«چەرچەننىڭ تارىخى ۋە مەدەنىيىتى» نەشردىن چىقتى
بۈگۈن چەرچەن ناھىيەسىدە ناھىيە تەسىس قىلىنغانلىقىنىڭ يۈز يىللىقى خاتىرىلەندى، مۇشۇ مۇناسىۋەت بىلەن نەشر قىلىنغان بىر نەچچە پارچە كىتابمۇ مېھمانلارغا تارقىتىپ بېرىلدى، شۇ قاتاردا تۇرسۇن مەھمۇد، ئىلھام مۇھەممەد، ئەھمەدجان قۇربان ۋە بىر قانچە بۇرادەرلەر ھەمكارلىشىپ يازغان «چەرچەننىڭ تارىخى ۋە مەدەنىيىتى» ناملىق كىتابمۇ ئۈلگۈرتۈپ نەشر قىلىنىپ تارقىتىلدى.
مۇندەرىجە
1-بۆلۈم
كىرىش سۆز ................................................................ 1
1. چەرچەننىڭ جۇغراپىيەسىدىن بايان ......................................... 1
1) يەر شەكلى .............................................................. 1
2) ھاۋا كېلىماتى ........................................................... 1
3) يەر-تۇپرىقى ............................................................ 2
4) دەريا-ئېقىنلىرى ......................................................... 2
2. چەرچەن ناھىيەسى تەۋەسىدىكى تارىخىي ئىزلار .............................. 3
1) قىيا تاش ئويمىلىرى ...................................................... 4
2) قەدىمكى قەبرىستانلىقلار ................................................. 5
3) قەدىمكى شەھەر خارابىلىرى .............................................. 10
4) باشقا تارىخىي ئىزلار .................................................... 13
3. چەرچەننىڭ يازما ئۇچۇرلاردىن بۇرۇنقى تارىخى ............................. 21
1) تاش قوراللار دەۋرى .................................................... 22
2) برونزا قوراللار دەۋرى ................................................... 24
3) تۆمۈر قوراللار دەۋرى .................................................... 25
4) قىيا تاش رەسىملىرى .................................................... 26
5) ئىپتىدائىي ئېتىقاد ....................................................... 31
6) ئىپتىدائىي ئىگىلىكى .................................................... 32
7) زاغۇنلۇق قەبرىستانلىقى ــ 3000 يىللار بۇرۇنقى تارىخ ...................... 49
8) ئىپتىدائىي ئىنسانلارنىڭ ئىرقى، گېنى ۋە باشقا مەسىلىلەر ................... 57
4. يازما تارىخ دەۋرىگە كىرگەندىن كېيىنكى چەرچەن ............................ 67
5. سارمادان بەگلىكى ....................................................... 77
6. چەرچەن خانلىقى زامانىدىكى سارمادان بەگلىكى ............................ 78
7. چەرچەن خانلىقىنىڭ يىمىرىلىشى ۋە سارمادان ............................... 82
1) چەرچەن خانلىقى توغرىسىدا قىسقىچە بايان ............................. 82
2) چەرچەن خانلىقىنىڭ يىمىرىلىشى ....................................... 83
3) چەرچەن ئاھالىسىنىڭ سارمادانغا كۆچۈشى ............................... 86
4) چەرچەن خانلىقىنىڭ ئىجتىمائىي ئەھۋالى ۋە تۈزۈمى ....................... 87
5) چەرچەن خانلىقى دەۋرىدىكى سارماداننىڭ ئىگىلىكى ...................... 90
8. رورانلار، تۇيغۇنلار، تۈبۈتلەر ھۆكۈمرانلىقىدىكى چەرچەن ................... 91
1) رورانلارنىڭ ھۆكۈمرانلىقى ............................................... 91
2) تۇيغۇنلارنىڭ ھۆكۈمرانلىقى ............................................. 93
3) تۈبۈتلەرنىڭ ھۆكۈمرانلىقى .............................................. 99
4) ئورخۇن ئۇيغۇر خانلىقى ۋە سارمادان ................................... 101
9. قارا خانىلار خانلىقى دەۋرىدىكى چەرچەن ................................. 113
1) قارا خانىلار خانلىقى توغرىسىدا قىسقىچە بايان .......................... 113
2) ئۇيغۇر (ئىدىقۇت) ئېلى ۋە چەرچەن .................................... 115
10. موڭغۇللار دەۋرىدىكى چەرچەن ........................................ 117
1) موڭغۇللار ھۆكۈمرانلىقىدىن قىسقىچە بايان .............................. 117
2) موڭغۇللار دەۋرىدىكى چەرچەننىڭ ۋەيران بولۇشى .......................119
3) چاغاتاي خانلىقى دەۋرىدىكى چەرچەن ................................. 120
4) شەرقىي چاغاتاي خانلىقى دەۋرىدىكى چەرچەن ......................... 121
11. ياركەنت سەئىدىيە خانلىقى دەۋرىدىكى چەرچەن ........................ 125
1) ياركەنت سەئىدىيە خانلىقى توغرىسىدا قىسقىچە بايان .................. 125
2) ياركەنت سەئىدىيە خانلىقىنىڭ ئىجتىمائىي ئەھۋالى ..................... 126
3) ياركەنت سەئىدىيە خانلىقى دەۋرىدىكى چەرچەن ....................... 127
12. جۇڭغار خانلىقى دەۋرىدىكى چەرچەن ................................. 127
1) جۇڭغارلار ۋە ياركەنت سەئىدىيە خانلىقى .............................. 127
2) جۇڭغارلارنىڭ ھاكىمىيىتى ۋە چەرچەن ................................. 129
13. چىڭ سۇلالىسى ھۆكۈمرانلىقى دەۋرىدىكى چەرچەن ...................... 132
1) چىڭ سۇلالىسىنىڭ جۇڭغار خانلىقىنى ئاغدۇرۇشى ........................132
2) چىڭ سۇلالىسىنىڭ ھۆكۈمرانلىق سىياسىتى ............................... 132
3) خەلق قوزغىلاڭلىرى ۋە شۇ دەۋردىكى چەرچەن ............................ 134
14. چىڭ سۇلالىسىنىڭ ئۆلكە تەسىس قىلىشىدىن كېيىنكى چەرچەن ............ 136
1) شىنجاڭ ئۆلكىسىنىڭ تەسىس قىلىنىشى ۋە چەرچەن ...................... 136
2) چىڭ سۇلالىسىنىڭ ئاخىرقى يىللىرىدىكى چەرچەن ....................... 138
15. جۇڭخۇا مىنگو دەۋرىدىكى چەرچەن .................................... 144
1) ياڭ زېڭشىن دەۋرىدىكى چەرچەن ....................................... 144
2) جىن شۇرىن دەۋرىدىكى چەرچەن ....................................... 149
3) شېڭ شىسەي دەۋرىدىكى چەرچەن ...................................... 153
4) بىرلەشمە ھۆكۈمەت دەۋرىدىكى چەرچەن ............................... 159
16. جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ قۇرۇلۇشى ۋە چەرچەننىڭ ئازاتلىققا ئېرىشىشى ........................................................................ 164
2-بۆلۈم
1. چەرچەن رايونىنىڭ تارىختىن بېرىقى نوپۇسى توغرىسىدا ................. 165
2. چەرچەندە قوللىنىلغان تىل-يېزىقلار .................................. 167
3. چەرچەنگە تۇتاشقان كارۋان يولللىرى ................................. 175
4. «چەرچەن» نامى توغرىسىدا ......................................... 178
1) چەرچەن نامى تارىخىي خاتىرىلەردە ................................ 178
2) چەرچەن نامى قاچاندىن بېرى قوللىنىلغان؟ .......................... 182
3) قەدىمكى تارىخىي نام 鄯善 توغرىسىدا ............................... 184
4) 鄯善 نامىنىڭ تەلەپپۇزى توغرىسىدا ................................... 186
5) 鄯善 نىڭ چەرچەنگە نام بولۇشى .................................... 191
6) 鄯善 نىڭ پىچان ناھىيەسىگە نام بولۇشى ............................. 193
7) چەرچەن نامى «جۇرجان» نامىدىن كېلىپ چىققانمۇ؟ .................. 194
8) چەرچەن نامى «چۇرچان»دىن كەلگەن دېگەن قاراش .................. 196
قوشۇمچە:
«جۇرجان» بىلەن «چەرچەن»نىڭ تارىخىي مۇناسىۋىتى .................... 204
«چەرچەن» نامى ھەققىدە ............................................... 210
3-بۆلۈم
1. چەرچەن ئۇيغۇرلىرىنىڭ تىل-شېۋە ئەھۋالى توغرىسىدا ................. 217
2. چەرچەن خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى ..................................... 220
3. چەرچەن مائارىپىدىن بايان (1850 ــ 1950) .......................... 223
4. چەرچەننىڭ 1949-يىلدىن ھازىرغىچە بولغان مائارىپ ئەھۋالى .......... 228
1) 1949-يىلدىن 1966-يىلغىچە بولغان مائارىپ ئەھۋالىىن قىسقىچە بايان.. 228
2) «مەدەنىيەت زور ئىنقىلابى» دەۋرىدىكى مائارىپ ئەھۋالى توغرىسىدا قىسقىچە بايان ................................................................... 229
3) ئىسلاھات، ئېچىۋېتىش مەزگىلىدىكى مائارىپ ئەھۋالى توغرىسىدا قىسقىچە بايان ......................................................................... 229
4) چەرچەندە تولۇقسىز ئوتتۇرا مەكتەپ مائارىپىنىڭ تەرەققىياتى ........... 230
5) چەرچەن ناھىيەلىك 1-ئوتتۇرا مەكتەپنىڭ قىسقىچە تارىخى ............. 231
6) چەرچەندە ئېچىلغان ئوقۇتقۇچىلار بىلىم ئاشۇرۇش مەكتىپىنىڭ قىسقىچە تارىخى ......................................................................... 233
7) چەرچەندە ئېچىلغان دارىلمۇئەللىمىن سىنىپلىرىنىڭ قىسقىچە تارىخى .... 234
5. چەرچەنلىكلەرنىڭ ئېتنىك تەركىبى ................................... 235
6. چەرچەنلىكلەرنىڭ ئىجتىمائىي ئادەتلىرى .............................. 236
7. چەرچەنلىكلەرنىڭ كىيىملىرى ۋە كىيىنىش ئادەتلىرى .................... 260
8. چەرچەنلىكلەرنىڭ ئولتۇراقلىرى، قۇرۇلۇش ئەھۋالى .................... 268
9. چەرچەنلىكلەرنىڭ يېمەك-ئىچمەكلىرى ................................ 272
10. چەرچەنلىكلەرنىڭ ھۈنەر-كەسپلىرى ................................. 280
11. چەرچەنلىكلەرنىڭ ھېيت-بايراملىرى ................................. 296
12. چەرچەنلىكلەرنىڭ ناخشا-ئۇسۇللىرى ................................. 297
13. چەرچەنلىكلەرنىڭ كۆڭۈل ئېچىش ئادەتلىرى .......................... 298
14. چەرچەنلىكلەرنىڭ تەنتەربىيە پائالىيەتلىرى ............................ 299
15. چەرچەنلىكلەردىكى پەرھىزلەر، چەكلىمىلەر ............................ 303
16. چەرچەندىكى ئۇيغۇر مازارلىرى ....................................... 309
17. چەرچەن يەرلىك شېۋە سۆزلۈكلىرى ۋە ئۇنىڭ مەنىسى .................. 315
18. چەرچەن ئۇيغۇرلىرىنىڭ لەقەملىرى ................................... 387
19. چەرچەندىكى يەر-جاي ناملىرى ..................................... 389
20. چەرچەندىكى بىر قىسىم تۆھپىكارلار .................................. 403
1) مەشھۇر تېببىي ئالىم جان باشلاق (شىراخان) ........................... 403
2) داڭلىق بىناكارلىق ئۇستىسى زۇنۇن قەشقەرى .......................... 403
3) ھازىر جاۋاب خەلق قوشاقچىسى مۇھەممەت ھەسەنباي ................... 404
4) ئاتاقلىق تەرجىمان ئەخمەت پاسار ئەپەندى ............................ 404
5) تارىخ-مەدەنىيەت تەتقىقاتچىسى تۇرسۇن بەكرى ........................ 405
6) شائىر، ژۇرنالىست ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كروران ........................ 406
7) ئەلنىڭ ئالقىشىغا سازاۋەر داڭلىق تېۋىپ غۇجىئابدۇللا قارى ............... 407
8) چارۋىچىلىق ئىلمى مۇتەخەسسىسى، پىروفېسسور مەمتىمىن بارات ......... 408
9) پەننىي مەكتەپنى تەرتىپكە سالغۇچى شىرىپ قۇتلۇق .................. 409
10) تۆھپىكار مائارىپچى توختى مەمتىلى ................................. 409
11) تۆھپىكار مائارىپچى قۇربان كېپەك .................................. 410
12) تۆھپىكار مائارىپچى بەكرى ئەيسا ................................... 411
13) تۆھپىكار مائارىپچى ئەيسا ئىمىن ................................... 411
14) يېزا ئىگىلىك سېپىدىكى تۆھپىكار ئۆمەر ھادىل .................... 412
15) خەلقپەرۋەر رەھبەر نىياز بۇرھان .................................... 412
16) چەرچەننىڭ ئازاتلىقتىن كېيىنكى تۇنجى ھاكىمى ئوسمان ياقۇپ ...... 413
17) ئىنقىلابچىل زات توختى ھوشۇر .................................... 413
18) خۇاڭپۇ ھەربىي مەكتىپىدە ئوقۇغان ئوفېتسىر ئەيسا توختى ........... 414
19) چەرچەن خەلق تاغ ئاھاڭلىرىنىڭ پېشىۋاسى تۇردى ئۆتەك ............ 415
20) ئىجتىھاتلىق يازغۇچى تۇرسۇن مەخمۇت ............................. 415
21) يازغۇچى ۋە تەشكىلاتچى تۇرسۇن ئەبەي ............................ 416
22) كۆپ قىرلىق يازغۇچى تۇردى قاسىمى ............................... 416
23) ساخاۋەتلىك يازغۇچى، ئادۋۇكات ئەركىن روزى ..................... 417
24) تىرىشچان شائىر قەمىردىن سۇلتان ................................. 418
25) سەمىمىي شائىر مەمتىمىن سەئىدى .................................. 418
26) ئايال يازغۇچى مەرەمنىسا قۇربان .................................... 418
21. چەرچەن خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى «ئۈچ توپلىمى»نىڭ روياپقا چىقىش جەريانى ھەققىدە ئەسلىمە ........................................................... 419
كىرىش سۆز
چەرچەن ئۇزاق تارىخقا ھەم مول مەدەنىيەت تىندۇرمىسىغا ئىگە قەدىمىي يۇرتلىرىمىزنىڭ بىرى. مۇناسىۋەتلىك ئالىملار 5000 يىللىق تارىخى بار، دەپ بېكىتكەن مۆلچەر دەرياسى قىيا تاش رەسىملىرىنىڭ ئۆزىلا بۇ دىياردا قېزىشقا، تەتقىق قىلىشقا تېگىشلىك مول تارىخ، مەدەنىيەت ئەنئەنىسى بارلىقىنى چۈشەندۈرۈپ تۇرۇپتۇ. چەرچەن تەۋەسىدە كونا شەھەر خارابىلىرىنىڭ، قەدىمىي قەبرىستانلىقلارنىڭ ۋە قۇرۇپ كەتكەن دەريا-ئېقىنلارنىڭ كۆپ بولۇشى بۇ يۇرتنىڭ تەبىئىي ۋە ئىجتىمائىي سەۋەبلەردىن كۆپ قېتىم ئورۇن ئالماشتۇرغانلىقىنى، بىر زامانلاردا گۈللەپ ياشنىغانيۇرت، شەھەر-راباتلارنىڭ تاشلىنىپ، يېڭىدىن بىنا قىلىنغان يۇرتلارنىڭ بولغانلىقىنى ئىسپاتلاپ تۇرۇپتۇ. دېمەك، يۇرتىمىزنىڭ تارىخى، مەدەنىيىتى كۆپ ئەسىرلىك، مۇرەككەپ ھەم مۆجىزىلەرگە تولغاندۇر. ئۇنى تەتقىق قىلىش، تارىخنىڭ سىرلىنى يېشىپ زامانداشلارغا بىلدۈرۈش، كەلگۈسى ئەۋلادلارغا قالدۇرۇش ـــ بىزنىڭ ئادەمىيلىك بۇرچىمىز ۋە ئانايۇرت تۇزىنىڭ ھەققىنى ئاقلاشتىكى ۋەزىپىمىزدۇر. كۆپ يىللاردىن بېرىقى ئارزۇلىرىمىزغا كۆرە بۇ كىتاب دوستلارنىڭ ئىلىم ھەمكارلىقى ۋە سەمىمىي نىيەت ئىقبالى، مىننەتسىز ئەجرىدىن ئاخىرى روياپقا چىقتى. بىز بۇ كىتابنى پەقەت چەرچەننىڭ تارىخى ۋە مەدەنىيىتى تەتقىقاتىدىكى دەسلەپكى نەتىجە ۋە تۇنجى قەدەم، دەپ ئېيتالايمىز. يۇرتىمىز ھەققىدىكى ھەر ساھە تەتقىقاتلار، ئىلمىي يورۇتۇشلار بۇنىڭدىن كېيىن ئۈزۈلمەس ئېقىندەك يەنىمۇ ئۇلغايغۇسى. بۇ كىتابنىڭ ئالدىنقى ئىككى بۆلۈمىنى چاقىلىق تېلېگراف شىركىتىدىكى ياش تارىخچى، ئىجتىمائىيەت تەتقىقاتچىسى غالىب بارات ئەرك يېزىپ چىقتى. 3-بۆلۈمگە چەرچەن ناھىيەلىك مەدەنىيەت يۇرتىنىڭ خادىمى، ئىقتىدارلىق يازغۇچى تۇرسۇن مەخمۇت قەلەم تەۋرەتتى. 3-بۆلۈم ئىچىدىكى «ئازاتلىقتىن كېيىنكى مائارىپ ئەھۋالى» دېگەن تېمىنى توغراقلىق ئوتتۇرا مەكتەپ پېنسىيونېرى غوپۇر مۇسا، چەرچەن ناھىيەلىك ئوتتۇرا مەكتەپ ئەدەبىيات ئوقۇتقۇچىسى ئىلھام مۇھەممەت قاتارلىقلار يېزىپ چىقتى. «چەرچەننىڭ يەرلىك شېۋىلىرى»نى چەرچەن ناھىيەلىك ئوتتۇرا مەكتەپئەدەبىيات ئوقۇتقۇچىسى ئەخمەتجان قۇربان توپلاپ رەتلىگەن بولۇپ، مەزكۇركىتابقا كىرگۈزۈشنى لايىق تاپتۇق. «چەرچەنلىكلەرنىڭ لەقەملىرى» دېگەن تېمىنى چەرچەن ناھىيەلىك ئوتتۇرا مەكتەپتىكى ئەدەبىيات ئوقۇتقۇچىلىرىنىڭ تەشكىللىشى بىلەن ئوقۇغۇچىلار يىغىپ كەلگەن لەقەملەرنى ئىلھام مۇھەممەت، ئابدۇراخمان روزى قاتارلىقلار رەتلەپ چىقتى. ئالىي مۇھەررىر، شائىر، «كروران» ژۇرنلىنىڭ باش مۇھەررىرى ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كروران پۈتۈن كىتابنى كۆرۈپ چىقىپ، تولۇقلاشقا ۋەئۆزگەرتىشكە تېگىشلىك مەسىلىلەر ھەققىدە ناھايىتى قىممەتلىك پىكىرلەرنى بەردى، شۇ پىكىرلەر بويىچە بىر قېتىم تۈزىتىلدى ھەم كەم مەزمۇنلار تولۇقلاندى. «چەرچەننىڭ تارىخىي مەدەنىيىتى» مۇشۇ ساھەدىكى تەتقىقاتنىڭ مېۋىسى بولۇش سۈپىتى بىلەن ئۇنىڭدا بەزى خاتالىقلار، تارىخ تەتقىقاتىدىكى ئوخشىمىغان قاراشلار ۋە ماتېرىيال كەمچىلىكى سەۋەبىدىن كۆرۈلگەن ئېنىقسىز تەرەپلەر بولۇشى مۇمكىن. ئىزدىنىۋاتقان ئالىم-ئۆلىملارنىڭ تەتقىقاتى بىلەن زىت كېلىدىغان تەرەپلەر ھەم بولۇشى مۇمكىن. بىز تەتقىقات بىلەن شۇغۇللىنىۋاتقان بارلىق دوستلارنىڭ، ئالىملارنىڭ، ئىلىم تەلەپكارلىرىنىڭ كۆرۈلگەن خاتالارنى ئىلمىي يوسۇندا ئىسپاتلاپ تەنقىد قىلىشىنى قىزغىن قارشى ئالىمىز. ئىلمىي ھەمكارلىقتا تارىخنىڭ يىراق ئۆتمۈشكە تەۋە سىر-ئەسرارلىرىنى بىرلىكتە يېشىشكە چاقىرىمىز. شۇنى ئەسكەرتىپ ئۆتىمىزكى، بىر قىسىم تارىخىي ئاتالغۇ ۋە ئادەم ئىسىملىرىنىڭ ئۆزدەۋرىدىكى ئۇيغۇرچە ئاتىلىشى بىزگىچە يېتىپ كېلەلمىگەچكە، باشقا تىل مەنبەلىرىدىكى ئاھاڭى بويىچە ئېلىشقا مەجبۇر بولدۇق. چەرچەن ھەققىدە كۈنىمىزگىچە يېتىپ كەلگەن يازما تارىخىي ماتېرىياللارنىڭ ئاز بولۇشى سەۋەبلىك ھەر قايسى دەۋرلەردىكى سىياسىي، ئىجتىمائىي ئەھۋالاتلىرىنى تولۇق ھەم ئەينەن بايان قىلىپ بېرىش ئىمكانىيىتى يېتەرلىك بولماي قالدى. چەرچەننىڭ شۇ دەۋر، شۇ شارائىتتىكى تارىخىي ئەھۋالى ۋە باشقا ئەھۋاللىرىنى ئىلمىي چۈشىنىش ئىمكانىيىتى بولار دېگەن مەقسەتتە،ئوخشاش تارىخىي شارائىتتا مەۋجۇت بولۇپ تۇرغان قوشنا يۇرتلارنىڭ ۋە چەرچەننى تەسىردائىرىسىگە ئالغان سىياسىي ھاكىمىيەت ۋە يەرلىك دائىرىلەرنىڭ ئەھۋاللىرى بىر قەدەرتەپسىلىي بايان قىلىندى. ئاخىرىدامەزكۇر كىتابنىڭ مەيدانغا كېلىش ئۈچۈن ماددىي ھەم مەنىۋي جەھەتتىن كۈچ چىقارغان دوستلارغا، كىتابنىڭ نەشىر قىلىنىشى ئۈچۈن ماددىي مەدەت بەرگەن ساخاۋەت ئىگىسى، يۇرت سۆيەرئوغلان ئوسمانجان يۈسۈپ ۋە جامال مۇساغا ئالاھىدە تەشەككۇر بىلدۈرىمىز.
تۇرسۇن مەخمۇت 2010-يىلى 10-ئاي، چەرچەن
|
يوللىغان ۋاقتى 2014-1-24 16:15:30
