نەچچە مەشرەپ بار؟ [ئۇلانما كۆچۈرۈش]

نەچچە مەشرەپ بار؟



ئەركىن مۇسۇرمانوۋ


ئۆزبېكچىدىن ئۇيغۇرچىلاشتۇرغۇچى:بەختىيار ئابدۇساتتار




     1640-يىلىدا نەمەنگاندا تۇغۇلغان موللا ۋەلى ئوغلى بابارەھىم(رەھىم بابا)مەشرەپ ئېلىمىز ئارىسىدا ئاتەشنەپەس شائىر سۈپىتىدە ئالاھىدە مېھىر ۋە ھۆرمەتكە سازاۋەر بولغان.مەشرەپ بالىلىقىدىن تارتىپلا چوڭلارنى ھەيران قالدۇرىدىغان سۆزمەنلىكى،ئۆتكۈر ئەقلى ۋە ئىستىداتى بىلەن تەڭتۈشلىرىدىن كەسكىن پەرىقلىنىپ تۇرغان.مەنىۋىي پاكلىقنى ئۆزىگە شوئار قىلغان مەشرەپ شەھەر ۋە قىشلاقلارنى كېزىپ،دەرۋىشانە ھايات كەچۈرگەن،شائىر قەيەرگە بارمىسۇن،ئاددىي خەلق مەنپەتىنى ئۆز مەنپەتى سۈپىتىدە قوبۇل قىلغان.ناھەقلىققا مۇرەسسەسىز بولغانلىقى،زومىگەر ئەمىر-ئەمەلدارلارنى،پارىخور قازىلارنى ۋە بىدئەتچى موللىلارنى تەنقىد قىلغانلىقى،ھاقارەتلىگەنلىكى ئۈچۈن 1711-يىلى بەلىخ شەھرىدە دارغا ئېسىپ قەتلى قىلىنغان.

    يۇقۇرىدا تەرىپلەنگەن مەشرەپنى كۆپچىلىك بىلىدۇ،ئەمما شۇنىسى قىزىقكى،مەنبەلەردە كۆرسىتىلىشىچە،مەشرەپ تەخەللۇسى بىلەن ئىجات قىلغان توققۇز شائىر ياشاپ ئۆتكەنىكەن.تۆۋەندە ئۇشبۇ« مەشرەپ» لەرنى تونۇشتۇرىمىز.

1. مەشرەپ مەشھەدىي-بۇ شائىر ھەققىدە ئەلىشىر نەۋائىي ئۆزىنىڭ «مەجلىسئۇن-نافائىس»ئەسىرىدە مەلۇمات بېرىپ،ئۇنىڭ بىر فارسچە شېئىرىنى تونۇشتۇرىدۇ.

2.  مىر ھۈسىيىن ئوغلى مەشرەپ كاشانىي-ئېران شاھى ئابباسنىڭ(1642-1666)مۇلازىملىرىدىن بولۇپ،XVII ئەسىرنىڭ ئىككىنچى يېرىمىدا تەبرىزدە ۋاپات بولغان.

3. ھەكىم ئابدۇراززاق مەشرەپ ئىسفەھانىي-يۈكسەك ئىلىم ئېگىسى بولغان.بەدىئىي ئىجاد قىلىش بىلەن بىرگە تىبابەت ئىلمى بىلەنمۇ شۇغۇللانغان.بابۇرىيزادە ئافرانزەپ ھۆكۈمرانلىقى دەۋرىدە (1659-1707)ئابدۇراززاق ھىندىستانغا بارىدۇ ۋە 1715-يىلى شۇ يەردە ۋاپات بولىدۇ.

4. بەھۇرىي سىتگا مەشرەپ-ئەسلى ھىندىلارنىڭ رەجپۇت قەۋمىدىن. XVII ئەسىرنىڭ ئىككىنچى يېرىمىدە ياشىغان مۇھەممەت مۇقىم كەشمىرىينىڭ شاگىرتى بولغان.ۋەزىر شاجو ئۇد-دەۋلە سارىيىدا نەزىم ۋە نەسرىي ئەسەرلەر يېزىپ تونۇلغان. XVII ئەسىر ئاخىرلىرىدا ۋاپات بولغان.

5. مىرزا ئەشرەف مەشرەپ-ئەسلى ئەرەپلەردىن بولۇپ،ئىران شاھى نادىرشاھنىڭ بۇيرۇقى بىلەن كۆزىگە مىل تارتىلىپ،كور قىلىنغان.شۇندىن كېيىن بىر مەزگىل شاھ سارىيىدا ياشىغان.XVII ئەسىر ئاخىرىدا شىرازدا ۋاپات بولغان.

6. مىر ئىنايەتۇللاھ مەشرەپ-شېئىرىي ۋە نەسرىي ئەسەرلەر مۇئەللىپى.دېھلىدا ياشاپ ئىجات قىلغان.تۇغۇلغان ۋە ۋاپات بولغان يىللىرى ئېنىق ئەمەس.

7. شاھ مەسۇم مەشرەپ-شىرازدا تۇغۇلغان. تۇغۇلغان ۋە ۋاپات بولغان يىللىرى ئېنىق ئەمەس.تەخمىنىي مەلۇماتلارغا قارىغاندا،ئۇ  XVIIئەسىردە ياشاپ ئىجات قىلغان.

8. ھازىرقى بابارەھىم مەشرەپ نامى بىلەن ئاتىلىپ كېلىۋاتقان رەھىمبابا موللا ئوغلى مەشرەپ.

9. موللا رۇزىباي ئاخۇن مەشرەبى سانىي(رەھىمبابا مەشرەپتىن كېيىنكى ئىككىنچى شائىر مەناسىدا «سانىي»سۆزىنى تەخەللۇسىغا قوشۇپ ئىشلەتكەن)XIX-ئەسىرنىڭ ئىككىنچى يېرىمىدا ياشاپ ئىجات قىلغان قەشقەرلىك شائىر.

مەشرەپنىڭ پەرزەنتى بولغانمۇ؟

    رەھىم بابا ھەققىدە مەلۇمات بەرگۈچى كۆپلىگەن قوليازما مەنبەلەردە ياش شائىرنىڭ قەشقەردە ئافاق خوجا دەرگاھىدا خىزمەت قىلىپ يۈرگەندە،بىر ئۇيغۇر قىزىنى ياخشى كۆرۈپ قېلىشى ۋە شۇ سەۋەپتىن گۇناھ سانىلىپ،مەشرەپنىڭ جازالىنىشقا،يەنى ئەركەكلىك قۇۋۋىتىنىڭ پىچىلىشىگە سەۋەپ بولغانلىقى ھەققىدە مەلۇماتلار كەلتۈرۈلىدۇ.مەشرەپ پىر دەرگاھىدىن قوغلىنىپ،ئىلى ۋادىسىغا بېرىپ قالىدۇ.ئۇ يەردە قالماقلار شاھى خۇن تەيجى مەشرەپنى ئۆزىگە پىر قىلىپ،ئافاق ئىسىملىك قىزىنى ئۇنىڭغا تەن مەھرەملىككە بېغىشلايدۇ.مەشرەپ قىزنىڭ قورسىقىغا قۇلىقىنى تۇتۇپ،تەبەسسۇم قىلىدۇ ۋە قىزغا قاراپ:«قورسىقىڭدىكى بالىلار ئاتا،نان بەر،ئانا نان بەر»دېيىشىۋاتىدۇ.مەن ئۆزۈمنىڭ كۈنۈمنى زورغا ئۆتكۈزۈۋاتىمەنۇ ئۇلارنى قانداق باقىمەن؟دەپ ئۆزىنى چەتكە ئالىدۇ.

   بىز ئۆتكەن يىلى جۇڭگونىڭ شىنجاڭ تەرەپلىرىدە بولغىنىمىزدا،ئۇ يەردىكى ئونۋېرسىتىتنىڭ پىروفىسسور-ئوقۇتقۇچىلىرى بىلەن سۆھبەتلەشتۇق.ئۇيغۇرلارنىڭ داڭلىق شائىرى بوغدا ئابدۇللا سۆھبەت ئارىلىقىدا مەشرەپ ھەققىدە گەپ قىلىپ،تەكلىماكاندا مەشرەپنىڭ ياشىغان جايى،تەييارلانغان ئوچىقى ھېلى ھەم ساقلىنىپ قالغانلىقى،شۇ يەردە شائىرنىڭ نۇرغۇن مۇخلىسلىرى،ئەڭ قىزىقى-مەشرەپنىڭ ئەۋلاتلىرى ھەم ياشاۋاتقانلىقىنى ئېيتىپ ئۆتتى.بۇ يېڭىلىق دىققىتىمىزنى تارتتى.سۈرۈشتۈردۇق.مەشرەپنىڭ تېمۈربەك ئىسىملىك ئوغلى بولغانلىقى، ئۆز ۋاقتىدا ماھىر سەركەردە بولۇپ تونىلغانلىقى،نۇرغۇن جەڭلەرنى ئېلىپ بارغانلىقى ھەققىدىكى مەلۇماتلارغا ئىگە بولدۇق.لېكىن بۇ مەلۇماتنىڭ قانچىلىك دەرىجىدە راست ياكى يالغانلىقىنى ئېنىقلىيالمىدۇق.

   ئومۇمەن ئالغاندا،شائىرغا بولغان قىزىقىش جۇڭگولۇق تۈ*ركىي خەلقلەر ئارىسىدا ئالاھىدە ئىكەن.رەھىمبابا مەشرەپنىڭ شېئىرلىرى بىلەن ئېيتىلىدىغان مۇقاملار شۇ يەردىكى يەرلىك خەلق ئارىسىدا مەشھۇر بولۇپ، ئۆزبەكچە شېئىرلار ئۇيغۇرچە ئاھاڭغا چۈشۈرىلىدۇ.ئۇيغۇرلارنىڭ مەشھۇر«ئون ئىككى مۇقامى»دىمۇ شائىرىمىزنىڭ غەزەللىرى ئاساسىدا ئىجات قىلىنغان ناخشىلار بار.

   يەنە بىر جەھەتتىن،ئۇيغۇرلاردا ھەم بىزدىكىگە ئوخشاش يىغىلىشلار بولىدىكەن ۋە ئۇلار بۇنداق سورۇنلارنى«مەشرەپ»دەپ ئاتىشىدىكەن.شۇ نام بىلەن ئاتىلىدىغان DVD ۋە باشقا ئىستىمال تاۋارلىرىمۇ خەلق ئارىسىدا كەڭ قوللىنىلىدىكەن. شۇ جايلاردا قول تېلىفونلار ئۈچۈن ئىشلەنگەن سىم كارتىلار ئىچىدە«مەشرەپ»دەپ ئاتىلىدىغان تۈرى كەڭ تارقالغان ئىكەن.

مەشرەپنىڭ ئەۋلادى بولغان ياكى بولمىغانلىقى ھەققىدە ھازىرچە ئېنىق بىر نەرسە دېيىش قىيىن.مەركىزىي ئاسىيادا يېزىلغان كۆپچىلىك كونا ئەسەرلىرى،XX-ئەسىردە يارىتىلغان ئىلمىي مەنبەلەردىكى مەلۇماتلار بۇنى پۈتۈنلەي ئىنكار قىلىدۇ.لېكىن مەشرەپنىڭ ھاياتى باشقا جايلاردىمۇ ئۆتكەن.جۈملىدىن،ئۇ قەشقەردە پىرنىڭ دەرگاھىدا يەتتە يىل،خوتەن،ياركەنت ياكى ئىلى تەرەپلەردە ھەم بىر نەچچە يىل ياشىغان.بىزدىكى قوليازما نۇسخىسدا ئۇنىڭ رۇم تەرەپلەردە يىگىرمە يىلغا يېقىن ياشاپ،شېئىرلىرى بىلەن شۆھرەت قازانغانلىقىغا ئائىت مەلۇماتلار بار.بۇنداق مەلۇماتلار مەشرەپ ھاياتىنىڭ نامەلۇم تەرەپلىرىنى،ئەسلىيىتىنى ئېنىقلاشتا مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ.

مەشرەبنىڭ لېرىك شېئىر- غەزەللىرىدىن باشقا، سوفىلىق تەرىقىتىدە يۈرگەن چاغلىرىدا يازغان «مەبدەئى نۇر›› (نۇر مەنبىئى) ناملىق 400 بەتلىك بىر كىتابىمۇ بار. (1930- يىلى تاشكەنت غۇلامىيە مەتبەسىدە بېسىلغان تاشباسما نۇسقا)

بىلىم بىلىۋېىلشقا تېگىشلىك مۇھىم مەزمۇنلار مۇجەسسەملەنگەن ياخشى تېىمىكەن