيلىسىنىڭ دەسلەپكى مىنۇتلىرىدا جېدەل پارتىلايدىغانلىقى ھەققىدە ئاكام ئىككىمىز باغلىشاتتۇق: دادام بىرىنچى كۆۋرۈكتىمۇ ياكى بىرىنچى ماي قاچىلاش پونكىتىدىمۇ، ماشىنىنى جىددى تورمۇزلاپ، U شەكلىدە ئايلاندۇرۇپ، يۈكنى باسقان ئىسكىلاتقا ئاچچىقى بىلەن قايتۇرۇپ ئەكەلگەن كاپىتاندەك بىزنى ئۆيگە ئەكىلىپ تاشلاپ، ئۆزى ماشىنىسى بىلەن باشقا بىر يەرگە كېتەتتى.
تېخىمۇ چوڭقۇرلاشقان ۋە شېئىرىي، ياخشى تەرىپىمۇ بولغان ئۇ دەسلەپكى ييللاردا يۈز بەرگەن جېدەللەرنىڭ بىرىدە، ھەيبەليادا بىر ئاخشام ئاناممۇ، داداممۇ داستىخاندىن تۇرۇپ كېتىشكەنىدى. (بۇنداق ۋاقىتلاردا ھەر بىر بالىغا ئوخشاش تامىقىمنى ئانامنىڭ دېگىنىدەك ئەمەس، ئۆزۈم خالىغانچە يەيدىغىنىم ئۈچۈن خوش بولغانىدىم) ئۈستۈنكى قەۋەتتە پۈتۈن كۈچى بىلەن بىر- بىرىگە ۋارقىرىشىۋاتاتتى، ئاكام ئىككىمىز ئالدىمىزغا قاراپ بىردەم جىمجىت ئولتۇرغاندىن كىيىن بىر ئىزتىراپ بىلەن يۇقىرىغا، ئۇلارنىڭ يېنىغا چىقتۇق. (بىر ئىزتىراپ بىلەن، بۇ يەردە بىر تىرناق ئېچىش خىيالىمغا كېلىشى بىلەن ئەسلىدە بۇ ھىكايىلەرنى ئەسلەشنى ھېچ، ھېچ خالىمايدىغانلىقىمنى ھېس قىلدىم)
ئىتتىرىشىپ، قىستىلىپ ئۆيگە كىرگىنىمىزنى تۇيغان ئانام بىزنى بىر ھەملە قىلىپ باشقا ئۆيگە چىقىرىۋەتتى، ئىشىكنى تاقىدى. ئۆي قاراڭغۇ ئىدى. ئەمما ئىككى چوڭ ئەينەك ئىشىك بىلەن ئايرىلغان يەنە بىر ئۆيدىن كۈچلۈك يورۇقلۇق ئۇدۇل كېلەتتى. ئاكام ۋە مەن نوۋىيو سەنئىتى(Art Nouveau)دە نەقىشلەنگەن رەسىملىك ئەينەكنىڭ يورۇقىدا ئانام بىلەن دادامنىڭ بىر- بىرىگە يېقىنلاشقان، يىراقلاشقان، بىر-بىرىگە يېقىن كېلىپ ھەرىكەت قىلىشقان، كىيىن يېڭىباشتىن قۇچاقلاشقان كۆلەڭگىلىرىنى، ۋارقىراشلىرىنى مىدىرلىماستىن تاماشا قىلاتتۇق. كۆزنى ياشلاندۇرىدىغان بۇ كۆلەڭگە ئويۇنىنىڭ سۈرئىتىدىن خۇددى «قارا كۆز» دە بولغىنىدەك، ئارىدا بىر پەردە تەۋرىنىپ تۇراتتى ۋە ھەممە نەرسە ئاق- قارا ئىدى.

9- باب، باشقا بىر ئۆي: جىھانگىر

بەزەن ئانام ۋە دادام بىرلىكتە يوقاپ كىتەتتى. بىر قېتىم، 1957- يىلى قىشتا ئاكام ئىككى قەۋەت ئۈستىدىكى ھامماملارنىڭ ئۆيىگە ۋاقىتلىق چىقىرىلدى. مېنى بولسا بىر ئاخشىمى نىشانتاشقا كەلگەن ھاممام جىھانگىردىكى ئۆيىگە ئەكەتتى. كۆڭلى يېرىم بولمىسۇن دەپ ماڭا بەك ياخشى مۇئامىلە قىلغىنىنى، دەسلەپكى مىنۇتلاردىن باشلاپ تېخى ماشىنىدىكى ۋاقىتتىلا «سېنىڭ ئۈچۈن چەتىنگە دەپ قېتىق ئەكەلگۈزىمەن» دېگىنىنى، قېتىق بىلەن كارىم بولماي بىر شوپۇرى بارلىقىغا قىزىقىپ قالغىنىمنى ئەسلەيمەن. چوڭ دادام سالدۇرغان ۋە يىللار كىيىن بىزمۇ كېلىپ ئولتۇرغان چوڭ بىنادا لىفىت، پار بولمىغانلىقى ۋە ئۆيلىرىنىڭمۇ كىچىك بولۇشىدىن خىياللىرىم سۇغا چىلاشتى. تېخى ئەتىسى يېڭى ئۆيۈمدە ھايات مۇڭلىرىغا كۆنۈشكە تىرىشىۋاتقاندا، ئۇخلاش كىيىمى كېيدۈرۈلۈپ، پەپىلىنىپ ياتقۇزۇلۇپ، چۈشلۈك ئۇيقۇمدىن ئويغانغىنىمدا، پامۇك تۇرالغۇسىدا كۆنگىنىم بويىچە ئۆيدىكى خىزمەتچىگە «ئەمىنە خانىم، كەل مېنى، تۇرغۇزۇپ، كىيىندۈر» دەپ بۇيرۇغىنىمدا كۈتمىگەن بىر شەكىلدە ئېغىزىمنى بۇزۇپ سالغىنىم مېنى ئوسال قىلغانىدى.
بەلكىم بۇ سەۋەبتىن، ئۇ يەردە ئۆتكۈزگەن كۈنلەر داۋامىدا بىر ئاز ئېشىۋالدىم، ھاممام (ئانا تەرەپ)، مۇخبىر، شائىر، تەھرىر (مەللىڭ نىڭ بىر كىتابىنى نەشىر قىلغانىدى)، ئېرى شەۋكەت رادو (Şevket Rado) ۋە مەندىن يەتتە ياش چوڭ، ئون ئىككى ياشلاردىكى نەۋرە ئاكام مەھمەتكە، بىر كۈنى كەچلىك تاماق ۋاقتىدا، تامدىكى ئاق رامكىلانغان بەدىئىي رەسىمدىن بېشىدا قالپاق بولغان سۆيۈملۈك بىر ئوخشىشىم ماڭا قاراۋاتقاندا، تاغامنىڭ باشباقان ئادنان مەندەرەس(Adnan Menderes) ئىكەنلىكىنى دىيىشىم بىلەن ئۈمىد قىلغنىمدەك ھۈرمەت بىلەن قارشى ئېلىنىشنىڭ ئورنىغا كۈلۈشمەكلەرگە ۋە ھەزىل سوئاللارغا يول ئاچقىنىم ئۈچۈن ئۆزۈمنى ئۇۋال قىلىنغاندەك ھېس قىلغان ئىدىم. چۈنكى تاغامنىڭ باشباقان ئىكەنلىكىنى ئىچىمدىن جەزملەشتۈرگەن ئىدىم.
ئەمما بۇ ئىشەنچ پەقەت خىيالىمنىڭ بىر بۇرجىكىدە ئىدى. تاغام ئۆزخان بىلەن باشباقان ئادناننىڭ ئاخىرقى ئىككى ھەرپى ماس كەلگەن بەش ھەرپلىك ئىسىملىرى، باشباقان ئادناننىڭ ئۇ ۋاقىتتا تاغاممۇ ئۇزۇن مەزگىل ياشىغان ئامېرىكىغا كەتكەنلىكى، ئىككىلىسىنىڭ رەسىملىرىنى ھەر كۈنى نەچچە قېتىم كۆرۈشۈم (بىرىنى گېزىتلەردە، يەنە بىرىنى چوڭ ئانامنىڭ سالونىنىڭ ھەر يېرىدە) ۋە بەزى رەسىملەردە بىر- بىرىگە تولىمۇ ئوخشايدىغانلىقى مەندە بۇ خاتالىشىشنى پەيدا قىلغان ئىدى. كىيىنرەك ھاياتتا بەك كۆپ ئىشەنچ، چۈشەنچە، كۆز قاراش، ھۆكۈم، خاتا چۈشەنچە ۋە ئىستېتىك تاللىشىمنى ئوخشاش بىر ئەقلىي ھەركەتلەندۈرگۈچ كۈچى بىلەن تەرەققىي قىلدۇرغىنىمنى پەرق ئېتىشىممۇ مېنى بۇ كۆنۈپ قالغانلىرىمدىن بەك قۇتۇلدۇرۇپ كېتەلمىدى.
ئەينى ھەتتا ئوخشاپ قالىدىغان ئىسمى بولغان ئىككى كىشىنىڭ شەخسىيىتىنىڭمۇ ئوخشىغىنىغا، بىلمەيدىغان يەرلىك ياكى يات سۆزلەرنىڭ ھەرىپلىرى يېقىن كېلىدىغان مەن بىلىدىغان سۆزلەر بىلەن يېقىن مەنىلىك ئىكەنلىكىگە، غەمزىلىك بىر ئايالنىڭ روھىدا ئۇنىڭدىن ئاۋۋالراق تونۇغان غەمزىلىك بىر ئايالنىڭ روھىدىكى مەلۇم ئوخشاش يەرلىرىنىڭ بولۇشىغا، سېمىزلەرنىڭ بىر- بىرىگە ئوخشايدىغانلىقىغا، يوقسۇللار ئارىسىدا مەن بىلمەيدىغان بىر ئورتاقلىق بولغىنىغا، بىرازىلىيە بىلەن بەزەليە(كۆك پۇرچاق) ئارىسىدا بىر باغلىنىش بارلىقىغا (بىرازىلىيە بايرىقىدا يوغان بىر بەزەليە بار ئىدى)، بەزى ئامېرىكىلىقلارنىڭ تۈركىيە بىلەن ھىندىستان ئارىسىدا بىر باغلىنىش بارلىقىغا ئىشەنگىنىگە ئوخشاش «ساددىلارچە» ئىشىنىمەن.
يەنە تېخى، خۇددى باشباقان بىلەن تاغامنى خىيالىمدا كېسىشتۈرگەن نۇقتىلارنى ئەينەن ساقلىنىپ قالىدۇ دەپ ھېسابلىغىنىمغا ئوخشاش، مەسىلەن،ھەر قېتىم پالەكلىك تۇخۇم يېگەندە بىر تاماقخانىدا پالەكلىك تۇخۇم يەۋاتقىنىمدا كۆرۈشكەن يىراق بىر تۇغقىنىمىزنىڭ(بالىلىقىمنىڭ ئىستانبۇلنىڭ گۈزەللىكى، كوچىلاردا، دۇكانلاردا دائىم تونۇش، تۇغقانلار بىلەن ئۇچرىشىپ قېلىش ئىدى) مۇ ئاشۇ تاماقخانىدا پالەكلىك تۇخۇم يەۋاتقانلىقىغا ئەقلىمنىڭ بىر يەرلىرىدىن ئىشىنەتتىم.
ھاياتنى شېئىرىي تۈسكە ئىگە قىلىپ قولايلاشتۇرغان بۇ يېڭىلىشلارغا كۆرە بەك ئېرەنشىپ كەتمەسلىكىم، ئۆزۈمنىڭ ئۆيىدەك كۆرەلمىگەن بۇ يېڭى ئۆيدە تېخىمۇ يۈرەكلىك ھالدا بەزى ئىشلارنى سىناپ بېقىشىمغا يول ئاچتى. ھەر ساباھ، نەۋرە ئاكام نېمىس ئوتتۇرا مەكتىپىگە كەتكەندىن كىيىن ئۇنىڭ يوغان، قېلىن، چىرايلىق كىتابلىرىدىن بىرىنى ئالدىمغا ئاچاتتىم(پەمىمچە Brockhaus دېگەن بىر جىلىد ئىدى) ئورۇندۇقتا ئولتۇرۇپ كۆرگەن قۇرلارنى ئەينەن كۆچۈرەتتىم. نېمىسچە ۋە ياكى ئوقۇش- يېزىشنى بىلمىگىنىم ئۈچۈن ھېچنەرسىنى چۈشەنمەستىن قىلغان بۇ ئىشىم يېزىشتىن بەكرەك رەسىم سىزىشقا ئوخشار. بەتلەرنىڭ، جۈملىلەرنىڭ ئوخشىتا، ئوخشىتا رەسىمىنى سىزاتتىم. مەن تەستىرەك يازغان گوتىك ھەرپلەردىن تۈزۈلگەن بىرىنى يېزىپ بولۇپ بىر بۈيۈك چىنار دەرىخىنىڭ مىڭلارچە ياپرىغىنى بىرمۇ- بىر سىزغان بىر سەپەۋى (ئىران ھۆكۈمدارى، شاھ ئىسمائىلنىڭ نەسەبى ۋە بۇ نەسەپكە مەنسۇپ كىشى، ت) نەققاشى دەك نەزىرىمنى قەغەزدىن يۆتكەپ پەنجىرىدىن سىرىتقا، كوچىمۇ- كوچا دېڭىزغا سوزۇلغان تۆپىلىكلەردىكى بوش چۈشكۈن يەرلەر ۋە بىنالار ئارىسىدىن كۆرۈنگەن بوغازغا، كېمىلەرگە قاراپ كۆزۈمنى ئارام ئالدۇراتتىم.
ئىستانبۇلدا بىر مەھەللە ھاياتى بولغىنىنى، شەھەرنىڭ ھېچكىم ھېچكىمنى تونۇمايدىغان بىر يەر، ھايات تاملار بىلەن ئايرىلغان، ئۆلگەنلەر بىلەن بايرام قىلىۋاتقانلارنىڭ بىرى- بىرىدىن خەۋەرسىز ئەمەس، ھەر كىمنىڭ ئۇزاق- يېقىن بىر- بىرىنى بىلىدىغان بىر مەھەللە «كوماندىسى» بولغىنىنى، تېخىمۇ كىيىنرەك بىزنىڭمۇ (بىز بارغانسىرى يوقسۇللىشىۋاتقاندا) كۆچكەن جىھانگىردە تۇنجى قېتىم چۈشەندىم. پەنجىرىدىن باققىنىمدا پەقەت بىنالار ئارىسىدىن كۆرۈنگەن دېڭىزنى ۋە ئاستا- ئاستا پەرق ئەتكەن شەھەر قاتناش پاراخوتلىرىنىلا(ۋاپۇر) ئەمەس، بىنالار، ئۆيلەر ئارىسىدىكى باغچىلارنى، تېخى يىقىلمىغان قوناقلارنى، كونا تاملارنى، ئۇلارنىڭ ئارىسىدا ئوينىغان بالىلارنىمۇ كۆرەتتىم. بوغازغا قارايدىغان كۆپلىگەن ئىستانبۇل ئۆيلىرىدە بولغىنىغا ئوخشاش ئالدىدا چۆرگىلەپ- ئايلىنىپ دېڭىزغا توغرا كەتكەن بىر تاشيول بار ئىدى. قارلىق كېچىلەردە مەنمۇ ھاممامنىڭ ئوغلى بىلەن ئارىلىرىغا يىراقتىن بولسىمۇ قېتىلغان ئۇ بالىلار بۇ يوكۇشتىن چانا بىلەن تۆۋەنگە چۈشەتتى، پەلەمپەيلەر، تاختا پارچىلىرى ئۈستىدىن پۈتۈن مەھەللىگە ئاڭلانغۇدەك شاۋقۇن- سۈرەن بىلەن قاياتتى.
ئۇ زامانلار يىلدا 700 يۈزگە يېقىن فىلىم ئىشلەپ ھىندىستاندىن قالسىلا دۇنيادا ئىككىنچى ئورۇنغا ئۆتتۇق دەپ ماختانغان تۈرك فىلىم سانايىنىڭ مەركىزى بەيئوغلى دا، يېشىلچام(Yeşilçam) كوچىسىدا، ئون مىنۇتلۇق يىراقلىقتا بولغىنى ۋە كۆپلىگەن ئارتىسلار جىھانگىردە ياشىغىنى ئۈچۈن كوچىلار بۇ فىلىملەردە دائىم ئەينى روللاردا، ئەينى ئىككىنچى كىملىكىنى جانلاندۇرغان تاغىلار، سۇلغۇن ۋە گىرىم قىلغان ھاممىلار بىلەن تولغان ئىدى. ئۇلارنى كۆرگەن بالىلار بۇ ھارغىن ئارتىسلارنىڭ ئوينىغان كۈلكىلىك ۋە تۆۋەن دەرىجىلىك روللىرى (مەسىلەن، دائىم ياش خىزمەتچىلەرنىڭ كەينىدىن يۈرىدىغان سېمىز ۋە قېرى، بۇزۇقنىڭ رولىنى جانلاندۇرغان ۋاھى ئۆز Vahi Öz) نى ئېسىگە ئالغىنىچە كەينىدىن يۈگۈرەتتى.
يامغۇرلۇق كۈنلەردە يول تاشلىرى ئۈستىدە چاقلىرى قايغان ماشىنىلارنىڭ، يۈك ماشىنىلىرىنىڭ  چىقىشى قىيىنلاشقان يولنىڭ ئۈستىدە، قۇياشلىق كۈنلەردە بىردىنلا مىنبۇس پەيدا بولۇپ ئىچىدىن چىققان ئارتىسلار، چىراغچىلار، ۋە «فىلىم گورۇپپىسى» 10مىنۇت ئىچىدە بىر ئاشىق سەھنىسىنى شاق- شۇق تارتىپ غايىب بولاتتى. يىللاردىن كىيىن بىر تاسادىپىيلىق بىلەن بۇ رەڭسىز فىلىمنى تېلىۋىزوردىن كۆرگىنىمدە ئەسلى تېمىنىڭ ئاشىق ياكى جېدەل گە ئوخشاش سەھنە ئارقا كۆرۈنۈشلىرىنىڭ ئارقىدىن كۆرۈنگەن بوغاز ئىچى ئىكەنلىكىنى چۈشىنەتتىم.
مەھەللە ھاياتىدا پۈتۈن غەيۋەتلەرنىڭ توپلىنىپ، باھالىنىپ، ئەھمىيەت بېرىلىپ يېڭىدىن تارقىلىدىغان بىر مەركەز (كۆپىنچە زامانلاردا بىرەر دۇكان) بولۇشى كېرەكلىكىنىمۇ جىھانگىردە بىنالار ئارىسىدىن بوغازغا قاراۋېىتىپ بىلدىم. جىھانگىردە بۇ مەركەز بىزنىڭ بىنانىڭ ئاستىدىكى باققال دۇكىنى ئىدى. كۆپىنچە قوشنىلاردەك رۇم باققال لىگوردىن بىر نەرسە ئالماقچى بولساڭ، ئۈستى قەۋەتتىن تانا بىلەن بىلەن بىر سېۋەت چۈشۈرۈپ، ئالماقچى بولغىنىڭنى ۋارقىراپ تۇرۇپ تۆكەتتىڭ.
تېخىمۇ كىيىنكى يىللاردا بىزمۇ شۇ بىناغا كۆچكىنىمىزدە ئانام باققالغا نان، تۇخۇم دەپ ۋارقىراشنى مۇناسىپ كۆرمىگىنى ئۈچۈن باشقا قوشنىلارنىڭكىدىن مودا بولغان سېۋىتىنىڭ ئىچىگە بىر تىزىملىك سالاتتى. ھاممامنىڭ يارىماس ئوغلى بولسا پەنجىرىنى ئېچىپ، يولدا پۈتۈن كۈچى بىلەن تەستە چىقىۋاتقان ھارۋىلارنىڭ ئۈستىگە بىر نەرسىلەرنى ئاتماقچى بولاتتى(تۈكۈرەتتى). ھەتتا بۈگۈنكى كۈندىمۇ ئۈستىدىن كوچىغا قارايدىغان بىر پەنجىرە كۆرگىنىمدە، ئەجەبا پەستە ئۆتۈپ كېتىۋاتقانلارغا قانداق تۈكۈرىدىغاندۇ دەپ ئويلاپ كېتىمەن بىر تەشۋىش بىلەن.
ھاممامنىڭ ئېرى شەۋكەت رادو، مۇۋەپپەقىيەتسىز شائىرلىق بىلەن ئۆتكەن ياشلىق ھاياتىدىن كىيىن مۇخبىرلىق ۋە تەھرىرلىك بىلەن شۇغۇللىنىۋاتتى، ئۇ ۋاقىتلاردا تۈركىيەنىڭ ئەڭ كۆپ ئوقۇلغان ھەپتىلىك ژۇرنىلى «ھايات» نى چىقىراتتى، ئەمما بەش ياشتا نە بۇلارنى نە تاغامنىڭ مەندىكى ئىستانبۇل پىكىرىنىڭ شەكىللىنىشىگە يول ئاچقان كۆپلىگەن شائىرنىڭ، يازغۇچىلارنىڭ- يەھيا كەمال بىلەن تانپىناردىن، شەھەرنىڭ گەۋدىسىنى ۋە يوقسۇللۇقىنى ئەكىس ئەتتۈرگەن دېككىنىس Dickens قا ئوخشاش مېلودراماتىك (melodramatic) بالىلار ھېكايىسى يازغان كەمالەتتىن تۇغچى (Kemalettin Tuğcu) غا قەدەر تونۇيدىغانلىقىنى، دوست، خىزمەتداش بولغىنى بىلەن كارىم يوق ئىدى. مېنى پەقەت تاغامنىڭ نەشىر قىلغان ۋە ئوقۇش يېزىشنى ئۆگەنگەندىن كىيىن ھاممام بىزگە ھەدىيە قىلغان ۋە ئوقۇپ- ئوقۇپ يادا بولۇپ كەتكەن يۈزلەرچە بالىلار كىتابى (مىڭبىر كېچە ھېكايىلىرىدىن تاللانمىلار، ئاندېرسون چۆچەكلىرى، قېرىنداش ھېكايىلىرى (Doğan Kardeş ciltleri) ، كەشپىياتلار ۋە كەشپىياتچىلار ئىنىسكىلوپىدىيىسى) ھاياجانلاندۇراتتى.
ھەپتىدە بىر قېتىم ھاممام مېنى ئېلىپ نىشانتاشتىكى ئۆيگە، ئاكامنى كۆرگىلى ئېلىپ باراتتى. ئاكام پامۇك تۇرالغۇسىدا ئۆزىنىڭ نەقەدەر بەختلىك ئىكەنلىكىنى سۆزلەيتتى، ناشتىدا تۇزلانغان بېلىق يېگەنلىرىنى، ئاخشاملىرى كۈلۈشۈپ ئوينىغانلىرىنى، ئائىلە قىزغىنلىقى ئىچىدىكى مەن سېغىنغان ھەممە ئىشلاررنى قىلغانلىقىنى، تاغام بىلەن پۇتبول ئوينىغانلىقىنى، يەنە بىر تاغامنىڭ ماشىنىسى بىلەن بازار كۈنى بىرلىكتە بوغازغا بارغانلىقىنى، ئاخشاملىرى رادىيودا تەنتەربىيە ۋاقتىنى ۋە سەھنە ئەسەرلىرىنى ھېچ قولدىن بەرمەي ئاڭلىغانلىقىنى زوق- شوق بىلەن سۆزلەيىتتى. كىيىن ماڭا «سەن كەتمە، بۇ يەردە قال» دەيتتى.
جىھاگىرگە قايتىش ۋاقتى كېلىشىگە ئاكامدىن ۋە ئىشىكى تاقاغلىق بولغىنى ئۈچۈن مېنى مۇڭلاندۇرغان بىزنىڭ دائىرىدىن ئۇزاقلاشماق ماڭا ئېغىر كېلەتتى. بىر قېتىم ئايرىلىدىغان چاغدا ھۆڭگىرەك ئېتىپ يىغلاپ ئىشىكنىڭ يېنىدىكى پار تۇرۇبىسىغا پۈتۈن كۈچۈم بىلەن ئېسىلىۋالغىنىمنى، ھەر كىمنىڭ بېشىمغا ئولىشىپ، شېرىن- شېكەر سۆزلەر بىلەن بەزلەشكە تىرىشقانلىقى ۋە بىرئاز زورلۇق بىلەن قولۇمنى ئاجرىتىشقا ئۇرۇنغىنىنى، قىلغىنىمدىن ئۇيالغىنىمغا باقماي، ھاڭغا چۈشۈپ كەتمەسلىك ئۈچۈن ئاخىرقى دەقىقىدە شاخقا ئېسىلغان رەسىملىك رومان قەھرىمانلىرىدەك ئۇزۇنغىچە قولۇمنى ئاجراتماي تۇرۇۋالغىنىمنى ئەسلەيمەن.
بۇ بىر ئۆيگە باغلانغان رىشتىمۇ؟ بەلكىم. چۈنكى 50 يىل كىيىن ھېلىمۇ شۇ بىنادا ياشاۋاتىمەن. ئۆي، مېنىڭ ئۈچۈن ئۆيلەرنىڭ، سەرەمجانلارنىڭ گۈزەللىكىدىن بەكرەك، كاللامدىكى دۇنيانىڭ بىر مەركىزى بولغىنى ئۈچۈن مۇھىمدۇر. ئەمما مۇڭلىرىمنىڭ ئارقىسىدا، ئانا، دادا جېدەللىرى، دادام بىلەن تاغامنىڭ ئارقىمۇ- ئارقا ۋەيران بولۇشىدىن پېقىرلىشىپ كېتىشىمىز ۋە ئائىلە ئىچى زور مال-مۈلۈك داۋالىرىنى يېقىندىن، مۇرەككەپ ۋە بالىلارچە بىر شەكىلدە سېزىشمۇ بار ئىدى. دەردىمنى پۈتۈنى بىلەن ھەمدە چوڭ ئادەملەردەك پەرق ئەتمەك، ئۇنىڭ بىلەن يۈزلىشەلىمەك، بۇ ھەقتە بىۋاستە پاراڭلاشقاچ، ئەڭ بولمىغاندا ئازابنى تېشىمغا چىقىرىشنىڭ ئورنىغا، خىيالىمنىڭ غەلىتە ھالدا فوكۇس نۇقتىسىنى ئۆزگەرتىشلىرى، ئالداش ۋە ئۇنتۇش ئويۇنلىرى بىلەن ئۇنى سىرلىق بىر تۇيغۇ ھالىغا كەلتۈرگەن ئىدىم.
بۇ تۇيغۇ كاللامنىڭ ئىچىدىكى ئىككىنچى دۇنيا بىلەن ۋە گۇناھكارلىق تۇيغۇلىرى بىلەن بىرلىشەتتى. بۇ مۇرەككەپ ھالغا مۇڭ دەيلى. بۇ مۇڭنى دەل بىر ئايدىڭ تەرىپى بولمىغانلىقى ۋە بۇ سەۋەبتىن ئەمەلىيەتنى پەردىلىگەن، ئۇنىڭ بىلەن تېخىمۇ راھەت ياشىشىمىزغا يارىغان بىر نەرسە بولغىنى ئۈچۈن، سوغۇق بىر قىش كۈنى ئاستىغا گۈر- گۈر ئوت يېقىلغان بىر چەينەكنىڭ پەنجىرە ئەينىكىدە پەيدا قىلغان ھورلىرىغا ئوخشىتايلى. ھوردالغان ئەينەكلەر مەندە مۇڭ ئويغاتقىنى ئۈچۈنمۇ بۇ ئۆرنەكنى تاللىدىم. ئۇ ئەينەكلەرگە قاراشنى، كىيىن ئورنۇمدىن تۇرۇپ بارمىقىم بىلەن ئەينەككە بىرنەرسىلەر يېزىپ، سىزىشنى ھېلىمۇ ياخشى كۆرىمەن. مۇڭدىن سۆز ئېچىشنىڭ مۇنداق بىر تەرىپىمۇ بار چۈنكى. بارمىقىم بىلەن ھوردالغان ئەينەككە يازا- يازا ھەم ئىچىمدىكى مۇڭنى تارقىتىپ، كۆڭلۈمنى خۇش قىلىمەن، ھەم بۇ يېزىش، سىزىشنىڭ ئاخىرىدا ئەينەكنى سۈرتۈپ سىرىتتىكى مەنزىرىنى كۆرەلەيمەن. ئەمما مەنزىرىمۇ ئىنسانغا مۇڭلۇق تۇيۇلىدۇ ئاخىر. پۈتۈن شەھەرنىڭ تەقدىرىدەك كۆرۈنگەن بۇ تۇيغۇنى بىر ئاز چۈشىنىشىمىز لازىم.  

10- باب، مۇڭ- قايغۇ - قىسمەت

يىلتىزى ئەرەبچە «ھۈزۈن» كەلىمىسى قۇرئاندا بۈگۈنكى كۈندە تۈركچىدە قوللىنىلغانغا يېقىن بىر مەنىدە ئىككى ئايەتتە، ئۇنىڭدىن باشقا «ھازەن» شەكلىدە ئۈچ ئايەتتە چىقىدۇ. ھەزرىتى مۇھەممەد ئەلەيھىسالامنىڭ ئايالى خەدىچە بىلەن تاغىسى ئەبۇ تالىپ ۋاپات بولغان يىلنىڭ «سەنەتۇل ھۈزۈن» (ھۈزۈن يىلى) دېيىلىشى، كەلىمىنىڭ ئېغىر روھى ھالەتتىن پەيدا بولغان بىر تۇيغۇنى بىلدۈرىدىغانلىقىنى ئىسپاتلايدۇ. ئوقۇغانلىرىم بۇ سۆزنىڭ بىر يوقىلىش بىلەن، ئۇ پەيدا قىلغان روھى ئازاب ۋە قايغۇ بىلەن مۇناسىۋەتلىك مەنىسىنىڭ كىيىنكى ئەسىرلەردە ئىسلام تارىخىدا بىر كىچىك دەزگە يول ئاچقىنىنى، ئىككى خىل ئاساسىي چۈشەنچىنىڭ ئوتتۇرىغا چىققىنىنى ھېس قىلدۇراتتى.
ھۈزۈن(مۇڭ) دېگىنىم تۇيغۇنىڭ دۇنياغا، ماددى مەنپەئەت ۋە زوقلارغا زىيادە بېرىلىپ كېتىشنىڭ بىر نەتىجىسى بولغىنىنى ئىشارە قىلىدىغان بىرىنچى كۆز قاراش: «ئەگەر بۇ ئۆتكۈنچى دۇنياغا ئارتۇقچە بېرىلمىسەڭ ئىدىڭ، يەنى ياخشى، چىن مۇسۇلمان بولساڭ ئىدىڭ، بۇ دۇنيانىڭ يوقالغۇچى نېمەتلىرى بىلەن ئارتۇقچە كارىڭ بولماس ئىدى». تەسەۋۋۇپنى مەنبە قىلغان ئىككىنچى كۆز قاراش بولسا كەلىمىنىڭ مەنىسى ۋە بۇ يوقىلىش ۋە ئازاب تۇيغۇسىنىڭ ھاياتتىكى ئورنغا نىسبەتەن تېخىمۇ زۆرۈر ۋە چۈشىنىشلىك. تەسەۋۋۇپ نۇقتىئنەزىرىدىن قارىغاندا ھۈزۈن ئاللاھقا يېتەرلىك ھالدا يېقىن بولمىغانلىقتىن، بۇ دۇنيادا ئاللاھ ئۈچۈن يېتەرلىك بىر ئىش قىلالمىغانلىقتىن پەيدا بولغان بىر قىيىنلىق تۇيغۇسىنى مەنبە قىلىدۇ. ھەقىقى بىر تەسەۋۋۇپ يولۇچىسىنىڭ مال- مۈلۈك، ھەتتا ئۆلۈمگە ئوخشاش دۇنيا دەرتلىرى بىلەن پەرۋايى پەلەك بولغىنىغا كۆرە، ئۇنىڭغا ئازاب بەرگەن يوقلۇق، غايىپ بولۇش ۋە يېتەرسىزلىك تۇيغۇسىنىڭ ئاللاھقا يېقىنلىشالماسلىق، روھىي ھاياتىغا چوڭقۇرلىيالماسلىقىدەك بىر تەرىپى بولسا كېرەك.
ھەتتا بۇ سەۋەبتىن، مۇڭنىڭ بارلىقى ئەمەس، يوقلۇقى بىر ئۆكسۈكلۈكتۇر. مۇڭلانماسلىقنى بىر مۇڭلىنىش سەۋەبى ھېسابلاپ، يېتەرلىك ھالدا غەمگە چۆكمىگەنلىكى ئۈچۈن كۆڭلى يېرىم بولىدىغان بىر خىل مەنتىقىنىڭ نەتىجىسىگە تۇتىشىدىغان بۇ چۈشەنچە، ئىسلام مەدەنىيىتىدە مۇڭغا دائىملىق بىر ئېتىبار بەردى. بۇ كەلىمىنىڭ كىيىنكى ئىككى يۈز يىلدا ئىستانبۇل كۈلتۈرىدە، كۈندىلىك ھاياتتا، شېئىردا كەڭ قوللىنىلىشى، مۇزىكىدا بۇ تۇيغۇنىڭ ئۈستۈنلۈكنى ئېگەللىشى ئەلبەتتە بۇ ئېتىبار بىلەن مۇناسىۋەتلىك- ئەمما كىيىنكى يۈزيىلدا ئىستانبۇلنىڭ ۋە بۇ يەردە ياشىغانلارنىڭ بىر- بىرلىرىگە بەدىلى بىلەن يۇقتۇرغان ئەڭ كۈچلۈك ۋە دائىمىي تۇيغۇنىڭ مۇڭ ئىكەنلىكىنى، پەقەت بۇ كەلىمىنى تەسەۋۋۇپ ئېتىبارى بىلەنلا چۈشەندۈرۈش يېتەرسىز بولۇپ قالىدۇ.
كىيىنكى يۈز يىللىق ئىستانبۇل مۇزىيىدا مۇڭنىڭ بىر روھىي ھالەت سۈپىتىدىكى ۋەزىنلىك ئورنىنى ياكى مودىرىن (modern) تۈرك شېئىرلىرىدىكى مۇڭ ئۇقۇمىنىڭ قېلىپلاشقان كەلىمە ئىكەنلىكى (خۇددى ساراي شېئىرلىرىدىكى مەزمۇنلارغا ئوخشاش)، ھەم بىر تۇيغۇ سۈپىتىدە، ھەم ھاياتتىكى مەغلۇبىيەت، ئىستەكسىزلىك ۋە بېكىنمىلىكنى ئاڭلاتقان بىر چۈشەنچە سۈپىتىدىكى مۇھىم ئەھمىيىتىنىمۇ پەقەت كەلىمىنىڭ تارىخى ۋە ئېتىبارى بىلەن چۈشىنىش مۇمكىن ئەمەس. بالىلىقىمدىكى ئىستانبۇلنىڭ مەندە ئويغاتقان بۈيۈك مۇڭ تۇيغۇسىنىڭ مەنبەسىنى بىلىش ئۈچۈن، بىر تەرەپتىن تارىخقا- ئوسمانلى دۆلىتىنىڭ يىقىلىشىنىڭ ھاسىلاتلىرىغا، يەنە بىر تەرەپتىن بۇ تارىخنىڭ شەھەرنىڭ «گۈزەل» مەنزىرىلىرىدە ۋە ئىنسانلاردا ئەكىس ئەتكەن ھالىتىگە قاراش كېرەك. مۇڭ ئىستانبۇلدا مۇھىم بىر يەرلىك مۇزىكا تۇيغۇسى، شېئىر ئۈچۈن ئاساسلىق بىر كەلىمە، بىر خىل ھايات قارىشى، بىر روھىي ھالەت ۋە شەھەرنى شەھەر قىلىپ تۇرغان مەنقۇلاتلار ئىشارە قىلغان نەرسىدۇر. پۈتۈن بۇ خاسلىقلارنى ئوخشاش بىر ۋاقىتتا ئۆزىدە مۇجەسسەملىگىنى ئۈچۈنمۇ مۇڭ شەھەرنىڭ غۇرۇر بىلەن ئۆزلەشتۈرگەن ياكى ئۆزلەشتۈرگەن قىياپەتكە كىرىۋالغان بىر روھىي ھالىتىدۇر. بۇ سەۋەبتىنمۇ پايدىسىز بولغىنى قەدەر، پايدىلىق تەرىپىمۇ بولغان بىر تۇيغۇ.
بۇ كەلىمە ئىشارە قىلغان ئۆزگەرگەن شەيئىگە چوڭقۇرلاپ كىرىش ئۈچۈن مۇڭنى ئېتىبارلىق ۋە شېئىرىي بىر كەلىمە ۋە تۇيغۇ سۈپىتىدە ئەمەس، بىر كېسەللىك سۈپىتىدە كۆرگەنلەرنىڭ سۆزىگە كېلەيلى. ئەل كىندى (Kindi El) نىڭ سۆزلىرىگە قارىغاندا تۇيغۇ پەقەت بىز سۆيگەن ئىنسانلارنىڭ ئۆلۈمى ياكى بىر يوقىلىش بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئەمەس، غەزەب، ئاشىق، ئۆچمەنلىك، خام خىيالغا ئوخشاش كېسەللىك بىلەن، كۆپىنچە روھىي ھالەت بىلەن مۇناسىۋەتلىك. پەيلاسوپ ۋە تببى ئالىم ئىبىن سىنامۇ بۇ تېمىغا موشۇنداق كەڭ مەنىدىن قارىغان، چارىسىز بىر سەۋداغا تۇتۇلغان بىر ياشنىڭ كېسەللىك  دېئاگنوزى ئۈچۈن ئۈزۈم شارابىدەك ھېسابلاپ، تۇتقۇنى بولغان قىزنىڭ ئىسمىنىڭ ئېيتىلىشىدەك مۇڭ  دەفئى قىلىش ئۇسۇللىرىنى تەكلىپ ئېتىدۇ.
كلاسسىك ئىسلام چۈشەنچىلىرىنىڭ بۇ تېمىغا يېقىنلىشىشى، 17- ئەسىرنىڭ بېشىدا «قايغۇنىڭ ئاناتومىيىسى» (Melankolinin Anatomisi ناملىق ) 500 بەتلىك غەلىتە ئەمما قىزىقارلىق بىر كىتاب يازغان ئوكسىفورد پروفېسسورى روبېرىت بۇرتون (Robert Burton) نىڭ چۈشەنچىلىرى بىلەن سېلىشتۇرۇشقا ئېلىپ بارىدۇ. (بولمىسا ئىبىن سىنانىڭ ‹مۇڭ پېئىلى› Fi'l Hüzn ناملىق ئەسىرى كىچىك بىر رىسالەدۇر.) بۇ قاراڭغۇ ئازابنىڭ سەۋەبى بولغان ئۆلۈم قورقۇنچى، مۇھەببەت، مەغلۇبىيەت، فەسات(پىتنە- پاسات) ئالىمى قاتارلىقلارنى يېمەك- ئىچمەكلەرگە ئوخشاش كۆپلىگەن ۋە باشقا- باشقا ئىنىسكىلوپىدىيەگە ئوخشاپ كېتىدىغان شەكىلدە ساناپ تۆككەن ۋە داۋاسى- تەدبىرىدىمۇ كۆرۈنەرلىك ئورتاقلىق بولغان- تىبابەت بىلەن پەلسەپىنى بىرلەشتۈرۈشكە تىرىشقان؛ مەنتىقە، ئىش، مۇسىبەتلەرگە كۆنمەك، ئەخلاق، ئىنتىزام، پەرھىزگە ئوخشاش ئۆزگەرگەن چارە- تەدبىرلىرىدىن باشقا بىر دۇنيانىڭ كۈلتۈرەل ھاسىلاتلىرى ئىكەنلىكىنى بىلگىلى بولىدىغان بۇ تېكىستلەرنىڭ بىر يېقىنلىقى بولغىنى چۈشىنىشلىك.
قارا سەۋدانىڭ مۇڭنىڭ بىر ئاساسلىق مەنبەسى ھېسابلىنىشى ۋە melankoli كەلىمىسىنىڭ Aristo زامانىسىدىن قالغان يىلتىزى (melania kolekara safra) پەقەت تۇيغۇنىڭ بۇ كۆپ بىلىنگەن رەڭگىنىلا ئەمەس، مۇڭ ۋە melankoli كەلىمىلىرىنىڭمۇ بىر زامانلار (خۇددى بۈگۈنكى چۈشكۈنلىشىش depresyon كەلىمىسىدەك) يەلپۈگۈچتەك يېيىلغان قارا بىر ئازابقا ئىشارە قىلغىنىنى كۆرسىتىدۇ. كەلىمىلەرنىڭ قوللىنىلىشىدىكى ئاساسلىق پەرق ئۆزىمۇ قايغۇلۇق ئىكەنلىكىدىن پەخىرلەنگەن بۇرتون نىڭ قايغۇنى بەخىتلىك بىر يالغۇزلۇققا يول ئاچقىنى، خىيال كۈچىنى راۋاجلاندۇرغىنى ئۈچۈن زامان- زامانلار خۇشال بولۇشى ۋە قارا تۇيغۇنىڭ يا سەۋەبى يا نەتىجىسى بولسۇن يالغۇزلۇقنى بۇ ئازابنىڭ دەل مەركىزىگە قويۇلۇشى ئارقىلىق ئوتتۇرىغا چىقىرىدۇ. بولمىسا مۇڭ ھەم تەسەۋۋۇپتا (ئورتاق غايە بولغان ئاللاھتىن ئۇزاق قالغىنىمىز ئۈچۈن) ھەمدە ئۇنى بىر كېسەللىك دەپ بىلگەن El Kindi مۇ بۇ چۈشەنچىنى كلاسسىك ئىسلام چۈشەنچىسىدە جامائەتنىڭ ئېتىبارى بىلەن ئۆلچىنىدىغان، جامائەتكە  قايتىشىمىزغا كارغا كېلىدىغانلىقى ئۈچۈن قوبۇل قىلغان ۋە نەتىجىدە جامائەت بىلەن، ئورتاق غايە بىلەن بېرىكتۈرگەن بىر ئىش.
مېنىڭ چىقىش نۇقتام، ھوردالغان دېرىزىلەرگە قارىغاندا بىر بالا ھېس قىلغان تۇيغۇ ئىدى. ئەمدى مۇڭنى (قايغۇ، melankoli دىن پەرقلەندۈرگەن نەرسىگە كېلىمىز. بىرلا كىشى تۇيغان melankoli(قايغۇ) سىغا ئەمەس، مىلىيونلارچە كىشى ئورتاق ھېس قىلغان ئۇ قارا تۇيغۇغا، مۇڭغا يېقىنلىشىمىز. بۇ يەردە مەن پۈتۈن بىر شەھەرنىڭ، ئىستانبۇلنىڭ مۇڭىدىن سۆز ئېچىۋاتىمەن.
شەھەر بىلەن شەھەردە ياشىغانلارنى بىرلەشتۈرگەن ئۇ ئوخشىشى يوق تۇيغۇنى چۈشىنىشكە ئۇرۇنۇشتىن ئىلگىرى، مەنزىرە رەسىمنىڭ ئەسلى تېمىسىنىڭ مەنزىرىنىڭ ئۆزى بىلەن باراۋەر ئويغاتقان تۇيغۇ ئىكەنلىكىنى ئەسلەيلى. بۇ 19- ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىسىدا، خاس رومانتىزىمچىلار ئارىسىدا كۆپ تەكرارلانغان بىر چۈشەنچە ئىدى. بودلېر (Baudelaire)، ئىۋگىنى(Eugene)، دېلاكرويىكىس(Delacroix) نىڭ رەسىملىرىنىڭ ئەڭ دىققەت تارتقان خاسلىقىنىڭ ئۇلارنىڭ قايغۇسى (melankoli) ئىكەنلىكىنى سۆزلىگىنىمىزدە رومانتىزىمچىلار ۋە كىيىنرەك «تەقلىتچى» رەسساملاردەك بۇ كەلىمىنى پۈتۈنلەي بىر مەدھىيە سۈپىتىدە قوللىناتتى. دېلاكرويىكىس، بودلېر ھەققىدىكى چۈشەنچىلىرىنى 1846- يىلى يازغاندىن 6 يىل كىيىن ئىستانبۇلغا كەلگەن يازغۇچى ۋە  دوستى دېئوفىل گائۇتېر (Theophile Gautier) يىللار كىيىن يەھيا كەمال ۋە تانپىناردەك ئىستانبۇل يازغۇچىلىرىغا كۆپ تەسىر كۆرسىتىدىغان «كونىستانتىپول» ناملىق كىتابىدا، شەھەرنىڭ بەزى مەنزىرىلىرىنى يۇقىرى چەكتە قايغۇلۇق دەپ ھېس قىلغىنىدا ئۇ كەلىمىنى ئىجابى مەنىدە قوللىناتتى.
ئەمما ھازىر ئىستانبۇلنىڭ قايغۇسىدىن ئەمەس، بۇ تۇيغۇغا ئوخشايدىغان ۋە پەخىرلىك ھالدا ئىچىگە سىڭدۈرگەن ۋە بىر جامائەت سۈپىتىدە دائىم ئورتاقلاشقان مۇڭدىن سۆز ئېچىشقا تىرىشىۋاتىمەن. بۇ، تۇيغۇنىڭ ئۆزى بىلەن ئۇنى شەھەرگە ھېس قىلدۇرغان مۇھتنىڭ بىر- بىرىگە ئارىلىشىپ كەتكەن يەرلىرىنى ۋە شۇ پەيتلىرىنى كۆرەلىمەك دېمەكتۇر. بالدۇر يېتىپ كەلگەن ئاخشاملاردىن، ئارقا مەھەللىلەرنىڭ كوچا لامپىلىرى ئاستىدا قوللىرىدا بىر خالتا، ئۆيلىرىگە قايتقان دادىلاردىن سۆز ئېچىۋاتىمەن.
ئىككىدە بىر يۈز بەرگەن ئىقتىسادىي بوھراندىن كىيىن دۇكىنىدا سوغۇقتىن دىر- دىر تىترەپ پۈتۈن كۈن خېرىدار كۈتكەن، ياشانغان كىتابچىلاردىن؛ بوھراندىن كىيىن خەلقنىڭ ساتىراشخانىغا ئاز كېلىدىغان بولۇپ كەتكىنىدىن ئاغرىنىدىغان ساتىراشلاردىن؛ بوش پورتلارغا باغلانغان، كونا بوغاز پاراخوتلىرىدىن؛ قوللىرىدا چېلەك، بىرنەرسىلەرنى يۇغاچ بىر كۆزى بىلەن يىراقتىكى كىچىك، رەڭسىز تېلىۋېزورنى كۆرۈۋاتقان (بىر دەمدىن كىيىنلا ئۇيقۇغا كېتىدىغان) كېمىچىلەردىن؛ باغچىغا تۇتىشىدىغان تار يوللاردا، ھارۋىلار ئارىسىدا پۇتبول ئوينىغان بالىلاردىن؛ چەت ئاپتوبۇس بېكەتلىرىدە گەپ- سۆز قىلىشماستىن ھېچ كەلمەيدىغان بىر ئاپتوبۇسنى ساقلىغان، ياغلىق چەگكەن، سۇلياۋ خالتا كۆتۈرگەن ئاياللاردىن؛ كونا داچىلارنىڭ بوش قېيىقخانىلىرىدىن؛ ئىشىكىگە قەدەر ئىشسىزلار بىلەن لىق تولغان چايخانىلاردىن؛ ياز ئاخشاملىرى شەھەرنىڭ ئەڭ چوڭ مەيدانىدا مەست ساياھەتچىنى ئۇچرىتىپ قېلىش ئۈچۈن يوللاردا يۇقىرى- تۆۋەن كېزىپ يۈرگەن دەللاللاردىن؛ قىش ئاخشاملىرى ئالدىراپ- سالدىراپ پاراخوتقا ئۈلگۈرگەن ئالامانلاردىن؛ ئاخشاملىرى ئۆينى تېپىپ كېلەلمەيۋاتقان ئەرلىرىنى ساقلاپ پەردىلەرنى قايرىپ كوچىغا قارىغان ئاياللاردىن؛ جامە ھويلىلىرىدا كىچىك رىسالىلەر، تەسۋىلەر، ھاجى ياغلىرىنى ساتقان تەقىيەلىك بوۋايلاردىن؛ مىڭلىغان بىنالارنىڭ ھەممىسى بىر- بىرىگە ئوخشايدىغان ئىشىكلىرىدىن، سارايلارنىڭ كۆز قارىچۇقى بولغان قوناقلارنىڭ ھەر تاختىيى ھەر بىر قەدەمدە غىچىرلاپ تۇرىدىغان، شەھەرلىك ھۆكۈمەت بىناسىغا ئۆزگەرتىلگەن، تاختايلىق بىنالىرىدىن؛ بوش باغچىلارنىڭ سۇنغان تاختىرىۋانلىرىدىن( tahtereval)، تۇتۇق پاراخوت دۈدۈكلىرىدىن؛ تا Bizans تىن قالغان خارابە ھالىتىدىكى شەھەر قەلئەلىرىدىن، كەچقۇرۇنلاردا بوشاپ قالىدىغان بازارلاردىن؛ گازارمىغا ئايلانغان كونا ئىبادەتخانا بىنالىرىدىن؛ كىر، ئىس، توپىدىن رەڭسىزلەشكەن مىڭلىغان تۇرالغۇدىن؛ يوسۇن ۋە مۇخلار بىلەن قاپلانغان، داتلاشقان ئاسما كۆۋرۈكلەرنىڭ ئۈستىدە يامغۇردا مىدىر- سىدىر قىلماستىن تۇرغان چايكىلاردىن؛ يىلنىڭ ئەڭ سوغۇق كۈنىدە پەقەت بىرلا تۇرخۇنىدىن ئىنچىكە ئىس چىقىرىپ تۇرغان يوغان قوناقلاردىن؛ گالاتا كۆۋرۈكىدە بېلىق تۇتقان ئەرلەر توپىدىن؛ سوغۇق كۇتۇپخانا سالونلىرىدىن؛ كوچا رەسىمچىلىرىدىن؛ ئەرلەر ئىشىكىدىن ئۇيىلىپراق كىرىدىغان، سېرىق فىلىمخانىغا ئايلانغان ئالدامچى كېنوخانىلارنىڭ تۇمانلىرىدىن؛ يېرىم ئىسسىق، يېرىم شاماللىق كۈنلەردە ھۆكۈمەت ئېگىدارچىلىقىدىكى كارخانىلارنىڭ ئىشىكلىرىدە توپلانغان ئالامانلاردىن؛ باھاسى چۈشكەن گۆش دۇكىنىدا يەردە ئۇزۇن قۇيرۇق (ئۆچىرەت) شەكىللەندۈرگەن ياش ئاياللاردىن؛ بايرام كۈنلىرى مۇنارلارنىڭ ئارىسىغا تارتىلغان ماھيا(مەسچىت مۇنارلىرىغا يېزىلغان خەتلەر)لارنىڭ غۇۋا لامپىلىرىدىن؛ ئۇ يەر، بۇ يېرى يىرتىلغان، قارايغان تام رەسىملىرىدىن (ئېلان)؛ بىر غەرب شەھرىدە بولسا مۇزىيغا قويغۇدەك، شەھەرنىڭ مەينەت كوچىلىرىدا، تىك يوللاردا دولمۇش بولۇپ پۇشقۇرۇپ كېتىۋاتقان 1950- يىللاردىن قالغان ئامېرىكان ماشىنىلىرىدىن؛ ئاپتوبۇسلارنى تىقما- تىقما تولدۇرغان ئالامانلاردىن؛ قوغۇشۇن قاپلىمىلىرى، يامغۇر نوكەشلىرى ئوغرىلىنىپ تۇرىدىغان جامىلەردىن؛ كادىكۆي- كاراكۆي ئارىسىدا قاتنايدىغان پاراخوتلارنىڭ ئىچىدە ئاخشاملىرى يانغان سۇلغۇن لامپىلاردىن؛ كوچىلاردا ھەر ئالدىغا كەلگەنگە قولياغلىق قەغەز ساتىمەن دەپ تۇرىدىغان بالىلاردىن؛ ھېچكىم قاراپمۇ قويمايدىغان سائەت مۇنارلىرىدىن؛ بالىلارنىڭ تارىخ كىتابلىرىدا ئوقۇغان ئوسمانلى زەپەرلىرى ھەمدە ئۆيدە يېگەن تاياقلىرىدىن؛ سايلام، نوپۇس تەكشۈرۈشى، تېرورچىلارنى ئىزدەش باھانىسى بىلەن ئىككىدە بىر كوچىغا چىقىشنى چەكلەش بۇيرۇقىدا «ۋەزىپىدىكىلەرنى» قورقۇنچ بىلەن ساقلاشتىن؛  گېزىتلەرنىڭ بىر كىچىك سەھىپىسىگە قىستۇرۇلغان، مەھەللىمىزنىڭ 370 يىللىق جامەسىنىڭ قۇببىسى چۆكۈۋاتىدۇ، دېگەندەك ھېچكىم ئوقۇمايدىغان مۇشتەرى مەكتۇپلىرىدىن؛ شەھەرنىڭ ئەڭ ئاۋات يېرىدىكى يەر ئاستى، ئۈستى ئۆتۈشمە پەشتاقلىرىنىڭ ھەر بىرىنىڭ ھەر خىلدا پۇچۇلغانلىقىدىن؛ قىرىق يىلدىن بېرى ئەينى يەردە ئىستانبۇل پوچتا ماركىسى ساتقان ئادەمدىن؛ ئەڭ كۈتۈلمىگەن بىر بۇلۇڭدىن ئالدىڭىزغا چىققان تىلەمچىلەردىن؛ ھەر كۈنى ئەينى بۇلۇڭدا ئەينى سۆزلىگەن تىلەمچىلەردىن؛ قىستا- قىستاڭ بازارلاردا، پاراخوتلاردا، بېكەتلەردە، ئۆتۈشمىلەردە بىردىنلا بۇرنىڭىزغا ئۇرۇلغان خالانىڭ پۇرىقىدىن؛ ھۆرىيەت گېزىتىنىڭ «گۈزەن ئابلا» ستونلىرىنى ئوقۇغان ياش قىزلاردىن؛ ئۈسكۈداردىكى پەنجىرىلەرنى قىزغۇچ، سېرىق رەڭگە بويىغان كۈن ئولتۇرۇشلىرىدىن؛ دېڭىزغا چىققان بېلىقچىلاردىن باشقا ھەر كىم ئۇخلاۋاتقان ئۇ ساباھ ئەۋۋەللىرىدىن؛ گۈلخانە باغچىسىدىكى ھايۋانات باغچىسى دېگىلىمۇ بولمايدىغان قەپەس ئىچىدىكى ئىككى ئۆچكە بىلەن جېنى سىقىلغان ئۈچ مۆشۈكتىن؛ ئىشرەتخانىلاردا ئامېرىكا ناخشىلىرى بىلەن تۈرك پوپ چولپانلىرىنى تەقلىت قىلغان ئۈچىنچى سىنىپ ناخشىچىلىرىدىن؛ ۋە بىرىنچى سىنىپ ناخشچىلىرىدىن، ئالتە يىلدا  ھېچقايسىسى yes ۋە  no دىن باشقىنى ئۆگىنەلمىگەن، پۈتمەس، تۈگىمەس ئىنگىلىزتىلى دەرسلىرىدىن جېنى سىقىلغان ئوقۇغۇچىلاردىن؛ گالاتا پورتىدا ساقلىغان كۆچمەنلەردىن؛ قىش ئاخشاملىرى تارقىغان بازاردىن قالغان كۆكتات، مېۋە، ئەخلەت، قەغەز، سۇلياۋ خالتا، چىپتا، قۇتا، ساندۇق قالدۇقلىرىدىن؛ بازارلاردا ئۇيالغىنىچە سودىلىق قىلىۋاتقان ياغلىق چەگكەن گۈزەل ئاياللاردىن؛ ئۈچ بالىسى بىلەن كوچىدا تەستە كېتىۋاتقان ئانىلاردىن؛ گالاتا كۆۋرۈكىدىن ئەيۇپقا ئۇدۇل قارىغاندىكى خالىچنىڭ كۆرۈنۈشىدىن؛ پورتتا خېرىدار ساقلىغاچ مەنزىرىنىڭ ئىچىگە كىرىپ كەتكەن سىمىتچىلەردىن؛ ھەر يىلى ئاتا تۈركنى خاتىرلەش ئۈچۈن پۈتۈن شەھەر بىر مىنۇت مىدىرلىماي تۇرۇۋاتقاندا ھەممىسى بىرلا ۋاقىتتا ئۆتكەن دۇكان پاراخوتلىرىدىن؛ باغچە يوللىرىنىڭ ئۈستى- ئۈستىلەپ ئاسفالىت تۆكۈلۈشىدىن ئەسلى پەلەمپەي بىلەن چىقىدىغان، ئەمدىلىكتە تۆۋەندە قالغان، جۈمىكى ئوغرىلانغان، بىر مەرمەر دۆۋىسىگە ئايلىنىپ قالغان يۈز نەچچە يىللىق مەھەللە قۇدۇقلىرىدىن؛ بالىلىقىمدا ئوتتۇرا سىنىپ ئائىلىلىرىنىڭ، دوختۇرلارنىڭ، ئادۋوكاتلارنىڭ، ئوقۇتقۇچىلارنىڭ، خوتۇنلىرى ۋە بالىلىرى بىلەن ئاخشاملاردا رادىئو ئاڭلايدىغان يان كوچىلاردىكى بىنا دائىرىلىرىدە ئەمدىلىكتە قىستا- قىستاڭ تىكىش ماشىنىلىرىدا بۇيرۇتمىلارنى  يېتىشتۈرۈش ئۈچۈن ساباغا قەدەر شەھەرنىڭ ئەڭ ئەزان باھاسىدا ئىشلىگەن ياش قىزلاردىن؛ ھەر نەرسىنىڭ بۇزۇلغان، تۆكۈلگەن، كونىرىغانلىقىدىن، كۈز يېقىنلاشقاندا بالقانلاردىن، شەرقى ۋە شىمالى ياۋروپالاردىن كېلىپ شەرققە ماڭغان بوغازنىڭ، ئاراللارنىڭ ئۈستىدىن كەچكەن لەيلەكلەرنى پۈتۈن شەھەرنىڭ تاماشا قىلىشىدىن ۋە بالىلىقىمدا ھەر بىرى ئېغىر بىر يېڭىلىش بىلەن نەتىجىلەنگەن مىللى مۇسابىقىلەردىن كىيىن تاماكا چېكە، چېكە ئۆيلىرىگە قايتقان ئەرلەر توپىدىن سۆز ئېچىۋاتىمەن.
بۇ تۇيغۇنى ۋە ئۇنى شەھەرگە يايغان مەنزىرىلەرنى، ئەتراپنى، ئىنسانلارنى ياخشى دەپ چۈشەنگىنىمىزدە، ئۇنىڭدىن ساۋاق ئالغىنىمىزدا، بىر نۇقتىدىن كىيىن، شەھەرگە قەيەردىن باقسىڭىز بېقىڭ، خۇددى سوغۇق قىش ئەتىگەنلىرىدە بىردىنلا قۇياش چىقىشىغىلا بوغاز سۇلىرىنىڭ ئۈستىدە ئىنچىكە- ئىنچىكە لەيلەشكە باشلىغان ئۇ تۇماندەك مۇڭلۇق تۇيغۇ مەنزىرىدە ۋە ئىنسانلاردا كۆرۈنەرلىك ھالدا ئۆزىنى ئاشكارىلار.
بۇ نۇقتىدا مۇڭ پەقەت بىر كىشىنىڭ روھىي ھالىتىنى بىلدۈرگەن قايغۇ دېگەن سۆزدىن يىراقلاپ،  سىترائۇس(Claude Levi-Strauss)  نىڭ «Tristes Tropicjues» ناملىق رەسىمىدە ئىشلەتكىنىگە ئوخشاپ كېتىدىغان بىر مەنىگە يېقىنلىشىدۇ. 41- پاراللېلغا جايلاشقان ئىستانبۇل ئىقلىم، جۇغراپىيە ۋە قاتتىق يوقسۇللۇق ئىمكانلىرى يېقىدىن تروپىك بەلباغ شەھەرلىرىگە ھېچ ئوخشىمىسىمۇ چاك كەتكەن، سۇنغان (قىرىلغان) ھاياتى، غەربنىڭ مەركەزلىرىدىن ئۇزاق بولۇشى ۋە كىشىلىك مۇناسىۋەتلەردە بىر غەربلىكنىڭ دەسلەپتە چۈشىنىشى قىيىن بولغان «سىرلىق بىر خىل تۈس» مۇڭلۇق تۇيغۇ بىلەن سىترائۇس قوللانغان مەنىدە tristesse(دەرتلىك، ئازابلىق دېگەندەك مەنىلەردە) دېيىلگەن سۆزنىڭ مەنىلىرىنى يېقىنلاشتۇرىدۇ. يالغۇز بىر كىشىنىڭ كېسەللىك سۈپىتىدە كۆرۈلىدىغان ئازابىدىن ئەمەس، مىلىيونلىغان كىشىلەرنىڭ ئىچىدە بولغان بىر كۈلتۈردىن، بىر ئورتاقلىقتىن ۋە بىر خىل تۇيغۇنى ئىپادە قىلىش ئۈچۈن مۇڭ دېگەن سۆزمۇ tristesse دېگەن سۆزگە ئوخشاش تولىمۇ مۇۋاپىق بىر سۆز.
ئىككى سۆز ۋە تۇيغۇ ئارىسىدىكى ئاساسلىق پەرق ئىستانبۇلنىڭ دېھلىدىن ياكى سان پاۋولدىن بايراق بولۇشى ئەمەس، (ئارقا مەھەللىلەرگە بارغانچە يوقسۇللىشىش ئەھۋالى ۋە بۇ شەھەرلەر بىر- بىرىگە ئوخشايدۇ) ئىستانبۇلنىڭ كەچمىشىدىكى زەپەرلەرنىڭ ۋە مەدەنىيەتلەر تارىخىنىڭ تولىمۇ يېقىندا باشتىن كەچۈرۈلگەنلىكىدۇر. نەقەدەر قاراقسىز، نەزەرلەردىن چەتتە قالغان، بېتون دۆۋىلىرى ئارىسىدا قالغان بولسا بولسۇن، پەقەت شەھەرنىڭ ئابىدە خاراكتىرلىك جامەلىرى ۋە تارىخى بىنالىرىلا ئەمەس چەت- چۆرىلەردىكى ئەگمىلەر (كۆۋرۈكلەرنىڭ سالاسۇنلىرىدىكىگە ئوخشاش)، قۇدۇقلار(تۇرۇبا)، مەسچىتلەرمۇ موشۇلار ئارىسىدا ياشىغان مىلىيونلىغان ئىنسانلارغا بىر بۈيۈك ئىمپىراتورلۇقتىن يادىكار قالغانلىرىنى ئازابلىق ھالدا ھېس قىلدۇرۇپ تۇرىدۇ.
ئىستانبۇلدىكى تارىخىي نامايەندىلەر يىقىلغان بۈيۈك ئىمپىراتورلۇقلاردىن قالغان بۈيۈك غەرب شەھەرلىرىدىكى بىر مۇزىيخانىغا ئوخشاش قوغدىلىپ، غۇرۇر بىلەن ماختىنىشقا سەۋەب بولغان، تىزىپ قويۇلغان نەرسىلەر ئەمەستۇر. بۇ نامايەندىلەر ئارىسىدا پەقەتلا ھايات كەچۈرۈلىدۇ. بۇ غەربلىك سەيياھلارنى، ساياھەتنامە يازغانلارنى تولىمۇ خوش قىلغان ئىشتۇر. ئەمما بۇ شەھەرنىڭ تۇيغۇنلىقى، ئاساسلىق ۋەزمىنلىكى، كەچمىشنىڭ كۈچى ۋە بايلىقى ئۇ كۈلتۈر بىلەن بىرلىكتە ئۆتۈپ كەتكىنىنى، بۈگۈندە تۇرۇپ كەچمىشنى قىياس قىلالمىغۇدەك دەرىجىدە يوقسۇل ۋە تېڭىرقاش ئىچىدە ئىكەنلىكىنى ئەسكە سالىدۇ. كىر، توپا، لاي ئارىسىدا قاراقسىزلىقتىن «مۇھىتقا سىڭىشىپ كەتكەن» بۇ قۇرۇلۇشلار خۇددى بالىلىقىمدا ھەممىسى بىر- بىرلەپ كۆيۈپ تۈگىگەن قوناقلاردەك ئۇلاردىن پەخىرلىنىش زوقىنىمۇ قويمايدۇ.
بۇ تۇيغۇنى دوستويىۋىسكى 1867- يىلىدا ئىسۋىچرە(İsviçre) دىكى چېغىدا رىۋانا (Cenevre) لىقلارنىڭ شەھرىنى تولىمۇ ياخشى كۆرگەنلىكىنى چۈشىنەلمىگەنلىكىگە ئوخشاتقىلى بولىدۇ. غەربكە ئاچچىقى بار مىللىيەتچى دوستويىۋىسكى بىر مەكتۇپتا «ئەڭ ئاددى نەرسىلەرگە، ھەتتا كوچىدىكى تېرەكلەرگە تولىمۇ گۈزەل ۋە شاھانە بىر نەرسىدەك قارايتتى» دەپ ئاچچىقلاپ يازغانىدى. رىۋانالىقلار ئاددى بىر ئادرىسىنى دېگەندىمۇ «ئۇ شاھانە ۋە نەپىس برونزا چەشمىدىن ئۆتكەندىن كېيىن...» دەپ ئىچىدە ياشىغان تارىخىي مۇھىتتىن غۇرۇرلىنىدۇ. بولمىسا ئوخشاش ئەھۋالدا «شۇ قۇرۇق چەشمىدىن بۇرۇلۇپ، يانغىن چىققان يەرنى بويلاپ ماڭ» دەيتتى بىر ئىستانبۇللۇق، بولۇپمۇ بۇ چەتئەللىكنىڭ بۇ يوقسۇل كوچىلاردا كۆرىدىغان شەيئىلەردىن بىئارام بولغان ھالدا. بىر مىسال ئۇدۇل كېلىپ قالدى: كىيىنكى بابلاردا تىلغا ئالىمىز، بۈيۈك ئىستانبۇل يازغۇچىلىرىدىن بىرى ئەھمەد راسىمنىڭ «Bedia ve Güzel Eleni» ناملىق ھېكايىسىدە مۇنداق دېيىلگەن: «ئىبراھىم پاشا ھاممامىدىن ئۆتۈڭ، بىر ئاز مېڭىپ، ئوڭ تەرىپىڭىزدە كوچا بېشىدىكى خارابە (ھاممام) گە قارايدىغان كونا بىر ئۆينى كۆرىسىز.»
تېخىمۇ ئۈمىدۋار بىر ئىستانبۇللۇق، بەلكى ھەممە ئادەم دېگىنىدەك ئادرىسنى ئىستانبۇلنىڭ ئەڭ باي يېرى ھېسابلىنىدىغان باققاللار ۋە قەھۋەخانىلار بىلەن تەسۋىرلەيتتى. چۈنكى كۈچلۈك بىر ئىمپىراتورلۇقتىن يادىكار قېلىشنىڭ مۇڭىدىن قۇتۇلۇشنىڭ ئەڭ كەسكىن بولى، تارىخىي قۇرۇلۇشلار بىلەن ھېچ كارى بولماسلىق ۋە بىنالارنىڭ ئىسمىغا، ئۇلارنى بىر- بىرىدىن پەرقلەندۈرگەن مىمار خاسلىقىغىمۇ ھېچ پەرۋا قىلماسلىقتۇر. يوقسۇللۇق ۋە بىلىمسىزلىكنىڭ ياردىمى بىلەنمۇ ئىستانبۇللۇقلار موشۇنداق قىلىدۇ. مەسىلەن، «تارىخ» ئۇقۇمى بىلەن پەقەتلار كارى بولماي، بۇ بىنالارغا بۈگۈنلا قۇرۇلغاندەك مۇئامىلە قىلىپ، شەھەر سېپىللىرىدىن تاش قومۇرۇپ ئۆز ئىنشائاتلىرىغا ئىشلىتىدۇ ياكى ئۇلارنى بېتون بىلەن ياساشقا كىرىشىدۇ. چېقىپ، كۆيدۈرۈپ ئورنىغا «غەربلەشكەن، زامانىۋىي» بىر بىنا سېلىشمۇ ئۇنتۇشنىڭ بىر يولىدۇر. پۈتۈن بۇ كارى بولماسلىق ۋە ۋەيران قىلىشمۇ ئاخىرىدا مۇڭنى، ئۇنىڭغا بىھۇدىلىك ۋە ھەقىرلىك جۇغلانمىسىنى قوشۇپ، كۆپەيتىدۇ. خارابلىق، يوقىلىش ۋە يوقسۇللۇقنىڭ ئازابىنى راۋاجلاندۇرغان مۇڭ ئىستانبۇللۇقلارنى يېڭى مەغلۇبىيەتلەرگە ۋە باشقا يوقسۇللۇق شەكىللىرىگە ھازىرلايدۇ.
بۇنۇقتىدا مۇڭ سۆزىنى tristesse دىن پەرقلەندۈرگەن نەرسە مۇتلەق. Claude Levi-Strauss نىڭ ئۇ تەڭداشسىز كىتابىدا سۆزلىگەن tristesse تروپىك بەلباغدىكى پۈتۈن يوقسۇل ۋە چوڭ شەھەرلەرنىڭ، چارىسىزلىقنىڭ، كىشىلەر توپىنىڭ بىر غەربلىككە ھېس قىلدۇرغان تۇيغۇسىدۇر. ئۇ شەھەرلەرنىڭ ۋە ئۇ يەرلەردە ياشىغانلارنىڭ روھىي ھالىتىنى ئەمەس، ئۇ يەرلەرگە بارغان بىر غەربلىكنىڭ گۇناھكارلىق تۇيغۇسىنى، بىر تەرەپلىمە قاراشلاردىن ۋە كۆپتۈرۈشلەردىن قۇتۇلۇش ئارزۇسىنى ۋە ھېس قىلغان ئازاب بىلەن ئارىلىشىپ كەتكەن ئەقەللى ئىنسانىي ئازابىنى بىلدۈرىدۇ. مۇڭ بولسا سىرىتتىن قارىغان بىرىنىڭ ئەمەس، ئىستانبۇللۇقنىڭ ئۆز ئەھۋالىنى چىقىش قىلىپ راۋاجلانغان بىر ئىنكاستۇر. «كلاسسىك» ئوسمانلى مۇزىكىسى، تۈرك پوپ مۇزىكىسى ۋە 80-يىللاردا راۋاجلانغان arabesk (ئېغىر، ھېسسىياتلىق ناخشىلار، ت) دېيىلگەن مۇزىكىلار ئازاب ۋە ھەسرەت ئارىسىدا تۈرلۈك ئىنچىكە دەرىجىلىرى بىلەن كېلىپ- كېتىپ بۇ تۇيغۇنى ئوتتۇرىغا چىقىرىدۇ.
شەھەرگە سىرىتتىن كەلگەن غەربلىك كۆپىنچە نە بۇ مۇڭنى، نە قارا سەۋدانى ھېس قىلمايدۇ. ئاخىرىدا مۇۋەپپەقىيەتلىك ھالدا ئېسىلىپ ئۆلۈۋالغۇدەك دەرىجىدە قايغۇلۇق بولغان جېرارد نېرۋال (Nerval Gerard) مۇ ئىستانبۇلدا شەھەرنىڭ رەڭلىرى، ھاياتى، ئارتۇقچىلىقى ۋە مۇراسىملىرى بىلەن ھاياجانلىنىپ كۆڭلىنى خوش قىلغان، مازارلىقلاردىمۇ ئاياللارنىڭ كۈلكە ئاۋازىنى ئاڭلىغاندۇر. بەلكى بۇ ئۇنىڭ ئىستانبۇلغا كەلگەن يىللاردا خارابلىق ۋە يوقىتىش تۇيغۇسىنىڭ يېتەرلىك ھالدا ھېس قىلىنماسلىقى، ئوسمانلى دۆلىتىنىڭ تېخىچە كۈچلۈك مەۋجۇت بولۇشىدىن ئەمەس، بەلكى نېرۋال نىڭ «Voyage en Orient» ناملىق «نوپۇزلۇق» كىتابىنى غەربلىكلەرنىڭ نەشىر قىلىپ شەرق چۈشلىرىنىڭ رەڭگى بىلەن باغلاپ ئۆز melankoli سىنى ئۇنۇتۇش ئۈچۈن يازغانلىقىدىندۇر.
بۇ تۇيغۇ يەنە شائىر بىلەن ھايات ئارىسىدىكى ھوردالغان ئەينەككە ئوخشايدۇ. ھاياتنىڭ مۇڭلۇق ئىزلىرى (ئىزدۈشۈمۈ) شائىر ئۈچۈن ھاياتنىڭ ئۆزىدىن بەكرەك جەلپكاردۇر. ئىستانبۇللۇقلارمۇ ئۆز يوقسۇللۇقى ۋە ئېزىكلىكلىرى ئۈچۈن موشۇنىڭغا ئوخشاش ئىچىگە بېكىنىدۇ، ھاياتقا نىسبەتەن ئاڭلىق ھالدىكى بىر خىل پاسسىپلىق(بىر چېكىنىش) نى بىلدۈرىدىغان بۇ تۇيغۇ بىر تەرەپتىن مۇڭنىڭ تەسەۋۋۇپ ئەدەبىياتىدىكى ئېتىبارىدىن پايدىلىنىدۇ، يەنە بىر تەرەپتىن يەنە شەھەردە ياشىغانلارنىڭ مەغلۇبىيەت، قارارسىزلىق، يېڭىلىشلار ۋە يوقسۇللۇقنىڭ ئاڭلىق ۋە ئىپتىخار بىلەن تاللانغان بىر سەۋەبىدەك كۆرۈنىدۇ. بۇ مەنىدە مۇڭ ھاياتتىكى ئۆكسۈكلۈكنىڭ، بۈيۈك يوقىتىشلارنىڭ پەقەت نەتىجىسى سۈپىتىدە ئەمەس، تېخىمۇ مۇھىمى ئەسلى سەۋەبىدەكمۇ ئوتتۇرىغا چىقىدۇ. بالىلىقىمدا، ياشلىقىمدا كۆرگەن تۈرك فىلىملىرىنىڭ قەھرىمانلىرى خۇددى ئۇ يىللاردا ماڭا تونۇش بولغان، ئاڭلىغان كۆپلىگەن راست ھېكايىلەرنىڭ قەھرىمانلىرىدەك، خۇددى تۇغۇلۇشىدىنلا بار بولغان بۇ مۇڭ سەۋەبىدىن سۆيگەن كىشىلىرىگە، پۇلغا، مۇۋەپپەقىيەتكە ئوچۇق- يورۇقلۇق بىلەن مۇئامىلە قىلمايدۇ. مۇڭ ئىستانبۇللۇقنى تارتىنچاق قىلىدۇ ھەم بۇ تارتىنچاقلىققا باھانە بولىدۇ.
بالزاك (Balzac)نىڭ Rastignac غا ئوخشاش قەھرىمانلار ۋاستىسى بىلەن ئىپادىلىگەن ۋە زامانىۋىي شەھەرنىڭ مەركىزىگە قويغان مۇۋەپپەقىيەت قازىنىش تەقەززاسى، جەمئىيەت قارشىسىدىكى يەككىلىك ئېڭى مۇڭدىن يىراقتۇر. ئىستانبۇللۇقلارنىڭ مۇڭى جامائەتنىڭ قىممەت قارىشىغا ۋە ئۆلچەملىرىگە كۆرە ھەر تۈرلۈك ئىجادكارلىقىنى سۇسلاشتۇرىدۇ ۋە ئازغا قانائەت قىلىپ ھەر كىمنىڭ بىر- بىرىگە ئوخشاش ياشىشى، ئاقكۆڭۈللۈك ئەخلاقىغا دەستەك بولىدۇ. يوقلۇق، يوقسۇللۇق، زامانلىرىدا ھايات كەچۈرۈش ئۈچۈن لازىملىق ئىتتىپاقلىق تۇيغۇسىنى شەرەپلىك قىلغان مۇڭ ھاياتنىڭ ۋە شەھەرنىڭ دەل ئەكسىنىڭ ئوقۇلۇشىغا يول ئاچىدۇ. بۇ يېڭىلىش ۋە يوقسۇللۇقنى بىر نەتىجە ئەمەس ھاياتنى باشلاشتىن ئاۋالقى شەرەپلىك قوبۇل قىلىش سۈپىتىدە كۆرسەتكىنى ئۈچۈن ھەم ئېتىبارلىق ھەم يېڭىلدۇرىدىغان بىر مەۋقەدۇر. ئىستانبۇل ھاياتىغا ساقايماس كېسەللىكتەك سىڭگەن، بىر تۈرلۈك يېڭىلىشمىغان ۋە بىر تەقدىردەك مەۋجۇت بولغان يوقسۇللۇق، ئەقىلنىڭ مۇرەككەپلىكى ۋە ئاق بىلەن قارىنىڭ ھېكايەتى موشۇنداق بىر مەغلۇبىيەت ۋە يارىماسلىق ئەمەس، بىر شەرەپ سۈپىتىدە مەۋجۇتتۇر.
بۇ مەۋقە تا 1850- يىللاردا ئۆزىمۇ قايغۇلۇق بولۇپ تۇرۇقلۇق tristesse ئۇقۇمىدىن سۆز ئاچقاندا، بۇ تۇيغۇدىن تولىمۇ يىراق ئىكەنلىكىنى جاكارلىغان Montaigne نىڭ (يىللار ئۆتكەندىن كىيىن فلوبىرتنىڭ) ئۆزىگە ئىشەنگەن ئەقلىيچىلىكى ۋە يەككىلىك(bireyciliğ) نىڭ دەل ئەكسىدۇر. Tristesse گە بەزىلەرنىڭ چوڭ ھەرپ بىلەن يېزىلغان بىلىمدانلىق، پەزىلەت ۋە ۋىجدانغا ئوخشاش يازغىنىنىڭ ھېچ جايىدا بولمىغانلىقىغا ئىشارە قىلغان Montaigne ئىتالىيانلارنىڭ "tristezza" كەلىمىسىگە پايدىسىز ۋە تەلۋىلەرچە بىر تۈرلۈك سەلبىي مەنە بېرىلىشىنى ياخشى كۆرىدۇ.
Montaigne ئۈچۈن تەقدىر خۇددى ئۆلۈمگە تۇتقان پوزىتسىيىسىگە ئوخشاش، كىتابلىرى بىلەن يالغۇز ياشىغان بىر زىيالىينىڭ  ئەقلىگە تايىنىپ يېڭىشكە تىرىشقان بىر ئىش ئىدى. ئىستانبۇل بولسا مۇڭنى بىر بۈيۈك شەھەر سۈپىتىدە ياشىشى زۆرۈر ئىدى. ئىستانبۇل بىلەن مۇناسىۋەتلىك مودىرىن تۈرك ئەدەبىياتىغا، شېئىرىغا ۋە مۇزىكىسىغا بۇ تۇيغۇنى ئېتىبار ۋە ئىپتىخارلىق ئىلكىدە ساھىب بولۇپ، بۇ تۇيغۇنى بىر زەپەر دەرىجىسىگە كۆتۈرگەن نەرسە ـــ مۇڭنى، شەھەرنى بىر جامائەت سۈپىتىدە تەسۋىرلەش، بىرلەشتۈرگۈچى بىر مەركەز سۈپىتىدە قۇرۇپ چىقىشتۇر. ئىستانبۇل ھەققىدە يېزىلغان رومانلارنىڭ ئەڭ بۈيۈكى بولغان «ھوزۇر» دىكى قەھرىمانلار شەھەر تارىخىنىڭ، خاراب ۋە يوقىلىش تۇيغۇسىنىڭ ئۆزلىرىگە بەرگەن مۇڭى سەۋەبىدىن ئىرادىسى سۇنۇق ۋە مەغلۇبىيەتكە مەھكۇمدۇر. ئىشىق مۇڭ سەۋەبىدىن كۆڭۈلدىكىدەك نەتىجىلەنمەيدۇ بەلكى رەڭسىز ئىستانبۇل فىلىملىرىدە، ئەڭ يۈرەككە تېگىدىغان ۋە ھەقىقى كۆرۈنگەن ئاشىق ھېكايىسى، ئاساسلىقى يىگىتنىڭ باشتىن مەۋجۇت، تۇغۇلۇشتىن بار بولغان مۇڭ سەۋەبىدىن دراماتىك شەكىلدە نەتىجىلىنىدۇ.
بۇ رەڭسىز فىلىملەرنىڭ كۆپىنچىسىدىكى، تانپىنارنىڭ «ھۇزۇر» رومانىدەك، ئىچىگە چېكىنگەن  پوزىتسىيىسى يېتەرلىك كەسكىن بولمىغان ۋە باشتىن- ئاخىر چىڭ تۇرالمىغانلىقلىرى، تارىخنىڭ ۋە مۇھىتنىڭ ئۇلارنىڭ ئالدىغا قويغان شەرتلەرگە بويۇن ئەگكەنلىكرى ئۈچۈن بەختلىك بولالمىغان مۇڭلۇق قەھرىمانلار بىلەن ئۆزىمىزنى بىرلەشتۈرگەن ئان، ئىستانبۇلنىڭ مەنزىرىلىرىمۇ، نەقەدەر «گۈزەل»، تەنھا، ئەپسۇسلىنارلىق ياكى تونۇش كۆرۈنۈشلەر بولسا بولسۇن، ئەينى مۇڭ بىلەن تىترەشكە باشلايدۇ. بەزەن تېلىۋېزوردا قانال يۆتكەۋېتىپ ئوتتۇرىدىن- توغرا كەلگەن بىر يەردىن كۆرۈشكە باشلىغان بۇ فىلىملەردىكى رەڭسىز كوچا سەھنىلىرىنى كۆرۈپ كاللامغا بىر خىياللار كىرىۋالىدۇ.
چەت مەھەللىلەردىكى تاختاي ئۆينىڭ يورۇق پەنجىرىلىرىگە قاراپ باشقا بىرى بىلەن توي قىلماقچى بولغان سۆيگىنىنى خىيال قىلغان قەھرىمان ماڭغان ئاسفالىت كوچىلارنى كۆرگىنىمدە ياكى باي ۋە كۈچلۈك فابرىكىچى ئالدىدا ئاقكۆڭۈللۈك ۋە قانائەتچانلىقنى غۇرۇر ۋە ئىرادىگە ئايلاندۇرغان قەھرىمان تاماشا قىلغان ئاق – قارا بوغاز مەنزىرىلىرىگە باققىنىمدا، ئەسلىدە مۇڭنىڭ قەھرىماننىڭ سۇنۇق ۋە ئېچىنىشلىق ھېكايىسىدىن ياكى سۆيگىنىگە يېتەلمىگەنلىكىدىن شەكىللەنگەن ئەمەس، مەنزىرىنىڭ، كوچىلارنىڭ، ئىستانبۇل كۆرۈنۈشلىرىنىڭ ئىچىدىن چىقىپ قەھرىماننىڭ ئىرادىسىنى سۇندۇرغان دەپ چۈشىنىمەن. ئۇ چاغدا پەقەت مەنزىرىگە، ئارقا كوچا كۆرۈنۈشلىرىگە قاراپ، قەھرىمانلارنىڭ ھېكايىسىنى چۈشىنىپ مۇڭىنى ھېس قىلالىغىنىمنى خىيالمىدىن ئۆتكۈزىمەن. بۇ كەڭ تارقالغان كېنولارغا قارىغاندا تېخىمۇ «يۈكسەك سەنئەت» كە تەۋە بولغان تانپىنار نىڭ «ھوزۇر» ناملىق رومانىنىڭ قەھرىمانلىرىمۇ ئەينى شەكىلدە مۇناسىۋىتىدە بىرەر توسالغۇ يۈز بەرسە، يا بوغازغا چىقىپ كېزىدۇ، ياكى ئىستانبۇلنىڭ ئارقا كوچىلىرىغا بېرىپ، خارابىلەرنى تاماشا قىلغاچ مۇڭغا چۆمىدۇ.
بۇ خاراب بولۇش ياكى يوقىلىش تۇيغۇسىغا، مۇڭغا شەھەر بىلەن تەڭ ئورتاقلىشىۋاتقاندا، يەنە بىر تەرەپتىن «ھوزۇر» نى يازغان تانپىناردەك ئوقۇش زوقىنى بەرپا قىلغان، غەرب مەدەنىيىتىدىن ھاياجانلىنىدىغان ۋە زامانىۋىيلىشىش ئىستىكى بولغان ئىستانبۇل يازغۇچىلىرىنىڭ، شائىرلىرىنىڭ باش قېتىنچىلىقلىرى تېخىمۇ چىگىش، تېخىمۇ غەمكىن: بۇ مۇڭنىڭ تەمىنى تېتىتقان جامائەت تۇيغۇسى بىلەن غەربتىن كەلگەن كىتابلاردا ئىشارە قىلىنغان Montaigne دەك ئەقلىيچى ياكى  Thoreau دەك ھېسسىيات جەھەتتە يالغۇز قېلىشتۇر. بۇ يازغۇچىلارنىڭ بەزىلىرى مەسىلىنىڭ ھەل قىلىش چارىسى سۈپىتىدە راۋاجلاندۇرغان ئىستانبۇل ھەققىدىكى خىيالىنىڭ ئىجاد قىلىنىشىمۇ مېنىڭ ھېكايەمنىڭ ۋە ئىستانبۇلنڭ بىر پارچىسىدۇر. بۇ كىتابنى بۇ خىيالى چۈشكە ئىنتىلگەن، ۋەقەلىكلەر، ئوقۇشلار، ۋە سەيلىلەر داۋامىدا بايقىغان، تەرەققىي قىلدۇرغان بۇ تۆت مۇڭلۇق يازغۇچىنىڭ ئەسەرلىرى بىلەن مۇڭداشقاچ يازدىم.