نۇربەگ ـــــ «تەنتەك»لىككە بېرىلگەن «چالا» ئىزاھلار توغرىسىدا [ئۇلانما كۆچۈرۈش]

«تەنتەك»لىككە بېرىلگەن «چالا» ئىزاھلار توغرىسىدا
1
شېئىرنىڭ تېنى ئازاب، روھى غەيىب، رېتىمى تەبىئەتتىكى تۈرلۈك رەڭ ئۆزگىرىشلىرىدۇر! قاتلاملىقنى ئۆزىنىڭ مەڭگۈلۈك ئېنىرگىيىسى قىلىدىغان بۇ سەنئەتنىڭ بىر قانىتى ئۆتمۈشكە، يەنە بىر قانىتى كەلگۈسىگە، مەۋجۇد گەۋدىسى ئۆز تەۋە زامان، ماكاندىن ھالقىغان تىلنىڭ ئۈچۈنچى يىراقلىقىدا. ئۇنىڭدىكى مەنە رېئاللىقتىكى مەنىسىزلىكلەر ئىچىدىن قېزىلغان بولىدۇ.
ھەقىقەت ئۆز ئۇلىنى سەپسەتە قوينىغا تىزغان بولسا، شېئىر ئۆز روھىنى تەبىئەتتىكى ئېھتىماللىقلارغا چېچىۋەتكەن، پەيلاسوپلارنىڭ ھەقىقەت قېزىشى بىلەن شائىرلارنىڭ شېئىر قېزىشى تامامەن ئوخشاش بولمىغان ۋاسىتە ئۈستىدىكى ئىپادىلەر جەريانى. پىكىرنى كونكرېتلاشتۇرغاندا، پەيلاسوپلار ئىدراكقا، شائىرلار تۇيغۇغا ئاساسەن ئۆز خاتىرە تېشىنى قاتتۇرىدۇ، بۇ خۇسۇستا شۇنداق دەيمىزكى، ھەقىقەتنىڭ شېئىرغا ئايلىنىش مۇمكىنچىلىكى بىلەن شېئىرنىڭ ھەقىقەتكە ئايلىنىش مۇمكىنچىلىكى تەبىئەتتىكى كۈچلۈك زەرەت ئېقىنى – ئىستېتىك جۇغلانمىنى بايقاش بىلەن مۇناسىۋەتلىك.
نۆۋەتتىكى ئەدەبىياتىمىزنىڭ ھالقىشتىن يىراقلىشىشى، سەنئەتكارلار دۇنياسىنىڭ ئىزچىل چۆلدەرىشى، ئانا باش تېمىنىڭ ئوبراز ئىدىيالىدىن ياتلىشىشى نېمىنىڭ مەھسۇلى؟ بۇنىڭغا بېرىدىغان بىردىنبىر جاۋابىمىز، مۇنتىزم، مىللىي تۈس ئالغان نەزەرىيە سىستېمىسىنىڭ ئوتتۇرىغا قويۇلماسلىقى؛ سەنئەتكارلارنىڭ «چەكلەنگەن رايون»لارغا دادىللىق بىلەن بۆسۈپ كىرەلمەسلىكى؛ ئەدىبلەر ھېسسىياتىدىكى كۈندىن – كۈنگە ئاينىۋاتقان ساختىلىق سەۋەبلىك، ئوبرازنىڭ تۇرمۇشتىكى غايىبلىقى؛ ئىپتىدائىي ئاڭنىڭ زامانىۋى مەدەنىيەت تەرىپىدىن سۈرگۈنلىنىشى…دىن ئىبارەت.
نۆۋەتتە بازار ئىگىلىكى ئېلىپ كەلگەن ئەدىبلەر پاجىئەسى ئۆزىمىزنى ئەستايىدىل ئەسلەپ بېقىشىمىزنىڭ زۆرۈرلكىنى تەۋسىيە قىلدى. بۇ باسقۇچتا بىز ئۈچۈن كېرەك بولىدىغىنى سان ئۆتكۈلى ئەمەس، سۈپەت ئۆتكىلى! كىتابخانلار ئىستېمالىغا تاپشۇرۇلغان سان – ساناقسىز باشاقسىز پاساتلار ئۇلارنىڭ گۇمانسىراش پسىخىكىسىنى قىيامىغا يەتكۈزدى. «قۇم باسقان شەھەر»، «قاينام ئۆركىشى»،  «ئىز»، «چالا تەگكەن ئوق»… قاتارلىق ئەسەرلەر نېمە ئۈچۈن خەلقىمىز تەرىپىدىن قەدىرلىنىدۇ؟ بۇنىڭدىكى بىردىن - بىر سەۋەب، خەلقىمىز ئۆزىنىڭ ئۆتمۈشىنى كۆرەلىدى. ئۇنتۇلغان ئۆتمۈشنى قايتا ئەسلەشكە شارائىتلاندى. گيۇتى سەنئەتكارلارنىڭ مەنىۋى سۈپەتلىرى ئۈستىدە توختىلىپ «سەنئەتكارلار تەبىئەتكە نىسبەتەن قوش ئالاقىدە تۇرىدۇ. ئۇ تەبىئەتنىڭ خوجايىنى ھەم تەبىئەتنىڭ قۇلىدۇر» دېسە، يىتۈك ئالىم ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن «سەنئەتكار — مىللىي مەدەنىيەتنىڭ غورۇرى، سەنئەتسىز مىللەت، سەنئەتكارسىز مىللەت، سەنئىتى ئۆز قىممىتىنى، سەنئەتچىسى ئۆز لاياقىتىنى تاپالمىغان مىللەت. سەنئەتتە ئاداشقان، سەنئەتچىلىرى ئاداشقان مىللەت ئىنسانىي قەدىر - قىممىتىنى يوقاتقان پالاكەت ۋە ئاپەتكە يۈزلەنگەن مىللەتتىن ئىبارەت» دەپ ئاگاھلاندۇرغانىدى. قېنى، ئۆزىمىزنى ئەدب دەپ ئاتىۋالغانلار بۇ ئەقلى تارازىدا ئۆزىمىزنى بىر دەڭسەپ باقايلى؟ بىز قانچىلىك مەنىۋى مەھسۇلات بەرپا قىلالاپتۇق؟بىز كۈچەپ تەشۋىق قىلىۋاتقان سوتسىيالىستىك رېئالىزم نېمە ئۈچۈن كۆز ياشلىرى كۈز يامغۇرىدەك تۆكۈلۈپ، يۈرىكى يىلگىشىۋاتقان خەلقىمىزنىڭ چوقانىنى ئەينەنلىك بىلەن ئىپادىلەپ بېرەلمەيدۇ؟ بىز بۇ نۇقتىدا سەنئەتكارغا ئايلىنالىدۇقمۇ؟!

2

«ئاقسۇ ئەدەبىياتى» ژۇرنىلىنىڭ 1999 – يىللىق 3 –سانىدىكى «مۇنازىرە»لەر دىيارىمىز ئەدەبىياتى ئۈچۈن ئېلىپ ېئيتقاندا، تەبرىكلەشكە تېگىشلىك ياخشى ھادىسە بولدى. كۆل ھەرقانچە پاكىز بولسىمۇ، ئۇنىڭدىكى سۇ يېڭىلانمايدىكەن، ئۇ سۇ ھاياتلىق ئۈچۈن بەرىبىر! مەنمۇ ئۆز مەسئۇلىيىتىم بار دەپ قاراپ،مەزكۇر شېئىر ۋە «مۇنازىرە»لەر ئۈچۈن ئۆز قاراشلىرىمنى ئوتتۇرىغا قويۇشنى مۇۋاپىق كۆردۈم. ئالدى بىلەن «مۇنازىرە» ئوبيېكتى بولغان «دېدى» سەرلەۋىلىك غەزەل ئۈستىدە توختىلىپ ئۆتمەكچىمەن.
بۇ غەزەل 1996 – يىلى ئاقسۇ ۋىلايەتلىك مەدەنىيەت باشقارمىسى بىلەن يازغۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ تەشكىللىشىدىكى «ۋىلايەت تەۋەلىكىدىكى ئەدبلەر سۆھبەت يىغىنى»دا ئۆز ئاپتورى تەرىپىدىن ھاياجانلىق دىكلاماتسىيە قىلىنغان ئىدى. شۇ ۋاقىتتىكى توختاۋسىز چاۋاكلار قاتارىدا مېنىڭمۇ چۈشىنىش قىيىن بولغان كۈلكەم ئاۋازسىز ئوبروزىنى ھەدىيە قىلغان. «ئاقسۇ ئەدەبىياتى» ژۇرنىلىنىڭ 1999 – يىلى 1 – سانىدىن مەزكۇر غەزەلنى كۆرۈپ، ئۆتمۈشۈمنى ئەسلەشكە ئۈلگۈردۈم. ئەمدى تەپسىلى ئويلاپ باقسا، شۇ ۋاقىتتىكى كۈلكەمدە مەسخىرە ئاساسى سالماقنى ئىگىلىگەن ئىكەن.
شېئىر چوقۇم شېئىر بولۇشى كېرەك! بىر پارچە شېئىرنىڭ مەغلۇبىيىتى شائىرغا نىسبەتەن تەبىئەتنىڭ دەپنە مۇراسىمىدىن ئېغىرراق روھىي ئازاب ھېس قىلدۇرۇشى كېرەك. شۇنداق بولغاندىلا، بىز ھەقىقى شېئىرغا ئېرىشەلەيمىز. ھېرمان ھېسسىنىڭ «شائىرنىڭ مەسئۇلىيىتى يول كۆرسىتىش ئەمەس، بەلكى كىشىلەردە ئىچكى تەلەپ ئويغىتىش» دېگەن ئەقلى قىيامىنى تېتىغىنىمىزدا، بىز شېئىر دەپ ئاتىۋالغان قاپىيەلەر دۆۋىسىدىن ئىبارەت ئىچى قۇرۇق ئەخلەت دۆۋىلىرىنى چوقۇمكى كۆيدۈرۈپ تاشلىشىمىز كېرەك! پىكرىمىزنى «دېدى»غا يۆتكىگىنىمىزدە، بۇ مۇنازىرە تەلەپ قىلغۇدە شېئىرمۇ ئەمەس ئىدى. بىز بۇ شېئىردىن ھېچقانداق شېئىرلىق پۇراق ھېس قىلالمايمىز. بىز ھېس قىلغۇدەك ھېچقانداق شېئىرى ئالامەتمۇ يوق، شۇنداق بولسىمۇ، مۇنازىرىنىڭ چىقىشى، ھېچ بولمىغاندا، رايونىمىز ئەدەبىيات كوچىسىغا قىسىلىپ كىرىۋالغان، قەلبىدە ھېچقانداق ئەدەبىيات ئىشتىياقى يوق، بىر ئۆمۈر ئەدەبىيات نەزەرىيەسىدە چالا ساۋات ھالەتتە تۇرۇۋاتقان، پەقەت باشقىلارنى دوراش ئارقىلىقلا سۆز ئويۇنى تىزىدىغان، شېئىرىيەت بوستانىنى ئەخلەت بىلەن تولدۇرغان، ئەدەبىيات ئاتالغۇسىدىن باشقا ھېچنىمىنى بىلمەيدىغان كۆپ سانلىق پېشقەدەم، ئوتتۇرا ياش، ياش ھەۋەسكارلار ئۆزىنى بىلىپ قالسا ئەجەپ ئەمەس!
«دېدى» شېئىرمۇ؟  ئەمەس! نېمە ئۈچۈن شۇنداق؟ چۈنكى، بىر پارچە شېئىر يەككە لىنىيەدىن ھالقىپ، كۆپ قىرىنى مۇجەسسەملىشى؛ تەتقىقات چوڭقۇرلاشقانچە ئۆز كەڭلىكىنى كېڭەيتىش خۇسۇسىيىتىگە ئىگە قىلىنىشى؛ مەنىلەردىكى ئىلاستىكىلىق قاتلاملارنىڭ يىراق بۇرجىدا، ئۆز جەزبىدارلىقىنى نۇرلاندۇرۇشى؛ ئوقۇرمەنلەر جەزمەنكى، ئېھتىياتچان پوزىتسىيە بىلەن ھادىسىدىن ماھىيەتكە ئۆتىشىدە بىر قانچە رەت يېقىلىپ، قوپۇشى؛ شېئىرنىڭ ئىچكى قاتلىمىدىكى نۇر كۆيدۈرگۈدەك ھارارەت ھازىرلىشى كېرەك. بىز بۇ قاراش بويىچە مەزكۇر شېئىرغا مۇئامىلە قىلساق، ھەم شېئىرنىڭ، ھەم ئاپتورنىڭ ئەدەبىيات كوچىسىدىكى نىمجان ھالىتىنى كۆز ئالدىمىزغا كەلتۈرمەي قالمايمىز!؟
مەزكۇر غەزەلدىكى ئوبراز ۋە ئۇنىڭ پسىخىك دۇنياسى ئۈستىدە تەھلىل ئېلىپ بارىدىغان بولساق، سۆزسىزكى قۇرۇق قول قايتىپ چىقىمىز. قاراڭ:
قايرىلىپ يولنىڭ چېتىنى قىلدى ئىما، كۆرسىتىپ،
- ساتىمىز ئانام بىلەن بىز شۇ دۇكاندا سەي، دېدى.
تىلدىكى ئوبرازسىزلىق «مەن»نىڭ تەپەككۇرىنىڭ شۇقەدەر تېيىزلىقىنى كۆرسەتمەكتە. تىل سەنئىتى بولغان ئەدەبىياتنىڭ ئىزاھاتى ھەققىدە ئارتۇقچە توختىلىشنىڭ يەنىلا ئورنى يوق، ئەمما بۇ ئىككى مىسرادىكى «ئىما»، «كۆرسىتىپ» دېگەنگە ئوخشاش مەزمۇندا پېئىللارنىڭ شېئىردىكى مەنا دائىرىسى ئۈستىدە ئويلانغىنىمىزدا، ھېچقانداق قاتلام ھاسىل قىلالمىغان. دېمەك، تىل ئۆلگەن. ناۋادا بىز شېئىر ئوبرازلىرى ئۈستىدە توختىلىشنى ئويلىساق، شېئىردىكى ئوبرازلار ئوبرازلىق سالاھىيىتىدىن يىراقلاشقان، پەقەت شائىرنىڭ سۆز ئويۇنىغا قۇربان بولغانلار، خالاس!
شېئىرنىڭ باشلىنىشىدىن ئاخىرلىشىشىغىچە بولغان جەرياندىكى شائىرنىڭ زور نەتىجىسى – شېئىرنىڭ سەنئەتسىزلەشكەنلىكى! شائىر پايدىلانماقچى بولغان ماددىي دەستىلەر قىپيالىڭاچ، رېتىم شۇ قەدەر ھارغىن، تەپەككۇر پەرۋاسىز، شېئىر لىنىيە ئۆز – ئۆزىنى بوغقان. شائىردىكى ھېسسىيات مەجبۇرلاشتىن كەلگەن ئاسراندى ھېسسىيات. ئىلھام بىلەن تۇيغۇنىڭ، تۇيغۇ بىلەن ھېسسىياتنىڭ، ھېسسىيات بىلەن غىدىقلىنىشنىڭ ھېچقانداق دىئالىكتىكىلىق مۇناسىۋىتى بولمىغان، مەسىلەن:
- توي قىلايلى ئەمدى دەرھال، نېمە دەيسىزكىن، دېسەم،
- مەن بېرىپ ئادەم قوياي، تاپسۇن خەۋەر نەي نەي دېدى.
بۇ مىسرالارنى بەدىئىي زوق تەسىر دائىرىسىگە سىغداپ ئەكىرگىنىمىزدە، بىزنى بىرخىل زېرىكىشلىك كەيپىيات شېئىردىن يىراقلاشتۇرىدۇ. بۇ خىل يىراقلىشىشتىن بىز جەزمەنكى، شېئىردىن ۋاز كېچىشنىڭ ئەڭ توغرا ئۇسۇل ئىكەنلىكىنى تاللىماي قالمايمىز. ناۋادا، بۇ ئىككى مىسرادىن شېئىرى ئالامەت ئىزدەشنى ئىختىيار قىلساق قۇپقۇرۇق قايتىمىز. بۇ ئىككى مىسرا شېئىرلىق ئالامەتنى ئەمەس، پىشقا بايانلىق ئالامەتنىمۇ ئۆزىدە ھازىرلىيالمىغان. بىز پىكىرنىڭ بۇ باسقۇچىدا شائىرغا قارىتا بىر تۈرلۈك سوئال قويۇشنى مۇددىئا قىلغان بولساقمۇ، يەنىلا سوئال قويۇشتىنمۇ ۋاز كېچىشنىڭ بىر تۈرلۈك ئاقىلانىلىق ئىكەنلىكىنى ھېس قىلىمىز.
- سىز نېمىشقا سۆيدىڭىز، مەندەك يېتىمنى، دېۋىدىم،
- سىزگە ئوخشاش نەنزىخەننى سۆيمىكىم يىڭگەي، دېدى.
بىز بۇ ئىككى مىسرا توغرىسىدا يەنىلا بىر نەرسە دېيىشنى خالىمىغان بولساقمۇ، شېئىرغا بولغان ھېرىسمەنلىكىمىز بىزنى بىر نەرسە دېيىشكە قىستىماي قالمايدۇ. مەن ئۈن – تۈنسىزلىك ئىچىدە شېئىر مۇئەللىپىدىن، سىز بۇ شېئىرنى يېزىش ئارقىلىق قايسى مەقسەتكە يەتمەكچى؟ دېگەن سوئالنى سوراشنى لايىق تاپتىم. چۈنكى ھېچقانداق شېئىر قامەتكە ئىگە قىلىنمىغان بۇ «شېئىر» ئاپتورىنى جەزمەن خارلانغانلىق يۈزىسىدىن سوراققا تارتىشى تەبىئىي! بىز كۆپىنچە ھاللاردا، ئۆزىمىزنىڭ قانچىلىك قىلغانلىقىدىن ئەمەس، نەتىجىنىڭ قولغا كەلمىگەنلىكىدىن ۋايسايمىز. ئەمەلىيەتتە بىزنىڭ ۋايسىشىمىزنىڭ ھېچقانداق ئىلمى ئاساسى يوق. چۈنكى، نەتىجىنىڭ بولۇش – بولماسلىقى بىزنىڭ تۆككەن ئەجرىمىز بىلەن بىۋاسىتە مۇناسىۋەتلىك. ناۋادا بۇ «شېئىر»نىڭ ئاپتورى ھەقىقى سەگەك ئىنسانلار تۈركۈمىگە تەۋە بولغىنىدا، مەزكۇر يازمىنى يېزىش ئۈچۈن سەرپ قىلغان ۋاقىتنى بىرەر پارچە  ئەسەر ئوقۇشقا ياكى بورداۋاتقان مال – چارۋىسىغا ئوت – خەس بېرىشكە ئاجراتقان بولسا، جەزمەنكى ۋاقتى مەنىلىك ئۆتكەن بولاتتى ئەمەسمۇ؟ مەن بۇ مەزكۇر يازمىنى تەكرار – تەكرار زېرىكىپ تۇرۇپ ئوقۇش بەدىلىگە شۇنداق خۇلاسە چىقاردىمكى، يەنىلا ئاگاھ بولۇشقا تېگىشلىك ئىنسانلار شائىرلار ئىكەن. شائىر شېئىرنى قەدىرلىمىسە، شېئىر شائىرنى ھەرگىز قەدىرلىمەيدىكەن. مەن بۇ شېئىرنى ئوقۇش جەريانىدا قازانغان زور ئۇتۇقۇم، چوقۇمكى شائىر بولماقچى بولغانلار ئاۋۋال شېئىرغا ئەقىدە باغلاشنىڭ زۆرۈر ئىكەنلىكىدىن ئىبارەت ساۋاقنى قوبۇل قىلدىم. مۇمكىن بولغىنىدا، مەزكۇر «شېئىر»نىڭ ئاپتورىمۇ مەن ئېرىشكەن بۇ ساۋاققا ئېرىشسە، كېيىنكى ئىجادىيىتىدە يەنە ئۇيغۇر تىلىغا قارىتا ئازاب – ئوقۇبەت ئېلىپ كېلىدۇ دېگىلى بولامدۇ؟
بىز ئەدەبىي تەنقىدچىلەرنىڭ تەتقىقات خاراكتېرلىك ماقالىلىرىدىن «شېئىردىكى نازاكەت» دېگەن ئىبارىنى ئۇچرىتىپلا تۇرىمىز. بۇ ئاتالغۇنى ئىنچىكىلىك بىلەن ئويلىغىنىمىزدا، شېئىرنىڭ تەبىئەت بولغان بىرلىكىنى كۆرسىتىدۇ. شېئىر تەبىئەت بىلەن بىر گەۋدىگە ئايلىنىش ئۈچۈن ئىستىلىستىكا مۆلچەرلىگۈسىز رول ئوينايدۇ. تىلدىكى ئوبرازلىقلىق ماھىيەتتە، ئىستىلىستىكىدىن ئۈنۈملۈك پايدىلىنىشقا قارىتىلغان.
بىر كۆرۈپلا چۈشتى مېھرىم، بولدى گۈلخان بۇ يۈرەك،
…   …   …   …
ماڭدى بىر چەتكە قەلەمقاش، يۈرىكىمنى كۈل قىلىپ،
…   …   …   …
بۇ ئىككى مىسرا مەزكۇر يازمىدىكى بىردىنبىر يۈكسەكلىك! لېكىن سوغۇققانلىق بىلەن ئويلىغىنىمىزدا، باشقىلار تەرىپىدىن زېرىكەرلىك دەرىجىدە چاينىلىپ، ھېچقانچە تەمى قالمىغان سۆز دۆۋىسى. بىز نېمىشقا بۇ ئىككى مىسرانى يۈكسەكلىك دېدۇق؟ گەرچە، باشقىلار تەرىپىدىن چاينىلىپ، تەمى قاچقان بولسىمۇ، مەزكۇر يازمىدا مۇشۇنداق مىسرالارنىڭ ئۇچرىشى، بىزنى بىرخىل روھى سەر خۇشلۇققا ئېلىپ كەلمەي قالمىدى!؟
بىز مەزكۇر «شېئىر» توغرىسىدىكى تەھلىلدىن قىسقىچە خۇلاسە چىقىرىشنىڭ ئورنىغا يەنە بىر قېتىم سىز بۇ يازمىڭىزدىن رازىمۇ؟ ناۋادا يەنە بىر قېتىم شېئىر يېزىشنى ئويلاپ باقسىڭىز، روھى ھالىتىڭىزدە قانداق ئۆزگىرىشلەر يۈز بېرىدۇ؟ دېگەن سوئاللار بىلەن كۇپايىلىنىمىز.

3

بىز ئەدەبىيات تەتقىقاتىغا كېچىكىپ كىرگەن بولساقمۇ، مۇئەييەن نەتىجىگە ئىگە بولمىدۇق دېيەلمەيمىز. ئەمما، بۇ نەتىجە بىز قايىل بولغۇدەك نەتىجە ئەمەس! بىز يىراقنى كۆرەرلىك بىلەن بۈگۈنىمىز ئۈستىدە ئەتراپلىق پىكىر يۈرگىنىمىزدە، سېلىشتۇرما ئەدەبىيات تېخىچە بىزدە شەكىللەنىمىگەن، شەكىللەنمىسە قەتئىي بولمايدىغان بىر بوشلۇق. بىزدىكى نەتىجە دەپ قارالغان نەتىجە مەلۇم دائىرىدە كلاسسىك ئەسەرلەرنى توپلاش بىلەن رەتلەش. بىزنىڭ كلاسسىك ئەسەرلەرنى يىغىۋېلىش خىزمىتىمىز ھەر ھالدا يامان ئەمەس بولسىمۇ، دېگۈدەك تەتقىقاتلارنىڭ تېخىچە باشلانماسلىقى بىزنى ئويلاندۇرۇۋاتقان مۇھىم مەسىلىلەرنىڭ بىرى. بىز مەزكۇر ماقالىنىڭ تېما ئېتىبارى بىلەن بۇ مەسىلە ئۈستىدە ئارتۇقچە توختالمايمىز.
بىزدىكى ئەدەبىي تەنقىدنىڭ ھازىرقى ئەھۋالى قانداق؟ بۇ ئەپلەپ – سەپلەپ ئۆتۈپ كېتىدىغان مەسىلە ئەمەس! بىز ئەستايىدىللىق بىلەن ئويلىنىدىغان بولساق، بىزدە تېخى ئۆلچەملەشكەن ئەدەبىي تەنقىد شەكىللەنمىدى! دۇرۇس، خەلقىمىز ئېتىراپ قىلغان بىر قىسىم ئەدەبىي تەنقىدچىلەر مەيدانغا چىققان بولسىمۇ، ئۇلار ئېلىپ بارغان تەتقىقات تېمىسىنىڭ ئىزچىل بولماسلىقى؛ تەھلىل قىلىنغان كونكرېتنى بىر پارچە ئەسەرنىڭ سېلىشتۇرما تەتقىقاتلىق تۈسكە ئىگە قىلىنماسلىقى؛ ھەتتا بىر قىسىم ئەدەبىي تەنقىدچىلىرىمىزنىڭ غەرەزلىك ھالدا بىر قىسىم ئاپتورلارنىڭ ئەسەرلىرىنى پۈتۈنسۈرۈك ئىنكار قىلىش بەدىلىگە، ئۆزىنى ئەدەبىي تەنقىد ساھەسىنىڭ سەركىسىگە ئايلاندۇرماقچى بولغانلىقى؛ ئەسەردىن ھالقىپ، ئەسەر ئاپتورىغا بىۋاسىتە زەربە بېرىش بەدىلىگە ئۆزىنى كۆز – كۆز قىلىش؛ مۇھىمى، ئەدەبىي تەنقىدنى مەقسەت ئەمەس، ۋاسىتە قىلىش ئارقىلىق قەستەن ئەدەبىيات ئويۇنى ئويناشقا ئۇرۇنۇشى؛ ئېچىنىدىغىنىمىز شۇكى، ئەدەبىي تەنقىد دەپ ئاتىلىدىغان تەنقىدلىرىمىزدە، ئاپتورلار يوقلىمىس قىلىش بىلەن ئەسەرنىڭ ئىدىيەۋى مەزمۇنىنىڭ ئىزاھلىنىشىنىڭ ئەدەبىي تەنقىد دەپ ئېتىراپ قىلىنىشى! ئەدەبىي تەنقىدىمىزدىكى بۇ بىنورمال ئەھۋاللار تۈزىتىلمىگۈچە بۇ ساھەدىن سۆز ئېچىشىمىز بەسى مۈشكۈلدۇر! ئەدەبىي تەنقىد ساھەسىدە بىز تېخىمۇ چوڭقۇر ئويلىنىشقا تېگىشلىك يەنە بىر مەسىلە شۇكى، يۇقىرىدا بىز كۆرسىتىپ ئۆتكەن بىنورمال ئەدەبىي تەنقىد پسىخىكىسىنى يېتىلدۈرگەن «تەنقىد»چىلىرىمىزنىڭ خەلقىمىز تەرىپىدىن يۇقىرى ھۆرمەتكە ئىگە بولۇشى! بۇ نېمىنى چۈشەندۈرىدۇ؟ بۇ شۇنى چۈشەندۈرىدۇكى، ئۇزۇن مۇددەتلىك مەرىپەتتىن يىراقلىشىش خەلقىمىزنى ساپاسىزلاشتۇرغان. مۇئەييەن ساپاغا ئىگە بولمىغان خەلقىمىز مەسىلىنىڭ ماھىيىتىنى ئەمەس، ھادىسىنى كۆرۈشكە ئادەتلىنىپ قالغان. بۇنداق ئەھۋال ئاستىدا خەلقىمىزنىڭ ساددا ھېسسىياتىدىن پايدىلىنىپ، ئۇلارنى ئالداپ كېلىۋاتقان، ئۇلارنىڭ مەنپەئىتىنى ئۆز مەنپەئىتى ئۈچۈن قۇربان قىلغانلار چوقۇمكى، خەلقىمىز تەرىپىدىن سوتقا تارتىلماي قالمايدۇ!؟ بىز خەلقىمىزنى ئالداپ كېلىۋاتقان «بىر قىسىم»لارغا شۇنى ئىلتىجا قىلىمىزكى، ئۆز خەلقىنى ئالداش مەڭگۈ كەچۈرگىلى بولمايدىغان گۇناھتىن ئىبارەت. سىلەر كەلگۈسىنىڭ سوتىدىن ئامان – ئېسەن قۇتىلاي دېسەڭلار، ئۆز – ئۆزۈڭلارنى بىر قېتىم ۋىجدانىڭلارنىڭ سوتىغا تارتىپ بېقىڭلار!…
پىكرىمىزنىڭ ئەسلىدىكى يۆلىنىشىگە قايتىپ كەلگىنىمىزدە، «ئاقسۇ ئەدەبىياتى»دىكى «دېدى» دېگەن شېئىر توغرىسىدا ئېلىپ بېرىلغان مۇلاھىزە ئەدەبىي تەنقىد تۈسىنى ئەمەس، بىر – بىرىنى كۆز – كۆز قىلىش، ئاقلاش ۋە قارىلاش ئۈستىدىكى بىر مەيدان ھېچقانداق قىممىتى بولمىغان «جەڭ»دىن ئىبارەت. بىز ئەقلىيەلىك بىلەن بۇ «جەڭ»گە نەزەر ئاغدۇرۇپ باقايلى! بىزگە بەكرەك ئەپسۇس ئېلىپ كېلىدىغان «باھا» ئابدۇرېھىم سىدىقنىڭ «باھا»سى. مەزكۇر «باھا»نىڭ باشلىنىش قىسمىدىكى بايانلار ئابدۇرېھىم سىدىقنىڭ تېخىچە كونىچە ئەدەبىيات نەزەرىيەسىنىڭ جاھىل «مۇرتى» ئىكەنلىكىنى ئۇقتۇرماي قالمايدۇ. «ئاتالمىش ئوبزورچى» 40 – يىللاردىكى «تاھارەت» بىلەن 90 – يىللارنىڭ ئەڭ ئاخىرقى يىللىرىدا «ناماز» ئوقۇيمەن دېسە، ئارىلىقتىكى 60 يىلغا نېمە دەيمىز؟ كەسكىن ئېيتىمىزكى، بۇ «ناماز» قوبۇل قىلىنىشقا تېگىشلىك ناماز ئەمەس. قاراڭ «بولۇپمۇ جەمئىيىتىمىزدە مۇھەببەتكە، نىكاھلىنىش ئىشلىرىغا ئەزەلدىن ئەستايىدىل مۇئامىلە قىلىدىغان، توي قىلىپ ئاجرىشىشنى نومۇس دەپ بىلىدىغان خەنزۇ قىزلىرىنىڭ…» بۇ پسىخىك تەتقىقات بىلەن ئېتنىك تەتقىقات قارىماققا، ئاپتوردىكى سىياسىي مايىللىقىنى ئىپادىلىگەن بولسىمۇ، ھېچقانچە ئەقلىيەلىك ئۈستىدىكى «باھا» ئەمەس، ئاپتورغا شۇنى ئەسكەرتىمىزكى، «باھا» يېزىش بىلەن شېئىر يېزىش ئەدەبىي ئىجادىيەتنىڭ ئوخشاش بولمىغان ئىككى خىل تۈرى. بىز تەرەققىيات كۆلىمى ناھايىتى تېز بولۇۋاتقان خەنزۇ ۋە خەنزۇ مەدەنىيىتىگە قارىتا ياكى ئۇنداق ياكى مۇنداق قارىلاش خاراكتېرىدىكى باھالارنى بېرىشىمىز ئەقلىيەلىك ئەمەس، بەلكى دېۋەڭلىك! ئەمما، خەنزۇلارنى بىرلا بايان بىلەن تامامەن  مەدەنىيلىك تۈسىدە ئېتىراپ قىلىش، سېپى ئۆزىدىن ئاشقان سولچىللىق! ھەرقانداق پىكىر بىر مىللەتكە باھا بېرىش تۈسىنى ئالغاندا چوقۇمكى، ئومۇمىيلىق قىسمەنلىك ئاساسىدا خۇلاسىلەنگىنى بىر تۈرلۈك  ئاقىلانىلىك. گەرچە مۇھەممەتئىمىن غوپۇر شەيدائىي مەزكۇر يازمىسىدا ھېچقانچە ئىستېتىك قاتلام  ھاسىل قىلالمىغان بولسىمۇ، ماتېرىيال تاللاش تامامەن ئەدبلىك ئەركىنلىكى! قاپىيە ئورنىدا ئىشلەتكەن خەنزۇچە سۆزلەر ھەرگىز بىر تۈرلۈك مىللىي كەمسىتىش ئەمەس. زۆرۈر تېپىلغاندا بىرەر خەنزۇ قىزى، پۈتكۈل خەنزۇلارنىڭ ۋەكىلىمۇ ئەمەس. مەزكۇر يازمىدىكى تۇرمۇشقا دىققەت قىلغىنىمىزدا، ئوبزورلار روشەن مىللىي خاسلىق ئىچىدە ئەمەس، پەقەتلا ئاپتوردىكى سۆز ئويۇنى.
مەزكۇر ماقالىدا «…دوقمۇشتا يىگىتنى بىر كۆرۈپلا شەرەت قىلىپ… ئار – نومۇسنى بىلمەيدىغان كۆڭلى سۇيۇق شاللاق قىزلارمۇ… بىر قېتىمدىلا ئۆمۈر سودىسىنى قىلىپ بولىدىغان شاللاق يىگىتلەرمۇ مەۋجۇد دېسەك…» دېگەندەك جۈملىلەرنى ئۇچرىتىمىز. بۇ بىز ئۈچۈن ناھايىتى كۈلكىلىك بولغان «قالقان بىلەن نەيزە»نىڭ ھېكايىسىنى ئەسلەتمەي قالمايدۇ. بىز ئابدۇرېھىم سىدىقنىڭ پەقەت «باھا»نىڭ ھەجىمىنى كۆپەيتىش ئۈچۈن زورلاپ يېزىۋاتقان بۇنداق «باھا»لارنى مەيلى لوگىكا، مەيلى گرامماتىكا جەھەتتىن تەھلىل قىلغىنىمىزدىن كۆرە، ئاچچىق بىر كۈلۈپ، ئابدۇرېھىم سىدىققا قارىتا «باھا» يېزىشتىن ئاۋۋال لوگىكا، گرامماتىكا زۆرۈر تېپىلغاندا، ئىستېتىكا ۋە پسىخولوگىيە ئۆگىنىشنىڭ زۆرۈرلىكىدىن ئىبارەت سەمىمىي مەسلىھەتىمىزنى بېرىش بىلەن تەڭ، ئەمدى ئەدەبىيات كوچىسىنى سىز ۋە سىزگە ئوخشاشلا پاخاللاشتۇرمىسۇن، بىزگە ھەرگىز ئەخلەت كېرەك ئەمەس! دېگەن مەسلىھەت ۋە تەشەببۇسىنى ئوتتۇرىغا قويۇشىمىز زۆرۈردەك قىلىدۇ.
«ئەمما ئاپتور ئەسەردە چاكىنا، ساختا مۇھەببەتنى تەسۋىرلەش ئارقىلىق مىللەتلەر ئىتتىپاقلىقىنى كۈيلەيمەن دېمەكچى بولسىمۇ، بۇمەقسەتكە يېتەلمىگەن» بۇ جۈملە ئابدۇرېھىم سىدىققا ئوخشاش ئەدب بولالمىسىمۇ، بىر ئۆمۈر ئەدەبىيات كوچىسىدا تەمتىرەپ يۈرگەن كىشى تەرىپىدىن ئەمەس، ئۆمۈر بويى مەكتەپ قارىسىنى كۆرمىگەن «قارا قورساق» كىشىنىڭمۇ ئېغىزىدىن چىقىدىغان تېتىقسىز جۈملە ئەمەس. مۇھەممەتئىمىن غوپۇر شەيدائىينىڭ «دېدى» سەرلەۋىلىك يازمىسىدا، ھەرگىز مىللەتلەر ئىتتىپاقلىقىغا مۇناسىۋەتلىك شېئىرىي ھېسسىيات ئەسلا مەۋجۇد ئەمەس. شەيدائىيچە بولغاندا، ئىككى ياشنىڭ ھاياتلىق سەپىرىدىكى بىر نەچچە دەقىقىلىق ھېسسىيات ئۇچرىشىشىنى ئىپادىلىمەكچى ياكى بولمىغىنىدا سۆز ئويۇنى ئارقىلىق ئۆزىنى شېئىرىيەت رەستىسىدە دەڭسەپ كۆرمەكچى. لېكىن ئابدۇرېھىم سىدىق ئەسەر قاتلىمىدا (گەرچە ئەسەر قاتلام ھاسىل قىلالمىغان بولسىمۇ) مەۋجۇد بولمىغان پىكىرنى زورلاپ تېڭىشى، ئەسلا ئەدەبىيات تەتقىقاتىغا ماس ئەمەس. چوقۇمكى، نېمە بولسا شۇنى دېيىش تەتقىقات مىتودىكىسى. راست، ئەدەبىيات تىل سەنئىتى. بۇ دېگەنلىك تىلنى خالىغانچە ئىشلەتسەڭ بولمايدۇ دېگەنلىك ئەمەس. مەن بۇ نۇقتىدا ئابدۇرېھىم سىدىققا يۈتۈك ئالىمىمىز ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىننىڭ «سەنئەت تەنقىدىنىڭ مېغىزى سەنئەت مۇھاكىمىسى بولۇپ، ئۇ چوقۇم قارىلاش خاراكتېرىدىكى تەنقىد دېگەن مەنىنى بىلدۈرمەيدۇ» دېگەن جەۋھەر جۇغلانمىسىنى تەقدىم قىلىش بىلەن پىكرىمنى تاماملايمەن.
ۋاھاپ قادىر بىلەن كېرەم قاسىم ئەۋجىنىڭ مۇھاكىمىلىرى مۇئەييەن سەنئەت قانۇنىيەتلىرى ئاساسىدا ئېلىپ بېرىلغان. قارشى تەرەپنىڭ نۇقتئىينەزەرىنى رەت قىلىشى بىر قەدەر سىستېمىلىق. ئەمما، ئۇلارنىڭ رەدىيە بېرىش جەريانى مۇئەييەن مەسىلىلەردىن خالى بولالمىغان. نېمىس يازغۇچىسى گيورگې لېختىنبىرگ «كەمچىلىكىمىزنى بىلىۋالساق، ئۇ بىزگە زىيان سالالمايدۇ» دەپ توغرا ئېيتقانىكەن. مەنمۇ ۋاھاپ قادىرى بىلەن كېرەم قاسىم ئەۋجىنىڭ ئاقلاش خاراكتېرىدىكى «باھا»لىرىدىكى سەۋەنلىكلەرنى كۆرسىتىش ئارقىلىق ئۇلارغا بولغان سەمىمىي ياردىمىنى ئىپادىلەشنى مۇھىم دەپ قارىدىم.
ۋاھاپ قادىرنىڭ «ئىقتىدارلىق يازغۇچى، شائىرلىرىمىز…» دېگەن سۈپەتلىشىگە نائىل بولغانلار راست شۇنداقمۇ؟ گەرچە بۇ تىلغا ئېلىشقا ئەرزىگۈدەك جۈملە بولسىمۇ، ھەر ھالدا مەتبۇئاتلىرىمىزنى قاپلاپ كەتكەن بۇنداق ئەمەلىيەتتىن يىراق، ساختا سۈپەتلەشلەرگە چوقۇمكى خاتىمە بېرىشىمىز كېرەك. بىزدە «ئويناپ سۆزلىسەڭمۇ، ئويلاپ سۆزلە» دېگەن خەلقىمىزنىڭ ئەقلى جۇغلانمىسى بىكارغا ئېيتىلمىغان. بىز مەۋجۇد بۈگۈنكى دەۋر ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنى قاتلاممۇ – قاتلام تەكشۈرۈش ئارقىلىق «ئىقتىدارلىق يازغۇچى»، «ئىقتىدارلىق شائىر»لارنى تېپىشقا قانچىلىك ئازاب چېكىۋاتقانلىقىمىزنى چوقۇمكى، ۋاھاپ قادىرى بىلمەي قالمىسا كېرەك!؟ بۇ نۇقتىدا ھەر كىمنىڭ ئۆز ھېسسىياتى بويىچە ئەدبلىرىمىزگە قارىتا سۈپەت بېرىش ھوقۇقى  يوق!
«…ماۋۇ ئۇيغۇرچە مۇھەببەت، ماۋۇ خەنزۇچە مۇھەببەت، ماۋۇ رۇسچە، ماۋۇ ئىنگلىزچە مۇھەببەت دەپ تۈرگە ئايرىش پەقەت بىر ساراڭنىڭ ئىشى» دەپ يازىدۇ ۋاھاپ قادىرى ئۆز «باھا»سىدا. بىز ۋاھاپ قادىرنىڭ بۇ قاراشلىرىغا ئەستايىدىل مۇئامىلە قىلغىنىمىزدا، ئىنسانىي تۇيغۇ، ئىنسانىي ھېسسىياتنىڭ مۇتلەق ئۈستۈنلۈكىدە تۇرۇپ قارىساق، ھەقىقەتەن شۇنداق. لېكىن رېئاللىققا قايتىپ كەلگەندە، چوقۇمكى مۇھەببەت مىللىي پەرققە ئىگە. چۈنكى، بىر مىللەت بىلەن يەنە بىر مىللەتنىڭ غايەت زور پەرقى — مۇھەببەتتە كۆرۈلىدۇ. تېخىمۇ كونكرېتلاشتۇرغىنىمىزدا، مۇھەببەت ئۇقۇمى مىللى پەرقتىلا ئەمەس، رايون پەرقىگىمۇ ئىگە. بۇ نۇقتىنى چوقۇمكى، ۋاھاپ قادىرى ئەستايىدىل تەتقىق قىلىپ بىلىش كېرەك!
«مېنىڭچە بۇ خىل قاپىيەلەردە شېئىر يېزىش — ئاپتورنىڭ پىشىپ يېتىلگەن بەدىئىي ماھارىتىنىڭ ئىپادىسىدۇر» بۇ قاراشنىڭ بىز ئۈچۈن قانچىلىك قىممىتى بار؟ ئەگەر بىز بۇ قاراشقا ئاساسلىنىپ، شېئىرىيەت سەنئىتى قاپىيە سەنئىتى دېسەك بولامدۇ؟ يىتۈك ئالىم ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن «قاپىيەنىڭ راۋانلىقى شېئىرىي ئەسەرنىڭ ئاساسىي ئۆلچىمى بولمىغىنىدەك، ۋەقەنى ھېكايە قىلىپ سۆزلەشمۇ نەسرىي ئەسەرنىڭ ئاساسلىقى ئۆلچىمى ئەمەس» دەپ كۆرسەتكەنىدى. دېمىسىمۇ، قاپىيە شېئىرنىڭ تاشقى ئامىلى، ئۇ پەقەت شېئىرغا نىسبەتەن ئاھاڭدارلىقلا تەقدىم ئېتەلەيدۇ. لېكىن شېئىرنىڭ ھەقىقىي پەرۋازى ئۈچۈن ھەرگىز قانات بولالمايدۇ، ئۇ ھەرگىز «پىشىپ يېتىلگەن ماھارەت» ئەمەس. ئەگەر شۇنداق بولىدىغان بولسا، توم – توم قاپىيە لۇغىتى تۈزۈپ، جاھان ئەدەبىياتىنى تىترىتىۋەتمەسمىدۇق!؟
«بۇ خۇددى ئۇيغۇر چالغۇلىرىدا خەنزۇ ياكى غەربچە ئاھاڭلارنىمۇ راۋان ھەم ۋايىغا يەتكۈزۈپ ئورۇنداشقا بولغىنىدەكلا، بىر ئىش ئەلۋەتتە!» دەپ يازىدۇ كېرەم قاسىم ئەۋجى تىلىنىڭ شېئىرىيەتتىكى رولىنى ئىزاھلاپ. ئەمما كېرەم قاسىم ئەۋجى بىر نۇقتىغا قەتئىي دىققەت قىلمىغان. مۇزىكا مۇزىكا، شېئىر شېئىر! لېكىن، شېئىر جەزمەن مۇزىكىدارلىققا ئىگە قىلىنىشى كېرەك. شۇ ۋەجىدىن، مۇزىكىغا تەرجىمان ھاجەت ئەمەس دېيىلگەن! كېرەم قاسىم ئەۋجىنىڭ بۇ «ئاقلىشى» ھەرگىز ئەقلى جەھەتتىكى ئاقلاش ئەمەس. مەلۇم مەنىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا، «چاپان يېپىش»تىن ئىبارەت. شېئىرىيەتتىكى تىل مەسىلىسىدە، ھەرگىز ئارىلاشما تىل تەلەپ قىلىنمايدۇ. بىزنىڭ كلاسسىك شائىرلىرىمىزدىكى ئەرەب، پارس تىللىرىدىن پايدىلىنىش مەسىلىسى، بىزنىڭ تىلىمىزدىكى بىر پۈتۈن ساپلىق بولماسلىقىدىن كېلىپ چىققان تىل تراگېدىيەسى! ئەمما بۈگۈنكى دەۋرىمىزدە، خەنزۇ تىلى، موڭغۇل تىلى، زاڭزۇ تىلى… قاتارلىق تىللارنى بىرلەشتۈرۈپ شېئىر يېزىش نەزەرىيەسى ھەرگىز تەشەببۇس قىلىنغان ئەمەس ھەم مەڭگۈ تەشەببۇس قىلىنمايدۇ. كېرەم قاسىم ئەۋجى يەنە شۇنداق بىر نۇقتىنى چۈشىنىپ يەتكەيكى، بىر مىللەت تىلىدا يېزىلغان ئەسەر چوقۇمكى، شۇ مىللەت تىلىنى ئاساس قىلىشى كېرەك. تىلدىكى ئىپادىلەش ھېچقانداق مۇمكىنچىلىككە ئېرىشەلمىگەندە، قېرىنداش مىللەتلەر بىلەن تىلداشلىق مۇناسىۋىتىنى ئاساسىي گەۋدە قىلىپ، مەلۇم دائىرىدە تىل ئارىيەت ئالساق بولىدۇ!…
«شەيدائىي بۇ غەزىلىدە پارتىيەگە ۋە خەنزۇ قېرىنداشلارغا بولغان يالقۇنلۇق كۆڭلىنى ناھايىتى ئېنىق بايان قىلغان. شۇنىڭ بىلەن بىرگە كومپارتىيەگە ئۆزىنىڭ ئاددىي تىلى بىلەن چوڭقۇر ھەم چەكسىز مىننەتدارلىقىنى بىلدۈرگەن، خالاس.» بۇ قانداق كۆز قاراش؟ بۇنداق ئويدۇرما «باھا»نى يېزىۋاتقاندا، كېرەم قاسىم ئەۋجى ئەدەبىياتنى سىياسەتكە سېتىشنى ۋىجدانىدىن چىقىپ تۇرۇپ قوبۇل كۆرگەنمىدۇ؟ بۇنداق چاپلانما «باھا»نى قوبۇل قىلىش قانچىلىك ئوقۇرمەنلەرنىڭ ئادەملىك غورۇرىغا ئۇيغۇن كەلگەندۇ؟ بىزنىڭ نۆۋەتتىكى ئەدەبىياتىمىزنىڭ تەقدىرى شۇ دەرىجىگە بېرىپ يەتتىمۇ؟ مېنىڭچە مەسىلە شۇ يەردىكى، كېرەم قاسىم ئەۋجى سەنئەتنى سەنئەت دەرىجىسىدە چۈشىنىش ئىقتىدارىدىن يىراقلاپ كەتكە. يەنە كېلىپ، كېرەم قاسىم ئەۋجىنىڭ قانۇن ئېڭى شۇ قەدەر تۆۋەنلىگەنكى، جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئاساسىي قانۇنىنى چۈشىنىش ئىقتىدارىغىمۇ ئەقلى سالاھىيەت ھازىرلىيالمىغان. مېنىڭچە، بۇ دەرىجىدە سەنئەتسىزلەشكەنلەرنىڭ سەنئەت ھەققىدە ئاۋارە بولۇشىنىڭ ھېچقانچە زۆرۈرىيىتى يوق. ھۆرمەتلىك كىتابخان تۆۋەندىكى جۈملە ھەققىدە سىزمۇ ئويلىنپ بېقىڭ: «ئەگەر بۇ غەزەلنى بىر ئالتۇن ئۈزۈك دېسەك، بۇنىڭدىكى قاپىيە ئالماس كۆزدۇر» مەن بۇ چېكىدىن ئاشقان كۆپتۈرمەكەشلىك تۈسىدىكى جۈملە ھەققىدە ئاچچىق – ئاچچىق پىكىرلەرنى ئوتتۇرىغا قويۇشتىن كۆرە، كېرەم قاسىم ئەۋجىگە قارىتا يازمىڭىز ھەققىدە سەنئەت بىلەن ئادىمىيلىك غورۇرىڭىزنى بىر گەۋدىگە ئايلاندۇرۇپ، قايتا ئويلىنىپ بېقىڭ، دېگەن مەسلىھەتنى بېرىشنى ئاقىلنىڭ ئۆزىنى ئايىغانلىقى، دەپ قارىدىم.
مەن «ئاقسۇ ئەدەبىياتى»نىڭ 1999 – يىللىق 3 – سانىدىكى «مۇنازىرە»لەرگە قاتناشقان ئابدۇرېھىم سىدىق، ۋاھاپ قادىرى ۋە كېرەم قاسىم ئەۋجىلەرگە سەنئەتكار سۈپىتىدە ئەمەس، ئادەملىك سۈپىتىدە تۇرۇپ ئالىم ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىننىڭ «بەدىئىي ئەسەر باھالانمايدىغان، ساغلام سەنئەتنى تەنقىدىي يولغا قويۇلمىغان جامائەت، قاراڭغۇدا چۈشەكەۋاتقان جامائەتتىن، ھەممىنى پەرقسىز قوبۇل قىلىۋاتقان ياكى چەتكە قېقىۋاتقان جامائەتتىن ئەقلىي ۋە ئىلمى تەپەككۇر پەللىسىدىن چۈشۈپ قالغان جامائەتتىن، سەنئەت تالانتلىقلار جۇش ئۇرۇپ چىقىدىغان مۇھىتا مۇيەسسەر بولمىغان جامائەتتىن ئىبارەت» دېگەن ئەقلىي قىيامىنى بىر قېتىم سۈمۈرۈپ بېقىپ، ئەدەبىياتتىن ئىبارەت كىرسىز ئەينەك ئالدىدا ئۆز روھىنى كۆرۈپ بېقىشنى تۆۋەنچىلىك بىلەن ئۈمىد قىلىمەن.
4
بىزدە ھەقىقەتنى كۆرىدىغان كۆز قانچىلىك؟ مەن مەزكۇر سۇئالغا قارىتا دىيارىمىزدا نېمىلىكىن بولمىسۇن ئۇيغۇر تىلىنى قوغداۋاتقان، بېكىنمىچىلىكى ئېغىر، بىر پارچە ئەسەرنىڭ قاتلىمىغا دېگۈدەك سىڭىپ كېتەلمىگەن، يەنىلا رايۇن ئالاھىدىلىكىنى چىقىش قىلىشتىن ئىبارەت تار دائىرىچىلىكتىن قۇتۇلالمىغان، بىر پارچە ئەسەرگە نىسپەتەن تەھرىرلىك نوقتىسىدا ئەمەس، بىر ئاپتۇرلۇق سالاھىيەتنى ھازىرلاپ، ئاپتۇرلار ئۈچۈن ئەسەر يېزىپ بېرىدىغان تەھرىرلەر ساپاسى توغرىلىق « ئاقسۇ ئەدەبىياتى »نى مەركەز قىلغان ئاساستا بىر قىسىم يەرلىك ژورناللار ئۈستىدىمۇ توقتىلىپ ئۆتۈشنى مۇۋاپىق دەپ قارايمەن. ئەسلىدە مېنىڭ بۇ دېمەكچى بولغانلىرىم مۇستەقىل بىر تېما ئېتىبارى بىلەن مۇئامىلىگە ئېرىشىشى كېرەك ئىدى. پىكىر بۇ باسقۇچقا كەلگەندە، ئۆزۈمنىڭ بىر ھەۋەسكارلىق ئىمتىيازى ھەم ماڭا ئوخشاش كۆپلىگەن ھەۋەسكارلارنىڭ دېگۈسى بار، ئەمما، تۈرلۈك سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن دېيىشكە « تىلى بارمىغان »، جەمئىيەت خارەكتىرلىك تۈس ئالغان ھەۋەسكارلارنىڭ يۈرەك ساداسىنى ئوتتۇرىغا قويغۇم كەلدى. مېنىڭ ئوتتۇرىغا قويماقچى بولغان پىكىرلىرىم ئېھتىمال تەھرىرلەرنىڭ ئوغىسىنى قاينىتىشى مۇمكىن. تەھرىرلىرىمىزنىڭ ئوغىسىنىڭ قاينىشى نۆۋىتى كەلگەندە، بىر قېتىم سىلكىنىش ئېلىپ كەلسە ئەجەب ئەمەس!
مەن « ئاقسۇ ئەدەبىياتى »نى قانچىلىك تونۇيمەن؟ بۇ سۇئال مەن ئۈچۈن بىر نوقتىدىن بەك خەتەرلىك، يەنە بىر نوقتىدىن ھېچنېمىگە ئەرزىمەيدىغان بىر سۇئالدۇر! مەن ئۈچۈن خەتەرلىك بولغىنى قەيەردە؟ مەن شېئىرغا قارىتا كۆزۈمنى ئاچقىنىمدا « ئاقسۇ ئەدەبىياتى »دا ئېلان قىلىنىۋاتقان بىر قىسىم شائىرلارنىڭ شېئىرلىرى مېنى يەتكىلى بولمايدىغان بىر چوڭقۇرلۇقنى ئۆزىدە ھازىرلىغاندەك تۇيغۇ بەرگەن ئىدى. بولۇپمۇ مەن ئۇ مەزگىللەردە مۇتەللىپ خۇرسەندى، زاھىر ئابدۇراخمان، جېلىل خېلىل، ئابلىز ئوسمان قاتارلىق شائىرلارنىڭ شېئىرلىرىنى ھەر ساندا دېگۈدك كۆرۈپ تۇراتتىم. كېيىن ئۇلار بىلەنمۇ تۇنۇشتۇم، سىرداشتىم، قاراشلىرىمنى ئوتتۇرىغا قويۇشقىمۇ جۈرئەت قىلالايدىغان بولدۇم. ئۇلارنىڭ ۋاستىسى بىلەن بىر قىسىم تەھرىرلەر بىلەنمۇ مەلۇم دەرىجىدە تۇنۇشلىقىم بولدى. مۇناسىۋەت دائىرەمنىڭ نىسپەتەن كېڭىيىشىگە ئەگىشىپ، ئەسەر ئېلان قىلىش بىلەن ئېلان قىلالماسلىقنىڭ مۇناسىۋىتىنى بەك ئىنچىكە نوقتىدىن بولمىسىمۇ، مەلۇم دەرىجىدە چۈشىنىشكە باشلىدىم. قارىسام ئەھۋال مەن ئويلىغاندەك ئەمەسكەن. تەھرىرلىك خىزمىتىنىڭ ئىلمىيلىك بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىدە مېنىڭ ئويلىغىنىم بەك يۈزە بوپتۇ. تەھرىر ئاتالغان ئېچىق بېشىدىكى كىشى شائىر بولمىسىمۇ، شېئىرنى بىلىدىكەن؛ تەھرىر ئاتالغان ئېچىق بېشىدىكى كىشى يازغۇچى بولمىسىمۇ، پروزىنى بىلىدىكەن؛ تەھرىر ئاتالغان ئېچىق بېشىدىكى كىشى نەسىرچى بولمىسىمۇ، نەسىرنى بىلىدىكەن؛ تەھرىر ئاتالغان ئېچىق بېشىدىكى كىشى ئەدەبىي تەنقىتچى بولمىسىمۇ، ئەدەبىي تەنقىدنى بىلىدىكەن؛ تەھرىر ئاتالغان ئېچىق بېشىدىكى كىشى درامماتروگ بولمىسىمۇ دراممىنى بىلىدىكەن؛ تەھرىر ئاتالغان ئېچىق بېشىدىكى كىشى سىنارىست بولمىسىمۇ ، سىنارىيىنى بىلىدىكەن. تېخىمۇ قىزىقى، تەھرىر ئاتالغان ئېچىق بېشىدىكى كىشى رەسسام بولمىسىمۇ رەسىمنى بىلىدىكەن. ئومۇمەن، تەھرىر ئاتالغان ئېچىق بېشىدىكى كىشى تەھرىرلىك ئۈستىلىگە ئولتۇردىمۇ ، ھەممىنى بىلگنى شۇ ئىكەن. « ئېچىق بېشى »دىن ئىبارەت ئادەمنىڭ ساپاسى بىلەن ھېسابلاشمايدىغان بۇ « ئىمتىياز »لىق ئورۇن بىزنىڭ ئەدەبىياتىمىزنىڭ تەقدىرىنى بەلگىلەيدىغان سوتسىيالىستىك جەمئىيەتتىكى بىر « قازىخانا » ئىكەن. مەن بىلىپ يەتكەن بۇ « بىلىم » مېنى بەك چۆچۈتتى. مەن نېمىشقا چۆچۈيمەن؟ مەنمۇ ئەڭ ئەقىللىسى بىر ئۇيغۇر بولغانلىقىم، يەنە كېلىپ يا بېشى، يا ئايىغى بولمىغان ئەدەبىيات كوچىسىغا ئۇچۇردىن يىراق، ئۈچ ئەتراپى تاغ بىلەن قورشالغان بىر تاغلىق رايۇندىكى بىر ھەۋەسكار مۇئەللىم سالاھىيىتىدە كىرىپ قالغانلىقىم چۆچۈپتىمەن! مېنىڭ بۇ « چۆچۈشۈم » « قازىخانا »دىكى بىر قىسىم « بىلەرمەن»لەر ئۈچۈن ئارتۇقچە چۆچۈش بوپتۇ! ئۇلارچە مەن چۆچىمەسلىكىم كېرەك ئىكەن، ئۇلارچە مەن ئۇيغۇر ئەدەبىياتى ھەققىدە چامىمنىڭ يېتىشىچە ئويلانماسلىقىم كېرەك ئىكەن، ئۇلارچە مەن قاتلىمى بىر قەدەر چۇڭقۇر ، قاپىيەدىن ئازاد قىلىنغان شېئىرلارنى يازماسلىقىم كېرەك ئىكەن، ئۇلارچە مەن ئورۇنسىز كۆككە كۆتۈرۈشتىن خالىي، ئەسەرنىڭ تەپەككۇرىغا ماس ھالدىكى تەنقىدىي ماقالىلارنى يازماسلىقىم كېرەك ئىكەن. تېخىمۇ ئېچىنىشلىقى، مەن يازغان تەنقىدىي ماقالە شۇ ژورنالنىڭ يۈزىنى تۆكەرمىش! مەن ئۆزۈم جۇغلىغان بۇ « بىلىم » بىلەن « ئاقسۇ ئەدەبىياتى »غا قايتا بىر قارىسام، ئۆلۈك بىلەن تىرىكنىڭ ئارىلىقىدا، يا ئۇيقۇلۇق ئەمەس، يا ئويغاق ئەمەس ھالدىكى بۇ ژورنال شۇ پېتى « چىقىۋېتىپتۇ ». ئەجەبلىنىشكە تېگىشلىك ھال شۇكى، بۇ ژورنال ئاقسۇلۇقلارنىڭ ئاۋازى ئىكەن! بۇ ئاۋازغا قەشقەر، خوتەن، غۇلجا، تۇرپان، قۇمۇل، ئاتۇش، بايىنغۇلىن، قاراماي...قاتارلىق رايۇنلارنىڭ ئاۋازى قوشۇلسا بولمىغۇدەك! ناۋادا قوشۇلدى دېگەندىمۇ، ئىنتايىن سۇس، ئاڭلىغىلى بولمايدىغان ئۆلۈك بىر ئاۋازنىڭ قوشۇلىشى بىزنىڭ ھېس قىلىشىمىز مۈشكۈل بولغان مۆجىزە ئىكەن! لېكىن، بۇ ژورنالغا ئۈرۈمچىنىڭ ئاۋازى ئاندا-ساندا قوشىلىدىكەن. سەۋەبى، ئاۋازنىڭ تولغان بالاغىتى ئۈرۈمچىدە، يەنە كېلىپ ئۈرۈمچى ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايۇننىڭ مەركىزى بولغاندىكىن بۇ ئاۋازنىڭ قانداق بولىشىدىن قەتئىي نەزەر قوشۇلىشى زۆرۈر ئىكەن! مەن بۇ « بىلىش » دائىرەم بۇيىچە « يېڭى قاشتېشى » قارىسام ئەھۋال ئوخشاش. چۈنكى، ئۇ خوتەنلىكلەرنىڭ ئاۋازى ئىكەن. مەن بۇ « بىلىش » دائىرەم بۇيىچە « ئىلى دەرياسى »غا قارىسام ئەھۋال ئوخشاش. ئۇ ئىلىلىقلارنىڭئاۋازى ئىكەن. مەن بۇ « بىلىش » دائىرەم بۇيىچە « قەشقەر ئەدەبىياتى »غا قارىسام ئەھۋال ئوخشاش. ئۇ قەشقەرلىكلەرنىڭ ئاۋازى ئىكەن. مەن بۇ « بىلىش » دائىرەم بۇيىچە « قىزىلسۇ ئەدەبىياتى »غا قارىسام ئەھۋال ئوخشاش. ئۇ ئاتۇشلۇقلارنىڭ ئاۋازى ئىكەن. مەن بۇ « بىلىش » دائىرەم بۇيىچە « تۇرپان »غا باقسام سەل پەرقلىق.مەن بۇ « بىلىش » دائىرەم بۇيىچە « بوستان »غا باقسام ھەر ھالدا تەبەسسۇمغا ئېرىشتىم. ئەمما، بۇ « تەبەسسۇم » مېنىڭ تولۇق قايىل بولغانلىقىم ئەمەس ئىدى. « قۇمۇل ئەدەبىياتى »دىمۇ كېسەل يېتەرلىك ھالدا سەمرىۋېتىپتۇ. مەن بۇ خىل « بىلىش »تىن نېمىگە ئېرىشتىم؟ مېنىڭ ئېرىشكىنىم شۇ بولدىكى، «ئېچىق بېشى »دا تۇرىۋاتقانلارنىڭ ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنى سۆيۈشتىكى ئۆزگىچىلىكى!
ئۇنداقتا بىز ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا نېمە قىلىپ بېرەلىدۇق؟ بۇ سۇئالغا كەمىنە مۇئەللىپلا ئەمەس، ئۆزىنى ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ بىر ئەزاسى ھېسابلايدىغانلار بىردەك ئويلىنىشقا تېگىشلىك زۆرۈر مەسىلە!                  

1999 – يىل 12 – ئاي

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   nurbag تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-4-26 11:22  

    2000-يىلىمىكىن، مېنىڭ تولۇق ئوتتۇرىدىكى بىر قىز ساۋاقدىشىم مۇشۇ «دېدى» ناملىق غەزەلنى خاتىرىسىدىن ئوقۇپ بەرگەنىدى. ئەينى چاغدا بىزنىڭ ياشلىقىمىزنىڭ بوسۇغىسىدىكى ھەممىگە قىزغىنلىق بىلەن قاراپ باقىدىغان تۇيغۇلىرىمىز ئاتالمىش ئەبجەشلىككە كۈلۈپ قارىغانىدى. ئەمما بۈگۈنكىدەك ئەبجەشلىككە لەنەت ئوقۇلىۋاتقان دەۋردە ئويلىساق، بۇ «شېئىر»نىڭ بارلىققا كېلىشى بىر تارىخىي يۇمۇر ئىكەن.  
   سەيدۇللا، سادازىلارنىڭ ئەسەرلىرى كىشىنىڭ ھۈرمىتىنى قوزغايدۇ، ئۇلارنىڭ خەنچە يازغان شېئىرلىرى ھەتتا خەن قەلەمكەشلەرگىمۇ تەسىر كۆسەتكەن. ماۋزېدۇڭمۇ بەزى شېئىرلىرىدا ئۇلارنىڭ شېئىرلىرىدىن مىسرا نەقىل ئالغان. مېنىڭچە تىلنىڭ ساپلىقىنى ساقلىغان ئاساستا تەپەككۇرنىڭ ئۆزگىچىلىكىنى قوغلىشىش ئەڭ ئاقىلانە يول بولۇشى مۇمكىن.

ئون يىللار بۇرۇنقى  شېئېرلاركەن .....شۇ  شېئېرغا يېزىلغان  ئوبزورلارنى كۆرۈپ بەكلا  ئەھمىيەتسىز  ھەم ئورۇنسىز زېھىن ئۇپرىتىشتەك ھېس قىلغانتىم ..

  مەنمۇ بىر چاغلاردا ھاياجان ئىلكىدە لەيلەپ يۈرگەن شائىر ئىدىم، ئەمدى قانداقلارچە ئوبزورچىلىققا ئۆتۈپ قالغانلىقىمنى سەزمەيلا قېلىۋاتىمەن ... سىزنىڭ شېئىرلىرىڭىزنى بىر چۈشىنىپ باققۇم بار!

        مەن نۇربەگنىڭ ئۇشبۇ يازمىدىكى دادىللىقىدىن سۆيۈندۈم........
        ئەمما،ئۇ يازغان‹‹مەن بۇ ‹بىلىش ›دائىرەم بۇيىچە ‹ئىلى دەرياسى›غا قارىسام ئەھۋال ئوخشاش. ئۇ ئىلىلىقلارنىڭ ئاۋازى ئىكەن.››دېگەن جۈملىلىرى رىئاللىققا ئۇيغۇن ئەمەستەك بىلىندى.بىلىشىمچە،‹‹ئىلى دەرياسى››ژۇرنىلىنىڭ ھەرسانىدا خۇشنا رايۇن ئەدىبلىرىنىڭ ئەسەرلىرى مەلۇم نىسبەتنى ئىگىلەيدۇ.بۇنىڭغا نىسبەتەن يەرلىك ئاپتۇرلار  بەزەن ۋاقىتلاردا غۇڭشۇپ سالسا،تەھرىر بۈلۈمىدىكىلەر چىرايلىق گەپلەر بىلەن ئۆزلىرىنى ئاقلاپ،خۇشنا رايۇن ئۇيغۇر ئەدىبلىرىنىڭ ئەسەرلىرىنى يەنە داۋاملىق بېرىۋېرىدۇ.بۇنىڭغا ھەربىر سان ‹‹ئىلى دەرياسى›› ژۇرنىلى گۇۋاھ! بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   TAYANQIMBAR تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-4-27 12:58  

نۇربەگنىڭ ئەسىرى چىقمىغان ژورناللارنىڭ ھەممىسى «پاخشەك»بولۇپ كىتىپتۇ-دېسە!
نېمىشقا «تارىم »ھەققىدىمۇ بىر نېمە دەپ باقمىدىڭىز؟ ئۈرۈمچىلىكلەر ئۇنى «مەتتارىم»دەيدىكەنغۇ؟

بۇ شېئىرنىڭ ئەسلى تېكىستىنى بىر كۆرۈپ باققۇم كېلىۋاتىدۇ.

مېنىڭمۇ بۇ شىئېرنىڭ ئەسلى نوسخىسىنى بىر كۆرۈپ باققۇم كېلىۋاتىدۇ . بىزمۇ بىر كۆرۈپ بېقىپ ئاندىن بۇ ئوبزورغا قارىتا پىكىر بايان قىلساق توغرا بولارمىكىن ....

تىلنىڭ يېنىش جەريانى


شائىر ، ئەدەبىي تەرجىمان مۇختار مەخسۇتنىڭ « تەنھا قېيىق » سەرلەۋىلىك شېئىرلار توپلىمى توغرىسىدا



شاھىپ ئابدۇسالام نۇربەگ



شائىر ، ئەدەبىي تەرجىمان مۇختار مەخسۇتنىڭ تىل باياۋانى تۇيغۇنى خاتىرلەش سەپىرىدە بىزنى تۈرلۈك ئېھتىماللىققا تويۇنغان پىكىرلەردە بولىشىمىزنى بىشارەتلەپ كەلمەكتە . بۇ بىشارەت بىزدىن شائىر بىلەن تۇيغۇ ، شائىر بىلەن ئىماگ ، شائىر بىلەن تەپەككۇر ، شائىر بىلەن ئەپسانە ، شائىر بىلەن تەبىئەت ، شائىر بىلەن روھىيەت ، شائىر بىلەن خام خىيال ، شائىر بىلەن چۈش ، شائىر بىلەن تۈرلۈك ئىزملارنىڭ مۇناسىۋىتى توغرىسىدا ئەتراپلىق مۇلاھىزىدە بولىشىمىزنى ئون يىلدەك كۈتكەن بولسىمۇ ، بىزدە مۇنتىزىم شېئىرى تەتقىقاتنىڭ بولماسلىقى تۈپەيلىدىن تەپەككۇرنىڭ بۇ بوشلىقى ھازىرغىچە بوشلۇق پېتىچە  قالغان . مەن شېئىردىن ئىبارەت بۇ روھىيەت خەزىنىسى ھېچقاچان كونا ياكى يېڭى سۈپەتلەرنى قۇبۇل قىلمايدۇ ، دەپ قاراپ مەزكۇر توپلام توغرىسىدا ھېس قىلغان تۈرلۈك قاراشلىرىمنى ئوتتۇرىغا قويۇشنى مۇۋاپىق كۆردۈم . گەرچە كېچىككەن بولساممۇ تۈرلۈك قاراشلىرىمنى ئوتتۇرىغا قويۇشىمدىكى ئىككى تۈرلۈك مۇددىئانى ئەسكەرتىشنى زۆرۈر دەپ ئويلىدىم . ئۇنىڭ بىرى ، گەرچە مەن يىگىرمە يىلغا يېقىن ھەۋەسكارلىق كوچىسىدا تەمتىرەپ يۈرگەن بولساممۇ ، مېنىڭدە ماڭا خاس بولغان شېئىرىيەتكە جۈملىدىن سەنئەتنىڭ تىلغا مۇناسىۋەتلىك باشقا تۈر ، ژانىرلىرى توغرىسىدا باشقىلار بىلەن ئورتاقلىشىپ بېقىشقا تېگىشلىك بولغان قاراشلار شەكىللەندى دەپ قارىدىم . يەنە بىر تەرەپتىن  شائىر ، ئەدەبىي تەرجىمان مۇختار مەخسۇتنىڭ شېئىرىيەت پايانىغا قارىتا ئەتراپلىق تەتقىقاتلاردا  بولۇش نۆۋىتى كەلگەندە  ئۇيغۇر بۈگۈنكى دەۋر دەۋرداش ياش ھەم ئوتتۇرا ياش شائىرلىرىنىڭ شېئىرلىرىغا قارىتا ئەتراپلىق تەتقىقاتلارنىڭ قانات يېيىشىغا  قارىتا تۇتۇرۇق ياكى بىر باشلىنىش بولغۇسى ، دېگەن ئىزگۈ نىيەتتە بۇ خاسىيەتلىك سەپەرگە تەۋەككۈل قىلدىم . ناۋادا مەسئۇليەتچان ئىزدەنگۈچى ۋە باشقا ئوقۇرمەنلەرنىڭ ئۆزگىچە قاراشلىرى بولغىنىدا ، يەنىلا شېئىريىتىمىز ئۈچۈن ئەھمىيەتلىك بولغان تەر تۆكۈشتىن باشقا ئىجادىيەت مۇدىئاسى ئەمەس . مۇمكىن بولغىنىدا ، كەڭ تەتقىقارچىلارنىڭ ، شائىر ۋە ئەدىبلەرنىڭ جۈملىدىن ئۆزىنى شېئىرىيەتنىڭ پايانسىزلىقىغا ئاتىغان ھەۋەسكارلارنىڭ ئوخشىمىغان پىكىر ۋە قاراشلىرى بولغىنىدا دادىللىق بىلەن ئوتتۇرىغا قويىشىنى ئۈمىد قىلىمەن .   

   شائىر بىلەن تۇيغۇ ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتتە تارىخىي خارەكتىرلىك ئوخشاش بولمىغان قاراشلار بولغان ، بولىۋاتىدۇ ھەم بولىدۇ . بىزدە ناھايىتى ئۇزۇن مەزگىل ھۆكۈم سۈرگەن « ھېسسىيات شېئىرنىڭ جېنى » دېگەن قاراشلارغا قارىتا مەلۇم جەھەتتىن ئۆزگەرتىش كىرگۈزۈش زۆرۈر دەپ قارايمەن . مېنىچە بولغاندا ، ھېسسىيات بىلەن ئەقىل تۇيغۇدىن ئىبارەت ئالتىنچى سەزگۈنىڭ ئىككى تەرىپى . ھېسسىيات بىلەن بىلەن ئەقىل ھەرگىز شېئىرى جەريانغا تەۋەلەنگەن شائىرنىڭ تۇيغۇ خاتىرلەش سەپىرىدە بىر بىرىگە زىت پىسخىك دائىرە ھاسىل قىلمايدۇ .مەن پىكىرنىڭ بۇ يۆلىنىشىدە ھازىرقى زامان شېئىريىتىمىزنىڭ  ئۈستۈن ھالى بولغان تۇيغۇنى تۇيۇش ئۈستىدە ئەمەس ، بەلكى ئوتتۇرىچە تەپەككۇر بولغان ، 20-ئەسىرنىڭ 80-يىللىرىدىن كېيىن زور ھادىسە پەيدا قىلغان تۇيغۇغا سادىق بولۇش بىلەن شېئىرنى ئىدىيىگە باغلاش يېڭىلىقى ھاسىل قىلىپ ، پۈتۈن سەنئەت سېستىمىمىزدا زور ئىلگىرلەشلەر ئېلىپ كەلگەن مەۋجۇت رېئاللىقىمىزغا قارىتا پىكىر يۈرگۈزۈش مۇۋاپىق دەپ قارىدىم . شائىر نېمە ئۈچۈن تۇيغۇنى خاتىرلەيدۇ ؟ بىزدىكى نۇرغۇن شېئىرى ئەمەلىيەتلەر شۇنى ئىسپاتلىدىكى ، شائىرنىڭ تۇيغۇنى خاتىرلىشى شېئىردىن ئىبارەت روھىيەت سەنئىتى ئۈچۈن بولغان ئالاھىدە ھۆرمەت ! پىكىرىمىزنىڭ بۇ يۆلىنىشىدە بىر بوشلۇق مەۋجۇت ، ئۇ بولسىمۇ ، تۇيغۇنى خاتىرلەش جەريانىدىكى تەپەككۇر پەرقى . بىزدە « تۇيغۇنى خاتىرلەش » ئاتالمىسى توغرىسىدا دېگۈدەك ساۋاتقا ئىگە بولمايمۇ ، شائىرلىقتىن ئىبارەت بۇ كەسىپتە قىينالماي جان ساقلاۋاتقانلار ساماندەك . مېنىڭ بۇ پىكىرنى ئوتتۇرىغا قويۇشىمدا مۇئەييەن ئاساس بار . بىزدە شائىر كىرىزىسى دېگەندىن كۆرە ، ئوقۇرمەنلەر كىرىزىسى ئېغىر . « ئوقۇرمەنلەر كىرىزىسى » قانداق ئاتالغۇ ؟ بىزنىڭ ئەنئەنىۋى چۈشەنچىمىزدە ، ساۋادى بارلاركى كىشى كىتاب ئۇقۇش مۇمكىنچىلىكىنى ھازىرلىسا ، ئۇ شۈبھىسىزكى ئوقۇرمەن بولغان . مېنىڭچە ئوقۇرمەنلىك ئۇنداق ئاددىي ئاتالما ئەمەس . چوقۇمكى ، بىرەر پارچە ئەسەرنى ئوقۇپ ، شۇ ئەسەر توغرىسىدا مۇئەييەن پىكىر بوشلۇقى شەكىللەندۈرەلىگەن ، شۇ بىر پارچە ئەسەر توغرىسىدا ئۆزىنىڭ تېگىشلىك قاراشلىرىنى دادىل ئوتتۇرىغا قويالىغان كىشى ئوقۇرمەنلىكنىڭ تۆۋەن دەرىجىلىك سالاھىيىتىنى ھازىرلىغان بولىدۇ . ئوقۇرمەنلىكنىڭ ئوتتۇرا دەرىجىلىك سالاھىيىتى چوقۇمكى ، شۇ بىر پارچە ئەسەرنىڭ ئاپتۇرىغا قارىتا مەلۇم دەرىجىدە بېسىم ئېلىپ كېلەلىگەن ، شۇ ئەسەردىن سەزگەن بوشلۇقتا ئۆزىنى ئولتىراقلاشتۇرالايدىغان ساپالىق كىشىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بولىدۇ .يوقۇرى ساپالىق ئوقۇرمەن شۇ بىر پارچە ئەسەر توغرىسىدا ئۆزگىچە بايقاشلىرىنى ئوتتۇرىغا قويۇپ ، مۇستەقىل تەتقىقات ئەندىزىسى شەكىللەندۈرگەن ، ئەسەرنى داۋاملاشتۇرۇش سالاھىيىتىنى ھاسىل قىلغان كىشىلەرنى كۆرسىتىدۇ . بىزدا ھازىر كەم بولىۋاتقىنى ئوقۇرمەنلىكنىڭ ئىككىنچى دەرىجىلىك قاتلىمى بىلەن تېخىمۇ كەم بولىۋاتقىنى ئوقۇرمەنلىكنىڭ ئۈچۈنچى دەرىجىلىك قاتلىمى ! بىزدىكى زور قىيىنچىلىق ئاپتۇرلار ساپاسى دېگەندىن كۆرە ، ئوقۇرمەنلەرنىڭ ساپاسى دېگىنىمىز بىر قەدەر ئەقىلگە مۇۋاپىق . پىكىرىمىزگە قايتىپ كەلگىنىمىزدە ،  تۇيغۇنى قانداق خاتىرلەش-تۇيغۇغا سادىق بولۇش بىلەن تۇيغۇغا سادىق بولالماسلىقنىڭ مۇناسىۋىتى ئۈستىگە قۇرۇلغان . تەپەككۇر جەھەتتىن ئۆزگىچە ، چۇڭقۇر بولغانلار چۇقۇمكى ، تۇيغۇنى ئەسلىي ھالىتىگە يېقىنلاشتۇرۇپ خاتىرلەش مۇمكىنچىلىكىگە ئېرىشكەن بولىدۇ . تۇيغۇنى ئەسلىي ھالىتى بۇيىچە خاتىرلەش چوقۇمكى ، تۇيغۇنى تۇيۇشتىن ئىبارەت تەپەككۇرىدىن ھالقىش مۇنداقچە ئېيىتقاندا ، تەشۋىشنى تۇيۇش سالاھىيىتى بىلەن تىلنىڭ يورۇق تەرىپىدىن ھالقىپ ئۆتۈپ ، تىلنىڭ قاراڭغۇ تەرىپىگە يۈزلىنەلىگەن ، سۆزنىڭ ئۆزىنى ئەمەس ، ئۇنىڭ (سۆزنىڭ ) روھىنى خاتىرلەشكە قارىتىلغان . بىزنىڭ نۆۋەتتكى شېئىرىيەت ئەمەلىيىتىمىزدە ، مەن يوقۇرىدا ئىزاھلاپ ئۆتكەن « تۇيغۇنى خاتىرلەش » بىلەن « ئوقۇرمەنلەر كىرىزىسى »جىددىي ھەل قىلىشقا تېگىشلىك بولغان زۆرۈر مەسىلە !...

« تەنھا قېيىق » شائىرنىڭ ئۆزىنى تىڭشىشىدىن كېلىپ چىققان پىسخىك دائىرىلەرنىڭ ئوخشاش بولماسلىقىغا ئاساسەن بەش بۆلەكلىك تۈزۈلۈشكە ئىگە قىلىنغان .بىرىنچى بۆلەكتىكى شېئىرلارغا « ئۇلۇغ تېڭىرقاش »، ئىككىنچى بۆلەكتىكى شېئىرلارغا « سۇنغان چاقماقلار »،

ئۈچۈنچى بۆلەكتىكى شېئىرلارغا « ھايات قىسمەتلىرى »، تۆتىنچى بۆلەكتىكى شېئىرلاغا « رەڭدار تۇيغۇلار »، بەشىنچى بۆلەكتىكى شېئىرلارغا « بالىلار قەلبى » دەپ ماۋزۇ قويۇلغان . « تەنھا  قېيىق » نېمە ئۈچۈن شۇنداق تۈزۈلۈشكە ئىگە قىلىنغان ؟ بىز بۇ يەردە  شائىرنىڭ شېئىرغا بولغان سەمىمىيلىكى بىلەن شېئىرغا بولغان ئۆزىنى بېغىشلىشىنى پىكىر ئىزچىللىقىدىن يىراقلاشتۇرالمايمىز .  ھەر قانداق شائىر ئۆزىنىڭ شېئىريەت مۇساپىسىدە ئۆزىدىن يۇلقۇنۇپ  چىقىپ ، قالدۇرغان ئىزلىرىغا ھەققانىيەت تۇيغۇسى بىلەن تىكىلىپ قاراشقا پېتىنالىشى ناتايىن . بىز ئالقىشلاشقا تېگىشلىك بىر ھال شۇكى ، شائىر ، ئەدەبىي تەرجىمان مۇختار مەخسۇت ئۆزىنىڭ روھىيەت پايانىغا  مەردانىلارچە تىكىلىپ قاراپ ، ئۆزىنىڭ شېئىرلىرىغا بىر  ئاپتۇرلۇق سالاھىيەتتە ئەمەس ، بىر تەتقىقاتچى سالاھىيەتتە پىكىر يۈرگۈزۈپ ، ئۆز شېئىرلىرىنىڭ چىرايىنى كۆرەلىگەن ھەم ئوخشاش بولمىغان « چىراي »لارنى  ئوخشاش بولمىغان قاتلامغا تىزالىغان . شائىر نېمە ئۈچۈن شۇنداق قىلالىغاندۇ ؟ بىز بۇ سۇئالغا جاۋاب ئىزدەپ ئاۋارە بولغاندىن كۆرە ، شائىرنىڭ مەزكۇر توپلامدا  كىرىش سۆز ئورنىدا بەرگەن يۈرەك سۆزلىرىدىكى « شېئىر مەن ئۈچۈن بىر خىل پاك ئەقىدە . ئۇ مېنىڭ ھاياتىمنىڭ بىر قىسمى ، ئۇ مېنىڭ بارلىق ئازابلارغا بەرداشلىق بېرىش ۋە ئۇنىڭدىن قۇتۇلۇش شەكلىم . » دېگەن ئەقىدە قايمىقىغا ھۆرمەتتە باققىنىمىز ئاقىلانىلىقتۇر !... ئاز ساندىكى ئوقۇرمەنلەرگە ئايان بولغىنىدەك ، بىزدە ناھايىتى كۆپ ئىستىمال قىلىنغان ، ئەمما كونكېرىتنى ھەرىكەت ۋە تەپەككۇر ئەمەلىيىتىگە دېگۈدەك ئېرىشەلمىگەن « سەمىمىيەت » ئاتالمىسى سەنئەتكارلاردىن سەنئەت ھەقىقىتىنى كۆرەلەيدىغان روھى كۆز تەلەپ قىلىدۇ . بۇ نوقتىدا ھەممىمىز ئۆزىمىزنىڭ كۆزىگە ئۆزىمىز قاراپ بېقىپ ، يۈرىكىمىز بىلەن مۇڭدىشىپ بېقىشىمىز بەكمۇ زۆرۈردۇر  ! ...

شائىر ، ئەدەبىي تەرجىمان مۇختار مەخسۇتنىڭ شېئىريەت ئىجادىدا مۇھىم ئورۇن تۇتىدىغان ، ئۇيغۇر بۈگۈنكى دەۋر شېئىريىتىدە ئۆزىگە خاس ئورۇنغا ئىگە ، تولۇقسىز ئوتتۇرا مەكتەپنىڭ دەرسلىك كىتابىغا كىرگۈزۈلۈپ ئاپتونۇم رايۇنىمىزدىكى تىل – ئەدەبىيات ئوقۇتقۇچىلىرىنىڭ تۈرلۈك تەپەككۇرلىرىدا ئوخشاش بولمىغان بەس – مۇنارىزىلىرىگە سەۋەبچى بولغان « تەنھا قېيىق » سەرلەۋىلىك شېئىر ئۈستىدە شائىر بىلەن تۇيغۇنىڭ مۇناسىۋىتىنى تەپەككۇر يۆلىنىشى قىلىپ پىكىر يۈرگۈزىمىز . باشقا ئوقۇرمەنلەرنىڭمۇ ئۆزىگە خاس بولغان تەپەككۇر چەشمىلىرىنى نەزەرگە ئېلىپ ، شېئىرنىڭ تولۇق تېكىستىنى تاپشۇرۇشنى مۇۋاپىق كۆردۇق .

ساھىلىدا تۇرىدۇ بىر تەنھا قېيىق ،

داتلاشقان قوزۇققا باغلاقلىق مەھكەم .

ئۇ بۇنداق تاشلىنىپ ياتقىلى نىكەم ،

ئاستىدا لاتقىلار بوغىدۇ دېمىق .



يىراقتا ، زەڭگەر رەڭ دېڭىز يۈزىدە

يەلكەنلىك كېمىلەر سويلايدۇ ئەركىن .

يىگانە شۇ قېيىق تەلمۈرەر غەمكىن ،

ئۆكۈنۈش ياشلىرى ئەگىپ كۆزىدە .



دولقۇنلار كېلىدۇ ئېيتىپ ئارىيە ،

يېتەكلەپ بارغىلى ئۇنى دېڭىزغا .

نە ئارمان بىچارە بۇ « تۇتقۇن قىز »غا ،

غىچىرلاپ بىر ئاچچىق قىلىدۇ نالە .

كېمىلەر ئۇپۇققا كەتتى يىراقلاپ ،

ئۇ تۇرار شاۋقۇنسىز ساھىلنى ساقلاپ .

دەسلەپكى دېكلىماتسىيە خاتىرىسى : كونتېكىستنى تۇنجى ئوقۇغان ئوقۇرمەن شائىرنىڭ ئىچكى دۇنياسىغا ئۈزلۈكسىز چايقىلىشتىن ھاسىل بولغان لىرىك ئىپىكىغا ئېرىشىدۇ . ئېرىشىلگەن لىرىك ئىپىكىدا نە باشلىنىش ، نە ئاياغلىشىش مەۋجۇت ئەمەس . مۇنداقچە ئېيتقاندا ، شائىرنىڭ تۇيغۇنى خاتىرلەش جەريانىغا ئەنئەنىۋى بايانچىلىقتىكى تۈگۈن ( ئىچكى ۋەقەنىڭ باشلىنىشىغا سەۋەب بولغان ئالاھىدە توقۇنۇش ) ، يېشىم ( شائىرنىڭ ئۆزىگە چېقىلغان تراگىدىك توقۇنۇشتىن ھاسىل قىلغان لىرىك خۇلاسسە ) نى سىقىپ چىقارغان . شائىر سۆز ئوينىتىش ، شېئىرى تۇيغۇنى مۇئەييەن مەقسەتنىڭ قۇربانىغا ئايلاندۇرۇشتىن ئىبارەت ئىدىيىچىلىك ئىجادىيەت خاھىشىغا ئورۇن بەرمىگەن . شۇنى ئىزاھلايمىزكى ، شائىر يۈكسەك دەرىجىدە ئىدىيىۋىسىزلەشتۈرۈش خاھىشىغا قارىتامۇ ئويلىنىش مۇمكىنچىلىكىدە بولمىغان . شائىر پەقەت خالىس بىر خاتىرلىگۈچى سۈپىتىنى ساقلاپ قالغان . ئوقۇرمەن خاتىرىسىگە ئورۇنلاشقان لىرىك ئېپىكا ئىپىزوتىدا داتلاشقان قۇزۇققا باغلانغان بىر تەنھا قېيىق ، دولقۇنلار چايقىلىشىدا ئۇپۇققا يىراقلاپ كېتىۋاتقان يەلكەنلىك كېمىلەر ئاساسىي لېنىيە ھاسىل قىلغان .        

ئىككىنچى قېتىملىق دېكلىماتسىيە خاتىرىسى : تارىخىي خارەكتىرلىك ئىدىيە تېڭىش ھەرىكىتى ئىككى كۆرنۈشنىڭ ئارىلاشمىلىقىدا داۋاملىشىپ كەلگەن . ئۇنىڭ بىرى ، ئاپتۇرنىڭ ئەسەرگە قارىتا مۇئەييەن مەقسەتنى تېڭىشى نەتىجىسىدە ئوبرازلارنى ئۆز ئىسكەنجىسىدە پائالىيەتكە يېتەكلەش . بۇ خىل ئىدىيە تېڭىش ھەرىكىتىدە ، ئاپتۇر  زوراۋانلىقى بىلەن ئەسەر ئەركسىزلىكىدىن ئىبارەت بىنورمال ئىجادىيەت خاھىشى شەكىللەنگەن . بىز بۇ تۈردىكى ئىجادىيەت خاھىشىدا تېنىگە روھى ، سۆزىگە ئاۋازى ، ھەرىكىتىگە  كۈچ-قۇۋۋىتى ، قىياپىتىگە ئىچكى كەچۈرمىشى  ماس كەلمىگەن تالاي ئوبرازلارنى ئۇچرىتىمىز . ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدىكى بۇ خاھىش ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنى تېنىمسىز جىمجىتلىقى بىلەن پايانىغا سۆرەۋاتقان ئەدەبىياتنىڭ قاراڭغۇ گۆرىدۇر !  ئىدىيە تېڭىش ھەرىكىتىنىڭ يەنە بىر تەرىپى ئوقۇرمەننىڭ ئاپتۇرنىڭ تۇيغۇ لېنىيەسىدىن چەتنىشى نەتىجىسىدە ئۆز ئىدىيىسىنى زورلاپ تېڭىشى . ئەدەبىياتىمىزدا شەكىللەنگەن بۇ « ئوقۇرمەنلىك كېسىلى » ئەسەردىن ھالقىغان ھالدا ئاپتۇرلار پاجىئەسنى كەلتۈرۈپ چىقىرىپ ، تەسەۋۇردىكى ئەركىنلىكنى بوغۇپ تاشلاشتەك تەسەۋۇر بېكىنمىچىلىكىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى . مېنىڭچە بولغاندا ، بۇ بىنورمال ئىدىيە تېڭىش ھەرىكىتى ئىككى ياقلىمىلىققا ئىگە . ئۇنىڭ بىرى ، ھەسەتتىن كېلىپ چىققان ئاپتۇرغا زەربە بېرىش بولسا ، يەنە بىرى ، ئەسەرنىڭ قاتلىمىغا چۆكەلمەسلىكتىن كېلىپ چىققان تەپەككۇر نامراتچىلىقىدىكى ئاڭسىزلىق . بىز بۇ ئىككى نوقتىنى ساپالىق ئوقۇرمەنلەرنىڭ سەمىمىيەتسىزلىكى بىلەن ئوقۇرمەنلەرنىڭ ساپاسىزلىقىدىن كېلىپ چىققان ھېسسىي بىلىشتىن ئەقلىي بىلىشكە ھالقىيالماسلىق ، دەپ سۈپۈتلىسەك ئارتۇقچە بولمايدۇ . بىز نېمە ئۈچۈن ئىدىيە تېڭىش ھەرىكىتىنى بۇنچە ئىنچىكە پېرىسلايمىز ؟ مەقسەت بىر ، ئۇ بولسىمۇ ئوقۇرمەنلىك كىرىزىسىنى ئاخىرلاشتۇرۇپ ، ئاپتۇرلار تەپەككۇرىغا دېمۇگراتىيە مۇھىتى يارىتىش ! پىكىرىمىزنىڭ ئەسلىي يۆلىنىشىگە قايتىپ كەلگىنىمىزدە ، ئىككىنچى قېتىملىق دېكلىماتسىيىدە بىز مەزكۇر شېئىرنىڭ ئۈچۈنچى كوبلىتىدىكى باغلانما تەسەۋۇرغا دىققىتىمىزنى تاپشۇرىمىز . شائىر تۇيغۇسىدا كۈلرەڭ مەنزىرىگە يۈزلەنگەن پىسخىك مۇھىتتا بىر شەيئىنىڭ بوشلۇقىدا ئولتىراقلاشقان يەنە بىر شەيئىنى كۆرۈشتىن شۇ شەيئىنىڭ روھىنى تۇيۇشتىن ئىبارەت تەپەككۇر چۇڭقۇرلىقىغا ئۆرلىيەلىگەن . قاراڭ :

نە ئارمان بىچارە بۇ « تۇتقۇن قىز »غا ،

غىچىرلاپ بىر ئاچچىق قىلىدۇ نالە .

شائىر قالدۇرغان بۇ ئىككى مىسرادىكى تەپەككۇر ئارىلىقى ئوقۇرمەنلەر يېتىپ بارالمايدىغان مۇساپە ئەمەس . شائىر مەجەزى ۋاستىدىن ئۈنۈملۈك پايدىلىنىپ ، ئۆز ساھىلىدا داتلاشقان قوزۇققا باغلانغان بىر تەنھا قېيىقنىڭ غىچىرلىشىدىن ئۆز خانىسىگە سولانغان بىر مەشۇقنىڭ پەريادىنى تىڭشىغان . شائىر نېمە ئۈچۈن شېئىرنىڭ بۇ باسقۇچىدا مەجازغا يۈزلەنگەن ؟  شائىر شېئىر مۇھىتىدا لەيلىگەن غۇۋا ، سالمىقى ئېغىر شېئىرى كەيپىياتنى ئابىستىراكېتلىقتىن كونكېرىتلىققا يۈزلەندۈرۈپ ، ئوقۇرمەنلەرنىڭ مۇلاھىزىسىگە  تەپەككۇر يوچۇقى قالدۇرغان . بىز بۇ بوشلۇقتىن شېئىرى مۇھىتقا شۇڭغىغىنىمىزدا ، ئۆزىگە تىنىپ سىرتىغا پارتىلىيالمىغان بىر تراگىدىيىلىك مەۋھۇم ئوبرازغا يولۇقىمىز . بۇ مەۋھۇم ئوبراز كىم ؟ ئېھتىمال شائىردۇر ياكى بىزدۇرمىز !... شائىر نېمە ئۈچۈن باغلانما تەسەۋۇرنىڭ بىر يېقىغا « تۇتقۇن قىز »نى تاللىغان ؟ قىياسىمىز شۇكى ، بىر نوقتىدىن قارىغاندا ، شائىر ھەممىمىزگە تونۇش بولغان شەرقچە ئىپادە ، يەنى  ئەنئەنىۋى مۇھەببەت لىرىكىسىدىكى قانماس جىنسىي ئىشتىھا ئارقىلىق شېئىرى كەيپىياتتىكى ئەبەدىي قاراڭغۇلۇققا سەھەر ئۇپۇقىنىڭ قىزغۇچ نۇرىنى سېپىپ ، ئوقۇرمەنلەر بىلەن شېئىرى مەنىنىڭ ئارىلىقىنى يېقىنلاشتۇرغان . يەنە بىر نوقتىدىن قارىغاندا ، شائىر شېئىردىكى قۇرغاق مۇھىتنى جىنسىي كەچمىشكە پۈركەپ ، ئوقۇرمەنلەرنى ئۆز كەچمىشىگە يۈزلىنىش ئىمكانىيىتى بىلەن تەمىنلىگەن . بۇ ئىمكانىيەتتە بىز نېمىگە ئېرىشىمىز ؟ روشەنكى ، ھەر بىرىمىز ئۆزىمىزنىڭ روھىيەت پايانىمىزدا دولقۇن ھاسىل قىلغان پىسخىك تراگىدىيمىزگە ئېرىشىمىز ھەم بۇ ئېرىشىشتىن بىز ئولتىراقلاشقان ئازابلىرىمىزغا ۋەھەم بۇ ئازابلىرىمىزنىڭ مەنبەسى بولغان تەشۋىشىمىزنى تۇيۇش مۇمكىنچىلىكىنى ھازىرلىغان بولىمىز . ئۈچۈنچى بىر نوقتىدىن بىر قارىغاندا ، شائىرنى ئوراپ تۇرغان ئوبرازلار دۇنياسىنىڭ تېخىچە ئەنئەنە بويۇنتۇرۇقىدا ئىكەنلىكىدىن ئىبارەت غۇۋا ئۇچۇرنى قۇبۇل قىلمايمۇ قالمايمىز . پىكىرنىڭ بۇ باسقۇچىدا بارلىق سەنئەتكارلارنىڭ ھەر ھامان يېڭى ئۆزىنى يارىتىپ تۇرۇشنىڭ سەنئەتكارلارغا خاس زۆرۈريەت ئىكەنكىنى نەزەردىن ساقىت قىلالمايمىز . ئوقۇرمەنلەرگە تېخىمۇ يورۇق بولۇش ئۈچۈن « تۇتقۇن قىز »نىڭ تىنىش بەلگىلىرىدىن قوش تىرناققا ئېلىنىش سەۋەبىنىمۇ ئىزاھلاش زۆرۈر دەپ قارىدىم . شائىر ، ئەدەبىي تەرجىمان مۇختار مەخسۇت يۈكسەك دەرىجىدىكى مەسئۇليەتچان شائىر بولغانلىقى ئۈچۈن مۇھەببەت تراگىدىيىسىنىڭ ھەرقانداق زامان ، ھەرقانداق ماكاندىن ھالقىغان ھالەتتە مەۋجۇت بولۇپ تۇرىدىغانلىقىدىن ئىبارەت بىر ھەقىقەتنى بىلدۈرۈش ئۈچۈن يەنە كېلىپ سوتسىيالىزم مۇھىتىدىمۇ ئوخشاش بولمىغان شەكىلدىكى مۇھەببەت تراگىدىيىسىنىڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرىدىغانلىقىنى يۈكسەك سىياسى سەزگۈرلۈك بىلەن ئىپادىلەش مەقسىتىدە قوش تىرناقتىن ئىبارەت تىنىش بەلگىسىنى ئىشلەتكەن . بۇ تىنىش بەلگىسى ئۈستىدە ئارتۇقچە ئويلاردا بولۇش يوقۇرىدا ئەسكەرتىپ ئۆتكىنىمىزدەك مەقسەتلىك ئىدىيە تېڭىش ياكى سەنئەت قانۇنيىتىگە بولغان ئاسىيلىق ، خالاس !      

     ئۈچۈنچى قېتىملىق دېكلىماتسىيە خاتىرىسى : شېئىرى تىل ھەققىدە ھەركىمنىڭ ھەر نېمە دېيىشىدىن قەتئىي نەزەر ئۇ ( شېئىرى تىل ) چوقۇم ئۆز ئاۋازىغا تويۇنۇش بىلەن بىرگە سۆزنىڭ ئۆزىگە ئۆزى يېنىش جەريانى . بىز سۆزنىڭ ئۆزىگە ئەمەس ، سۆزنىڭ نۇرىغا ئېرىشەلىسەك ، تىل سەنئىتىگە ئۆزىنى بېغىشلىغانلارنىڭ بالاغىتىنى ئۇچرىتىش مۇمكىنچىلىكىگە ئىگە بولىمىز . بىز شېئىردىن مۇنەسىۋەتلىك مىسرالارنى ئوپىراتسىيە  قىلىش ئارقىلىق يۇقارقى قارىشىمىزنى دەلىللەيمىز .

« ساھىلىدا تۇرىدۇ بىر تەنھا قېيىق » دېگەن مىسرادىكى « ساھىلىدا »  دېگەن ئورۇن ھالىتى ماكان ئوقۇمى جەھەتتىن « تەنھا قېيىق »قا خاسلاشتۇرلۇپ ، ئەنئەنىۋى تەپەككۇردىكى « بىر »نىڭ پارچە – پارچە كۆرنۈشلىرى بۇزۇپ تاشلىنىپ ، ھەر شەيئىنىڭ مۇتلەق پۈتۈنلۈكى يەنى شەيئىنىڭ ئۆزىگە ئۆزىنىڭ مەۋجۇتلۇقىدىن ئىبارەت مېتاپىزىكىلىق چۈشەنچە ئۆز مەنىسىگە تويۇنغان . بىز بۇ شېئىرى مىسرادىن « تەنھا قېيىق »نىڭ ئۆز ساھىلدىكى ئازابلىق تەشۋىشىنى ھېس قىلىش بىلەن بىرگە

يىراقتا، زەڭگەر رەڭ دېڭىز يۈزىدە

يەلكەنلىك كېمىلەر سويلايدۇ ئەركىن .

دېگەن مىسرالاردىن ئۆز دېڭىز بوشلۇقىدا ئۇپۇققا يىراقلىۋاتقان

« يەلكەنلىك كېمىلەر »نى ئۇچرىتىمىز . بىزنىڭ بۇ يەردە تىلغا ئالماقچى بولغىنىمىز « ساھىلىدا » دېگەن سۆزنىڭ مەزكۇر شېئىرنىڭ ئۇپۇقىغا تېنىمسىز تۆكىۋاتقان شولىسىنىڭ ئەبەدىيلىك ئۆز ئۆزىگە يېنىش ھالىتى . ناۋادا ، بۇ سۆز « ساھىلدا » دېيىلگەن بولسا ، روشەنكى ، بۇ سۆز ئۆزىنى ئۆزى يورۇشتىن ئىبارەت روھى قۇۋەتكە ئېرىشەلمىگەن بولاتتى .بۇ نوقتىدىن قارىغاندا ، شائىر تىلنى ئۆزىگە يۈزلەندۈرۈپ ،

« ئاتالمىش ئاپتۇر زوراۋانلىقى »دىن ئۆزىنى چەتكە ئالغان . بىزدە تېخىچە تىل پارچىلاش ھەرىكىتى باشلانمىدى . شۇنداق بولغاچقا ھەر بىر شائىرنىڭ ئۆزى قۇرۇپ چىققان تىل قورغىنى يوقنىڭ ئورنىدا . بىز قانداق قىلىشىمىز كېرەك ؟ يەنىلا مەزكۇر شېئىرغا مۇراجەت قىلىمىز . « يىگانە شۇ قېيىق تەلمۈرەر غەمكىن ، ئۆكۈنۈش ياشلىرى ئەگىپ كۆزىدە .» دېگەن مىسرالاردىكى « تەلمۈرەر » سۆزى ھەرىكەتتىكى ئاۋازى بىلەن تىل ئىمكانىيىتىدىكى چەكسىزلىكنى ئىشارە قىلىدۇ . شائىر بۇ سۆزنىڭ ئۆزىگە تۆكۈلۈپ تۇرغان نۇرىدا « قېيىق »نى ئادەملىك ھالغا ئىگە قىلىپ ، شېئىر بوشلۇقنىڭ ئىككى قاتلىمىنى ھاسىل قىلغان . ئۇنىڭ بىرى ، ئىككى مىسرا پايانىدىكى نەرسىنىڭ ئادەملىشىش جەريانىدىكى بوشلۇق يەنى ئازابىغا ئۈنگەن بىر ۋۇجۇدنىڭ مەۋھۇملىقى ؛ يەنە بىرى ، شېئىرنىڭ كىيىنكى كوبلېتىنىڭ چىراي ئېچىشىغا قالدۇرۇلغان بوشلۇق . بۇ مەۋھۇملۇق شېئىرنىڭ ئۈچۈنچى كوبلىتىدىكى « تۇتقۇن قىز » ئوبرازى ئارقىلىق روشەنلىشىدۇ . مەزكۇر شېئىر قۇرۇلما نوقتىسىدىن قارىغاندىمۇ ، كوبلېتلارنىڭ بىر بىرىگە بولغان تەقەززالىقى شېئىرنىڭ خاسلىقىنى شەكىللەندۈرگەن تەرەپلەرنىڭ بىرىدۇر . شائىر شېئىرنى « كېمىلەر ئۇپۇققا كەتتى يىراقلاپ ، ئۇ تۇرار شاۋقۇنسىز ساھىلنى ساقلاپ . » دەپ ئاخىرلاشتۇرماقچى بولغانۇ ، ئەمما شېئىر ئاخىرلىشىش دېگەندىن كۆرە ، داۋاملىشىش مۇمكىنچىلىكىنى ساقلاپ قالغان . بىز مەزكۇر شېئىردىكى بۇ ئۆزگىچىلىكتىن شېئىر بىلەن تۇيغۇنىڭ خاتىرلەش بىلەن خاتىرلىنىش مۇناسىۋىتىنىڭ قانداق بولىدىغانلىقى توغرىسىدا مۇئەييەن چۈشەنچىگە  كەلمەي قالمايمىز . يەنە كېلىپ شېئىر بىلەن شائىرنىڭ تىل قورغىنىدىكى يېنىش بىلەن كۆيۈشنىڭ دىئالىكتىكىسى توغرىسىدا تېخىمۇ ئىلگىرلەشلەرگە ئىگە بولماي قالمايمىز .

       تۆتىنچى قېتىملىق دېكلىماتسىيە خاتىرىسى : بىز نەزىرىيە سېستىمىمىزدا ئۇزۇن مەزگىل ئىسلاھاتتىن خالىي ھالدا ئۆز كونىلىقى بىلەن قىمىرلىمىغان بىر قىسىم ئەدەبىيات ئاتالغۇلىرىغا دىققەتتە بولۇشتىن ئىبارەت تەپەككۇر باسقۇچىغا يېتىپ كەلدۇق . مېنىڭچە بولغاندا ، ئۆتمۈشتىن قالغان كونا چىراق ھەر قانچە مىللىي مەدەنىيەت سىڭگەن جەۋھەر بولغان تەقدىردىمۇ ، بىز ئۆزىمىزگە يارىشا تەپەككۇر مەۋجۇتلۇقىمىزنى ئىپادە قىلىش ئۈچۈن ، ئۆتمۈشنىڭ تەرىنى ئۆزىمىزنىڭ تەرىدە يۇيۇپ ، ئىسلاھات شامىلىغا قاقلاپ قۇرۇتىشىمىز پەرھىز ! كەم دېگەندە بىر ئەسىرگە يېقىن ئۇيغۇر ئەدەبىياتى تەتقىقاتىدا قانداق مەنىدە قۇبۇل قىلىنغان بولسا ، شۇ مەنىسى بۇيىچە ھازىرغىچە پۇت دەسسەپ تۇرغان « ئوبرازلىق تىل » ئۇقۇمى مۇنازىرە قىلىشىمىزغا مۇھتاج ! ئىزاھلىق لوغەتلەردە ئوبرازلىق تىلغا قارىتا « روشەن ، كۆركەم ، جانلىق ۋە كونكېرىت بولۇشتەك ئىپادىلەش كۈچىگە ئىگە سۆزلەر » دەپ ئىزاھ بېرىلگەن . بۇ ئىزاھتىن كۆرىمىزكى ، ئوبرازلىق تىل چوقۇمكى ، ئۆزى ئىپادىلىگەن مەنىنى روشەنلىككە ، ئېنىقلىققا ، كۆركەملىككە ،جانلىققا ئىگە قىلىنىشى كېرەك . نۆۋەتتىكى ئىجادىيەت ئەمەلىيىتمىزدىن قارىغاندا ، ئوبرازلىق تىلنىڭ يۇقارقى ئىزاھاتىغا قارىتا « ئۆزى ئىپادىلىمەكچى بولغان مەنىگە ئېچىرقىغان ، مەنە ئىپادە قىلىنغاندىن  كېيىن ئۆزى ئىپادىلىگەن مەنىگە چارچىغان ، شەيئىنىڭ يورۇق تەرىپىنىڭ مەنبەسى بولغان قاراڭغۇ تەرىپىدىكى تەشۋىشكە تويۇنغان  سۆزلەر » دېگەن قوشۇمچە ئىزاھنى تولۇقلاش كېرەك . بىز بۇ قوشۇمچە ئىزاھنى تولۇقلاش ئۈچۈن چوقۇمكى ، سۆز بىلەن گەپنىڭ پەرقىنى ئايدىڭلاشتۇرۇشقا توغرا كېلىدۇ . ئە . ئوسمان گەپ بىلەن سۆزنىڭ پەرقىنى « ئۇيغۇر تىلىدىكى ‹گەپ› دېگەن سۆز مۇئەييەن مەنىنى تولۇق ھەم ئېنىق ئىپادىلەيدىغان مەنىلەرگە قارىتىلغان . ئەمما ‹ سۆز ›بولسا نىڭ ئەكسىچە ، مەنىنى تولۇق ھەم ئېنىق ئىپادىلىمەيدىغان ئىبارىلەرنى كۆرسىتىدۇ .  ‹گەپ › دېيىلگەن پەيتنىڭ ئۆزىدىلا مەنە ئاخىرلاشقان بولسا ، ‹ سۆز › دېيىلگەن پەيتنىڭ ئۆزىدىلا مەنە باشلىنىدۇ . يەنى مەنە كىرىزىسى باشلىنىدۇ . مۇشۇ مەنىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا ،‹گەپ› نى كەسكىنلىك بىلەن ،‹ سۆز › نى مۇجىمەللىك بىلەن سۈپەتلەش مۇمكىن . ‹ گەپ › دېيىلىدۇ –دە ، تۈگەيدۇ ؛ ‹ سۆز › دېيىلگەنسىرى دېيىلىشكە مۇھتاج بولىدۇ . ئالدىنقىسى مۇنازىرىنى ، كېيىنكىسى دېئالوگنى تەلەپ قىلىدۇ . ئالدىنقىسى دېگۈچىنىڭ مۈلكى ( ھۆكۈمى ) ھېساپلانسا ، كېيىنكىسى دېگۈچىگە ئارىيەت ( قاراش )ھېساپلىنىدۇ . ‹گەپ› قىلغۇچى ھاياجانلانغۇچى ، ‹ سۆز ›لىگۈچى ئويلانغۇچىدۇر .مۇنداقچە قىلىپ ئېيتقاندا ،‹ گەپ › تىل ھاكىميىتىنى ياقلىغۇچى ، ‹ سۆز › قارشى چىققۇچىدۇر ! ئالدىنقىسى تىلنىڭ مەركىزىدە ، يورۇق تەرىپىدە ؛  كېيىنكىسى قىرغاقلاردا ، قاراڭغۇ تەرەپتىدۇر... » دەپ ئايدىڭلاشتۇرغان . بىز بۇ سېلىشتۇرمىدىن نېمىگە ئېرىشىمىز ؟ شېئىردا « گەپ » بىلەن « سۆز »نىڭ ئورنى ئالمىشىدىغان بولسا ، شېئىرنىڭ شېئىرلىقى بىلەن ئەمەسلىكى  ئايدىڭلىشىدۇ . ئۇستاز شائىر ئوسمانجان ساۋۇت « دېداكتىكا شېئىر ئەمەس ! » دېگەن پىكىرنى مۇشۇ مەنىدە ئېيتقان بولسا كېرەك . بىز پىكىرىمىزنى « تەنھا قېيىق »نىڭ يوشۇرۇن قاتلاملىرىغا يۆتكىگىنىمىزدە ، شائىر سۆزلەۋاتقان سۆزنى تىڭشىغۇچىلا ئەمەس ، شۇ تىڭشاشنى بىر خاتىرلىگۈچىگە ئايلانغان . شائىر شېئىرنىڭ ئىچكى قاتلىمىغا شەخسىي كەچۈرمىشتىن ھالقىغان كوللىكتىپنىڭ كەچەرمىشىنى سىمۇۋۇللۇق بېرىكمىلەرنىڭ باغرىغا تىندۇرغان . بىز شېئىردىكى « تەنھا بىر قېيىق » ،

« داتلاشقان قوزۇق » ، « لاتقا » ،« دولقۇن » ،« تۇتقۇن قىز »، « شاۋقۇنسىز ساھىل » قاتارلىق سىمۇۋۇللۇق بېرىكمىلەرنىڭ مەنە ئۆرلەۋاتقان ئەگمىلىرىگە ئولتىراقلىشىدىغان بولساق ، ئۆزىنىڭ                   خۇشھاللىقىدىن ئەمەس ، ئازابلىرىدىن ھۇزۇرلانغان شائىرنىڭ « سۆز » دېئالوگلىرىدىكى مەۋھۇم سىيماسىغا يولۇقىمىز . شۇنىمۇ قوشۇمچە قىلىمىزكى ، مەزكۇر شېئىردا شېئىر مۇھىتقا ئۆزلەشمىگەن بىر قىسىم مىسرا ھەم سۆزلەرنى ئۇچرىتىمىز . بۇ يېتىشسىزلىك  ئېھتىمال شېئىرنىڭ مۇكەممەللىك تېڭىنىڭ تېخىچە ئاتمىغانلىقىنىڭ پاكىتى ياكى بىشارىتىدۇر !  

ئۇيغۇر شېئىريىتنى ئۇزۇن مەزگىل داۋام ئەتكەن قۇرۇق ھاياجان ، ئۆلۈك تىل ، شەيئىنىڭ تاشقى پوستىدىن جەۋھەر ئىشلەپ چىقىرىشتەك بايانچىلىقتىن ئازات قىلىش ھەرىكىتىگە ئاكتىپلىق بىلەن قاتناشقان شائىر ، ئەدەبىي تەرجىمان مۇختار مەخسۇت ھېچ بولمىغاندا ، شېئىرى مەنىنى چۈشىنىش دېگەن شېئىرى ئەمەلىيەتكە ماس بولمىغان نەزىرىيىنىڭ ئورنىغا شېئىرى مەنىنى ھېس قىلىشتىن ئىبارەت شېئىرنىڭ روھىغا بىر قەدەر يېقىن بولغان نەزىرىيىنى ئومۇملاشتۇرۇشتا ھەر تەرەپلىمە ئىزدەنگەن بىرىنچى ئەۋلاد ياش شائىرىمىزدۇر . بىرىنچى ئەۋلاد ياش شائىرلارنىڭ ئەڭ زور ئالاھىدىلىكى شەيئىنى ئۆز روھىغا ماس دېئالوگقا يۈزلەندۈرۈشتە گەۋدىلىنىدۇ . بۇ ئالاھىدىلىك ئەخمەتجان ئوسمان شېئىريىتىدىن باشقا بىرىنچى ئەۋلادقا تەۋە شائىرلارنىڭ ئىجادىيىتىدە ئومۇمىي كەيپىيات ھاسىل قىلغان .بولۇپمۇ ياش شائىر ، ئەدەبىي تەرجىمان مۇختار مەخسۇتنىڭ شېئىرلىرىدا شەيئىلەر نىلەن ئېلىپ بارغان دېئالوگ بىزنى ھەر تەرەپلىمە پىكىر يۈرگۈزۈشكە يېتەكلەيدۇ . شائىرنىڭ تەبىئەت بىلەن ئېلىپ بارغان دېئالوگلىرىدىن بىز ئۆزىمىزنى تۇيغۇ ئالىمىگە ئولتىراقلاشتۇرالىساق ، شۈبھىسىزكى ئۆزىمىزنىڭ ئوقۇرمەنلىك  سالاھىيىتىمىزنى ئۇنتۇپ ، ئۆزىمىز شائىرغا ئايلانغان تۇيغۇ سەپىرىمىزدە بۇ دېئالوگنى بەئەينى شائىرسىز ئېلىپ بېرىۋاتقاندەك سىزىملار ئۆركىشىگە چۆمۈلىمىز . مېنىڭچە شائىر ، ئەدەبىي تەرجىمان مۇختار مەخسۇتنىڭ ئوقۇرمەنلەرگە ئاتا قىلغان بۇ يوقۇرى ئىمتىيازلىق تەپەككۇر بوشلۇقى بىز ئۈچۈن كەمدىن كەم ئۇچرايدىغان غەنىيمەتلىك پۇرسەت ، خالاس !  مىسال ئۈچۈن « تاش ئابىدە » دېگەن شېئىرىنى كۆرۈپ باقايلى :

تاشچى بوۋاي كەسكەنمىدى تىلىڭنى ،

تارىخ سەندىن ئالامىدى ھېچ جاۋاب .

سەندىن زۇۋان سوراپ ھاردى بورانمۇ ،

يەنە تەنھا ئولتىرامسەن ئەي ، جاناب .

قۇم تىقىلغان شۇ ناتۇنۇش كۆزلىرىڭ ،

يۈرەكلەرگە تاشلاپ بارار مىڭ سۇئال .

چىقارمامسەن قوينۇڭدىكى قۇياشنى ،

مۇڭدىشايلى داستىخاندا بىمالال .

بىزگە كېرەك بولىدىنى تاشنىڭ سالاھىيىتى . بۇ تاش قانداق تاش ؟ ئۆتمۈش بىلەن بۈگۈننى ، كەلگۈسى بىلەن ھازىرنى پايانىغا مۆكۈپ ياتقان بۇ تاش ئەزەل بىلەن ئەبەدنىڭ كېسىشىش نوقتىسىدىكى مەۋجۇدىيەت سىرلىرى يوشۇرۇنغان ھاياتلىق تېشى ! بىز بۇ تاش پايانىدىكى مۆكۈنمىلەردىن خەلقىمىزنىڭ ئۆتمۈشى ، ھازىرى ۋە كەلگۈسىنى تەپەككۇر كۆزىمىز ئارقىلىقلا كۆرەلەيمىز . بىز تارىخىي تۇيغۇلارغا غەرق بولماقچى بولساق ، مۇڭغۇليە دالاسىدا قەد كۆتۈرۈپ ، تەبىئەت ۋە ئىنسانىيەتنىڭ تالاي قېتىملىق يۈرۈشلىرىدە ئۆز مەۋجۇتلۇقىنى ساقلاپ قالغان ، كېيىنچە ئىنسانىيەتنىڭ كۆزى تۈرلۈك ئۇرۇشلاردىن چارچاپ ، مەرىپەتكە ئېچىلغان دەۋردە ئۆز پىنھانىدا ئۈزلۈكسىز ئىچكى دېئالوگ ئېلىپ بېرىۋاتقان تارىخىي خاتىرلەر جەملەنگەن مەڭگۈ تاش ئەدەبىي يادىكارلىقلىرىمىز ئېسىمىزگە تالاي سۇئاللارنى نۇرلاندۇرىدۇ .               

   تاشچى بوۋاي كەسكەنمىدى تىلىڭنى ،

تارىخ سەندىن ئالامىدى ھېچ جاۋاب .

شائىر بۇ ئىككى مىسراغا يوشۇرغان مەنىلەر ئۈستىدە پىكىر يۈرگۈزىدىغان بولساق ، مەرىپەت دەپسەندە قىلىنغان دەۋرلەردىكى يېتىم قالغان ، ئەقىلنىڭ بايقىشىغا ئېرىشەلمىگەن ، ئۆز سۈكۈتىگە تىنىشقا مەجبۇر قىلغان قاباھەتلىك رېئاللىق بىزنى ئىچىمىزگە ئاچچىق چايقىلىشقا مەجبۇر قىلىدۇ . تاشنىڭ تىلى كېسىلگەنمۇ ؟ ياق ! بىر ھەقىقەت ئايدىڭكى ، تاشنىڭ ئىچ – ئىچىگە دولقۇنلىۋاتقان دېئالوگلىرىنى تىڭشىغۇدەك قۇلاق ، تىڭشالمىلارنى خاتىرلىگۈدەك قول كېسىلگەن . مەرىپەتكە يىراقلىشىشتىن ئىبارەت قاپقارا سەپەر تاشتىن ئۆرلىگەن سادانى سىغدۇرغۇدەك ۋۇجۇدنى ھاياتلىقنىڭ دېئالوگلار بىلەن تولغان سەھنىسىگە ئۈندۈرمىگەن . تېخىمۇ ئېچىنىشلىقى ، ئىچىگە ئىتىلىپ ، تېشىغا ئېچىلغان تالاي بىچارە كۆزلەرمۇ مەرىپەت نۇرلىرىغا ئەمەس ، زامان بىلەن تاناسىپىنى بىر لېنىيىگە ئېلىپ كەلگەن تەبىئەتنىڭ قۇم – بورانلىرىدا ئېتىلگەن . يا تەبىئەتنىڭ ، يا زاماننىڭ ئىللىقلىقىغا ئېرىشەلمىگەن تاش قانداقمۇ تارىخنىڭ تالاي سۇئاللىرىغا جاۋاب بېرەلىسۇن ؟! شۇنى ھېس قىلىشىمىز كېرەككى ، تارىخمۇ زۇۋانسىز ، تاشمۇ زۇۋانسىز ، سۇئالمۇ زۇۋانسىز ، ھەقىقەتمۇ زۇۋانسىز بولغان ئۇ قاباھەتلىك رېئاللىق بىزنىڭ كەلگۈسىنى تۇغۇشىمىزنىڭ ئۈنسىز تولغىقى ئىدى . مېنىڭچە قىممەتكە ئايلاندۇرغۇدەك كەچمىشى بولغان خەلق چوقۇمكى ، ئەڭ باي ، ئەڭ تەپەككۇرلۇق جەلق . مەسىلە شۇ يەردىكى ، كەچمىشنى قانداق قىلىپ قىممەتكە ئايلاندۇرۇشتا !...        

چىقارمامسەن قوينۇڭدىكى قۇياشنى ،

مۇڭدىشايلى داستىخاندا بىمالال .

شائىر بىزگە نېمە دېدى ؟ شائىر بىزگە ھېچنېمە دېمىدى ھەم بىر نېمىمۇ دېمەيدۇ . شائىر بىزگە پەقەت پىكىرنى قانات يايدۇرۇشقا تۈرۈتكە بولىدىغان يوچۇقلا قالدۇرىدۇ . سەگەك ئوقۇرمەن بۇ يوچۇقتىن شېئىرنىڭ پايانىغا شۇڭغۇيدۇ –دە ، شېئىردىكى ئىماگلارنىڭ قاتلاملىرىغا تىنىپ كەتكەن مەنىلەر ئۆركىشىدىن جەۋھەرگە قانداق پىكىر ئېقىنىنى تولدۇرۇش ئۈستىدە دېئالوگقا قاتنىشىدۇ . تاش قوينىدىكى قۇياش بىزگە دېيىلگەن دېيىلمىنى ئەمەس ، دېيىلمەيدىغان دېيىلمىنى تەسەۋۇرىمىزغا ئۇچلايدۇ . شېئىرنىڭ ئومۇمىي كەيپىياتىدىن ئايانكى ، شائىر تاشتىن ھەر نېمە ئىزدەۋاتقان ئىزدىگۈچى . شونىسى مەلۇمكى ، شائىر تاشتىن ھېچنېمىگە ئېرىشەلمەي قۇپقۇرۇق قايتتى . سەۋەبى ، تاش ھەممىنى ئىچىگە يوشۇرغان . بىزنى ئەجەبلەندۈرىدىغىنى شائىر تەققەززا بولغان داستىخانمۇ قۇپقۇرۇق ئىدى . داستىخاندىن ئىبارەت دېئالوگنى مەركەزلەشتۈرمەكچى بولغان بوشلۇق تارىخنىڭ ئەسلىي ئۆزىگە ئېچىرقىغان . شائىر مەغلۇبىيەتچىمۇ ؟ ياق !  شائىر غەلىبە ، مەغلۇبىيەت دېگەن ئاتالمىلار بىلەن مۇناسىۋەتسىز بولغان بىر ئۆزىگە قايتقۇچى . ئۇ ئۆزىگە قايتىش سەپىرىدە سۆزنى تىڭشايدۇ . تىڭشىغان تىڭشالمىلارنى خاتىرلەيدۇ . پىكىرىمىزنى دەلىللىگەندە ، تاش سۆزلىمىگەن ئىدى ، ئەمما شائىردىكى مەسئۇليەت يېنىش ھەم كۆيۈش بولغانلىقتىن ئۇ ( شائىر ) تاشقا سۆزلىدى . تاشنىڭ قوينىدىكى قۇياش يەنى مەڭگۈ تاشقا ئويۇلغان ئەجدادلار روھى ئۆزىنى سۆزلەيدىغان يېڭىچە بىر تىلغا تەقەززا بولغان بولسا كېرەك . شېئىردىكى زور ئۇتۇق شۇكى ، شائىر تاشقا ھېچقانداق غايە تاڭمىغان . ئەمەلىيەتتە تاشنىڭ ئۆزىلا پارلاق تارىختىن گۇۋاھلىق بەرگۈچى يېمىرىلمەس غايە ئىدى !...مەزكۇر شېئىرنىڭ ئىستىلىستىكا بالاغىتى توغرىسىدا كۆلەملەشكەن تەكشۈرۈش ئېلىپ بارمىدۇق . بىز ئۇچراتقان نەرسىنىڭ ئادەملىشىشى بىزنىڭ ئەنئەنىۋى ئەدەبىيات تۇپرىقىدا يېتەرلىك كۆلەمگە ئىگە . مەزكۇر شېئىر ئىستىلىستىكىنىڭ بۇ قاتلىمىدا مېنىڭچە بولغاندا ، سىزىملار ئۆز قىنىدىن تاشقۇدەك زىلزىلە ھاسىل قىلالمىغان . بىز  « چىقارمامسەن قوينۇڭدىكى قۇياشنى » دېگەن مىسرادا نېمىلا بولمىسۇن ئەنئەنىۋى ئىستىلىستىكا تەپەككۇرىغا قارىغاندا ، بىر قەدەر چوڭقۇرلاش بار دەپ قارايمىز . بۇ مىسرادىكى « قۇياش » سۆزىنى مەلۇم دەرىجىدە سىمۇۋۇللۇق تۈس ھازىرلىغان دېسەك خاتالاشقان بولمايمىز .

20-ئەسىرنىڭ 80-يىللىرىدىن كېيىنكى ئۇيغۇر شېئىريىتىدە ئۆزىنى ئىزدەشتىن ئىبارەت بىر ئەنئەنىۋى تېما شەكىللەندى . بۇ تېمىنىڭ ھارارىتىگە ئېرىمىگەن شائىرلىرىمىز يوق دېيەرلىك . بۇ تېما ئەسلىي مەنبەدىن قارىغاندا ، ئامېرىكا ، ياۋرۇپا ئەدەبىياتىدىن ئارىيەت ئېلىنغان ئۆزلەشتۈرمە تېما . ئامېرىكىلىق نېگىر يازغۇچى ئالېكس خاللى 12يىل جاپالىق ئىزدىنىش ۋە تەتقىق قىلىش ئارقىلىق ئۆزىنىڭ ئالتە ئەۋلاد ئەجدادى بولغان كونتاكىنتىنىڭ ئاق تەنلىكلەر ئافرىقىدىن ئامېرىكىغا تۇتۇپ كېلىپ قۇل قىلغان نېگىر ئىكەنلىكىدىن ئىبارەت يىلتىزىنى تېپىپ چىققان تارىخىي رومان « يىلتىز »نىڭ نەشىر قىلىنىش ئىنسانىيەت ئەدەبىياتىغا ئورتاق بولغان يىلتىز ئىزدەشتىن ئىبارەت  بىر تېمىنىڭ زورىيىشىغا سەۋەبچى بولدى . بۇ تېمىنىڭ شاخلىشى نەتىجىسىدە ئىنسانىيەت ئۆز يىلتىزىنى تېپىش ئۈچۈن چوقۇمكى ئۆزىنى تېپىشنىڭ زۆرۈرلىكىنى تۇنۇپ يەتتى . شۇنىڭ بىلەن ئۆزىنى ئىزدەشتىن ئىبارەت بۇ تېما بارچە ئىقلىم ئەدەبىيات مۇخلىسلىرىنىڭ جەلىبكار تېمىسىغا ئايلاندى . ئىنسانىيەت ئەدەبىياتىنىڭ بىر بۇرجىكىدە ئۆزىنى كۆكشەۋەتقان ئۇيغۇر ئەدەبىياتىمۇ گەرچە كېچىككەن بولسىمۇ ، بۇ دۇنياۋى تېمىدىن قۇرۇق قالمىدى ! بۇ نوقتىدا شۇنى ئەسكەرتىمىزكى ، دېمۇگراتىك ئەدەبىياتتىن بۇرۇنقى ئۇيغۇر شېئىريىتىدە بولۇپمۇ ئۇيغۇر سۇپىزم شېئىريىتىدە ( ئەرەب ، پارىس سۇپىزم شېئىريىتىنىڭ تەسىرىنى يوققا چىقىرىشقا بولمايدۇ ) ئىنسان ئۆزىنى جۇدا قىلىپ ، تەڭرىگە قوشۇلۇشتىن ئىبارەت دېنىي تۈس ئالغان شېئىرىيەت سەنئىتىدە ھەر نەرسىدىن تەڭرى ئىزدەشتەك ئوتوپىيە شەكىللەنگەن . بىزدە شۇنداق بىر ئاساس بولغانلىقى ئۈچۈن دۇنيا ئەدەبىياتىكى جەلىبكار تېما يەنى ئۆزىنى ئىزدەش ئەدەبىياتىمىزنىڭ پۈتۈن قاتلاملىرىغا ئەسىرلەپ ئىزدىنىش تەلەپ قىلماستىن سىڭىپ كېتىش مۇمكىنچىلىكىگە ئېرىشتى . بۇ تېمىنىڭ دەسلەپكى سۈرەنىدە ئۇيغۇر دەۋرداش بىرىنچى ئەۋلاد ياش شائىرلىرىدىن ئە. ئوسمان ، مۇختار مەخسۇت ، ئابدۇقادىر جالالىدىن ، ئەزىزى ، زاھىر ئابدۇراخمان ، پولات ھېۋزۇللا ، ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن ، ئەركىن نۇر، تاھىر ئامۇت ،  پەرھات ئېلىياس ...قاتارلىق شائىرلار مەيلى ئۆز ئىجادىيىتىدە بولسۇن ، مەيلى ئۆز تەرجىمىچىلىكىدە بولسۇن ۋە مەيلى شېئىرىيەت تەتقىقاتىدا بولسۇن بۇ تېمىنىڭ ئاكتىپ ئىشتىراكچىلىرىغا ئايلاندى . شۇنى يوشۇرماي ئېيتىشقا ھەقلىقمىزكى ، بۇ تېمىدا يېزىلغان ئەسەرلەر ئىچىدە دۇنياۋى سەۋىيەنى ياراتقان ( ئە. ئوسماننىڭ ئەسەرلىرى بۇنىڭغا مىسالدۇر ) ئەسەرلەر بولسىمۇ ، كۆپىنچە ئەسەرلەر تەقلىد قىرغاقلىرىدىن تاشالمىغانلىقى ئۈچۈن ، بىزدىن ھېلىھىم ئىزدىنىش تەلەپ قىلىۋاتىدۇ . مېنىڭچە بۇ ئەھۋالنى شېئىريىتىمىزدىكى كۆڭۈلسىزلىك ، دېگەندىن كۆرە ، ئىزدىنىشىمىز ئۈچۈن تېنىمسىز يېلىنجاپ تۇرغان شېئىريىتىمىزدىكى بىر بوشلۇق دېگىنىمىز بىر قەدەر ئاقىلانە پىكىردۇر ! ...

شائىر ، ئەدەبىي تەرجىمان مۇختار مەخسۇت ئۇيغۇر شېئىريىتىدە ئۆز ئاۋازىغا يېقىنلاشقان شېئىرىيەت ئەمەلىيىتى بىلەنلا ئەمەس ، شېئىرىيەت تەرجىمىچىلىكىدىمۇ جامائەتنىڭ يۈكسەك ئابرويىغا ئېرىشكەن ساپالىق شائىر بولغانلىقى ئۈچۈن ، دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدا بۇلدۇقلىۋاتقان شېئىرى بۇلاقلاردىن ئۆز ئۇسسۇزلىقىنى قاندۇرۇشتىن  سىرت ، كەڭ ئوقۇرمەنلەرنىڭمۇ روھىي تەشنالىقىنى  قاندۇرۇشقا ئۆزىنى ئاتىغان شائىر بولغانلىقى ئۈچۈن ئىجادىيەت تېمىسى باشقىلارغا قارىغاندا نىسپەتەن كەڭرى ، شېئىرلىرىغا قويغان تەلىپى نىسپەتەن يوقۇرى ، تۆلىگەن بەدىلىمۇ نىسپەتەن كۆپ ئۇيغۇر بۈگۈنكى دەۋر شېئىريىتىدىكى نەمۇنىلىك شائىرغا ئايلاندى ! ئەجدادلىرىمىز قالدۇرغان تۇراقلىق ئىبارىلەردىكى « كۆز كامار نەرسە ، كۆرمىسە بىكار نەرسە . » دېگەن تەجرىبىلەر يەكۈنىنى بىكارغا ئېيتمىغان . بىزدە نۇرغۇنلىغان شېئىرى تەتقىقاتلارغا مەنبە بولغۇدەك شېئىرى ئىجادىيەت بار . ئەمما ، سېستىمىلاشقان ، مەخسۇسلاشقان شېئىرىيەت تەتقىقاتى تېخىچە شەكىللەنگىنى يوق . بۇ يېتىشسىزلىكنىڭ تۈپ مەنبەسى توغرىسىدا ئەتراپلىق جاۋابقا ئېرىشىش تېخىمۇ مۈشكۈل . ئىچىمىزدىكىنى ئاشكارە دېگىنىمىزدە ، بەزى ياش ھەم ئوتتۇرا ياش ئەدىبلىرىمىز كۆلەملەشكەن شېئىرىيەت تەتقىقاتى بىلەن شۇغۇللىنىش قىزغىنلىقىدا بولسىمۇ ، تەتقىقاتقا يېتەرلىك بولغان ئېنىرگىيىسى كەم بولغانلىقى ئۈچۈن ئارمانىغا چۈشلۈك دەرمانى بولمايۋاتىدۇ . يەنە بىر قىسىم ئەدىبلىرىمىز ئەدەبىيات تەتقىقاتىمىزدىكى بۇ تۈر ( شېئىرىيەت تەتقىقاتى )نىڭ ھۆددىسىدىن چىقىش چامىغا ( قۇدرىتىگە ) ئىگە بولسىمۇ ، بۇ تەتقىقاتنىڭ ئۇزۇن مۇددەتلىك ، جاپالىق ، ھازىرقى بازار ئىگىلىكى دەۋرىدە دېگۈدەك ئىقتىسادىي ئۈنۈمگە ئېرىشەلمەسلىك ، يەنە كېلىپ ، ئۇيغۇر جامائەت توپى ئالدىدا قىسقا مۇددەتتە نوپۇزىنىڭ ئارتىپ بارالمايدىغانلىقىنى نەزەرگە ئېلىپ ، بۇ تېمىدىن ئۆزىنى چەتكە ئالدى . مۇنداقچە ئېيتقاندا ، ئۇيغۇر بۈگۈنكى دەۋر شېئىريىتى بولۇپمۇ  20-ئەسىرنىڭ 80-يىللىرىدىن كېيىن يېتىشىپ چىققان بىرىنچى ۋە ئىككىنچى ئەۋلاد ياش شائىرلىرىنىڭ شېئىرلىرى دىققەت  ئېتىباردىن يىراقتا قالدى . شېئىريىتمىزنىڭ بۇ يىتىم ھالىتىگە قارىتا ئۆزىنىڭ بارلىقىنى ئۇيغۇر بۈگۈنكى دەۋر شېئىرىيىتىنىڭ كېيىنكى ئىستىقبالى ئۈچۈن ئاتىغان ئەزىمەتنىڭ چىقماسلىقى بىزنىڭ بېغىشلاش روھىمىزنىڭ قانچىلىك ئىكەنلىكىنى ئاشكارىلىماي قالمايدۇ . قىزىق ، مۇشۇنداق بىر سۈرۈن مۇھىتتا شېئىرىيىتمىزنى قانداقمۇ ، دۇنياغا يۈزلەندۈرەرمىز؟! ئاكادېمىيەدە ، ئونۋېرسىتىتلاردا ، ئىنىستىتوتلاردا ، تۈرلۈك ئەدەبىيات –سەنئەت ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنلىرىدا « مۇنبەر قازىسى » بولىۋاتقانلار ئۆزىنى دەڭسەپ باقمىغانمىدۇ ؟  نوپۇزغا يۈزلىنىش تېگى- تەكتىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا ، شائىرلار ماڭىدىغان يول ئەمەس . مېنىڭچە ، قۇربان بېرىش روھىغا ئىگە بولالمىغان ھەر قانداق شائىر ھامان شېئىرىيەتنىڭ لەنىتىگە دۇچار بولىدۇ . ھېچ بولمىغاندا ، شېئىر ئۇنى تونۇمايدۇ !...مۇشۇنداق بىر قاتمال كەيپىيات شائىر ، ئەدەبىي تەرجىمان مۇختار مەخسۇتنىڭ شېئىرلىرىنىڭ ۋاقتىنچە تەتقىقاتنىڭ سىرتىدا قېلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان . ئىشىنىمىزكى ، ئۇيغۇر بۈگۈنكى دەۋر دەۋرداش ياش ھەم ئوتتۇرا ياش شائىرلىرىمىزنىڭ شېئىرلىرى چوقۇم ئۆزىنى ئشېئىرىيىتىمىزنىڭ كېيىنكى ئىستىقبالى ئۈچۈن تەقدىم قىلغان ئوت يۈرەكلەرنىڭ تەتقىقاتىدا پەرۋاز قىلىدۇ !   

ئوبيېكتىپ رېئاللىقتىن جەۋھەر ئىزدەۋاتقان شائىر ئۆزىنىڭ سۇبيېكتىغا بولغان دىققات ئېتىبارىدا يەنىلا ئۆزىنىڭ ئوخشاش بولمىغان كۆپلىكىگە ئېرىشىدۇ . بۇ نوقتقدىن قارىغاندا ، شائىر ھەر ھامان ئۆزىدىن ئاشمىغۇچى ! ئىسيانكار شائىر بابا رېھىم مەشرەپنىڭ « يارالدىم تۇپراق ئىچىندە ، \ بىردانە ئەردىم مىڭ دانە بولدۇم . » دېگەن ئىسيان يالقۇنىدا ، ئۆزىنى ھەر شەيئىدىن كۆرۈشتىن ئىبارەت بىرنىڭ كۆپلۈكىنى دىنىي ئىسكەنجىدىن ھالقىغان ھالدا ئوتتۇرىغا قويغان . بىز بۇ نوقتىدا كىلاسسىك مەنبەلىرىمىزدىن ئۆرنەك ئىزدەيدىغان بولساق ، تۇيغۇمىزنى ئېرىتىپ تاشلاش قۇدرىتىگە ئىگە بولغان شاھانە مىسرا ۋە بېيىتلارغا ئېرىشمەي قالمايمىز . شۇنىسى ئايانكى ، شائىر ، ئەدەبىي تەرجىمان مۇختار مەخسۇت ئۆزىنى ئىچىدىن ئىزدەش بىلەن بىرگە ئۆزىنى ئوراپ تۇرغان تۈرلۈك مۇھىتتكى ئىماگلىق ئالاھىدىلىكنى ئۆزىگە ھازىرلىغان شەيئىلەردىن ئىزدەشتە تىلنىڭ ياۋاش ئەمما ، مەنە ئىپادىلەش قاتلىمى چوڭقۇرلىغانچە كېڭىيىشچانلىققا ئىگە بولغان ئۆزىكىگە مۇراجات قىلغان . بىز مەزكۇر توپلامغا ئەستايىدىل سىنچىلايدىغان بولساق ، ئۆزىنى ئىزدەش تېمىسىدىكى شېئىرلارنىڭ ئۆزگىچە شولىسىدىن كەيىب بولماي قالمايمىز . مىسال ئۈچۈن « سايەم »نى مۇنازىرە ئوبيېكتى قىلىمىز .

مەن ئىزلەپ ماڭدىم سايەمنى

ئىزلەپ ماڭدىم

شېھىت بولغان قۇياشنى

كۆزلەپ ئۇپۇقنى .

شائىر قۇرۇپ چىققان ئالاھىدە پىسخىك ماكان ئۇنىڭ ( شائىرنىڭ ) خام خىيالىغا ئولتىراقلاشقان ئوتوپىيەسىدۇر . مېنىڭچە شېئىر ھەقىقاتنى كۈيلىمەيدۇ ھەم ھەقىقەتكە كۈيلەنمەيدۇ . پىكىرنى ئوچۇق ئېيتقاندا ، ھەقىقەتتىن ئىبارەت بىر مەۋجۇت بولمىغان پەلسىپىۋى ئاتالما تۇيغۇنى تۇيۇشتىن ئىبارەت بىر تۇيۇلمىدا ئۆزىگە ئەمەس ، تىل مۇناسىۋەتلىرىگە ئولتىراقلاشقان سۆزنىڭ ئاۋازىدا ( شائىر تىڭشاۋاتقان سۆزنىڭ ) ئىشارىسىگە ئېرىشىشى مۇمكىن . شۇڭا ئۇ ھەقىقەتنىڭ يا يورۇق تەرىپى ، يا قاراڭغۇ تەرىپىمۇ ئەمەس . سىتاتا ئالغان مەزكۇر بۆلەككە يۇقارقى قاراشلىرىمىز بۇيىچە مۇئامىلە قىلىدىغان بولساق ، ھەر تەرەپكە مېڭىۋاتقان « مەن » مۇساپىلىك . بۇ مۇساپىنىڭ باشلىنىشى ھەم ئاخىرلىشىشى يوق .« مەن »  سايىسىنى ئىزدەۋاتقان . سايە قەيەردە ؟ شۈبھىسىزكى ، سايە ھېچيەردە ! ئالھىدە پىسخىك ماكاندىكى  « مەن »نىڭ مۇساپىسى تېشى (سىرتى ) دا ئەمەس ، ئۆزىنىڭ روھىيىتى ( ئىچى )دىكى چەكسىزلىكنىڭ سىرتىغا ئۇزارغان . نېمىشقا چەكسىزلىككە تۇتاشقان دېمەيمىز ؟ سەۋەبى شۇكى ، چەكسىزلىكمۇ بىر چەك ! تۇيغۇ ھەر قانداق « چەك »تىن ھالقىش قۇدرىتىگە ئىگە . سايىسىنى ئىزدەۋاتقان « مەن » ئەبەدتىن ھالقىغان بىر  مەنىۋى يولۇچى . « مەن » سايىسىگە ئېرىشەلەمدۇ ؟ ئېنىقكى،ئۇ ( مەن ) ئېرىشەلمەسسىزلىكتىن ئىبارەت بىر ئېرىشىلمىگە ئېرىشىدۇ . تەھلىلىمىزنى تەتۈر تەپەككۇرغا يۈزلەندۈرىدىغان بولساق ، « مەن » سايىسىگە ئېرىشتى دېگەنلىك ، ماھىيەتتە ئۆزىنىڭ قاراڭغۇلۇقتىن ( ئالەمنىڭ مەنبەسى بولغان زۇلمەتتىن ) ئېرىپ چىققان يورۇقلىقىغا ھەم بۇ يورۇقلۇقنى توغۇپ تۇرىدىغان قاراڭغۇلۇقىغا ئېرىشىپ ، ئۆزىنىڭ تەڭرىلىكىنى قۇبۇل قىلغان بولىدۇ . مۇنداقچە ئېيتقاندا ، مەنىسىزلىككە ئولتىراقلاشقان مەنە تۇراقلاشقان بولىدۇ . مەنىنىڭ تۇراقلىشىشى دەل سەنئەتنىڭ ھالاكىتى ! ... مەزكۇر مىسرا (مەن ئىزلەپ ماڭدىم سايەمنى )غا قانداق دېئاگنۇز قويىمىز ؟ ئاۋازنىڭ ئۆز ئۆزىنى تولۇقلىشى ۋە ياڭرىتىشى ، مۇساپىنىڭ ئۆزىنى ئۆزى   يارىتىشى ۋە ئۆزىگە راۋاجلىنىشى ، دېسەك شېئىرىيەتتىكى ئىمكانىيەتكە ئاسىيلىق قىلغان بولمايمىز . شۇنى ئالاھىدە تولۇقلايمىزكى ، مەزكۇر مىسرا ئۈستىدە ئەنئەنىۋى تەپەككۇر ئۇسۇلىدا مەنە قېزىش بىلەن ئىدىيە يۈكلەش ئېلىپ بارىمىز دەيدىكەنمىز ، شائىر ياراتقان ئالاھىدە پىسخىك ماكانغا زوراۋانلىقىمىزنى تاڭغان بولىمىز . مەزكۇر بۆلەكنىڭ كېيىنكى ئۈچ مىسراسى بىزنى مۇئەييەن پىكىر كونكېرىتلىقىغا ئېرىشتۈرىدۇ . شائىر بۇ ئۈچ مىسرا ئۈستىدە ئابىستىرەكىتسىيەلەشتۈرۈش ئېلىپ بارماي ،  رېئاللاشتۇرغان .« شېھىت بولغان قۇياش » بىلەن « ئۇپۇق »تىن ئىبارەت ئىماگ « ئىزلەپ ماڭدىم » دېگەن مىسرادىكى « مەن »نىڭ يەتمەكچى بولغان مەنزىلى . ئۈچ مىسراغا ئورۇنلاشقان ئىككى ئىماگ ( ‹ شېھىت بولغان قۇياش › ، ‹ ئۇپۇق › ) ئىچكى ۋە تاشقى قاتلاملىق نوقتىسىدىن تۈرلۈك قىياسلاردا بولىشىمىزغا پىكىر يوچۇقى قالدۇرغان . « شېھىت بولغان قۇياش » تاشقى نوقتىدىن ھېچقانداق مەنىگە ئۇلىشالمىغان مەغلۇبىيەتلىك ئاخىرلىشىشنى پىكىر ئىزچىللىقى دەيدىغان بولساق « شېھىت »تىن ئىبارەت ئۆلۈم پۇرىقىنى ئۆزىگە ئىچكى مەنە قىلغان ئىسىمنىڭ مەنە قاتلىمىنى يوققا چىقارغان بولىمىز . تەھلىلنى تېخىمۇ يورۇقلۇققا ئىگە قىلىش ئۈچۈن « قۇياش »نىڭ قاتلىمىغا ئەستايىدىل پوزىتسىيە تۇتۇشقا توغرا كېلىدۇ . ئېسىمىزدە بولسۇنكى ،بۇ ( قۇياش ) شائىر ئۆزى ياراتقان « قۇياش »بولۇپ ، ئىستىلىستىكا نوقتقسىدىن قارىغاندا سىمۇۋۇل . سۇبيېكتىپقا قارىتا پىكىر يۈرگۈزسەك ، سۇبيېكىتنىڭ ئېرىشمەكچى بولغان مۇكەممەللىكى ؛ ئوبيېكتىپ(توپ)قا قارىتا پىكىر يۈرگۈزسەك ، ئومۇمىيەتنىڭ سۇبيېكتىپ غايىسى جەملەنگەن ئىسكەنجىسىز پارلاق مەنزىل . « شېھىت »سۆزىنىڭ مەنە قاتلىمىنى قىستۇرغىنىمىزدا ، مەيلى ئوبيېكىت(توپ)نىڭ بولسۇن ، مەيلى سۇبيېكتىپ ( شەخىس )نىڭ بولسۇن مەنزىلىگە يېتەلمىگەن تراگىدىيىلىك ئاخىرلىشىشنى ئىشارە قىلغان . بىز بۇ پىكىرىمىزنى تارىخقا مۇناسىۋەتلەشتۈرۈدىغان بولساق ، تراگىدىيىلىك ئاخىرلاشقان ۋەقە ، ھادىسە ؛ تراگىدىيىلىك ئاخىرلاشقان سەركىلەر تولۇپ تۇرۇپتۇ . مېنىڭچە « ئۇپۇق » ئىماگى توغرىسىدا يەنە تەكرار پىكىر قىلىشنىڭ ھاجىتى قالمىدى . ناۋادا ، باشقىچە تەپەككۇر يۆلىنىشىدە پىكىر قىلىدىغانلار بولسا ، مەزكۇر بۆلەكتىكى بوشلۇق كۆپ لېنىيەلىك ئالاھىدىلىكى بىلەن بىزنى ھەر ھامان كۈتىدۇ .

سايەم

سىڭىپ كەتكەن چېغى يوللارغا

كۆمۈلگەن چېغى

گۇڭگا نۇرلارغا .

شائىر تىلنى سۆزلەمدۇ ؟ ياق ، تىل شائىرنى سۆزلەيدۇ . تىل شائىرنى سۆزلىگەچكىلا ، شائىر سۆزنى تىڭشىيالايدۇ . سۆز ئۆز ئەركىنلىكىگە ئېرىشكەنلىكى ئۈچۈنلا ، شائىرنى ئاۋازىغا پۈركىيەلەيدۇ . ھۆرمەتلىك ئوقۇرمەن سىز « چېغى »دېگەن ئىمكانىيەت سۆزىنىڭ مەزكۇر بۆلەكتىكى ئورنىغا قانداق تۇيغۇدا دىققەتتە بولىۋاتقانسىز ؟ بۇ سۆز تىلغا ئەركىنلىك بېرىدىغان شائىر بىلەن تىلغا مۇستەبىت شائىرنىڭ قانداق بولىدىغانلىقىنى ئېنىق ئايرىپ بەرگەن . مەزكۇر سۆزنىڭ بۇ بۆلەكتىكى ئورنى شۇنىڭدىن ئىبارەتكى ، مەن ئىزدەۋاتقان « سايە »نى مۇقىمسىزلاشتۇرغان . مۇقىمسىزلاشتۇرۇش روشەنكى ، مەنە ئولتىراقلاشقان مەنىسىزلىكنى بىلىشكە ئەمەس ، تۇيۇشقا يۈزلەندۈرگەن . شېئىرنىڭ بۇ بۆلىكىدىكى ئوقۇرمەنلەرگە قالدۇرۇلغان ئىمكانىيەت ماھىيەتتە شېئىرنىڭ ئۆزىگە قالدۇرغان ئىمكانىيىتىدۇر ! شائىر تاللىغان ئىككى ماددى دەستە ( ‹ يول › بىلەن ‹ گۇڭگا نۇر › ) شېئىر لوگىكىغا ئۇيغۇن . چۈنكى ، « مەن » ئۈزلۈكسىز سەپەردە . يەنە كېلىپ سەپىرى سەپىرىنى يارىتىۋاتقان .بۇ بۆلەكتە « مەن »نىڭ شۇنچىكى ئەقىلگە يانداشقان ھېسسىي بىلىش سېستىمىسى ئايدىڭلاشقان . «چېغى » دېگەن ئىمكانىيەت سۆزىدە بىلىش بىلەن بىلمەسلىكنىڭ شولىسى بىرلىكتە مەۋجۇت . شېئىر غۇۋالىقنىڭ بىر قەدەر سۈزۈكلۈككە ياندىشىشى يەنىلا ئىنسان تەپەككۇرىنىڭ ئۇلۇقلىقىغا ئوقۇلغان مەدھىيەدۇر !...

سايەم

كەتتى بەلكىم قۇياشنى ئىزلەپ

ئۇ كېلىدۇ قۇياشنى باشلاپ

تويماس ئۇپۇقنى قەبرىگە تاشلاپ .

كىنو سەنئىتىدىكى مونتاژلىق ئۇلاش شائىرنىڭ تۇيغۇسىدا چېقىلغان چېقىلمىلارنى ئۈزلۈكسىز كېڭىيىۋاتقان ئېھتىماللىقتا ئۈمىد بىلەن مۇناسىۋەتلەشتۈرگەن . « مەن ئىزلەپ ماڭدىم سايەمنى » دېگەن مىسرادىكى « مەن » شېئىرنىڭ بۇ بۆلىكىگە كەلگەندە ، « سايە »نىڭ قاتلىمىنى مۇرەككەپلەشتۈرۈشكە ئەمەس ، كونكېرىتلىشىشقا يۈزلەندۈرۈپ ، ئېھتىماللىقنىڭ ئېرىشىشكە بولغان مۇمكىنچىلىكىنى تەبىئىي شېئىرى رېتىم ئاساسىدا بىر قەدەر روشەنلىككە ئىگە قىلغان . شائىرنىڭ بۇ ئىجادىيەت مىتوتىدىن بىز دەۋرداش بىرىنچى ئەۋلاد ياش شائىرلارنىڭ مەنە ئىپادىلەشتىكى شېئىر تەپەككۇر خاھىشىنى سەزمەي قالمايمىز . شائىر ئۆزىنىڭ ئېرىشمەكچى بولغان ئېرىشىلمىگە چوقۇم ئېرىشىدىغانلىقىدىن ئىبارەت ئىشەنچىسىنى سىمۇۋۇلغا تويۇنغان ئىماگلار ئارقىلىق ئۇچۇق لېنىيەدە ئەمەس ، ئىماگلارغا سىڭدۈرگەن ئىدىيىۋى خاھىش ئارقىلىق ئىپادە قىلغان . « ئۇ كېلىدۇ قۇياشنى باشلاپ » دېگەن مىسرادا گەرچە شائىر ئەنئەنىۋى تەپەككۇردىكى مۇتلەق كۆپ ساندىكى شائىرلارغا ئوخشاش دەبدىبىلىك سۆزلەر ئارقىلىق ئىدىيىنى ئۇچۇقلاشتىن ئىبارەت شېئىرى ئىپادىگە ماس بولمىغان تەپەككۇر ئەندىزىسىدىن پەرقلىق ئىپادىلىگەن بولسىمۇ ، مەلۇم دەرىجىدە ئۈمىدكە يۈزلەندۈرۈش ئۈچۈن شېئىرى مۇھىت ، شېئىرى تىل ، شېئىرى بوشلۇق...نى ئۆزىنىڭ كونتىروللىقىغا ئۆتكۈزىۋېلىشتەك مەقسەتچانلىق خاھىشىنى ناھايىتى سۇس ( قېنىق ئەمەس ) ھالدا ئىپادە قىلغان . بۇ خىل ئىپادىلەش شائىرنىڭ شېئىرى توغرىسىدىكى ئۆزگىچە چۈشەنچىلىرى بىلەن بىۋاستە مۇناسىۋەتلىك بولسا كېرەك . بۇ بۆلەككە نىسپەتەن ئېلىپ ئېيتقاندا ، شېئىرنىڭ ئۈچۈنچى ، تۆتىنچى مىسرالىرىنىڭ قانچىلىك قىممىتى بار ، دېگەن مەسىلىنى ئويلىنىپ بېقىشقىمۇ ئەرزىيدۇ . شائىرنىڭ ئۆزىگە يۈكلىگەن مەسئۇليىتىنى چىقىش قىلغىنىمىزدا ، ئوقۇرمەنلەرگە قارىتا ئۈمىد بېغىشلاش ئارقىلىق شېئىرى كەيپىياتتىكى ئۆز ئۆزىگە تاشقىنلاۋاتقان ئازاب تۇيغۇسىدىن تەدرىجى ھالدا ئۈمىدۋارلىققا يۈزلەندۈرۈش ئارقىلىق ئۆزىنىڭ نېمە دېمەكچى بولىۋاتقانلىقىدىن ئوقۇرمەنلەرگە بىشارەت بېرىشنى مۇددىئا قىلغاچقا ، شېئىر كەيپىياتتا بۇرۇلۇش ياسىغان . بىزنىڭ ئوقۇرمەنلىك تەسىراتىمىزدا ، شائىر بۇ بۆلەكنى بىرىنچى ، ئىككىنچى مىسرا بىلەن ئاخىرلاشتۇرغان بولسىمۇ ، ئۈچۈنچى ، تۆتىنچى مىسرادىكى شېئىرى مەنزىرىنى « بەلكىم »دىن ئىبارەت ئېھتىماللىق سۆزى ئارقىلىق تامامەن ھېس قىلىش مۇمكىنچىلىكىمىز بار ئىدى ، دەپ قارايمىز .

سايەم

تۇغۇلىدۇ قۇياشتىن

ئالەم

ئايرىمىسۇن مېنى قاياشتىن

كۆز ئېچىش ئالدىدا تۇرىۋاتقان يېڭى بىر مەۋجۇدلۇقتىن ھېچقانداق ئېھتىماللىقنى كېرەك قىلمىغان بۇ شېئىرى ئىپادە ئالدى بىلەن ئۈچۈنچى ، تۆتىنچى مىسرانىڭ ھەقىقەتەن ئارتۇق ئىكەنلىكىنى ئاشكارىلايدۇ . بۇنىڭدىن يىگىرمە يىل بۇرۇن يېزىلغان بۇ شېئىردىكى شۇنچىكى نوقسانلار بىز كۈچەپ پىكىر قىلىشقا تېگىشلىك ئاساسىي تەرەپ ئەمەس . مۇمكىن بولغىنىدا ، بىز قانداق ئىبرەت ئېلىشنى بىلىۋالساق ، شۇ كۇپايىدۇر ! تۆت بۆلەكلىك مەزكۇر شېئىردا ئاساسىي لېنىيەنى ئۆزىگە مەركەزلەشتۈرگەن « سايە » ئىماگى ئوخشاش بولمىغان قاتلام ھاسىل قىلغان . بۇ قاتلاملار توغرىسىدا باشقىلار يەنە قانداق ئويلىنىشلاردا بولىدۇ ، بۇنى كېيىنكى مۇنازىرە ئەمەلىيىتىدىن كۆرۈشىمىز مۇمكىن . شۇنىسى ئايانكى ، ياخشى ئات ئېگەرسىز قالمايدۇ ، ياخشى ئەمەل باھاسىز ...!

« قۇياشقا ئەڭ يېقىن جاي » شائىر ، ئەدەبىي تەرجىمان مۇختار مەخسۇتنىڭ ئىجادىيىتىدە ( ھازىرغىچە بولغان )  تېما ، تىل ، ئىپادىلەش ، تەسەۋۇر ...جەھەتلەردە تەتقىقات تەلەپ قىلىدىغان  ئەسەر بولۇپلا قالماي ، ئۇيغۇر نەسىرچىلىكىدىمۇ رەتنىڭ ئالدىنقى قاتارىدىن ئورۇن ئېلىشقا تېگىشلىك  مۇنەۋۋەر ئەسەردۇر . شائىرنىڭ بۇ ئىجادىيەت سەمەرىسى ئۇيغۇر جامائىتى ئىچىدە ياخشى تەسىر قوزغىغانلىقى ئۈچۈن ئوتتۇرا مەكتەپنىڭ ئەدەبىيات دەرسلىكىگە نەسىرنىڭ ئۈلگىسى سۈپىتىدە كىرگۈزۈلدى . بۇ ھەممىمىز خۇشھاللىنىشقا تېگىشلىك بولغان ياخشى ھال ! شۇنى ئويلاشماي تۇرالمايمىزكى ، ئۇيغۇر ئەدەبىياتى نەزىرىيە سېستىمىمىزدا بولۇپمۇ ئەدەبىياتنىڭ بىر تۈرى بولغان نەسرى ئەسەرلەر توغرىسىدا چوقۇم ھەل قىلىشقا تېگىشلىك نۇرغۇنلىغان مەسىلىلەر مەۋجۇت . مەن بۇ نوقتىدىكى قاراشلىرىمنى كەڭ دائىرىدە ئوتتۇرىغا قويۇشنى ئويلىغان بولساممۇ ، مەزكۇر تېمىدىن چەتنەپ كەتمەسلىكنى نەزەرگە ئېلىپ ، پىكىر دائىرىسىنى سەل تارايتىپ ئوتتۇرىغا قويۇشنى مۇۋاپىق كۆردۈم .  پىكىرنىڭ ئۆزىگە كەلگىنىمىزدە ، « قۇياشقا ئەڭ يېقىن جاي » تولۇقسىز ئوتتۇرا مەكتەپنىڭ ئۈچۈنچى يىللىق دەرسلىكىگە كىرگۈزۈلگەندە ، كىتاب تۈزگۈچىلەر قانداق مەقسەتنى چىقىش قىلغان مەزكۇر ئەسەرنى ئىپىك نەسىرنىڭ ئۈلگىسى قاتارىدا كۆنۈكمە سۇئاللىرى تەييارلىغان . كىشىنى تېخىمۇ ئېچىندۇرىدىغان بىر ھال شۇكى ، ھەر قايسى ئونۋېرسىتىت ، ئىنىستىتوت ، ئالىي تېخنىكوملارنىڭ تىل – ئەدەبىيات كەسپىنى پۈتتۈرگەن تىل – ئەدەبىيات ئوقۇتقۇچىلىرى تەلەپ قانداق بولسا  شۇنداق ئۆتكەن . كىشىنى ھەر ھامان ئاچچىق پىكىر قىلىشقا سەۋەبچى بولىدىغان بۇنداق قىسمەتكە نېمە دېگۈلۈك ؟ مەسىلە كىمدە ؟ مېنىڭچە ، ھەر قايسى ئالىي مەكتەپلەرنىڭ ئەدەبىيات نەزىرىيە دەرسلىكلىرىدە تېخىچە ئويغىنىش بولمىغاننىڭ سىرتىدا ، شىلەپىسى ھەر قانچە يېڭى بولسىمۇ ، ئۇنى ئارتىۋالغان مۇتلەق كۆپ ساندىكى باشنىڭ كونىلىقى ئۇيغۇر بۈگۈنكى دەۋر ئەدەبىياتىنىڭ نەزىرىيە نامراتچىلىقىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان ئامىللارنىڭ مۇھىم تەرىپى بولىشى مۇمكىن . بىزنى يەنىمۇ ئېچىندۇرىدىغىنى شۇكى ، تەرەققى تاپقان ئەللەر ئەدەبىياتى 17- ، 18- ئەسىرلەردە زېرىكىشكە باشلاپ ، يېڭىچە نەزىرىيە ئۈستىدە ئويلىنىشلاردا بولغان بولسىمۇ ، 21-ئەسىردىكى ئۇيغۇر ئالىي مائارىپىدا يەنىلا ئۆتمۈشنىڭ زۇۋانىدا جان ساقلاش خىزمەت ئۇسۇلىمىزدىكى توغرا تاللاشلارنىڭ مۇھىمى بولىۋاتىدۇ . مېنىڭ يۇقارقى پىكىرلەرنى ئوتتۇرىغا قويىشىمدا نەسرى شېئىر توغرىسىدا ئۆزەەرمەي كېلىۋاتقان 50 - 60 يىللىق كونا نەزىرىيىنىڭ مائارىپىمىزدىكى كۆلەڭگىسى ئۈستىدە ئىزدىنىشلەرنىڭ بولماسلىقىنى نەزەردە تۇتۇشتىن باشقا مەقسەت يوشۇرۇنمىغانلىقى باشقىلارغىمۇ ئايان بولغان بولىشى مۇمكىن .

نەسرى شېئىر تەۋەلىك جەھەتتىن نەسىرگە تەۋە بولىشى كېرەكمۇ ياكى شېئىرغىمۇ ؟ تەرەققە تاپقان ئەللەر ئەدەبىياتىدا ھازىرمۇ « نەسرى شېئىر »دېگەن ئاتالغۇ بارمۇ –يوق ؟ بۇ مەسىلە ھەققىدە مەتبۇئاتلاردا تېخىچە مۇنازىرە بولغىنى يوق . مېنىڭ قارىشىمچە ، نەسرى شېئىر سېپى ئۆزىدىن شېئىر ، چۈنكى ، ئۇنىڭ( نەسرى شېئىر )دا شېئىرى تۇيغۇ ئۈستۈنلۈكنى ئىگىلىگەن بولىدۇ . يەنە كېلىپ شائىر تىل مۇھىتى جەھەتتىن نەسرى مۇھىتقا قارىغاندا ، شېئىرى مۇھىتنىڭ ئىچىدە تۇرۇپ ، تۇيغۇسىنى بىر قەدەر ئەركىن ھالدا ئىپادىلەش ئىمكانىيىتىگە ئېرىشكەن بولىدۇ . شائىر نەسرى تەپەككۇردىن ھالقىپ شېئىرى تەپەككۇر بۇيىچە تۈرلۈك شەيئىلەر بىلەن دېئالوگلاشقان بولىدۇ . شائىرنىڭ جۈملە تۈزۈشىمۇ نەسرىلىك ئالامەتتىن يىراقلاپ ، شېئىرلىق بالاغەتكە يېقىنلىغان ،  جۈملىنىڭ تاشقى كۆرنىشىدىن نەسرىلىك ئالاھىدىلىك گەۋدىلەنگەن بولسىمۇ ، سۆزدىن بالقىپ تۇرغان مەنىگە بولغان ئېچىرقاشتا شېئىرىلىق خۇسۇسىيەت ئۈستۈنلۈكنى ئىگىلىگەن بولىدۇ . بۇ نوقتىدا شۇنى ئەسكەرتىمىزكى ، شېئىرلىق ئالاھىدىلىك بىلەن نەسرىلىك ئالاھىدىلىكنىڭ قايسىسىنىڭ ئۈستۈن ئورۇننى ئىگىلىشى شۇ شائىرنىڭ كەيپىياتىغا باغلىق بولغان بولىدۇ . شېئىرى تۇيغۇ ئاساسىي ئورۇننى ئىگىلەپ ، تۇيغۇ خاتىرلەنگەن ئەسەر شۈبھىسىزكى  شېئىردۇر ! بىز كۆزدە تۇتقان نەسرى شېئىر دەل شائىرنىڭ شېئىرى تۇيغۇ يېتەكچىلىكىدىكى خاتىرلىگەن تۇيغۇ راۋاجى ! ئەمما ، بىز نەسىرچىلىكىمىزدە ، نەسرى شېئىر دەپ ئاتالغان ئەسەرلەرنىڭ تىل ، مۇھىت ، تۇيغۇ ، ئىماگ ، بوشلۇق نوقتىسىدىن تەكشۈرۈش ئېلىپ بارغىنىمىزدا ، مۇتلەق كۆپ ساندىكى ئەسەرلەر بۇ ئۆلچەمنى ھازىرلىيالمىغان . تېخىمۇ ئېنىق دېگىنىمىزدە ، بىزدە نەسرى شېئىر دېگۈدەك نەسرى شېئىر يوقنىڭ ئورنىدا !...بىزدىكى بۇ كەم بولىۋاتقان ئىجادىيەت ئەمەلىيىتى بىزنى نەسرى شېئىر توغرىسىدىكى نەزىرىيە ھەم نەسرى شېئىر ئەمەلىيىتى توغرىسىدا ئېنىق بىر نەرسە دېيىش بىلەن بىرگە سېلىشتۇرما تەتقىقات ئېلىپ بېرىشىمىزغا قارىتا تىلىمىزنى بوغۇپ كېلىۋاتىدۇ . بىزدە  ئۇيغۇر ھازىرقى زامان ئەدەبىياتى دەۋرى بىلەن سوتسىيالىستىك ئەدەبىيات دەۋرىدىن ئىبارەت ئىككى دەۋردە ( قىستۇرما قىلىدىغان بىر پىكىر شۇكى ، ئۇيغۇر دېمۇگراتىك ئەدەبىيات دەۋرى بىلەن ئۇيغۇر ھازىرقى زامان ئەدەبىياتى دەۋرى چوقۇم پەرقلىنىشى كېرەك ئىدى . بۇ ئىككى دەۋرنى قانداق پەرقلەندۈرۈش كېرەك ؟ )  قەلەم تەۋرەتكەن قوش دەۋەرلىك ئەدىبلىرىمىزمۇ خېلى كۆپ . نەسرى شېئىر ئۈستىدىكى تەتقىقات تېمىلىرىدا ئەڭ ئەۋەل مەرھۇم شائىر ، تەتقىقاتچى ئابدۇرېھىم ئۆتكۈرنى ھۆرمەت بىلەن تىلغا ئېلىشقا ئەرزىيدۇ . ئىككى دەۋردە ئوخشاشلا يوقۇرى ساپا بىلەن قەلەم تەۋرەتكەن بۇ ئۇستاز ئۇيغۇر ئەدەبىياتى تۇپرىقىغا تۇنجى نەسرى شېئىرنى  تېرىغان ھەم تۇنجى تېرىمىغا قارىماي مول – ھۇسۇل ئالغان . مەرھۇمنىڭ « دېڭىزدىن سادا » ، « باش ئەگىم » ، « شېئىر ۋە شائىر » ، « قاشتېشىغا مەدھىيە » دېگەن نەسرى شېئىرلىرىنى قايسى نوقتىدىن كۈزەتسەك ، رازىمەنلىك ھېس قىلماي قالمايمىز . بۇ قاراشلىرىمىزغا شۇنى تولۇقلىما قىلىمىزكى ، مەرھۇم شائىر لۇتپۇللا مۇتەللىپنىڭ « ئۇنىڭ كەلگۈسى زور ھەم پارلاق » دېگەن نەسىرىنى باشقىلار قانداق ئويلايدۇ ، بۇ تەرىپى ماڭا ئېنىق ئەمەس . ئەمما ، مەزكۇر نەسىرنى نەسرى شېئىر دېيىشكە ئاجىزلىق قىلىمىز . باشقىچە پىكىردە بولىدىغانلار بولسا ، قاراشلرىنى ئوتتۇرىغا قويۇپ بېقىشنى تەقەززالىق بىلەن كۈتىمىز .    بىزنىڭ بۈگۈنىمىزدىكى ھالىمىزچۇ ؟ بۇ سۇئال ئالدىدا ھەممىمىز ئورتاق ھالدا ئېغىر سۈكۈتتىن باشقا جاۋابقا ئېرىشەلمەيمىز . ناۋادا ئە . ئوسماننىڭ « يىلان مېھرى » ، شائىر ، ئەدەبىي تەرجىمان مۇختار مەخسۇتنىڭ « قۇياشقا ئەڭ يېقىن جاي » ،شائىر ئەزىزىنىڭ « قۇياش ساھىلى » ، ئەركىن نۇرنىڭ « ئال ، بۇ مېنىڭ يۈرىكىم » ماۋزۇ ئاستىدىكى بىر يۈرۈش نەسرى شېئىرلىرى ،  شائىر جېلىل خېلىلنىڭ « قۇيۇن تاز » قاتارلىق نەسرى شېئىرلار بولمايدىغان بولسا ، بىز ئەدەبىياتىمىزنىڭ بۇ ئۈنۈمسىز تۇپرىقىغا نېمىمۇ دەر ئىدۇق ؟ يەنىمۇ ئىچكىرلەپ تەكشۈرۈش ئېلىپ بارغىنىمىزدا ، ئۇيغۇر نەسىرچىلىكىدە ئۆز دەۋرىنى ياراتقان ئەخمەت ئىمىن بىزنى ھەر ھامان پىكىر قىلىشقا قىستايدۇ . 20-ئەسىرنىڭ 80-يىللىرىنىڭ كېيىنكى يېرىمىدىن باشلاپ 21-ئەسىرنىڭ بىرىنچى ئونىنچى يىلىنىڭ ئالدىنقى يېرىمىغىچە بۇ كوچىدا تەنھا ماڭغان ئۇستاز ئەخمەت ئىمىن ئۇيغۇر نەسىرچىلىكىدە زور ئۇتۇقلارغا ئېرىشتى . ئۇيغۇر جامائىتى بۇ ئۇستازنىڭ ئوبرازنى قەلب بوستانىغا يىقىلماس ھالەتتە تىكلىدى . مېنىڭ تەكشۈرۈشۈم يېتەرلىك بولمىغان بولىشى مۇمكىن ، بۇ نۇرانە ئۇستازنىڭ نەسرى شېئىرلىق سالاھىيىتىنى ھازىرلىغان ئەسەرلىرىگە قارىتا ئېنىق بىر  نەرسە دېيەلمىدىم . « سادا » دېگەن نەسىرى قايتا ئويلىنىش زۆرۈردەك قىلىدۇ . قۇربان ئەمەت ، ئەنۋەر تاشتۆمۈر ، ئوسمان قاۋۇل ، ئەنۋەر قۇتلۇق نەزەرى ...قاتارلىق ياش ئەدىبلىرىمىزنىڭ ئەسەرلىرى ئۈستىدىمۇ ئويلىنىپ باقتىم . ئەمما ، يەنىلا ئامالسىز قالغانلىقىمنى يوشۇرۇشنى خالىمىدىم . شۇنى ئالاھىدە ئەسكەرتىمىزكى ،ئۇيغۇر نەسىرچىلىكى ئۆزىنىڭ بىر دەۋرنى ئاخىرلاشتۇردى . ئۇستاز ، ئۇيغۇر نەسىرچىلىكىنىڭ ھازىرغىچە بولغان يۇقۇرى پەللىسىدە تۇرىۋاتقان ئەخمەت ئىمىن نەسىرچىلىكىنىڭمۇ دەۋرى ئاخىرلاشتى ! باشلىنىش ئالدىدا تۇرىۋاتقان يېڭى بىر دەۋر ئوخشاش تەپەككۇر ، ئوخشاش تىل مۇھىتى ، ئوخشاش ئىدىيىۋى يۈكلىمە ، ئوخشاش قۇرۇلما تەلەپ قىلماي ، ھەممىدىن ھالقىشتىن ئىبارەت جەسۇرانە ئىجەدىيەت خاھىشى تەلەپ قىلىدۇ . كىمنىڭ قانداق قىياپەتتە ئىجادىيەت سەھنىسىگە چىقىشى ئېھتىمال ئۇزۇنغا بارمىغان ۋاقىتتا ئاشكارىلىنىشى مۇمكىن .

ھۆرمەتلىك ئوقۇرمەن شائىر ، ئەدەبىي تەرجىمان مۇختار مەخسۇتنىڭ « قۇياشقا ئەڭ يېقىن جاي » سەرلەۋىلىك نەسرى شېئىر ئۈستىدە مۇلاھىزە ئېلىپ بېرىشتىن ئەۋۋەل ، نەسرى شېئىر توغرىسىدا دېيىشكە تېگىشلىك دەپ قارىغان بىر قىسىم قاراشلىرىمنى ئوتتۇرىغا قويدۇم . ھەر گۈلنىڭ پۇرىقى ئۆزگىچە دېگەندەك ھەر بىرىمىز ئۆزىمىز باشقىلار بىلەن ئورتاقلىشىش مۇھىم ، دەپ قارىغان قاراشلىرىمىزنى دادىللىق بىلەن ئوتتۇرىغا قويۇپ ، باشقىلارنىڭ ئوخشاش بولمىغان قاراشلىرى بىلەن تونۇشۇپ چىقساق ، چۇقۇمكى ، ئەدەبىياتىمىز ئۈچۈن تېگىشلىك بۇرچىمىزنى ئادا قىلغان بولىمىز ئەمەسمۇ !؟ بەك ئۇزۇنغا سوزۇلغان سۈكۈت چۈشكۈنلىككە ئېلىپ بارمايدۇ دېيەلەمدۇق ؟!

« قۇياشقا ئەڭ يېقىن جاي » تېما يۆلىنىشىدىن قارىغاندا ، ئادەم بىلەن تەبىئەت ئوتتۇرىسىدىكى دېئالوگ ئاساسىي لېنىيە قىلىنغان . شائىر ئاپئاق قارغا پۈركەلگەن جەنۇبىي تاغ ئېتىكىدىن چوققىسىغىچە بولغان تۈرلۈك مەنزىلەرنى ئۆز مونىلوگىنىڭ دېيىلمە دائىرىسى قىلىش بىلەن بىرگە تېشىدىن ئىچىگە ، ئىچىدىن تېشىغا ئۆتۈشۈشتەك سەكرەتمىلىك ھاسىل قىلىپ ،  قەلب دۇنياسىغا شۇڭغىغان تىل مۇساپىسىدە  ئادەم بىلەن تەبىئەت ، تەبىئەت بىلەن روھ ، روھ بىلەن شەھەر ، شەھەر بىلەن پاكلىققا تولغان ئىنسان تەبىئىتى ؛ شەھەر بىلەن بېسىم ، شەھەر بىلەن تەشۋىش ، شەھەر بىلەن دىيانەت ، شەھەر بىلەن ئىنساپ ، شەھەر بىلەن روھىي سەرسانچىلىق توغرىسىدىكى روھىي مونىلوگلىرىنى ئەسەرنىڭ پىكىر مەركىزىگە ئايلاندۇرغان . شائىر ئۆزىگە تەۋە تاشقى تەبىئەت بىلەن ئىچكى تەبىئىتى توغرىسىدا بىر قېتىم ئەركىن تەسەۋۇر قىلىش ئىمكانىيىتىگە ئىگە بولۇپ ، ئۆزىنىڭ مەۋجۇدىيەت توغرىسىدىكى جۇغلانمىلىرىنى ئوقۇرمەنلەرنىڭ ئىچكى مونىلوگىغا تاپشۇرغان . مەزكۇر نەسرى شېئىر تېما يۆلىنىشى ۋە ئىزچىللىقىدىن قارىغاندا ، ئەخمەت ئىمىننىڭ « سادا » دېگەن نەسىرى بىلەن ئوخشاش تۇرمۇش مەنزىلى بەرپا قىلغان بولسىمۇ ، شائىر ئەدەبىي تەرجىمان مۇختار مەخسۇت مۇختار مەخسۇتچە كۆز ، تەپەكۇر ، تىل ، ئىپادىلەش قۇللانغان بولسا ؛ ئەخمەت ئىمىن تامامەن ئۆزىدىكى نەسىرچىلىك تۇيغۇ ، ئۆزىگە خاس بولغان تىل رېتىمى ، ئىپادە خاسلىقى ، ئۆزىدە شەكىللەندۈرگەن يېزىقچىلىق مۇھىتى بۇيىيە تەبىئەت توغرىسىدىكى تەشۋىشلىك قاراشلىرىنى ئوتتۇرىغا قويغان . ئوخشاش بولغان تېمىغا قارىتا ئوخشاش بولمىغان ئىپادىلەشتىن ئىككى ئەدىبنىڭ ئىجادىيەت ئوسلوبىنى ھېس قىلالايمىز .

« قۇياشقا ئەڭ يېقىن جاي » تۈزۈلۈش جەھەتتىن ئوخشاش بولمىغان مەنزىرە خاسلىقىغا ئاساسەن سەككىز بولەكتىن تەركىپ تاپقان . شائىر نەسرى شېئىرغا قارىتا بىر قەدەر ئىسلاھات ئېلىپ بېرىپ ، لىرىكا بىلەن ئېپىكىنى بىر گەۋدىگە ئايلاندۇرغان . زۆرۈر تېپىلغاندا شائىر ئۆزىنىڭ لىرىك مۇلاھىزىسىنى ئەھمىيەتلىك بولغان ۋەقە ئىپىزوتى بىلەن دەلىللەپ ، ئوقۇرمەنلەرگە قارىتا ئۆزىنىڭ نېمە دەۋەتقانلىقىدىن ئېنىق چۈشەنچە بەرگەن . نەسرى شېئىرنىڭ يەتتىنچى بۆلىكىدىكى « ئوغلاق ۋەقەسى » بىزنىڭ ئوقۇرمەنلىك تەسەۋۇرىمىزنى ھەر تەرەپكە قانات يايدۇرىدۇ . شائىر بۇ ۋەقەگە قارىتا بىر پروزىك يازغۇچىسى سۈپىتىدىكى تەسەۋۇرىنى ئوتتۇرىغا قويماي ، بىر شائىر سۈپىتىدە ئۆزىنىڭ تۇيغۇسىدىكى چېقىلمىلارنى خاتىرلىگەن . شائىر بۇ يەردە ھاياجاننىڭ قۇرۇق بوشلۇقىغا ئولتىراقلاشماي ، تەبىئەت بىلەن ئىنسانىيەت ئوتتۇرىسىدىكى ئەبەدلىك گەۋدىلەشكەن ئۇيۇملۇقنى پىكىرنىڭ مەركىزىگە ئايلاندۇرغان . شائىر بۇ ۋەقەگە قارىتا ھەم خاتىرلىگۈچى ھەم مۇلاھىزە ئېلىپ بارغۇچى سالاھىيىتىدە ئادەم مۇختار مەخسۇت بىلەن شائىر مۇختار مەخسۇتنىڭ چەك – چېگىرىسىنى ئېنىق ئايرىغان . بۇ ۋەقەگە قارىتا شائىر « بۇ يەردە ، مۇشۇ دەقىقىدە ، ئادەم بىلەن ھايۋان ئوتتۇرىسىدا ، يىگۈچى بىلەن يىيىلگۈچى ئوتتۇرىسىدا شۇنداق بىر تەبىئى مېھرىبانلىق ، ئاشۇنداق بىر سەمىمى كۆيۈنۈش ۋەقەسى يۈز بەردى . » دېگەن سەمىمىيىتىنى ئوتتۇرىغا قويۇپ ، تەبىئەتنى سۆيۈشتىن ئىبارەت ئابىستىراكىت تېمىنى پارچىلاش ئارقىلىق كونكېرىتلاشترۇرغان . بىز نېمە ئۈچۈن تەبىئەتنى سۆيىمىز ؟ بىز ئۆزىمىزگە قارىتا ئۆزىمىز بىر تەبىئەت ، تەبىئەتكە نىسپەتەن ئېلىپ ئېيتقاندا ، بىز ئۇ( تەبىئەت )نىڭ ھۈجەيرىلىرىدۇرمىز ! شۇڭا بىزنىڭ تەبىئەتنى سۆيىشىمىز ماھىيەتتىن ئېلىپ ئېيتقاندا ، ئۆزىمىزنى سۆيىشىمىزدۇر ! ئىنسانىيەت يارالمىشىدىن كەتمىشىگىچە بولغان ھاياتلىق مۇساپىسىدە تەبىئەتكە تۇغۇلىشى بىلەن بىرگە تەبىئەتنىمۇ توغقان . دېمەك ، ئىنساننىڭ ھەر بىر تىنىقى تەبىئەتكە تىنىش بىلەن تەبىئەتنى تىنىشتىن ئىبارەت ئۇلۇق ئىستەككە مەركەزلەشكەن . بۇ مەركەزلىكتە ئىنسان شۈبھىسىزكى ، ھەم يارالغۇچى ھەم ياراتقۇچى ! ئىنساننىڭ تەبىئەتكە سىڭگەن ھەر بىر سىزىمى بىلەن ئىنساننىڭ سىزىمىغا سىڭگەن تەبىئەت ئىپادىلەش بىلەن ئىپادىلىنىشنىڭ مۇناسىۋىتىنى ھاسىل قىلغان . ماھىيەتتىن ئېلىپ ئېيتقاندا ، تەبىئەت ھەم سۆيگۈچى ، ھەم سۆيۈلگۈچى ! ئىنسان تۈركىمىمۇ سۆيگۈچى بىلەن سۆيۈلگۈچىنىڭ سىرتىدا ئەمەس . بىز بۇ دېئالىكتىكا بۇيىچە قارىغاندا ، ئىنساننىڭ تەبىئەتلىشىشى بىلەن تەبىئەتنىڭ ئىنسانلىشىشى سېمىتىرىكلىك مۇۋازىنەت ھاسىل قىلغان . ئىنسانىيەتنىڭ پەن –تېخنىكا دەۋرىگە كىرىشى بۇ مۇۋازىنەتنى بۇزۇپ تاشلىدى . مۇنداقچە ئېيتقاندا ، ئىنسانىيەت تەبىئەتتىن يىراقلىشىپ ، ئۆزىنىڭ يېتىمسىرىشىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى . ئىنسانىيەتنىڭ تەبىئەتتىن يىراقلىشىش تۈپكى نوقتىدىن قارىغاندا ، ئۆزىدىن يىراقلىشىشىدۇر ! ئىنسان بىلەن تەبىئەت ئوتتۇرىسىدكى بۇ بۇزۇلغان مۇناسىۋەتكە قارىتا ئېھتىياتچان پوزىتسىيە تۇتقان غەرب پەيلاسۇپلىرى بىلەن غەرب تەبىئەتشۇناسلىرى تەبىئەتنى قوغداشتىن ئىبارەت چاقىرىقنى ئوتتۇرىغا قويۇپ ، ئىنساننى ئۆزىگە ياندۇرۇپ كېلىشنى تەشەپبۇس قىلدى . بۇ تەشەپبۇس نۆۋىتى كەلگەندە ، سەنئەتنىڭ ھەممە تۈرلىرىدە ئوخشىمىغان شەكىللەردە ئۆز ئىپادىسىنى تاپتى . بىز ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا دىققەت قىلىدىغان بولساق ، بۇ خەلقئارالاشقان تېمىنىڭ ئەدەبىياتىمىزنىڭ تۈرلۈك تۈر ۋە ژانېرلىرىدا ئۆز ئىپادىسىنى تاپقانلىقىنى ھەم تېپىۋاتقانلىقىنى جەزىملەشتۈرەلەيمىز . ئەدەبىياتىمىزدىكى چوڭ تۈر  رومانغا دىققەت قىلىدىغان بولساق ، يازغۇچى توقتى ئايۇپنىڭ « بۆرە ئانا » رومانى ، ئەدەبىي ئاخبارات ۋە تەتقىقات نوقتىسىدىن ئەركىن رۇزىنىڭ « بۇ يەردە كېيىنكىلەرنىڭمۇ ھەققى بار » دېگەن كىتابى بىلەن ئۆمەرجان ئىمىننىڭ « تارىمنىڭ يۈرىكىدە ئوت » دېگەن كىتابى بىزنىڭ دىققىتىمىزنى تارتىدۇ . شۇنى قىستۇرما قىلىمىزكى ، تەبىئەت تېما قىلىنغان ئەسەر بىزنىڭ شېئىرىيتىمىزدە خېلى جىق سالماقنى ئىگىلىگەن . بولۇپمۇ بىزدىكى تەبىئەت لىرىكىسى دەل بۇ قارىشىمىزنىڭ يىقىلماس پاكىتى ! پىكىرىمىزنى « قۇياشقا ئەڭ يېقىن جاي »غا قايتۇرۇپ كەلگىنىمىزدە ، بۇ نەسرى شېئىر بىز يۇقۇرىدا دەپ ئۆتكەن ئىنسان بىلەن تەبىئەتنىڭ مۇناسىۋىتىنى ئارقا كۆرنۈش قىلىش بىلەن بىرگە تۈرلۈك نوقتىلاردىن خاسلىق يارىتىلغان ئەسەر بولغانلىقى ئۈچۈن تەتقىقات قىممىتىگە ئىگە قىلىنغان .

« قۇياشقا ئەڭ يېقىن جاي » تىل نوقتىسىدىن قارىغاندىمۇ نەسرىيلىك ئالامەت بىلەن شېئىرلىق كارامەت جىبسىلاشقان ئەسەر . بىرىنچى بۆلەكتىكى ماۋۇ شېئىرى تۇيغۇلارغا قاراڭ :

« بىز بۇ يەرنىڭ مېھمىنى بولغان ،\ باھاردا ، قاپتللارنى ، يان باغىرلارنى يېشىللىق قاپلىغان چاغدا . بىز بۇ يەرنىڭ مېھمىنى بولغان ،\ يازدا . يېشىل يامغۇر ، يېشىل ئېقىن رەڭا رەڭ چېچەكلەرگە سىر ئېيتقان چاغدا . بىز بۇ يەرنىڭ مېھمىنى بولغان ،\ كۈزدە . قۇياش ئوغلى ئالتۇن ياپراقلارغا قونۇپ ، كاككۇك گۈلىنىڭ لەۋلىرىگە خېنە ياققان چاغدا . بىز بۇ يەرنىڭ مېھمىنى بولغان ،\ يەنە ، قىش پەسلىدە ، جىمى پاكلىق ۋە گۈزەللىك ، جىمى سۆيگۈ ۋە ئىنتىلىشلەر ئاق لىباسقا ئورالغان چاغدا . » بىز مىسالغا ئالغان بۇ پارچە سېپى ئۆزىدىن شېئىر ! باشقا بۆلەكلەرنىمۇ ئىنچىكىلىك بىلەن تەكشۈرۈدىغان بولساق ، شېئىرى تۇيغۇ يېلىنجاپ تۇرغان تىل ئۆركىشىگە چۆمۈلىمىز !...

مۇكەممەل بولغان بىر پارچە ئەسەرنى ئۇچراتماق بەسى مۈشكۈل . « قۇياشقا ئەڭ يېقىن جاي » بىز يۇقۇرىدا تەكىتلەپ ئۆتكەن ھەم كېيىنكى تەتقىقاتىمىزدا تەكىتلەپ ئۆتۈشكە تېگىشلىك بولغان نۇرغۇن نوقتىلاردىن مۇۋاپىقىيەتلىك چىققان ئەسەر بولسىمۇ ، شائىرنىڭ بەزى نەسرى تىلىدا سۆز ئۆز ئاۋازىغا تويۇنۇپ ، تۇيغۇمىزنى زەرەتلەش مۇمكىنچىلىكىگە ئېرىشەلمىگەن . مېنىڭچە ، شائىر ئەدەبىي تەرجىمان مۇختار مەخسۇت كېيىنكى ئىجادىيىتىدە بۇنداق يېتىشسىزلىكلەرگە تامامەن دىققەت قىلىپ كېتەلەيدۇ . ھۆرمەتلىك ئوقۇرمەن مېنىڭ « تەنھا قېيىق » توغرىسىدىكى بۇ تۇنجى تەسىرات تۈسىدىكى يازمام مەزكۇر توپلام توغرىسىدىكى تەتقىقاتىمنىڭ باشلىنىشى . مېنىڭچە بولغاندا ، بۇ توپلامدىكى مۇتلەق كۆپ ساندىكى ئەسەرلەر ئومۇملاشتۇرۇش خارەكتىرىدىكى تەتقىقاتنى ئەمەس ، قىممىتى بار دەپ قارالغان ھەر بىر پارچە ئەسەرگە قارىتا ئايرىم تەتقىقات ئېلىپ بېرىشنى تەلەپ قىلىدۇ . بىزدىكى تەتقىقات ئومۇمىيلىقتىن يەككىلىككە ئۆتكەندىلا، بىز شېئىريىتىمىزنىڭ جۈملىدىن ئەدەبىياتىمىزنىڭ كېيىنكى مەنزىلىگە قارىتا مۇئەييەن قىياس تۈسىنى ئالغان يۆلىنىشلەرنى كۆرسىتەلىشىمىز مۇمكىن . ئۇنداق بولمايدىكەن ، ئەدەبىياتىمىز يەنىلا ئىزىغا سەكرەشتىن ئىبارەت قىسمەتتىن خالى بولالمايدۇ ! ...



2009- يىلى 12-ئاينىڭ 1- كۈنى



مەنبە: «تەڭرىتاغ» ژورنىلىنىڭ 6-سانى  

شائىرنىڭ كىملىكى



(شېئىر ۋە شائىر ھەققىدە ئەركىن مۇلاھىزە)


  20-ئەسىرنىڭ 80-يىللىرىدىن كېيىن يېتىشىپ چىققان ياش شائىرلىرىمىز  ئىلگىركىلەرنىڭ تەجرىبە ساۋىقىنى قۇبۇل قىلىپ، شېئىرىيەت ئەمەلىيىتى بىلەن شېئىرىيەت نەزىرىيىسى ئۈستىدە ئىسلاھاتچىل روھقا تويىنىشى بىلەن شېئىرىيەت مۇساپىسىنى باشلىدى. بۇ جەرياندا بەزىلەر ئۆزىنى ياراتتى، بەزىلەر غايىپ بولدى ياكى سەپتىن چۈشۈپ قالدى. قالدىلارچۇ؟ ئېھتىمال بىر ئەسلىمە ! ئەلۋەتتە، كىمنىڭ قانداق يولدا مېڭىشى تامامەن ئىجادىيەتتىكى ئەركىنلىك ! لېكىن ئىلگىركى « ئۇلار»نى بۈگۈنكى « ئۇلار » بىلەن  سېلىشتۇرغاندا، شېئىرنىڭ شائىر بولغۇچىدىن قانداق روھ كۈتىدىغانلىقى ئايان !  مەن باشقىلار ئۈستىدە ئارتۇق سۆزلىمەي ، ئۇستازىم ئابدۇقادىر جالالىدىن يازغان «لوندوندىكى ئۇيغۇر بالىلىرى» دېگەن شېئىرنى ئوقۇپ، ھەقىقەتەن شائىر بولۇشنىڭ قىيىنلىقىنى ھېس قىلدىم . بىر تۇرۇپ ئۇستازىم بۇ شېئىرنى نېمىشقا يازغاندۇ ، دەپ ئاچچىقلاندىم. « توزغاق»،«ئۇنتۇلغان بۇلۇڭ» دېگەن شېئىرلارنى « لوندوندىكى ئۇيغۇر بالىلىرى » بىلەن سېلىشتۇردۇم. نەتىجىدە، ئۆزۈمگە ئابدۇقادىر جالالىدىن شائىر بولسا بولاتتى، دەپ پىچىرلىدىم.) بىزدە شېئىرىيەت ئۈچۈن قۇربان بەرگەنلەرنىڭ دېگۈدەك تاينى يوق، ئەمما، ئوقۇرمەنلەر قاتلىمىدىن شائىرلىقنى تەلەپ قىلىۋاتقانلارنىڭ سانى بەك كۆپ . نېمىشقا شۇنداق بولىدۇ؟ مەسىلە يەنىلا ئوقۇرمەنلەر قاتلىمىدا . ئوقۇرمەنلىرىمىز  ئادەم بىلەن شېئىرنى بىر گەۋدىگە ئايلاندۇرىۋېلىپ، ھەقىقى باھانى بېرىشتىن قورقىدىغان بولۇپ قالدى. ياراملىق ئوقۇرمەن قاتلىمىنى شەكىللاندۈرەلمىگەن بىر مىللەتنىڭ شېئىريىتىنى مېنىڭچە ساختا ھاياجانغا تولغان، يازمىلار توپى، دېسەك شېئىريەت رېئاللىقىغا قارا سۈركىگەن بولىمىزمۇ؟ شېئىر دىگۈدەك شېئىر قانداق شېئىر؟ بىزنىڭ شائىرلىرىمىز نىمە ئۈچۈن نەزىرىيە تەپەككۇرىغا نامرات؟ نەزىرىيە تەپەككۇرىغا نامرات كىشىنى يەنە شائىر دەمدۇق؟ بىز ئەسلىدە ئويلىنىدىغان مەسىلى تاشلاپ قويدۇق.  شۇنداق بولغاچقا بىزنىڭ شېئىرىيىتىمىز « كونا » يولدا بەك ئۇزۇن مېڭىپ كەتتى.  مېنىڭچە بولغاندا ، بىز ئۇيغۇر شېئىرىيىتى ئۈستىدە رەھىمسىزلىك ئاساسىي گەۋدە قىلىنغان بىر قېتىملىق ئىسلاھاتقا ئېچىرقىدۇق! شېئىرىيەت سەنئىتى ـ شېئىرىيەت ئۈچۈن نۇرغۇنلىغان « قارا يۈز »لەرگە مۇھتاج! « قارا يۈز » لەر قوشۇنى بەرپا بولمىغۇچە، شېئىريىتىمىز  «ئەنئەنە» نىڭ پاتقىقىدا گۇمران بولىدۇ.

بۈگۈنكى دەۋر ئۇيغۇر شېئىرىيىتىدىكى شائىرلارغا قايتىدىن باھا بېرىپ، سامان بىلەن داننى ئايرىيدىغان ۋاقىت ئۆتۈپ كەتكىلى ئۇزۇن بولدى. ئەسلىدە  بۇ « قۇرۇلۇش » قا ئۇيغۇر مەتبۇئاتى ھۆددىگەر بولىشى كېرەك ئىدى. سەۋەبى ، « ئېچىق بېشى»دا تۇرىۋاتقانلارنىڭ كۆپىنچىسى شېئىرنى سۆيمەيۋاتىدۇ ! ئۇلار ئۆز رىزقى ئۈچۈن شېئىرنىڭ روھىنى سېتىپ جان ساقلاۋاتىدۇ ! بۇ قاتمال رېئاللىق بۇزۇلمايدىكەن، جاڭيۇ ئېدىشىغا تاشلانغان گۈل بەش مىنۇتقا يەتمىگەن ۋاقىتتا سېسىپ بولغاندەك، بارچە تىرىشچانلىق مەغلۇبىيەت بىلەن خاتىمىلىنىدۇ.        بىزدە، ئۆزىنىڭ كىملىكى ئۈستىدە ئويلانغان ياش شائىرلاردىن كىملەر بار؟ بۇ سۇئالنى مۇنازىرىگە تۇتۇرۇق بولىدۇ، دەپ قارايمەن. مۇمكىن بولسا، بىز« يۈز »نى چۆرۈپ تاشلاپ، سۇغۇققانلىق بىلەن شېئىريىتىمىزنى ھازىرقى ھالسىز ھالىتىگە قايتا باھا بېرىپ باقساق، دېگەن ئۈمىدتە!

ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا 80-يىللارنىڭ كېيىنكى يېرىمىدىن باشلانغان يېڭىچە ئەدەبىيات دولقۇنىدىن باشلاپ ھىساپلىغاندىمۇ   خىلى كۆپ ۋاقىت ئۆتتى. شۇنىڭدىن ئىتىبارەن بۇ موھاكىمە توختىمىدى بەلكى بىز ئوقۇغان ئەدەبىيات ۋە شېئىرىيەت نەزەرىيىسىدىمۇ ۋە بۇ يولدا ھالال ، مىننەتسىز ئىزدىنىۋاتقانلارنىڭ ئىدىيىسىدىمۇ زور ئۆزگىرىشلەر بولۇپ كەتمىدى .كىرزىس ئېڭى بولمىغان كىشىدە شېئىرى ھۈجەيرە بولماسلىقى مۇمكىن. شۇڭا شېئىرىيەت تامچە-تامچە قانلارنىڭ مەھسۇلىدۇر-خالاس!

ئالدى بىلەن، شائىرنىڭ كىملىكى دېگەن نېمە؟ بۇ سۇئالغا جاۋاب بېرىشتىن بۇرۇن، رولان بارت ئوتتۇرىغا قويغان« ئاپتورنىڭ ئۆلۈمى » دېگەن چۈشەنچە ئۈستىدە توختالماي بولمايدۇ. شېئىرنىڭ ئاپتورى كىم؟ئۇ شائىر، ئەلۋەتتە ! ئۇنداقتا، شائىرنىڭ ئۆلۈمىنىمۇ ئېلان قىلىشىمىزغا توغرا كېلىدۇ. بۇ يەردىكى شائىرنىڭ ئۆلۈمى ئۇنىڭ ئاپتورلۇق سالاھىيىتىنىڭ ئۆلۈمىنى كۆرسىتىدۇ. شائىر ئۆزى يېزىۋاتقان شېئىرغا بولغان ئاپتورلۇق سالاھىيىتىنى يوقاتقاندىن كېيىن، ئاڭا قالىدىغىنى، رولان بارتنىڭ تىلى بىلەن ئېيتقاندا، پەقەت كۆچۈرگۈچىلىك سالاھىيىتىدىنلا ئىبارەت. يەنى، شائىر ئاپتورلۇقىنى يوقىتىپ، كۆچۈرگۈچىگە ئايلىنىدۇ. بۇ نېمە دېگەنلىك؟ بۇ - شېئىرنى بايان قىلىۋاتقىنى شائىر ئەمەس، شائىر پەقەتلا بايان قىلغۇچى تەرىپىدىن دېيىلىۋاتقان شېئىرنى خاتىرىلەيدۇ. يەنى، ئۇنى قايتا كۆچىرىدۇ، دېگەنلىكتۇر. دېمەك، شېئىرنى بايان قىلغۇچى ھەرگىزمۇ شائىر ئەمەس!

ئۇنداقتا، شېئىرنىڭ بايان قىلغۇچىسى كىم ؟ 2مارتىن ھېيدېگىرنىڭ تىلى بىلەن ئېيتقاندا، سۆزلەش، ئەسلىدە، سۆزنى تىڭشاشتۇر. « سۆزنى تىڭشاش » دېگەنلىك « سۆز سۆزلەۋاتىدۇ » دېگەن مەنىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. دېمەك، شائىرنىڭ سۆزلىشى، يەنى، شېئىر يېزىشى، ماھىيەتتە، سۆزلەۋاتقان شۇ سۆزنى تىڭشىغانلىقتىن، شۇنداقلا، تىڭشاۋاتقىنىنى قەغەزگە كۆچۈرگەنلىكتىن باشقا نەرسە ئەمەس. مۇشۇ مەنىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا، شېئىرنىڭ بايان قىلغۇچىسى دەل شۇ سۆزلەۋاتقان سۆزنىڭ ئۆزى. شائىر بولسا، ئەنە شۇ بايان قىلغۇچىنىڭ كۆچۈرگۈچىسى.  ئەمىسە، ئۇ سۆز نەدە تۇرۇپ سۆزلەيدۇ ؟ يەنى، ئۇنىڭ ئورنى قەيەر؟ئۇنىڭ ئورنى  - شېئىر، ئەلۋەتتە ! بۇنىڭدىن شۇنداق خۇلاسىگە كېلىمىزكى، بىزنىڭ شېئىر ئوقۇشىمىز، ئەسلىدە، شېئىردىكى سۆزنى تىڭشاش، شۇنداقلا، بىزنىڭ شېئىر يېزىشىمىز، يەنىلا، بىز قۇلاق سالغان شۇ سۆزدىن ئاڭلىغىنىمىزنى خاتىرىلەش ! مۇشۇ ئاساستا، شېئىرىيەت توختىماي سۆزلەۋاتقان سۆزنىڭ خاتىرىسىگە ئايلىنىدۇ. باشقىچە قىلىپ ئېيتقاندا، شېئىرىيەت سۆزنىڭ تارىخى دېمەكتۇر. شائىرلار مانا مۇشۇ تارىخنىڭ ياراتقۇچىلىرىدۇر.       يۇقۇرىدىكى«سۆزلەۋاتقان سۆز»نى مەن «دېيىلمە» دەپ ئاتايمەن. شېئىرنىڭ بايان قىلغۇچىسى بولغان بۇ دېيىلمە شائىرنىڭ كىملىكىنى يارىتىدۇ. مانا مۇشۇ دېيىلمىگە نىسبەتلەشتۈرۈلگەن ئاساستا كىمنىڭ ھەقىقىي شائىر ۋە كىمنىڭ ساختا شائىر ئىكەنلىكىنى پەرقلەندۈرۈشكە بولىدۇ. مۇنداقچە قىلىپ ئېيتقاندا، شېئىردىكى بايان قىلغۇچى دېيىلمە ئەمەس، بەلكى، شائىرنىڭ ئۆزى بولسا، ئۇ چاغدا، بۇ شائىرنى ھېچ ئىككىلەنمەيلا ساختا شائىر دەپ ئاتىيالايمىز. چۈنكى، بىزنىڭ شېئىردىن ئاڭلايدىغىنىمىز دېيىلمىنىڭ سۆزى،ھەرگىزمۇ شائىرنىڭ سۆزى ئەمەس!
:    بىز شېئىرىيەت چۈشەنچىسىدە بەك كونا بولغانلىقىمىز ئۈچۈن شېئىر بىلەن بىزنىڭ ئارىلىقىمىز بەك يىراقلاپ كەتكەن ئىدى. بۇنىڭ سەۋەبى ناھايىتى ئاددىي. بىزدە قەدىمدىن قالغان شېئىر خۇمارلىق قان بار. بىز بۇ « خۇمار »بىلەن ئۆزىمىزنى تۈگىمەس ئىشقىي سەۋدانىڭ بايانچىسىغا ئايلاندۇرۇپ، ئۆزىمىزنى شېئىرنىڭ سىرتىغا قويۇپ، توپنىڭ مۇھەببىتىنى كۈيلەيدىغان ، شېئىرنى ئومۇمىيلىقنىڭ قۇربانىغا ئايلاندۇرۇپ، ھەممە ئادەم گۇيا قۇلىدىكى بىر بوردا ناننى ھىچ كۈچىمەيلا يەپ، مەلۇم ۋاقىتقىچە قورساقنىڭ « دەردى »دىن چىققىنىغا تەققاسلىدۇق.   شۇنداق بولغانلىقى ئۈچۈن بىزدە « قاپىيە ئويناش »دېگەن يېڭى ئويۇنلار كېلىپ چىقتى.  ھەتتا، شېئىر توغرىسىدا ھىچقانچە ئويلىنىشلاردا بولمىغان ، شېئىرنىڭ تەبىئەت ۋە ئادەمنىڭ  ئىچى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى تىڭشاشنى ھار ئالىدىغان« تالاي شائىر »لار بۈگۈنكى دەۋر ئۇيغۇر شېئىرىيتىنىڭ سىمۇۋۇلىغا ئايلاندى،  بۇلار ئۈستىدە پىكىر قىلغانلار « تالانتلىق شائىر »نىڭ كۈشەندىسى بولدى . « شائىرنىڭ كىملىكى »توغرىسىدىكى ئىزاھاتتىن بىز ئىلگىركى بىزگە تۇنۇش بولغان، بىز نېمە ئىكەنلىكىنى بىلمەي تۇرۇپ سالۇن-سالۇنلاردا جارقىرىغان، ئونۋېرسىتىت ، ئىنىستىتوت مۇنبەرلىرىدە كۆزىگە ئەمدىلەتىن شېئىرنىڭ نۇرى قۇنۇشقا باشلىغان بۇغۇنلارنى ئالداشنى تۇقتىتىدىغان ۋاقىت كەلگەنلىكىنى ھېس قىلدۇق. بىز يەنە مۇنداق بىر مەسىلىنى ئەتراپلىق مۇھاكىمە قىلىشقا توغرا كەلدى. شائىرنىڭ شېئىردىن چىكىنىش مەسىلىسى بىزنى گاڭگىرىتىپ قويىدىغاندەك تۇرىدۇ. مېنىڭچە بولغاندا، سۆز بىلەن ئاۋاز، شېئىر بىلەن سۆز، شېئىر بىلەن شائىرنىڭ مۇناسىۋىتىدە بىز تالاي زىكرى قىلغان« ئىپادىلەش »دېگەن شېئىرى ئاتالغۇنىڭ ئورنىغا قانداق قارايمىز؟ مېنىڭ ھېس قىلىشىمچە، شائىر سۆزنى ئەمەس، سۆزدىكى ئاۋازنى  خاتىرلەش ئىمكانىيىتىگە ئىگە بولغان بەلگە سېستىمىسى، يەنى سۆز ئارقىلىق خاتىرلەپ ، شېئىردىكى رېتىمنىڭ مەڭگۈلۈك ئاۋازىنى يەتكۈزگۈچى، دەپ ئويلايتتىم.  يۇقۇرىدىكى ئىزاھاتتىن ئايان بولدىكى،  سۆزلەۋاتقان سۆزنى تىڭشاش، تىڭشىغان سۆزنى ئىپادىلەش ئەمەس، بايان قىلىش ياكى خاتىرلەش شېئىرنىڭ جەريانى ، دەپ قارالدى. ئېنىقكى، شائىر شېئىردىن چىكىنىپ، ئورنىنى سۆزگە بەردى.  مېنىڭچە بولغاندا بۇ شېئىرنىڭ ئەسلى ئاۋازىغا ئېرىشىشتىكى بىر ئۇرۇنۇشمۇ قانداق؟ ناۋادا بىز شۇنداق ئىمكانىيەتنى ھازىرلىيالايدىغان بولساق، ئىنسانىيەت تالاي ئەسىرلەر داۋامىدا سۆزنى ئالدىغان بولسا، ئەمدى ئالداش نۆۋىتى سۆزگە كېلىدىغان ئەھۋال كېلىپ چىقارمۇ؟ «  ئىنسانىيەتنى ئەڭ ئالدىغان نەرسە سۆز بولىشى مۇمكىن » دېگەن قاراشنىڭ قانچىلىك ئورنى بار؟ بۇ قاراشنىڭ ئوتتۇرىغا قويىلىشىدا، بىز شېئىرىيەت تارىخىمىزدا سۆزگە بەك ئۇۋال قىلدۇق. بولۇپمۇ بىزدىكى سىمۇۋۇل قاتماللىقى بىردىن بىر پاكىت. يەنە كېلىپ بىز سۆزنى ئاۋازىدىن ئايرىپ تاشلاپ، ئۇنى مىسرا ئۈچۈن قۇربان قىلدۇق. بىزدىكى بۇ شېئىرنى شائىرنىڭ مۇئەسسەسىسىگە ئايلاندۇرۇش ھىچ بولمىغاندا شېئىر بىلەن تەبىئەتنى ئايرىۋەتتى . شېئىر بىزگە ئەمەس، بىز شېئىرغا قەرزى بولدۇق ، دەپ ئويلىغان ئىكەنمەن. ئەمەلىيەتتە بىز يەنىلا سۆزگە قەرز بوپتۇق. <سۆز> ھەققىدە توغرا ئۇقۇم ھاسىل قىلىش ئۈچۈن، ئۇنى ‹گەپ›تىن پەرقلەندۈرۈشكە توغرا كېلىدۇ. مېنىڭچە، ئۇيغۇر تىلىدىكى ‹گەپ› دېگەن سۆز مۇئەييەن مەنىنى تولۇق ھەم ئېنىق ئىپادىلەيدىغان ئىبارىلەرگە قارىتىلغان . ئەمما، ‹سۆز› بولسا‹گەپ›نىڭ ئەكسىچە، مەنىنى تولۇق ھەم ئېنىق ئىپادىلىمەيدىغان ئىبارىلەرنى كۆرسىتىدۇ. ‹گەپ› دېيىلگەن پەيتنىڭ ئۆزىدىلا مەنە ئاخىرلاشقان بولسا، ‹سۆز› دېيىلگەن پەيتنىڭ ئۆزىدە مەنە باشلىنىدۇ، مەنە كىرىزسى باشلىنىدۇ. مۇشۇ مەنىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا ، ‹گەپ› نى كەسكىنلىك بىلەن، ‹سۆز›نى مۈجىمەللىك بىلەن سۈپەتلەش مۇمكىن. ‹گەپ› دېيىلىدۇ - دە، تۈگەيدۇ؛ ‹سۆز› دېيىلگەنسېرى دېيىلىشكە مۇھتاج بولىدۇ. ئالدىنقىسى مۇنازىرىنى، كېيىنكىسى دېئالوگنى تەلەپ قىلىدۇ. ئالدىنقىسى دېگۈچىنىڭ مۈلۈكى (ھۆكۈمى) ھېساپلانسا، كېيىنكىسى دېگۈچىگە ئارىيەت (قاراش) ھېساپلىنىدۇ .  ‹گەپ› قىلغۇچى ھاياجانلانغۇچى، ‹سۆز›لىگۈچى ئويلانغۇچىدۇر. مۇنداقچە قىلىپ ئېيتقاندا، ‹گەپ› تىل ھاكىمىيىتىنى ياقلىغۇچى، ‹سۆز› قارشى تۇرغۇچىدۇر  ! ئالدىنقىسى تىلنىڭ مەركىزىدە، يورۇق تەرىپىدە، كېيىنكىسى قىرغاقلاردا، قاراڭغۇ تەرەپتىدۇر.  ‹گەپ›بىلەن ‹سۆز›نىڭ پەرقى شېئىر بىلەن تىلنىڭ مۇناسىۋىتىنى ئەڭ ئىنچىكە نوقتىدىن پەرقلەندۈرىشىمىزگە يېڭىچە ئوي ئاتا قىلدى . بىزدە مۇشۇنداق ئىنچىكىلىك بولمىسا بولمايتتى. شېئرغا تىل نوقتىسىدىن قانداق مۇئامىلىدە بولۇش ، سۆزدىكى ئاۋازنى «بايانچى» قانداق خاتىرلەش توغرىسىدا مۇئەييەن نەزىرىيىۋى بىلىشكە ئىگە بولدۇق. شېئىردا ‹گەپ›بىلەن ‹سۆز›نىڭ ئورنى ئالمىشىدىغان بولسا، كېلىپ چىقىدىغان ئاقىۋەت شېئىرنىڭ شېئىرلىقى بىلەن ئەمەسلىكى بارغانچە ئايدىڭلىشىشقا باشلىغان  ئىجادىيەت رېئاللىقىمىزدا ، مەن يەنىلا دېداكتىكا تېما قىلىنغان «شېئىر»لارنىڭ ‹سۆز›نى ئەمەس‹گەپ›نى ئاساس قىلغانلىقىغا بىر نەرسە دېيىشنىڭ مۇھىملىقىنى تۇنۇپ يەتتىم. بىر چاغدا ئۇستاز شائىر ئوسمانجان ساۋۇت « دېداكتىكا شېئىر ئەمەس» دېگەن بىر پىكىرنى ئوتتۇرىغا قويغان ئىدى. مەن ئوسمانجان ساۋۇتنىڭ بۇ «پىكىرى»نىڭ  توغرىلىقىنى ئەمدى بىلدىم. بىزدە دېداكتىكا ،  شېئىرى شەكىلنى ئېتىبارغا ئالغاندا، «ساتىرا»دېگەن (قىزىقى بۇ لىرىك شېئىرنىڭ بىر تۈرى ، دەيدىغان توغرا بولمىغان نەزىرىيە تېخى تىرىك !) شېئىرى شەكىلدە ئۆز ئىپادىسىنى تېپىقلىق . مېنىڭچە بولغاندا ، بۇ مەسىلە ئۈستىدە يەنىلا ئەتراپلىق دېئالوگ زۆرۈردەك قىلىدۇ. شېئىرى تەپەككۇردىكى  بۇ خىل ئالدىنىش ئۆز چەمبىرىكىدىن ھالقىپ، ھازىر بىزدە« قەلىمى پىشقان» شائىرلىرىمىز مۇھەببەت لىرىكىسىغىمۇ دېداكتىكا قىستۇرۇشقا باشلىدى. بۇ شېئىرىيىتىمىزدىكى چۇقۇم بىر تەرەپ قىلىشقا تېگىشلىك بولغان بىنورماللىق.

مەن بۇ دېئالوگدىن بەك سۈيۈندۈم. مىنىڭ بۇ جەھەتتە بىلىمىم يىتەرلىك بولمىسىمۇ لىكىن ئازراق سۆزلىگۈم كېلىۋاتىدۇ .  ئەلشىر نەۋائىدىن كىيىن شېئىرىيەتنى زىلزىلگە سالغۇدەك يەنەبىر شائىر مەيدانغا كەلمىدى، دېگەن سۆزلەرنى دائىم ئاڭلاپ قالىمەن . 20-ئەسىرنىڭ بېشىدىكى شائىرلىرىمىزدىن لۇتپۇللا مۇتەللىپ ، ئابدۇخالىق ئۇيغۇر ، مەمتېلى ئەپەندىلەر مەيدانغا كەلدى. ئۇيغۇر يېقىنقى زامان شېئىرىيىتىگە قارىساق يەنە ئۇستاز بۇغدا ئابدۇللا، ئوسمانجان ساۋۇت، مۇھەممەتجان راشىدىن، قاتارلىق شائىرلىرىمىز مەيدانغا كەلدى. بۇ ھال شېئىرىيەتتە يېڭى جانلىنىشلارنى بارلىققا كەلتۈردى. شېئىر ئۇقۇش قىزغىنلىقى كۆرۈنەرلىك يوقۇرى كۆتۈرۈلدى . مەن بۇ خىل كەيپىياتتىن بەك شاتلاندىم . مەن ئوتتۇرا مەكتەپتىكى چاغلىرىمدا كىتاپخانىلارغا كىرسەم شېئىرلار توپلىمىنىڭ توپا بېسىپ تۇرغانلىقىنى كۆرەتتىم ،شېئىر كىشىلەر تەرىپىدىن ئۇنتۇلۇپ كىتەي دەپ قالغان ئىدى، شېئىرنىڭ تەبئىيلىكى قاپىيە قوغلىشىش سەۋەبىدىن ئۆلۈمگە ھۈكۈم قىلىنغان ئىدى. بۇ خىل ئەھۋالدا ھازىر نۇرغۇن ئۆزگىرىشلەر يۈز بەردى ، شۇنداقتىمۇ شېئىر ۋە شائىرغا نىسبەتەن ئېيتقاندا بۇ يەنىلا يىتەرلىك ئەمەس  شېئىر ئۇ مەڭگۈلۈك سەپەر ، شائىر بۇ سەپەردە يۈرىكىنى تىڭشىغۇچى، روھىدىكى سۈزۈك بۇلاقلارنى قېزىپ چىققۇچى . شېئىر مەقسەت ئەمەس ۋاستە ، تاغ چوققىسىدىكى چاقناۋاتقان ئۆزلۈككە يېتىش يولىدىكى بىر جەريان. ئۇ ھەقىقى مەقسەت بۇلۇپ قالغان كۈنى شېئىرنىڭ ئۆلگەن كۈنى بۇلىدۇ ، شائىرمۇ ساختا شائىر بولغان بۇلىدۇ . شائىر رېئاللىقتىكىنى ئەينەن يېزىپ قويسا روھ بىلەن ئوبيېكتىپ رېئاللىقنىڭ كۆرۈنمەس باغلىنىشى مەۋجۇتلىقىنى يوقىتىدۇ ، ئەڭ نازۇك تۇيغۇلار سۆز بىلەن شائىرنىڭ كىملىكىنى يارىتالمايدۇ . مەن بەزىدە شېئىرىي ئىلھاملارغا تولۇپ قالىمەن ، قەلەمنى ئالغىنىمدا مىسرالار تىزىلمايدۇ ، مەلۇم مەزگىل ئۆتكەندىن كىيىن ۋاللىدە بىر يارقىن مىسرا پەيدا بۇلىدۇ ، قەلەمنى ئېلىپ ئىختىيارسىز ھالدا ئۇنى خاتىرلىۋالىمەن ، ۋاللىدە قىلغان تۇيغۇنىڭ تۈرتكىسىدە نۇرغۇن سۆزلەر مىنى ئىلكىگە ئىېلىۋالىدۇ ، مەن مۇشۇ پەيىتنى شېئىرنىڭ تۇغۇلۇشى بولسا كېرەك دەپ ئويلىدىم . نېتچىنىڭ مۇنداق بىر جۈملە سۆزى بار «مەن ئەسەرلەر ئىچىدە يۈرەك قېنى بىلەن يېزىلغىنىنى ياخشى كۆرىمەن » بۇ شائىرنىڭ كىملىكى ئۈچۈن مۇھىم بىر تەرەپ بولسا كېرەك.

شېئىر ۋاستىمۇ ئەمەس، ھەم مەقسەتمۇ ئەمەس. ناۋادا سىز دېگەندەك بوپ قالىدىغان بولسا، شېئىر بارلىقىدىن ئايرىلغان بولىدۇ. نېمە ئۈچۈن شۇنداق دەيمىز؟ شائىر  ناۋادا شېئىرنى مەقسەت، دەپ قارايدىغان بولسا، شېئىر چوقۇمكى، شائىرنىڭ« غەرەزلىك  » پىكىر ئىپادىلىشىگە ئايلىنىدۇ. پىكىر ئەسلىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا، ئىپادىلەشنىڭ سىرتىدا بولىدۇ. مۇنداقچە ئېلىپ ئېيتقاندا، شائىر پىكىرنى ئىپادىلىمەيدۇ ھەم پىكىر ئىپادىلىنىدىغان تەپەككۇرنىڭ پائالىيىتىمۇ ئەمەس. ناۋادا شائىر پىكىرنى ئوتتۇرىغا قويىمەن، دەيدىغان بولسا، تۇيغۇ شېئىردىن سىقىپ چىقىرىلىدۇ . نېمە ئۈچۈن شۇنداق دەيمىز؟ پىكىر ئەسلى مەنىدىن قارىغاندا ، لوگىكىلىق تەپەككۇر جەريانى . شېئىر لوگىكىنى ئۆزىگە «خۇرۇچ» قىلىدىكەن، ئۇ تامامەن ئەقلىي پائالىيەتكە ئايلىنىپ، قەلىبتىكى رېئاللىق بۇرمىلىنىدۇ. بىز شېئىرنى «تۇيغۇنى خاتىرلەش» دېگىنىمىزدە ، شېئىرنىڭ باشقا سەنئەت شەكىللىرىدىن بولغان خاسلىقى نەزەردە تۇتۇلغان . شېئىر  ناۋادا «ۋاستە» دەپ قارىلىدىغان بولسا، شېئىرنىڭ بىرلەمچىلىكى يوققا چىقىرلىدۇ . شائىر شېئىرنى ۋاستە قىلدى ، دېگەنلىك، ماھىيەتتە ئىدىيە يۈكلىدى، دېگەنلىكتۇر. بىزنىڭ مۇتلەق كۆپ ساندىكى شېئىرلىرىمىز بۇ قاراشنىڭ قۇربانىغا ئايلاندى. بىزنىڭ شائىرلىرىمىز شېئىر ئارقىلىق گەپلىشىشكە ئادەتلەنگەنكە، تۇيغۇدىكى شېئىر بىلەن پىششىقلانغان شېئىرنىڭ ئارىلىقى بەك يىراقلاپ كەتكەن. بۇ ھال ئۇيغۇر شېئىرىيىتىدىكى مەغلۇبىيەتنىڭ يەنە بىر يۈزى. سىز تىلغا ئالغان دېمۇكراتىك ئەدەبىياتتىكى شائىرلىرىمىز شېئىرنى «ۋاستە» دەپ قارىغاچقا، شېئىر ئۆز روھىغا ئەگەشمەي سىياسى مايىللىقا ماسلاشتۇرۇلغان. شۇنى دەيمىزكى ، شېئىرنىڭ سىياسى بىلەن مۇتلەق مۇناسىۋىتى يوق. بىزدە تىلغا ئېلىنىۋاتقان «سىياسى لىرىكا»لار ئەمەلىيەتتە شېئىر ئەمەس! بىز قارىشىمىزنى تېخىمۇ ئېنىق ئوتتۇرىغا قويساق، دېموكراتىك ئەدەبىيات بۇرمىلانغان ئەدەبىيات . سەۋەبى ، بىزنىڭ شۇ مەزگىللەردىكى شائىرلىرىمىز  شېئىر ئارقىلىق سىياسى شۇئارنى ئوتتۇرىغا قويغان. قاراڭ، بۇ قانداقمۇ شېئىر ئۆز ئۈستىگە ئالىدىغان «ۋەزىپە» بولسۇن. بىزنىڭ شېئىر تەتقىقاتچىلىقىمىز  بۇرمىلانغان بولغاچقا، دېموكراتىك ئەدەبىياتقا قويۇلغان دېئاگنۇز ھازىرغىچە خاتا بولدى. دېئاگنۇزدىكى خاتالىقنىڭ قانداق ئاقىۋەتنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغانلىقىنى   ئىزاھلىمىساممۇ، ھەممىگە تۇنۇش بىنورمال ئەھۋال.  سىز لۇتپۇللا مۇتەللىپنىڭ «يىللارغا جاۋاپ» نىڭ مۇستەقىل ئىجادىيەت ئىكەنلىكىگە جاھىللارچە ئېسىلىشىڭىز مۇمكىن؟ ئەمما، بۇ شېئىر يەنىلا شېئىرنىڭ داۋامى.بىلال ئەزىز « يىللارغا سۇئال» دېگەن بىر يازمىنى يازغان. بۇ دەل شۇنىڭغا بېرىلگەن جاۋاپتۇر!  مەن  1997- يىلى شىنجاڭ ئۇنۋېرسىتىتىدا « گۇڭگا شېئىرلارنىڭ ئۇيغۇر شېئىريىتىدىكى ئورنى ۋە ھازىرقى ھالىتى» دېگەن دېسسىرتاتسىيەمنى ياقلىغاندا، بىرسى مەندىن« دېموكراتىك ئەدەبىياتقا قانداق قارايسىز؟» دەپ سۇئال سورىغاندا، مەن « بۇ ئەدەبىيات دەۋرى شائىرسىز ئەدەبىيات دەۋرى!» دەپ جاۋاب بەرگەن ئىدىم. ھازىر شېئىرىيەت تەتقىقاتچىسى دەپ قارالغان قاۋسىلقان قامىجان، ئەنەيتۇللا قۇربان، تۇرسۇن قۇربان ...قاتارلىقلار بىلەن بۇ مەسىلە ئۈستىدە يېرىم كۈن مۇنازىرە ئېلىپ بېرىلىپ، ئاخىرى ھەر قايسىمىز ئۆز پىكىرلىرىمىزدە قېلىشقان ئىدۇق، ھېلىمۇ شۇ قارىشىمدا چىڭ تۇرىمەن.

«شائىرنىڭ كىملىكى» ئۈستىدىكى دېئالوگدا، يەنە كىمنى شائىر دەيدىغانلىقىمىز بەك مۇھىم. بىزنىڭ شائىر بىلەن شېئىر توغرىسىدىكى ئىزاھاتلىرىمىز  بىزنى يەنىلا ئىلگىرىكىدەك تۇيۇق يولغا باشلاپ قويىدۇ. بىز شائىر دېسە، دەرھال شېئىر «يازالايدىغان» كىشىنى كۆز ئالدىمىزغا كەلتۈرىمىز. ئەمەلىيەتتە شائىر شېئىر يازامدۇ؟ شېئىر يېزىلىدىغان سەنئەتمۇ؟ مېنىڭچە، شائىر شېئىر يازمايدۇ. نېمىشقا شۇنداق دەيمىز؟ بىزنىڭ يازغان نەرسىمىز چۇقۇمكى، شېئىر ئەمەس. ناۋادا يازغان نەرسىمىز شېئىر بولىدىغان بولسا، شائىر بىلەن شېئىر، شېئىر بىلەن ئوقۇرمەن ئوتتۇرىسىدا ئاتلاپ ئۆتكىلى بولمايدىغان بىر بوشلۇق شەكىللىنىدۇ. چۈنكى، يېزىلغان نەرسە شېئىر ئەمەس، يازما بولىدۇ. بۇيەردە شۇنى ئېتىراپ قىلىمىزكى، «يېزىلغان شېئىر » بىلەن « يېزىلىشنى كۈتۈپ تۇرغان شېئىر» تامامەن ئىككى ئۇقۇم. شائىر شېئىر يازدى ، دېگەندە، سۆزسىزكى، ‹گەپ› تۇيغۇنى ئاسىيلىقى بىلەن يوققا چىقىرىدۇ. بىز بۇ دەمدە يەنە ‹گەپ› نىڭ «ئالدىشى» غا دۇچار بولىمىز. يەنە بىر تەرەپتىن  شائىر شېئىرنى «يازدى» دېگەندە، شېئىر يازارمەننىڭ كونترۇللىقىغا ئۆتۈپ كېتىدۇ.  شائىرنىڭ كونتروللىقىغا ئۆتۈپ كەتكەن «تۇيغۇ» بىرلەمچە ئەمەس، ئىككىلەمچە سالاھىيەتكە ئېرىشىپ، ئۇنىڭدىكى ئاۋاز دەخلىگە ئۇچرايدۇ. تەبىئەت تەبىئەتلىك سالاھىيەتتە ئەمەس، يازارمەن تەرىپىدىن بۇرمىلانغان «تەبىئەت» كە ئايلىنىدۇ .  بۇ يەردە بىزگە تاپشۇرۇلغىنى «قايتا پىششىقلانغان» ئۆزى ئەمەس بىر «يازما» ، خالاس. بىز ئىزدەۋاتقان شېئىرچۇ ؟ ئۇ بىزنىڭ تۇيغۇمىزدا ! ئۇ( شېئىر ) بىزدىن يېزىشنى ئەمەس، ئەكسىچە ئۇقۇشنى تەلەپ قىلىدۇ. تۇيغۇنى ئۇقۇش ئەسلىدىكى شېئىرغا بولغان يېقىنلىشىشنىڭ سەنئەتلىك يولى. « يېزىش» شۈبھىسىزكى ، ئىدىيە توقۇشتەك بىنورمال بولغان خاھىشنى كەلتۈرۈپ چىقارسا، « ئوقۇش» بۇ خىل بىنورماللىقنى چەتكە قاققان بولىدۇ. شېئىرغا ئىدىيە يۈكلەندى دېگەنلىك، شېئىرغا شېئىر قۇبۇل قىلمايدىغان « يۈك» نى ئارتىپ قويىدۇ. بۇ « يۈك » نېمە ؟ بىز دەۋاتقان، شېئىر بىلەن ھىچقانداق مۇناسىۋىتى بولمايدىغان «تەربىيەۋى رولى». ئۇيغۇر ھازىرقى زامان شېئىرىيىتى ئاساسەن دېگۈدەك ئەنئەنىۋى رولىنىڭ قۇربانىغا ئايلاندى. شېئىر ئادەم تەربىيىلەمدۇ ؟ بۇنىڭغا پەقەت « ياق! » دەپلا جاۋاب بېرىمىز. پىكىرنى كەڭرەك دېگىنىمىزدە، ئەدەبىياتمۇ ئادەم تەربىيىلىمەيدۇ ! ئادەم تەربىيىلەشنى« ئۈستىگە ئالغان ئەدەبىيات » ئەدەبىيات ئەمەس ! ناۋادا ئەدەبىيات ياكى شېئىرغا شۇنداق « يۈك » ئارتىلىدىغان بولسا، دىن بىلەن ئېتىكا ئۆزىنىڭ فونكىسىيىلىك رولىنى يوقىتىپ، ئەدەبىياتقا ئايلىنىدۇ. بۇ ئەدەبىيات يا ئەدەبىياتقا يا دىنغا ۋەياكى ئېتىكىغا ئوخشىمايدىغان «ئەدەبىيات» بولۇپ شەكىللىنىدۇ. بىز بۇ يۆلىنىش بويىچە ئۇيغۇر شېئىريىتىگە قارايدىغان بولساق، بىزنىڭ شېئىر بىلەن شائىرغا بولغان«تەلەيسىز» لىكىمىز ئاشكارىلىنىدۇ .

ئوسمانجان ساۋۇت ئۇيغۇر شېئىرىيىتىدە ھەممىنىڭ ئېتىراپىغا ئېرىشكەن شائىر. پىراففىسور، دوكتۇر غەيرەتجان ئوسمان « ئۇ تىلدىن قېلىۋاتقان سۆزلەرنى شېئىر ئارقىلىق ساقلاپ قالغۇچى» دېسە، شائىر ئادىل تۇنىياز « ئۇ بۇزۇلماس ئالماش قاپىيلەر ئىچىدە ئۇسسۇل ئويناۋاتقان رەققاس» دېگەن ئىدى. ئوسمانجان ساۋۇت توغرىسىدا يەنە پىراففىسور، دوكتۇر يېتەكچىسى ئازات سۇلتان « ئۇيغۇر ھازىرقى زامان شېئىرىيىتىدىكى ئالدىنقى قاتاردىكى شائىر » دەپ تەرىپلىگەن. ئۇنداقتا، « خەلقنىڭ ئىتراپىغا ئېرىشىش » بىلەن « شائىرنىڭ كىملىكى » نىڭ ئانچە مۇناسىۋىتى يوقمۇ  ـ نېمە ؟ بىزنىڭ خەلقىمىز كىملىكى يوق شائىرغا تون كىيدۈرىدىغان دەرىجىدە نادانمۇ؟ ئوسمانجان ساۋۇت « شېئىرنىڭ مەقسىتى ئادەملەرنىڭ قەلبىگە مۇھەببەت ئۇرۇقى چېچىش» دېگەن ئىدى. ئۇنىڭ بۇ سۆزىدىن ‹ گەپ › بىلەن ‹ سۆز › نىڭ شېئىردىكى ئورنىغا ئەمەس، ئەلگە نەپ بېرىدىغانلىقىغا بەكرەك ئەھمىيەت بەرگەنلىكىنى بىلىمىز. مېنىڭچە، بۇ قاراشلارنىڭ شېئىر ئۈچۈن قانچىلىك ئەھمىيىتى باردۇر؟ئۇيغۇ شېئىريىتى بىلەن ئۇيغۇر ئۇقۇرمەنلىرىنىڭ قاتلاملىق مۇناسىۋىتى « شائىرنىڭ كىملىكىبىلەن بىۋاستە مۇناسىۋەتلىك. بىزنىڭ شېئىرىيەت تارىخىمىز  سەنئەتنىڭ اشقاتۈرلىرىگە قارىغاندا بىر قەدەر  ئۇزۇن. بىز مۇنبەت فولكلور  تۇپرىقىغا ئىگەبولغانلىقىمىزئۈچۈن ، بىزنىڭ يازما ئەدەبىياتىمىز  «سۈت ئانا» سىنىڭ « پەپىلىشى»دە  شېئىرنىمەركەز قىلىپ، ئۆرلەش بىلەن چۆكۈشنىڭ تەكرارلىقىنى ياراتقان. زاماننىڭئالدىغاسىلجىشى بىلەن شېئىرنىڭ روھقا چۆكۈشى ماس مۇناسىۋەت ھاسىل قىلالمىغانبولسىمۇ،بىز  بۈگۈنكى دەۋر ئۇيغۇر شېئىريىتنىڭ « تېنى »گە ئېرىشتۇق. « ئاممىباب شائىر»دىگەن بۇ  ئاتالغۇ بىزنىڭ شېئىر ئىستىمالىمىزدا 20ئەسىرنىڭ 80-يىللىرىنىڭ كېيىنكى ېرىمىدىنوخشىمىغان پىكىر ئېقىنىدا ئۆز سايىسىنى بېيىتىپ باردى. بىز بۇئاتالغۇنىڭ قانداق ئارقاكۆرنۈشكە ئىگە ئىكەنلىكى توغرىسىدا تولۇق مەلۇماتقا ئىگەبولالمىدۇق. لېكىن ،ئىجادىيەت ئەمەلىيىتى شۇنى دەلىللىدىكى، بۇ تىپتىكىشائىرلار  تۇرمۇشنى شېئىرى شەكىلدەبايان قىلىش بىلەن ئۇيغۇر شېئىريىتىگە شېئىرىيەت ايانچىلىقىنى تەقدىمقىلدى.  ئۇلار  شېئىرنى پۈتۈنسۈرۈك ھەزىم قىلىشنىڭ يېڭى لىنىيەسىنى يراتقاندەك كەيپىياتتاشائىرلىق بۇرچقا ئېرىشتى. تەپەككۇر ئېلىپ كېلىدىغان ئەقىل ساپاسىدىنئۆزىنى چەتكەئېلىشقا ئادەتلەنگەن ئوقۇرمەنلەر قاتلىمى ئىچكى قاتلىمىبولمىغان تاشقى بايانغا كۆنۈكتى. شائىرنىڭ قىسقىغىنا ھاياتىنىڭ ئۆزىدىنئاشمايدىغانلىقىدىن ئىبارەت بىر ھەقىقەت كۆزىگەتىنىپ كەتكەن توپا-چاڭدا ھالسىرىدى. قىزىق ھادىسە شۇكى، بىزنىڭ شائىرلىرىمىزتۇرمۇش ئۈگىنىشكە ئۆتۈپ، ئۆزىنى شېئىرنىڭسىرتىدا قالدۇردى.  « چۇقۇم شېئىر يېزىشكېرەك !»  بۇ شۇئار  شېئىرنىڭ تەبىئىيلىكىنىيوققا چىقىرىپ، شېئىرنى مىخانىكىلاشتۇرۇپ،شېئىر بىلەن شائىرنىڭ ئارىلىقىنىيىراقلاشتۇرۇشلا ئەمەس، بەلكى شېئىر بىلەن رېتىمنىڭمۇناسىۋىتىنى  « قاپىيە » گەئۆتكۈزۈپ بەردى. بۇ يەردە شۇنى ئىزاھلايمىز، قاپىيەنىشېئىرھەرگىز چەتكەلېكىن قاپىيە شېئىرنىڭ ئىچكى ئالاھىدىلىگى ئەمەس،بەلكىتاشقىئالاھىدىلىگى. بۇ ئالاھىدىلىك شېئىرنى چۇقۇمكى مۇئەييەن ئاھاڭدارلىققائىگەقىلىشتىن تاشقىرى ، سۆزنىڭ  مەنىسىزلىكتىكى مەنىسىنى ئوقۇرمەنلەرگەئاڭلىتىشىسالاھىيىتىگە ئىگە بولىشى كېرەك.  « ئاممىباب شائىر » لار  ئوقۇرمەنلەرگە قارىتاقاپىيىگەقاراپلا شېئىرغا باھا بىرىشتىن ئىبارەت شېئىرىيەت ئىستىتىكىسىغا ماس بولمىغانبۇ  « ئويۇن» دا  نېمىگە ئېرىشتى ؟  سۆزسىزكى، بىرىنچىدىن، شېئىرنى شېئىر تېنىدىنئايرىپ تاشلىدى. ئىككىنچىدىن، شېئىرنى مەزمۇن ئۈچۈن قۇربان بولغان گەپ دۆۋىسىگەئايلاندۇردى. ئۈچۈنچىدىن، ئوقۇرمەنلەرنى شېئىردىن مەزمۇن ئىزدەشتىن ئىبارەت شېئىرىيەتئىستىتىكىسىغا ماس بولمىغان غەيرى ئىستىتىكىغا ئىگە قىلدى. تۆتىنچىدىن، ھاياتىدا بىرمىسرا شېئىر يېزىپ باقمىغان بولسىمۇ، شېئىرىيەت تەنقىدچىلىكى بىلەن شۇغۇللىنىدىغانساختا ئەدەبىي تەنقىدچىلەر قوشۇنىنى بارلىققا كەلتۈردى. ئاقىۋەتتە بۇ تىپتىكىشائىرلار  شېئىرنى شېئىرغا، شائىرنى شائىرغا قەرز  قىلدى. مانا بۇ بىزنىڭ شېئىريىتىمىزدىكى «ئاممىباب شائىر » لارنىڭ شېئىريىتىمىزدە سالغان تالاپەتچىلىكىنىڭ بىر يۈزى.

بىرىنچى، سالاھىيەت. مەسىلەن، مەمىتاخۇننىڭ شەخسىي كىملىكى دېگەندەك.

ئىككىنچى، بىرلىك. مەسىلەن، مەمىتاخۇننىڭ مىللىي كىملىكى دېگەندەك.

ئۈچىنچى، ئوخشاشلىق. مەسىلەن، مەمىتاخۇننىڭ ئىدىيىۋى كىملىكى دېگەندەك.

‹‹ كىملىك » نىڭ ‹ ئوخشاشلىق › دېگەن مەنىسى يەنە كەسىپنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. مەسىلەن،« موزدوز دېگەن كىم ؟ » دېگەن سوئالغا بېرىلىدىغان جاۋاب دۇنيادىكى بارلىق موزدوزلارنىڭ كەسپى ئوخشاشلىقىغا مەركەزلەشكەن بولىدۇ.

ئەگەر بىرسى مەندىن « پۇقرا دېگەن كىم ؟ » دەپ سوئال سورىسا، مەن ئۇنىڭ سوئالىنى تۈزىتىپ قويىمەن ھەم بۇ ئادەمنىڭ ئۇيغۇر تىلىدىن چالا ساۋات ئىكەنلىكىگە گۇمان قىلمايمەن. ئەمما، تەلىيىمگە يارىشا مۇشۇ كەمگىچە مەتبۇئات ياكى ئېغىز تىلىدا بولمىسۇن « پۇقرا دىگەن كىم ؟ » دېگەن سوئالنى قويغانلار چىقمىدى. « پۇقرا دېگەن نېمە ؟ » مانا بۇ سىز سورىغان سوئالنىڭ توغرىسى. چۈنكى ئۇيغۇر تىلىدا كىم ھەم كىملەر دىگەن سوئال پەقەت جېنى بار ھەم قېنى بار جانلىقلارغا قارىتا ئېيتىلىدۇ. نېمە ۋە نېمىلەر دېگەن سوئال شەيئىلەرگە جۈملىدىن جانلىق ياكى جانسىز نەرسىلەرگە قارىتىپ ئېيتىلىدۇ. « پۇقرا » دېگەن سۆزنىڭ تەبىرىدىكى مەزمۇنىغا كىم ئەمەس نېمە دېگەن سوئال باب كېلىدۇ. چۈنكى، « پۇقرا » دېگەن ئۇقۇم كىشىنىڭ شەخسىي سالاھىيىتىنى سۈرۈشتۈرمەيدۇ، پەقەت ئىجدىمائىي سالاھىيىتىنى سۈرۈشتۈرىدۇ.

مىللىي كىملىك دېگەن ئۇقۇممۇ يېقىندىن بۇيان ئۇيغۇر تىلىدا خاتا ئىستىمال قىلىنىۋاتىدۇ. يەنى، بۇ ئۇقۇمغا قارىتا « مىللىتىڭ نېمە ؟ » دېگەن سوئال  توغرا قويۇلغان بولىدۇ. چۈنكى. مىللەت دېگەن بىر كىشىنىڭ شەخسىي سالاھىيىتىنى ئەمەس ئىجدىمائىي سالاھىيىتىنى سۈرۈشتۈرىدىغان ئۇقۇمدۇر. شۇڭا، بىر شەخسىگە نىسبەتەن مىللىتىنىڭ نېمىلىكى ھەققىدىكى ئۇقۇم مەۋجۇدكى، مىللىتىنىڭ كىملىكى ھەققىدىكى ئۇقۇم مەۋجۇد ئەمەس. ئەمدى « ئوخشاشلىق » تىكى « مەمتاخۇننىڭ ئىدىيىۋى كىملىكى » دېگەن ئۇقۇم مۇنداق ئىككى مەزمۇن بىلەن مۇناسىۋەتلىك. ئۇنىڭ بىرى، بۇ ئىدىيە كىمنىڭ ئىدىيىسى دېسەك، ئۇ چاغدا مەمتاخۇننىڭ ئىدىيىسى، دەپ جاۋاب بېرىمىز. بۇ چاغدا سوئال قويغۇچىمۇ بۇ يەردە ئىدىيىنىڭ نېمىلىكىگە ئەمەس بەلكى ئىدىيە ئېگىسىنىڭ شەخسىي كىملىكىنى سوراۋاتقان بولىدۇ. دېمەك، مەمتاخۇننىڭ ئىدىيىسىنىڭ كىملىكى دەل- مەمتاخۇننىڭ كىملىكىدۇر. شۇڭا، سوئال قويغاندا بۇ ئىدىيە كىمنىڭكى دەپ سوئال قويىلىدۇ، ئۇنىڭ يەنە بىرسى، ئىدىيەنىڭ مەزمۇنىغا ئۇيغۇر تىلىدا ھېچقاچان مەمتاخۇننىڭ ئىدىيىسى كىم ؟ دەپ سوئال قويۇلمايدۇ. پەقەت ئىدىيىسى نېمە ؟ دېگەن سوئال قويىلىدۇ. « كىم » ياكى « كىملىك » دېگەن سوئال ئۇيغۇر تىلىدا شەخسىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇكى، ھەرگىزمۇ كەسىپنى ئۆز ئىچىگە ئالمايدۇ. مەسىلەن، موزدوزلۇق دېگەن قانداق كەسىپ ياكى موزدوزلۇق دېگەن قانداق ئىش ؟ دەپ بۇ سوئال تولۇقى بىلەن سورىلىدۇ.

« شائىر دېگەن كىم ؟ » دېگەن بۇ سۇئال مۇنداق ئويلىنىشلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ: بىرىنچى، ‹ شائىر › دېگىنىمىزدە دۇنيادىكى بارلىق شائىرلارنى كۆزدە تۇتامدۇق ياكى ئۇيغۇر شائىرلىرىنىمۇ؟ مەن دۇنيادىكى بارلىق شائىرلارنى كۆزدە تۇتتۇم..ئىككىنچى، «شائىر دېگەن كىم ؟» دېگەن بۇ سۇئالغا « شائىر شېئىر يازىدىغان ئادەم » دەپ جاۋاب بېرىمىز. « شائىر شېئىر يازىدىغان ئادەم » دېگەن بۇ سۇئال « ئادەم نېمىنى يازغاندا شېئىر يازغان بولىدۇ ؟» دېگەن يەنە بىر سۇئالنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ . دېمەك،‹ نېمىنى يېزىش › ئادەمنىڭ شېئىر يازغان - يازمىغانلىقىنى، ئاندىن، ئۇنىڭ شائىر بولغان - بولمىغانلىقىنى بەلگىلەيدۇ. يەنى، ‹ نېمىنى يېزىش › شائىرنىڭ كىملىكىنى بەلگىلەيدىغان ئۆلچەمگە ئايلىنىدۇ .ئۈچىنچى، مەن دۇنيادىكى بارلىق شائىرلارنى كۆزدە تۇتقانلىقىم ئۈچۈن، ‹ نېمىنى يېزىش› تىكى ‹ نېمە › نىڭ، يەنى،‹ يېزىلمىنىڭ نېمىلىكى › نىڭ مىللىيلىك چەمبىرىكىدىن ھالقىپ (شائىر قوللانغان تىلدىن باشقا)، ئىنسانىيلىق چەمبىرىكىگە تەۋە بولغان خۇسۇسىيەت ئىكەنلىكىنى مۇئەييەنلەشتۈردۈم.ۆتىنچى، يېزىلمىنىڭ (ياكى دېيىلمىنىڭ) ئىنسانىي خۇسۇسىيىتىنى دۇنيادىكى بارلىق شائىرلارنىڭ ئوخشاشلىقى ۋە بىرلىكىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان ئامىل سۈپىتىدە ئۇلارنىڭ كىملىكىگە ئورتاق ئۆلچەم قىلدىم. بەشىنچى، ئىنسانىي خۇسۇسىيەتكە ئىگە بۇ دېيىلمە ئۆز ئىچىگە ئالغان مەنىنىڭ شەخسىي خاھىش ئەمەس، بەلكى،  ئومۇمىيلىققا ئىگە ئىكەنلىكىنى، ھەمدە، ئۇنىڭ (دېيىلمە ئۆز ئىچىگە ئالغان مەنىنىڭ) ئاپتورلۇق ھوقۇقىنىڭ شائىرغا تەۋە ئەمەس، بەلكى، شائىر تەۋە بولغان ئەدەبىي مىراسقا تەۋە ئىكەنلىكىنى، شۇنداقلا، ئۇنىڭ (دېيىلمە ئۆز ئىچىگە ئالغان مەنىنىڭ) مەنبەسىنىڭ ھەرقانداق بىر ئېتىقادچىلىق ياكى ھەقىقەت ئەمەس، بەلكى، مەنىسىزلىك ئىكەنلىكىنى مۇئەييەنلەشتۈردۈم. ئالتىنچى، مەن شائىرلىقنىڭ مانا مۇشۇنداق كىملىك ئۆلچىمىنى ئوتتۇرىغا قويغان ئاساستا، ئوسمانجان ساۋۇتقا ئوخشاش شائىرلىرىمىزغا باھا بېرىشكە ئۇرۇندۇم. ئەگەر بۇنى مۇۋاپىق ئۆلچەم ئەمەس دەپ قارىسىڭىز، ئۇ چاغدا، سىزمۇ بۇنىڭغا ئوخشىمايدىغان يەنە بىر ئۆلچەمنى ئوتتۇرىغا قۇيۇشقا تامامەن ھەقلىق! ئەگەر‹ ۋەزىن ۋە قاپىيە› نى شائىرنىڭ كىملىكىگە ئۆلچەم  قىلساق، ئۇ چاغدا: بىرىنچىدىن، دۇنيادىكى بارلىق شائىرلار كۆزدە تۇتىلىدۇ. چۈنكى، ‹ۋەزىن ۋە قاپىيە› ئۇيغۇر شېئىرىيىتىگىلا ئەمەس، دۇنيا شېئىرىيىتىگە ئورتاق ھادىسە. ئىككىنچىدىن، سۆزنى‹ ۋەزىن ۋە قاپىيە › لىك يېزىش، يەنى،‹ نېمىنى يېزىش› ئەمەس،‹ قانداق يېزىش › شائىرنىڭ كىملىكىنى بەلگىلەيدىغان ئۆلچەمگە ئايلىنىدۇ. مۇنداقچە قىلىپ ئېيتقاندا، ‹ شېئىرنىڭ نېمىلىكى› ئەمەس، ‹ شېئىرنىڭ قانداقلىقى› شېئىر ئىجادىيىتىدىكى بىرلەمچى ئامىلغا ئايلىنىدۇ. ئۈچىنچىدىن، ‹ ۋەزىن ۋە قاپىيە › دۇنيادىكى بارلىق شائىرلارغا ئورتاق بولغانلىقى ئۈچۈن، ‹ قانداق يېزىش› تىكى ‹ قانداق › نىڭ، يەنى، ‹ يېزىلمىنىڭ قانداقلىقى› نىڭ مىللىيلىك چەمبىرىكىدىن ھالقىپ (شائىر قوللانغان تىلدىن باشقا)، ئىنسانىيلىق چەمبىرىكىگە تەۋە بولغان خۇسۇسىيەت ئىكەنلىكى مۇئەييەنلەشتۈرىلىدۇ. 4 تۆتىنچىدىن، ‹ ۋەزىن ۋە قاپىيە›نىڭ بۇنداق ئىنسانىي خۇسۇسىيىتى دۇنيادىكى بارلىق شائىرلارنىڭ ئوخشاشلىقى ۋە بىرلىكىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان ئامىل سۈپىتىدە ئۇلارنىڭ كىملىكىگە ئورتاق ئۆلچەم قىلىنىدۇ.بەشىنچىدىن،  ‹ۋەزىن ۋە قاپىيە›  شەخسىي خاھىش ئەمەس، بەلكى،  ئومۇمىي ھادىسە، ھەمدە، ئۇنىڭ ئاپتورلۇق ھوقۇقى شائىرغا تەۋە ئەمەس، بەلكى، شائىر تەۋە بولغان ئەدەبىي مىراسقا تەۋە، يەنى، ‹ ۋەزىن ۋە قاپىيە› شائىر ياراتقان يېڭىلىق ئەمەس، شائىردىن بۇرۇن بار بولغان ئەنئەنە. بىراق، ئۇ ‹ۋەزىن ۋە قاپىيە› ھەرگىزمۇ ئۆزگەرتكىلى بولمايدىغادن مۇقەددەس قانۇن ياكى ھەقىقەت ئەمەس، شۇڭا ئۇمۇ شائىرنىڭ كىملىكىگە مەڭگۈلۈك ئۆلچەم بولالمايدۇ. يۇقارقى ئويلىنىشىمنى مۇنداق ئىزاھلاپ باقاي: بىرىنچى، ئۇيغۇر شائىرلىرىنىڭ ئەدەبىي مىراسىنىڭ چەكلىكلىكى. يەنى، بۇ ئەدەبىي مىراسنىڭ پەقەت ئۇيغۇر ئەدەبىياتى بىلەنلا چەكلىنىپ قېلىپ دۇنيا ئەدەبىياتىغا قاراپ كېڭىيەلمىگەنلىكى. بۇنىڭدىكى ئاساسلىق سەۋەب – دۇنيا ئەدەبىياتىنىڭ بىزدىكى تەرجىمىسىنىڭ نامراتلىقى. ئىككىنچى، ئۇيغۇر شائىرلىرىدىكى تەپەككۇر قابىلىيىتىنىڭ ئاجىزلىقى. بۇنداق قابىلىيەت ئادەتتە ئۆزى ئۈستىدە ئويلانغان ئادەمدە يېتىلىدۇ. ئەپسۇسكى، بۈگۈنكى ئۇيغۇرلار تېخىچە ئۆزلۈك ھەققىدە تەپەككۇر يۈرگۈزۈپ باققان خەلق ئەمەس. ئۈچىنچى، ئۇيغۇر شائىرلىرىدىكى ئىدىيىۋى قاتماللىق. ئۇيغۇرلار ئادەتتە مۇتلەق ھەقىقەتكە ئىشىنىدۇ. بۇنداق ئىشەنچدە گۇمانغا، نىسپىيلىككە ، مەنىسىزلىككە ئورۇن يوق. ‹ كىملىك › كەڭرى مەنىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا، ھازىرنى رەت قىلىش بىلەن باشلىنىدۇ. بۇ پەقەت سىياسىي ۋە ئىجدىمائىي ‹ ھازىر › لا ئەمەس ، ئەڭ مۇھىمى ، ‹ ئېپىستىمولىگىيىلىك ھازىر › دۇر. تۆتىنچى، ئۇيغۇر شائىرلىرىدىكى ھاياجانلانغۇچى ئاڭ. بۇنداق ئاڭنى يېتىلدۈرۈشتە ئۇيغۇر مىللىي كىملىكى ۋە تەقدىر ھەققىدىكى تەشۋىش ئاساسلىق رول ئوينايدۇ. بۇ ئاڭ ھەرقايسى ساھالەردە، بولۇپمۇ ئەدەبىيات – سەنئەت ساھەسىدە ساقچىلىق ۋەزىپىسىنى ئۆتەيدۇ. مۇشۇ سەۋەبتىن، ‹  شائىرنىڭ كىملىكى › ھەققىدە ئىزدىنىۋاتقان بۇ تېمىمىزدىمۇ ئۇنىڭ ئاياغ تېۋىشىنى ئېنىق ئاڭلىماقتىمىز.

شېئىر چوقۇم خەلقنىڭ سەۋىيىسىدىن ھالقىپ كەتمەسلىكى كېرەك. بۇ چاقىرىق پەقەت شېئىرىيەت ھەققىدە قاپىيە يادقا ئېلىشتىن باشقا تەييارلىقى بولمىغان كىشىلەر توپىنىڭ شوئارى. بىز بۇ شوئارنى « سەنئەت ئارقىلىق مەزمۇن ئىپادىلەش » ئېقىمىدىكى سەۋەب – نەتىجىلىك مۇناسىۋەتكە تايانغان » شائىرلارنىڭ يۈرەك سۆزى دېگەندىن كۆرە، ئۆزى ھەم ئۆزگىنى ئالداشتىكى ساقتا نىقابى، دېگىنىمىز ئەمەلىيەتكە ئۇيغۇن. نېمىشقا شۇنداق دەيمىز؟ بىز يۇقارقى شوئارنى دىققەت بىلەن كۆزىتىدىغان بولساق شائىر بولغۇچى مەلۇم بىر تېمىدا شېئىر يازماقچى بولسا، ئالدى بىلەن بۇ شېئىرنى ئوقۇيدىغان ئوقۇرمەنلەر قاتلىمىنىڭ ئوتتۇرىچە سەۋىيىسىنى ئۆلچەپ ئاندىن ‹ ئاتالمىش شېئىر › نى يازىدىكەن. قېنى، ‹‹ ئاممىباب شائىر ›› لار ئۈچۈن بارلىقىنى ئاتاپ، ئۇلارنى ئۇيغۇر شېئىرىيىتىنىڭ سىمىۋولى قىلماقچى بولغانلار ئويلاپ بېقىڭلار؟ شېئىر بۇ دەرىجىدە  مېخانىكىلىق ئالاھىدىلىككە ئىگە تىل سەنئىتىمۇ؟ ئەقىل ئېگىلىرىمۇ قايمۇقىدىغان بىر مەسىلە شۇكى-شېئىر يېزىشتىن ئاۋۋال ئوقۇرمەننى كۆز ئالدىغا كەلتۈرۈش. شائىرلار قوشۇنىدىكى ئۆزىنى يېڭىلىماسلىقتىن كېلىپ چىققان ئاقىۋەت ‹‹  ئاۋامچە تەپەككۇر ›› نى  سەھنىگە ئېلىپ چىقتى. دۇنيانىڭ قايسى بىر يېرىدە بۇنداق ئاتالغۇنىڭ بارلىقىغا ئىنساننىڭ ئەقلى يەتمەيدىغان بۇ رېئاللىققا نېمە دېگۈلۈك؟ « ئاممىباب شائىر » لارنىڭ تەپەككۇرى بىلەن « ئاۋامچە تەپەككۇر » نىڭ ئۇپۇقتىكى بىردەكلىكى ئۇيغۇر شېئىرىيىتىنىڭ تەرەققىياتى بولىدىغان بولسا، بىزدە قاپىيىدىن باشقا ھېچقانداق شېئىرىي تەييارلىق بولمىغان شائىرلىرىمىزنى دۇنيا شېئىرىيىتىنىڭ قايسى بۇلۇڭىدا نۇسرەتكە تەييارلايمىز؟ شائىر شېئىر ياراتقاندا ئۆزىنى بوغۇپ تاشلاش بەدىلىگە باشقىلار ئۈچۈن شېئىر يېزىشى، ئوقۇرمەنلەر قاتلىمىنىڭ شائىردىن ئۆزى چۈشەنگۈدەك شېئىر تەلەپ قىلىشى ماھىيەتتىن ئېلىپ ئېيتقاندا، ئۇيغۇر بۈگۈنكى دەۋر شېئىرىيىتىنىڭ ئاساسىي ھالىتى، يەنە كېلىپ ئوقۇرمەننىڭ شائىرنى ئۆز مۇئەسسەسىگە ئايلاندۇرىشىدۇر. ئوقۇرمەن ئۈچۈن تەپەككۇر بوشلۇقى قالدۇرغان شائىرنىڭ چوقۇم ئانا تىلىدا شۇ تىلىدىكىلەر ئۈچۈن« شېئىرنى  تەرجىمە قىلىش » ئۇيغۇر بۈگۈنكى دەۋر شېئىرىيەت ئاسمىنىنىڭ زۇلمەتكە ھازا ئېچىشىدۇر، خالاس.

شېئىر « گۇڭگا » بولمايدۇ. بۇنىڭغا بىز شۇنداق دەپ قالپاق كىيدۈردۇق. كەمچىلىككە تولغان دەۋرگە پەقەت شېئىرلا ھاياتلىق ئاتا قىلىدۇ. مەۋجۇتلۇق ئۆزىنى يوقىتىپ قويدى. ھومېر ئاشۇ يىراقتىكى ۋەھىيلەرنى يەنى مەۋجۇتلۇق يىلتىزى تەرىپىدىن كەلگەن ۋەھىيلەرنىڭ تېۋىشىنى ئاڭلىدى. بۇ يىراقتىكى تېۋىشلار ئىنسانلارنىڭ ئۆز مەۋجۇتلۇقىنى تېپىۋېلىشىنى ئۆزلۈكسىز تەقەززا قىلدى. مانا بۇ شېئىرنىڭ زامان- ماكاندىن ھالقىپ داۋام قىلىدىغانلىقىنىڭ يارقىن نامايەندىسى. تەپەكككۇر نامراتلىقى ئۇيغۇر شېئىرىيىتىنىڭ بىر ئىزىدا سەكرىشىگە سەۋەبچى بولدى. تار تەپەككۇر بىلەن قوراللانغان تالاي شائىرلىرىمىز تەپەككۇر چوڭقۇرلىقىغا ئىگە غەربتىكى ئاۋانگارت شائىرلارنىڭ شېئىرلىرىنى ئەقىلگە سىغدۇرالمىدى. بۇ خۇددى قۇياش بىردىنلا باشقا ياقتىن چىققاندەك ئەنئەنىۋى چۈشەنچىلىرىمىزنىڭ شۇنداقلا سېۋىت ئىتتىپاقىچە نەزىرىيە تەپەككۇرىمىزنىڭ ئۇلىنى تەۋرىتىپ قويدى. بىز چوقۇم شېئىرنى سۆيىمىز دەيدىكەنمىز بۇ رېئاللىقىنى قۇبۇل قىلىشىمىز كېرەك.
    - 90-يىللارنىڭ كېيىنكى يېرىمىدىن باشلاپ بىزنىمۇ ئۆز ئېچىگە ئالغان مىڭلىغان شېئىر ھەۋەسكارلىرىنى جەلىب قىلىۋالغان سۆيۇملۈك شائىرىمىز ئادىل تۇنىيازمۇ ئىجادىيەتتە بۆلەكچە كۆرىنەرلىك قىياپەتتە ‹‹نىسبىيلىك، مەنىسىزلىككە قەتئى يول قويمايدىغان ئېپىستېمولوگىيىلىك ھازىر›› غا قارشى ئىجادىيەت خاھىشىنى تولۇق گەۋدىلەندۇردى دەپ قارايمەن.مۇشۇ مەنىدىن  ئېيىتقاندا ئادىل تۇنىياز، غوجىمۇھەممەت مۇھەممەت قاتارلىق شائىرلارنىڭ « چوققا ›› لىقىغا قانداق قاراش، يەنە بىزنى ئۆمىدسىزلەندۇرگەن شائىرلىق كىملىكىگە قانداق باھا بىرىش مۇمكىن؟

-  سىز يۇقۇرىدا ئوتتۇرىغا قويىۋاتقان نۇقتىنى چۈشەنگەندەك قىلىمەن.

ئەگەر خاتالاشمىسام، سىز مېنىڭ نېمە دەۋاتقانلىقىمنى تازا ئاڭقىرالمىغاندەك قىلىسىز . بولۇپمۇ مۇنداق ئىككى مەسىلىدە:

  بىرىنچى، ئادىل بىلەن غوجىمۇھەممەدنىڭ باشقا ئۇيغۇر شائىرلىرىغا سېلىشتۇرىلىشى ئۇيغۇر شېئىرىيەت قاتلىمىنى ئاساس قىلغان بولسا، شائىرلىق كىملىك مەسىلىسىدە دۇنيا شېئىرىيەت قاتلىمى ئاساس قىلىندى. شۇڭا، ئالدىنقى قاتلامدا قەد كۆتۈرۈپ تۇرغان چوققىلار كېيىنكى قاتلامدا كۆرۈنمەي قالغان. مېنىڭچە، بۇ ھەيران قالارلىق ئىش ئەمەس.

ئىككىنچى، ئادىل تۇنىيازدەك بىر تەقۋا ئادەمنىڭ ئىدىيىسىنى مەنىسىز تەپەككۈر بىلەن سۈپەتلىگەنلىكىڭىزگە قارىغاندا، سىز بىر بولسا ئادىلنى، بىر بولسا مەنىسىزلىكنى تازا چۈشىنىپ كەتمەيدىغاندەك قىلىسىز!

-نەزىرىمدىكى ئادىل تۇنىيازنىڭ ئىدىيىسىنى سىز  ئېيىتقاندەك قانداقتۇر  مەنىسىز تەپەككۇر دەپ چۇشىنىۋالغىنىم يوق. ئادىل تۇنىيازنىڭ ئۆزتىلى بىلەن ئېيىتقاندىمۇ ‹‹شېئىر- مەنە سەپىرى . شېئىر-مەدەنىيلىشش جەريانىدا يوقىتىپ قويغان ھېسسياتىمىزنى قايتۇرۇپ بىرىدۇ، قولدىن كەتكەن ۋە جەزمەن ئېرىشىدىغان نەرسىلىرىمىزدىن بېشارەت بىرىدۇ.›› بۇيەردىكى مەنە خاتا چۇشەنمىسەم : شائىر نەزىرىدىكى -ئاللاھنى، شېئىربولسا ئاللاھ تۇرمۇشىمىزغا ئاتا قىلغان قىممەتنى ئىزدەش   جەريانىنى كۆرسىتىدۇ. شۇڭىمۇ ئادىل تۇنىيازنىڭ پۇتۇن ئىجادىيىتىدە مۇتلەق ھەقىقەت(تەڭرى)گە بولغان تەلپۇنۇش ، يالغۇزلۇق چىرماپ تۇرغان دەقىقىلەردىمۇ ئەنە شۇ مەنا ئېچىدە  كىرىزس تۇيغۇسى ئېلىپ كەلگەن مەنىسىزلىككە ئورۇن قالدۇرماسلىقى، ھەمىشە ئۆزىنى ئاللاھنى ئۆزئېچىگە ئالغان زور كوللىكتىپ ئېچىدە ھېس قىلىشى. ئائىلىدىكى ئۇششاق تەپسىلاتلاردىن ، بىر قەۋىم دۇچ كېلىۋاتقان مەڭگۈ ھەل بولمايدىغان مەسىلىلىرىگىچە تەپەككۈر يۇرگۈزۇپ ، ھوزۇرلۇق مىسرالارغا ئايلاندۇرۇپ ، ئاڭا گۇمان ۋە نېسبىيلىككە ئورۇن قالدۇرمايدىغان دىنى خاھىشىنى سىڭدۈرگەنلىكىنى كۆزدە تۇتقانىدىم. مېنىڭ يۇقارقىلارنى  بۇ يەردە قەيىت قىلىپ ئولتۇرۇشۇمدىكى سەۋەپ : ئادىل تۇنىيازدىكى بۇھال  دەۋرىمىزدىكى بىر تۈركۈم ياش قەلەم كۈچلىرىگە زور تەسىر قىلىپ مەلۇم خاھىشچانلىقنى پەيدا قىلدى.. مېنىڭچە يۇقىرىدا ئوتتۇرىغا قويۇلغان ‹‹ ئېپىستىمولۇگىيىلىك ھازىر » دېگەن ئاتالغۇنى مېنىمۇ ئۆز ئېچىگە ئالغان تالاي شېئىر ھەۋەسكارلىرى ھېچقانچە چۇشەنمىگەن بولسا كېرەك، ھالبۇكى سىز ئوتتۇرىغا قويغان بۇھال بىزدە خاھىشچانلىققا ئايلانغان ‹‹مەنە سەپىرى›› دىن بەلگىلىك قارمۇ قارشىلىق ھاسىل قىلغان بولسا كېرەك.

-ماۋۇ ئىنكاسىڭىزدىن سىزنىڭ ئادىل تۇنىيازنىمۇ، مەنىسىزلىكنىمۇ ئوبدان چۈشىنىدىغانلىقىڭىزنى بايقىدىم، ئالدىنقى گەپلىرىم ئۈچۈن سىزدىن ئەپۇ سورايمەن ! بىراق، ماۋۇ ئىنكاسىڭىزدىكى « ئادىل تۇنىيازنىڭ پۇتۇن ئىجادىيىتىدە مۇتلەق ھەقىقەت(تەڭرى)گە بولغان تەلپۇنۇش ، يالغۇزلۇق چىرماپ تۇرغان دەقىقىلەردىمۇ ئەنە شۇ مەنە ئىچىدە  كىرىزس تۇيغۇسى ئېلىپ كەلگەن مەنىسىزلىككە ئورۇن قالدۇرماسلىقى، ھەمىشە ئۆزىنى ئاللاھنى ئۆزئېچىگە ئالغان زور كوللىكتىپ ئېچىدە ھېس قىلىشى، ئائىلىدىكى ئۇششاق تەپسىلاتلاردىن ، بىر قەۋىم دۇچ كېلىۋاتقان مەڭگۈ ھەل بولمايدىغان مەسىلىلىرىگىچە تەپەككۈر يۈرگۈزۈپ ، ھوزۇرلۇق مىسرالارغا ئايلاندۇرۇپ ، ئاڭا گۇمان ۋە نېسبىيلىككە ئورۇن قالدۇرمايدىغان دىنى خاھىشىنى سېڭدۈرگەنلىكىنى كۆزدە تۇتقانىدىم » دېگەن بايانىڭىز بىلەن ئالدىنقى قارىشىڭىزدىكى « سۆيۈملۈك شائىرىمىز ئادىل تۇنىيازمۇ ئىجادىيەتتە بۆلەكچە كۆرىنەرلىك قىياپەتتە ‹‹ نىسبىيلىك، مەنىسىزلىككە قەتئى يول قويمايدىغان ئېپىستېمولوگىيىلىك ‹ ھازىر› غا قارشى ئىجادىيەت خاھىشىنى تولۇق گەۋدىلەندۇردى دەپ قارايمەن » دېگەن بايانىڭىزنىڭ ئوتتۇرىسىدا زىتلىق بارلىقىنى كۆرىۋېلىش تەس ئەمەس. قانداقلا بولسۇن، مېنىڭ ئۇيغۇر شائىرلىرىدىكى ئىدىيىۋىي قاتماللىق ھەققىدە ئېيتقان « ئۇيغۇرلار ئادەتتە مۇتلەق ھەقىقەتكە ئىشىنىدۇ. بۇنداق ئىشەنچتە گۇمانغا، نىسبىيلىككە، مەنىسىزلىككە ئورۇن يوق.  ‹كىملىك›  كەڭرى مەنىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا، ھازىرنى رەت قىلىش بىلەن باشلىنىدۇ. بۇ پەقەت سىياسىي ۋە ئىجتىمائىي‹ھازىر› لا ئەمەس، ئەڭ مۇھىمى، ئېپىستېمولوگىيىلىك ‹ھازىر› دۇر » دېگەن قارىشىم ئادىلنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

ئەمدى، سىز ئەسكەرتكەن ‹ مەنە سەپىرى › گە كەلسەك، ئۇ ھەرگىزمۇ ‹ مەنىسىزلىك › بىلەن بەلگىلىك قارىمۇ - قارشىلىق ھاسىل قىلمايدۇ. قېنى، ئېيتىپ بېقىڭچۇ، ئەگەر ئالدى بىلەن مەنىسىزلىكنى مۇئەييەنلەشتۈرمىسىڭىز، قانداقسىگە مەنە سەپىرىگە ئاتلىنىسىز؟ سىزنى مەنە قايغۇسىغا بەند قىلغان ئامىل ئەسلىدە مەنىسىزلىك بولماي نېمە؟ نېتچىنىڭ « بىز دۇنياغا مەنە ئاتا قىلىش ئۈچۈن كەلدۇق » دېگەن سۆزىدە دۇنيانىڭ مەنىسىزلىكى ئالدىن مۇئەييەنلەشتۈرۈلگەن ئەمەسمۇ ؟  نېتچىنىڭ بۇ سۆزنى تەڭرىنىڭ ئۆلۈمىنى جاكارلىغاندىن كېيىن ئېيتقانلىقى يادىڭىزدىمۇ ؟ شۇنداقلا، دۇنيانىڭ مەنىسىزلىكى سىزدە مۇتلەق ھەقىقەت (تەڭرى)گە بولغان گۇمان پەيدا قىلماسمۇ؟ سىزنىڭ نەزىرىڭىزدىكى ھەقىقەت مۇتلەقلىقتىن نىسبىيلىككە ئاغماسمۇ؟ ئادىل تۇنىيازنىڭ نەزىرىدە تەڭرى بىردىنبىر مەنىدۇر. شۇنداق ئىكەن، يەنە « مەنە سەپىرى » گە چىقىشنىڭ نېمە ئەھمىيىتى؟! يەنە مەنە قايغۇسىدا پۇچىلىنىشنىڭ نېمە مەنىسى؟! شائىرنىڭ قايغۇسىغا سەۋەب بولغان نەرسە يوقىتىشتۇر، مەنىگە بولغان يوقىتىش. چۈنكى، ئۇنى ھەممە تەرەپتىن قورشاپ تۇرغىنى مەنىسىزلىك، ئۇنىڭ ئۈستىدە تاتىرىپ تۇرغىنى تەڭرىسىز ئاسمان!  شۇڭا، بىزنىڭ ئەسلىمىز مەنىسىزلىك، مەنە بولسا بىزنىڭ ئويغاقلىقتىكى چۈشىمىز؛ بىزنىڭ رېئاللىقىمىز مەنىسىزلىك، مەنە بولسا بىزنىڭ خام خىيالىمىز.  مەنىسىزلىكنى ئىنكار قىلمايمىز (ئىنسان ئەسلىنى قانداقمۇ ئىنكار قىلالىسۇن؟ بىراق، ئۇنى قوبۇلمۇ قىلمايمىز، ئىنسان يوقلۇقنى قانداقمۇ قوبۇل قىلالىسۇن؟)  چۈنكى، بىز بار بولۇشنى ئىستەيمىز، مەنە بىزنىڭ ئەنە شۇ بارلىقىمىز، ئۆز تۇرالغۇسىنى غايىبلىقتا تۇتقان بارلىقىمىز . مانا بۇ « مەنە سەپىرى » نىڭ ھەقىقىي مەنىسى.
   ـ مەن بىرقانچە يىل ئالدىدا ئوكتاۋىئو پازنىڭ « ھازىر ھەققىدە ئىزدىنىش» (نوبىل ئەدەبىيات مۇكاپاتىنى قوبۇل قىلىش نوتىقى) نى ئوقىغانلىقىم شۇتاپ يادىمدىن كەچتى. بۇ مەن ئەڭ قېتىرقىنىپ ئوقىغان ماقالىلەرنىڭ بىرسى بولسىمۇ  ئۇ ھەقتە پەقەت ئوكتاۋىئو پازنىڭ بالىلىقىدا يۈز بەرگەن ئىشنىڭ ئۇزاق يىللار ئۆتكەندىن كېيىن يەنى دەۋر ، شارائىت ئۆزگەرگەن ئەھۋال ئاستىدا كۆز ئالدىدىكى رېئاللىق (ھازىر) بىلەن تاسادىبى ئورتاقلىق ھاسىل قىلغانلىقى (بەلكىم بۇ تاسادىبىيلىق پازنىڭ نەزىرىدە مۇقەررەرلىك بولۇشى مۇمكىن) دەك بىر ھېكايە سۆزلىنىپ ۋاقىت ۋە نەزىرىمىزدىكى ھازىرغا قارىتا كۈچلۈك گۇمانىنى بايان قىلغانلىقى غۇۋا يادىمغا يەتتى . بۇ خىل ھازىر ئۇقۇمى بورخىس ھېكايىلىرى ۋە پاۋلو نېرۇدانىڭ نوتۇقلىرىدىمۇ گەۋدىلىنىدۇ. مەن بۇنى پەقەت ھېس قىلالايمەن ، تۈزۈك چۈشەنچە يوق.«مەنە سەپىرى » ھەققىدىكى قىسقىغىنە بايانىڭىزدىن مېنىڭ بۇ ھەقتىكى چۈشەنچەم خېلى چوڭقۇرلاشتى . مېنىڭ بۇيەردە سىزنى  مالال قىلىپ ،يەنە  تەلەپ قىلدىغىنىم  بىزدىكى ئادەت خاراكتېرلىك  ھازىر قارىشىىدىكى ساقلىنىۋاتقان پەرقلەر، يىتەرسىزلىك ۋە ئاڭسىز ھالەتلەرنى  كۆرسىتىپ   بەرگەن بولسىڭىز. خىجىللىق ئىچىدە شۇنى ئىقرار قىلىمەنكى، بىزنىڭ كىملىكىمىزنى رەت قىلىۋاتقان« ئېپىستىمولوگىيىلىك ھازىر » دېگەن ئاتالغۇ ھەققىدىمۇ مەندە ھېچقانداق تونۇش يوق. شۇڭا سىزدىن تەمەگەرلىك بىلەن جاۋاپ كۈتۇپ تۇرۇپتىمەن.

ـ ئۇيغۇرچىدىكى ‹ھازىر› دېگەن سۆزنىڭ مۇنداق ئىككى مەنىسى بار ( يەنە باشقا مەنىلىرىمۇ بار، ئەلۋەتتە): بىرىنچىسى، ئۆتكەن زامان بىلەن كەلگۈسى زامان ئوتتۇرىسىدىكى زامان. يەنى، « ئۆتمۈش، ھازىر ۋە كېلەچەك» تىكى ھازىر. ئىككىنچىسى، شۇئان. مەن ئىشلەتكەن « ئېپىستېمولوگىيىلىك ھازىر » دېگەن ئىبارىدىكى ‹ ھازىر › بىرىنچى مەنىدىكى ھازىر بولۇپ، ئوكتاۋىيو پاز تىلغا ئالغان ‹ ھازىر › ئىككىنچى مەنىدىكى ھازىر، يەنى،‹ شۇئان › دۇر.
بىرىنچى مەنىدىكى‹ ھازىر ›، ئادەتتە، كەڭ تارقالغان، ئېقىپ يۈرگەن، مەۋجۇت بولۇپ تۇرىۋاتقان، ساقلىنىۋاتقان، خاھىشقا ئايلانغان... دېگەن مەنىلەردە كېلىدۇ.

ئىككىنچى مەنىدىكى ‹ ھازىر ›، يەنى،‹ شۇئان›  بولسا پەلسەپىۋىي ئۇقۇمدۇر. بۇ ئۇقۇمنىڭ گېئومېترىيىلىك ئېنىقلىمىسى ئىككى تۈز سىزىقنىڭ كېسىشمە نۇقتىسى بولۇپ، ئۇنىڭ فىزىكىلىق ئېنىقلىمىسىنى ئىككى توك سىمىنىڭ بىر - بىرىگە تېگىپ كېتىشى دەپ كۆرسىتىش مۇمكىن. مۇشۇ ئاساستا، ‹ شۇئان › نى ئۇچقۇن ھەم پارتلاش دەپ تەسۋىرلەشكە بولىدۇ. ئۇ چاك كېتىش لەھزىسىدۇر. لەھزە ھەرگىزمۇ بىرىنچى مەنىدىكى  ‹ ھازىر › نىڭ ئەڭ كىچىك پارچىسى ئەمەس، بەلكى، ئۇ شۇ ‹ ھازىر ›نىڭ چاك كېتىشى ۋە يېرىلىشى (ئېچىلىشى) دۇر. دېمەك، ‹ شۇئان ›، ئىجادچان بىر لەھزە سۈپىتىدە،  كەڭ تارقالغان، ئېقىپ يۈرگەن، مەۋجۇت بولۇپ تۇرىۋاتقان، ساقلىنىۋاتقان ۋە خاھىشقا ئايلانغان ‹ ھازىر› دا بىر يېرىق (بوشلۇق) ھاسىل قىلىدۇ. مۇشۇ مەنىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا،‹ شۇئان›  ئۆتمۈش بىلەن كېلەچەكنىڭ كېسىشمە نۇقتىسىدۇر.

ـ «  ئاممىباب شائىر » لارنىڭ  « ئۇقۇر » دىكى ئېچىنىشلىق ھالى، ئۇلارنىڭ يەنە بىر  يۈزى . شېئىر يېزىلامدۇ ياكى خاتىرلىنەمدۇ؟ دېگەن بۇ مەسىلە ھەل قىلىنغان بولسىمۇ، ئۇزۇن مەزگىللىك قاتماللىق يەنە ئۆز سايىسىدە پىكىرنى بوغىۋاتىدۇ. بۇ نېمە ئۈچۈن؟ 19-ئەسىرنىڭ 30-يىللىرىدىن باشلانغان « ئۇيغۇر رېئالىزم » نىڭ تەدرىجى تۇرمۇشتىن يىراقلىشىشى ئاساسىي سەۋەبلەرنىڭ بىرى. بىز تېما ئېتىبارى بىلەن تىل سەنئىتىنىڭ باشقا تۈرلىرى ئۈستىدە پىكىر قىلماي، شېئىريىتىمىزنى ئاساسىي مەنبە قىلغانلىقىمىز ئۈچۈن، دېئالوگ بۇ نوقتىدا بولىدۇ. «ئاممىباب شائىر» لىرىمىز  تۇرمۇشنى ‹‹ شېئىرىي شەكىللەرنىڭ ياردىمىدە يېزىش» تىن ئىبارەت توغرا بولمىغان نەزىرىيىۋى چۈشەنچىدە ئۇزۇن مۇددەت تۇرۇپ قالغانلىقى ئۈچۈن، شېئىر بىلەن تۇيغۇنىڭ مۇناسىۋىتىنى توغرا ھەل قىلالمىدى. يەنە كېلىپ « تۇرمۇش سەنئەتنىڭ مەنبەسى » دېگەن ۋاقتى ئۆتكەن نەزىرىيە  تېخىچە پۇت دەسسەپ تۇرغانلىقى ئۈچۈن، شېئىرنىڭ ئۇپۇقتىكى كېسىشمىسى ئىچىدە گاڭگىراپ قالدى. مۇنداقچە ئېيتقاندا،  تۇيغۇ ئەركىنلىككە  ئېرىشەلمىدى. بۇنىڭ ئىپادىسى قانداق؟ ھەۋەسكارلىرىمىزدىن پىشقەدەملىرىمىزگىچە بولغان شېئىرىي ئىجادىيەتچىلەر قوشۇنىدا، « تۇيغۇ » غا مەنە يۈكلەش خاھىشى بارغانچە ئېغىرلىشىپ كەتتى. تېخىمۇ دىققەت قىلىشقا تېگىشلىك بىر ئەھۋال شۇكى، شېئىردىن خۇلاسسە چىقىرىش!  مانا بۇ تامامەن شېئىرىي خاتىرىلەشكە ئۇيغۇن بولمىغان بىر تۈرلۈك بۇزۇلۇش. شېئىر « روھنىڭ جەريانىنى خاتىرلەش »  تىن ئىبارەت سەنئەتنىڭ ئالاھىدە شەكلى.  شېئىرنىڭ سۇبيېكتىپ بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىدە، ئۇ ئاۋامنى قۇبۇل قىلمايدۇ. مۇنداقچە ئېيتقاندا، شېئىرنىڭ خەلق بىلەن مۇناسىۋىتى يوق! « خەلق ئۈچۈن شېئىر يېزىش » بىر تۈرلۈك ئالداش خارەكتىرىدىكى ئۆزنى نىقابلاش ! بىز دەيمىز، سەن خەلق ئۈچۈن ئەمەس، مۇھىمى ئۆزۈڭدىن بىر قېتىم قۇتۇلۇش ئۈچۈن ياز! سېنىڭ تۇيغۇڭدا پەقەت سەنلا بار، باشقىلار ھامان تۇيغۇڭ سىرتىدا! پىكىرنىڭ بۇ قاتلىمىدا، دېموكراتىك ئەدەبىياتنىڭ بولۇپمۇ بىز تولا زېكرى قىلغان دېموكراتىك شائىرلارنىڭ مەغلۇبىيىتى ئاشكارىلىنىدۇ. شېئىر سىياسىنىڭ ۋەزىپىسىنى ئۈستىگە ئېلىشىنىڭ ھىچقانچە زۆرۈريىتى يوق! ناۋادا شۇنداق بولىدىغان بولسا شېئىر ئۆزىنىڭ رولىنى يوقىتىپ، شۇئارغا ئايلىنىدۇ.  شۇنى بىلىمىزكى، شېئىر شۇئار ئەمەس، شېئىر- شېئىردۇر . « ئاممىباب شائىر » لار دەپ باقسۇن، سىلەر شېئىرغا قانچىلىك بەدەل تۆلىدىڭلار؟ سىلەردە ئۇقۇشماسلىقتىن كېلىپ چىققان  « ئۇقۇر»  يەنى « ساختا سالاھىيەت » سىلەرنى چۈشەپ قويغانلىقىنى بىلىشىڭلار كېرەك ئەمەسما ؟ مەن يۈرەكلىك بىلەن شۇنى دەيمەن، شېئىر ھەرگىز ئادەم تەربىيىلىمەيدۇ ! ناۋادا شېئىر ئادەم تەربىيىلەشنى مۇددىئا قىلسا، ئۇ شېئىر بولمايدۇ ! شائىر ئادەم تەربىيىلىگۈچى ئەمەس، ھەر دەقىقىدە ئۆزىنى يېڭىلاپ تۇرغۇچى ! مەن ، تەربىيەنى مۇددىئا قىلغان بارلىق شېئىرنى شېئىر ئەمەس، بىر ئەخلەت، دەپ قارايمەن! بۇ مەنىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا، بىز بۈگۈنكى دەۋر ئۇيغۇر شېئىرىيىتىدە شائىر دېگۈدەك شائىرغا بارمىقىمىز توشمايدۇ! بۈگۈنكى دەۋر  ئۇيغۇر شېئىرىيىتى بۇ ئاچچىق رېئاللققا رەھىمسىزلەرچە ئوت ئېچىشى كېرەك.

ـ مەن بەزىدە ئۆزۈمنىڭ ئەدەبىيات بىلەن شوغۇللانغۇچى بىر ئاددىي ھەۋەسكار بولۇشۇمغا قارىماي كىملەرگىدۇر ئەدەبىياتىمىز بولۇپمۇ شېئىرىيىتىمىز ھەققىدە ئاز – تولا سۆزلىگۈم كېلىدۇ. لېكىن ۋاقىت چەكلىمىسى، ئۆزۈمدىكى ئەدەبىيات بىلىمىمنىڭ قانچىلىك ئىكەنلىكى ئۆزۈمگە ئايان بولغاچ بەزىدە يەنە سۈكۈت قىلىمەن. بىراق مېنىڭ نەزىرىمدىكى بەزى ئەدەبىيات سەركەردىلىرىنىڭ بىلىپ – بىلمەي ياكى نەق مەيدا بىۋاستە ئوتتۇرىغا قويغان ئەدەبىيات نەزىرىيىلىرى ھەققىدىكى پىكىرلىرى كۆڭلۈمنى غەش قىلىدۇ. ‹ شائىرنىڭ كىملىكى › توغرىسىدىكى بۇ دېئالوگلاردىكى بىر قىسىم قاراشلار مېنى ئازراق پىكىر قىلىشقا قىستىدى. شۇنى ئالاھىدە ئەسكەرتىمەنكى، مەيدانغا چۈشكەنا ئادەم ئۇسسۇلنى ۋايىغا يەاتكۈزۈپ ئويناپ خەقنىڭ كۆزىنى ئالا ـ چەكمەن قىلىۋېتەلمىسىمۇ، مەيدانغا چۈشۈشنىڭ ئۆزىمۇ بارغانسېرى ئىچ مىجەز بولۇپ كېتىۋاتقان، پايانسىز سۈكۈت ئىچىدە ياشاشقا كۆنۈپ قېلىۋاتقان ئادەملەرنىڭ ئويلىنىشىغا پىلتە بولسا ئەجەب ئەمەس. ئۇيغۇر ھازىرقى زامان شېئىرىيىتىدە كىملىك ياراتقان شائىرلاردىن يېنىكلىك بىلەن مەرھۇم باتۇر روزى بىلەن ئوسمانجان مۇھەممەد  پاسئان تىلغا ئېلىنىۋاتىدۇ، مېنىڭچە بۇ خىل باھا ئىنتايىن يۈزەكى ۋە بىر تەرەپلىمە بولۇپ قالدىمۇ – قانداق؟ نېمىشقا دېگەندە مەرھۇم باتۇر روزى بىلەن پاسئان ئىزچىل ھازىرقى يېڭىچە شېئىرلارنى يېزىۋاتىدۇ. بىز كىملىك بېرىش مەسىلىسىدە كىمنىڭ قانداقتۇر شېئىرىيەتتە يېڭىلىق ياراتقانلىقىغا ئەمەس ئۇيغۇر ئوقۇرمەنلىرىگە قانچىلىك نەپ ئېلىپ كەلگەنلىكىگە قاراپ باھا بەرسەك قانداق بولار؟ ئەنئەنىۋى ئۇيغۇر شېئىرىيەت شەكلىدە يېزىلغان ئۇيغۇر خەلق قوشاقلىرى ۋە ناخشىلىرى ئاۋامغا ھېلىھەم قانچىلىك نەپ بېرىپ كېلىۋاتقانلىقى ھەممىمىزگە ئايان. شائىر مۇھەممەتجان راشىدىننىڭ خەلق تۇرمۇشىغا يېقىن، پەردازسىز ھالەتتە يازغان تەربىيىۋى ئەھمىيەتكە ئىگە شېئىرلىرى خەلقنىڭ قانچىلىك ئالقىشىغا ئېرىشكەنلىكى ھەققىدە مەن ئارتۇق سۆزلىمىسەممۇ بولىدۇ. مەرھۇم شائىر روزى سايىتنىڭ دېھقانلارنىڭ تۇرمۇشىنى ئەكس ئەتتۈرۈپ بەرگەنلىكى ئۈچۈن خەلقىمىزنىڭ قوي سويۇپ مېھمان قىلغانلىقى بىزگە سىر ئەمەس. مانا بۇ ‹ شائىرنىڭ كىملىكى › توغرىسىدىكى دېئالوگلاردا كىملىكىگە ئېرىشەلمىگەن شائىرلىرىمىزغا تالايلىغان ئۇيغۇر خەلقىنىڭ بەرگەن كىملىكىدۇر! مەرھۇم باتۇر روزى بىلەن  پاسئانغا كەلسەك، مېنىڭ بىلىشىمچە مەرھۇم باتۇر روزى شېئىرىيەتتە « ئايسىز ئايدىڭ » دەك ۋەكىللىك خارەكتىرگە ئىگە شېئىرلارنى يازغان بولسىمۇ كىيىن شېئىرىيەتتىن قول ئۈزۈپ ئىجادىيىتىنىڭ يۇقىرى پەللىسىدە بىر قىسىم ئوچېرىك، ئىجدىمائىي خارەكتىرلىك ماقالىلەرنى يازدى. بىز ئەلۋەتتە باتۇر روزىنىڭ ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا قوشقان تۆھپىسىنى چەتكە قاقمايمىز بىراق بۇ دېئالوگلاردا ‹ شائىرنىڭ كىملىكى › ھەققىدە پاراڭ بولىۋاتقاچقا يەنىلا مەرھۇم باتۇر روزىنىڭ ئۇيغۇر شېئىرىيىتىگە قوشقان تۆھپىسى ۋە قولغا كەلتۈرگەن نەتىجىلىرىگە قارايمىز. ‹ شائىرنىڭ كىملىكى › دېگەن نېمە؟  مەن بۇنى ئۆزگىچە ئۇسلۇبتا شېئىرىيەتتە ئۇتۇق قازانغان ۋە ئۆزىنىڭ كىملىكىنى كەڭ شېئىرىيەت ھەۋەسكارلىرىغا ۋە  شېئىرىيەت ئوقۇرمەنلىرىگە بىلدۈرگەن شائىرلارغا بېرىلىدىغان مەنىۋە جەھەتتىكى نام دەپ قارايمەن. مەرھۇم باتۇر روزى گەرچە بىر قىسىم شېئىرلارنى يازغان بولسىمۇ مەرھۇمنى كۆپ كىشىلەرنىڭ بىلىپ كېتىشى ناتايىن شۇڭا مۇشۇنداق كىملىكنى بېرىۋېرىدىغان  بولساق نۇرغۇن شائىرلىرىمىز ئېلىپ كېتىدىغان كىملىكنىڭ قىممىتى قالمايدىغان بىر بۆھرانغا دۇچ كېلىمىز. ئەمدى پاسئانغا كەلسەك، ئۇ شېئىرىيەت سېپىگە يېڭىدىن قېتىلغان بىر ھەۋەسكار. ئۇ گەرچە نۇرغۇنلىغان شېئىرلارنى يازغان بولسىمۇ، ئىپادىلىمەكچى بولغان مەزمۇننى ھەتتىدىن زىيادە سىرلىقلاشتۇرىۋېتىلگەن سۆزلەر ئىچىگە يوشۇرۇپ قويۇش بىلەن كۇپايىلەندى. شېئىرلىرىدا ئاساسەن بىر خىل تېما بىر نەچچىلا مەزمۇننى ئىپادىلەپ كەلدى، پاسئاننىڭ شېئىرلىرىنى ئوقۇغان نۇرغۇن ئوقۇرمەن ئۇنىڭ شېئىرلىرىنى چۈشىنەلمىگەنلىكى ھەققىدە ۋايسىدى. شۇڭا پاسئانچە شېئىرىيەت شەكلى تالاي ئوقۇرمەننى ئۈمۈدسىزلەندۈردى، بۇ خىلدىكى شېئىرلارنى چۈشىنىش نىسبىتى پەقەت مەخسۇس ئەدەبىيات بىلەن شوغۇللانغۇچىلار بىلەنلا چەكلىنىپ قالدى. بۇ مىڭ تەستە يازغان شېئىرنى ئوقۇرمەننىڭ چۈشىنەلمەسلىكى غەلىبە ئەمەس بەلكى پاجىئە.

بىز دائىم دۇنياۋى شېئىرىيەتتە كىملىك ياراتقان شائىرلارغا ھەۋەس قىلىمىز، ئۇلارنىڭ شېئىرلىرىنى ھە دېسىلا كۆز – كۆز قىلىمىز. بىز داڭلىق شائىر سېرگىي يېسىنىننىڭ شېئىرلىرىغا نەزىرىمىزنى ئاغدۇرۇپ باققىنىمىزدا، ئۇنىڭ شېئىرلىرىدا بىز بىلمەيدىغان ئالاھىدە ئۆزگىچىلىك، بىز دورىيالمايدىغان ئىپادىلەش ماھارىتىمۇ يوق. ئۇنىڭ شېئىرلىرىنىڭ ئالقىشقا ئېرىشىشىتىكى سەۋەب پەقەت ئۇنىڭ تۇرمۇشتىكى ھەربىر ئىنچىكە ھالقىنى تەپسىلىي كۆزەتكەنلىكىدە. بۇ خىل ئىپادىلەش ئۇسسۇلى شائىر مۇختار بۇغرادىمۇ بار . شائىر مۇختار بۇغرانىڭ شېئىرلىرىنى ئوقۇساقمۇ ، تۇرمۇشتىن ئۇستىلىق بىلەن پايدىلانغانلىقىنى سەزمەي قالمايمىز . ئەمدى « شېئىر ئادەم تەربىيىلىمەيدۇ » دېگەن بىر تەرەپلىمە قاراش ھەققىدە ئۆزۈمنىڭ ئويلىغانلىرىنى دەپ باقاي. ئەگەر شېئىر راستىنلا ئادەم تەربىيىلىمىسە خەلق نادانلىق پاتقىقىغا پاتقان، جاھالەتنىڭ قارا پەردىسى خەلقىمىزنىڭ قەلبىنى توسىۋالغان ئاشۇ كونا جەمئىيەتتە شائىر ئابدۇخالىق ئۇيغۇردەك شائىرلىرىمىز بولمىغان بولسا تالاي مەرت ئەركەكلەر ئۆزلىرىنى ئەجەل ئوقلىرى يېغىۋاتقان پوتەيلەرگە ئۇرامتى؟ ئەگەر شېئىر ئادەم تەربىيىلىمىسە ھازىرقى جەمئىيەتتە شائىر مۇھەممەتجان راشىدىننىڭ ئەخلاق تەربىيىسى بېرىدىغان، ئىللەتلەر سۆكۈلگەن شېئىرلىرى ئاھاڭلارغا سېلىنىپ كىشىلەرنىڭ يۈرىكىنى ئېرىتەلەمتى؟ ئەگەر شېئىر ئادەم تەربىيىلىمىسە شائىرنىڭ شېئىرىنى ئوقۇغان ئوغرى، يانچۇقچى، ئاق تاماكا چەككۈچىلەرمۇ يىراقتىن شائىرغا سالام قىلىپ ھۆرمىتىنى بىلدۈرەمتى؟ ناۋادا بىز ئۆزىمىز ئۈچۈنلا شېئىر يازساق ئۇ دۇنيالىقنىڭ راھىتى ئۈچۈن بۇ دۇنيادىكى راھەتتىن ۋاز كېچىپ قەلەندەرخانا ۋە ئۆڭكۈرلەرگە مۆكۈنىۋالغان ئۆزى ئۈچۈن ياشايدىغان، ئۆزىنىڭ مەنپەئەتىنى ئويلايدىغان زاھىدلادىن نېمە پەرقىمىز؟

ــــ  شېئىر توغرىسىدىكى قارىشىڭىزدا « خەلققە نەپ بېرىدىغان » دېگەن ئىبارىنىڭ تەكرارلانغانلىقىغا قارىغاندا، سىزنىڭچە شائىرنىڭ كىملىكى شېئىرنىڭ خەلققە نەپ بەرگەن - بەرمىگەنلىكى بىلەن ئۆلچىنىدىغان ئوخشىمامدۇ؟ ئەگەر شۇنداق بولسا، بۇنىمۇ شائىر كىملىكىنىڭ يەنە بىر ئۆلچىمى دەپ تونۇساق بولىۋېرىدۇ. بىراق، بۇ يەردىكى مەسىلە: شېئىر قانداق بولغاندا خەلققە نەپ بېرىدۇ؟ يەنى، خەلققە نەپ بېرىدىغان شېئىرنىڭ خۇسۇسىيەتلىرى نېمىدىن ئىبارەت؟ بايانلىرىڭىزدىن كۆرىۋېلىش تەس ئەمەسكى، خەلقنى ھاياجانغا سېلىش شېئىرنىڭ ئاساسلىق خۇسۇسىيىتى ئىكەن. دېمىسىڭىزمۇ، باتۇر روزى بىلەن ئوسمانجان مۇھەممەد پاسئاننىڭ شېئىرلىرى بۇنداق خۇسۇسىيەتكە ئىگە ئەمەس؛ بۇنىڭ ئەكسىچە، مۇھەممەتجان راشىدىن بىلەن روزى سايىتنىڭ شېئىرلىرى بۇ خۇسۇسىيەتنى ئۆزىدە يېتىلدۈرگەن شېئىرلاردۇر. مېنىڭچە، شېئىر ئارقىلىق خەلقنى ھاياجانغا سېلىش ئۇيغۇر خەلقىدىكى ھاياجانلىق ئاڭنى غىدىقلاشتىن باشقا نەرسە ئەمەس  . شۇنداقلا، ئۇيغۇرلاردىكى بۇ ئاڭنىڭ سىياسىي ئاڭ ئىكەنلىكىنى ئەسكە ئالغىنىمىزدا شۇنداق خۇلاسىگە كېلىمىزكى، سىز تەكىتلەۋاتقان مەزكۇر خۇسۇسىيەتنىڭ شېئىرنى تەشۋىقات بۇيۇمىغا ئايلاندۇرۇشتىن باشقا رولى يوق. شېئىرنىڭ بۇنداق جەڭگىۋار ۋاستىلىقىنىڭ ئۇيغۇرلاردىكى ھاياجانلىق ئاڭ تەرىپىدىن مۇقەددەس بىر نەرسە سۈپىتىدە مۇئامىلە قىلىنىدىغانلىقى مۇھەممەتجان راشىدىن بىلەن روزى سايىتقا قاراڭغۇ بولمىغانغا ئوخشاش، باتۇر روزى بىلەن ئوسمانجان مۇھەممەد پاسئانغىمۇ قاراڭغۇ ئەمەس.  يەنى، مۇھەممەتجان راشىدىن بىلەن روزى سايىت ئۇيغۇرلاردىكى ھاياجانلىق ئاڭنى غىدىقلاش ئارقىلىق ئۇلارنىڭ ھۆرمىتىگە سازاۋەر بولالايدىغانلىقىنى بىلگەنگە ئوخشاش، باتۇر روزى بىلەن ئوسمانجان مۇھەممەد پاسئانمۇ بۇنداق ئاڭنى غىدىقلاشنىڭ شېئىر بولمايدىغانلىقىنى ھەمدە بۇنداق قاراشنىڭ سىزگە ئوخشاش ئوقۇرمەنلەردىكى ھاياجانلىق ئاڭنىڭ ئوغىسىنى قاينىتىدىغانلىقىنىمۇ بىلىدۇ. شۇنداق بولسىمۇ، ئۇلار (باتۇر بىلەن پاسئان) شېئىرنىڭ خەلقنى ھاياجانغا سالىدىغان نەرسە ئەمەسلىكىنى، تەشۋىقات بويۇمى ئەمەسلىكىنى، بىر مىللەتتىكى ھاياجانلىق ئاڭ بىلەن مۇناسىۋىتى يوقلىقىنى تەكىتلەيدۇ. بۇنىڭدىن شۇنى كۆرىۋېلىشقا بولىدۇكى، باتۇر روزى بىلەن ئوسمانجان مۇھەممەد پاسئان تاللىغان شېئىرىيەت يولى مۇھەممەتجان راشىدىن بىلەن روزى سايىت تاللىغان يولدىن ئاسان ئەمەس. مېنىڭچە، ئاۋۇ ئىككى ئۇستاز ماڭغان بارسا كېلەر يولنىڭ ئورنىغا ماۋۇ ئىككى ھەۋەسكار بارسا كەلمەس يولنى تاللىغان! بۇنداق تاللاشتا « ھېكمەت – پاراسەت » كەم بولسا بولىدۇكى، ھەرگىزمۇ جۈرئەت كەم ئەمەس. مېنىڭچە، شېئىر ھەققىدە ئىزدىنىش چۆچەكلەردىكى بارسا كەلمەس يولدا مېڭىشقا ئوخشايدۇ، بۇنداق يولدا ماڭغانلار كۆپ ھاللاردا خەلقنىڭ ھۆرمىتى ئەمەس، غەزىپىكە ئۇچرايدۇ! چۈنكى، بۇنداق شائىرلار خەلق كۆنگەن ئۆرپ - ئادەت، كۆزقاراش ۋە ئېتىقادلارنىڭ دۈشمىنىدۇر. بۇنداق شائىرلار خەلقتىن ئىبارەت بۇنداق پادىلارنى تەربىيىلىمەيدۇ، بەلكى، پادىچىلارنى تەربىيىلەيدۇ.  ھەزرىتى ئەلى ئىبنى ئەبىي تالىب : «مەڭگۈ ئۆلمەيدىغان ئەدەمدەك دۇنيالىقىڭ ئۈچۈن ئىش قىل، شۇنداقلا، ئەتە ئۆلۈپ كېتىدىغان ئەدەمدەك ئاخىرەتلىكىڭ ئۈچۈن ئىش قىل» دېگەن ئىكەن. مېنىڭچە، مۇھەممەتجان راشىدىن بىلەن روزى سايىت ئۇيغۇر شېئىرىيىتىنىڭ دۇنيالىقى ئۈچۈن ئىش قىلغان شائىرلار بولسا، باتۇر روزى بىلەن ئوسمانجان مۇھەممەد پاسئان بۇ شېئىرىيەتنىڭ ئاخىرەتلىكى ئۈچۈن ئىش قىلغان شائىرلاردۇر.

ـــ مېنىڭچە، سىز « خەلىققە نەپ بېرىدىغان » دېگەن سۆزۈمنى خەلقنى ھاياجانغا سېلىش ۋە ئىچىدىكى ھاياجانلىق ئاڭنى غىدىقلاش دەپ چۈشىنىۋالغىنىڭىزدىن ھەيران قالدىم، سىزچە بولغاندا روزى سايىت بىلەن مۇھەممەتجان راشىدىن بىر ئۆمۈر خەلىقنىڭ ھاياجانلىق ئېڭىنى غىدىقلاپ ئۆتۈپ كەتكەن ھەم ئۆتۈپ كېتىدىغان شائىرلار ئىكەندە؟ مەن خەلىققە نەپ بېرىش دېگىنىمدە شائىرلار نېمىنى قانداق ئۇسۇلدا يېزىپ رېئال تۇرمۇشنى ئەكس ئەتتۈرۈپ ئۆز خەلقىگە بىر جەۋھەر سۈپىتىدە تەقدىم ئېتىش ئۈستىدە توقتالدىم. شېئىر ئارقىلىق ئاشۇ ئوقۇرمەننى ئاددىي تەپەككۇر قىلىش ھالىتىگە ئېلىپ كېلىپ ئىپادىلىمەكچى بولغان مەزمۇننى بىلدۈرۈش، مەزمۇن ئارقىلىق ئوقۇرمەننى ھاياجانلىق ئاڭغا ئەمەس بەلكى ئويغا، ئويغىنىشقا، ئۇقۇملارنى بىر قەدەر چوڭقۇر چۈشىنىشكە، تۇرمۇشنى تېخىمۇ ئەتراپلىق بىلىش بىلەن تەمىنلەشكە ئېلىپ بېرىش كېرەكلىكىنى كۆزدە تۇتتۇم. شېئىر ئارقىلىق ئىنسانلار جەمئىيىتىدىكى مېھىر – مۇھەببەت ۋە غەزەب –نەپرەت، ياخشىلىق ۋە يامانلىق، ئىپلاسلىق ۋە ئادىمىيلىك ئوتتۇرىسىدىكى پەرقلەرنى ئوقۇرمەنگە ئېنىق بىلدۈرۈشنى كۆزدە تۇتتۇم. شېئىر ئەڭ ئالدى بىلەن تۇرمۇشتىن ئېلىنىدىغانلىقى ھەممىمىزگە مەلۇم. بىز مۇشۇ رېئال تۇرمۇشتا ياشايمىز، رېئال تۇرمۇشتىكى بىز شوغۇللىنىۋاتقان ھەرخىل كەسپ، ھەرخىل ئىشلار شېئىرنىڭ تېمىسىدۇر، بىز قانداقتۇر يەرشارىدا ياشاۋېتىپ ئىنسانلارغا، ئۆز قەۋمىمىزگە ھېچقانداق نەپ ئېلىپ كەلمەيدىغان ئاسمان جىسىملىرىنى ئىپادىلەپ ياكى ئۆز كاللىمىزدا يېتىشتۈرۈپ چىققان ئۆزىمىزنىڭ غايىۋى دۇنياسىنى ئىپادىلەپ شېئىر يېزىشنىڭ ئەھمىيىتى يوق. ھەربىر دەۋرنىڭ ئاشۇ دەۋرگە مەنسۇب بولغان بىر تۈركۈم شائىرلرى بولىدۇ. ئاشۇ دەۋرنى ئىپادىلەش، ئاشۇ دەۋردە ياشاۋاتقان ئۆز خەلقىنىڭ ئەمەلىي تۇرمۇش ئەھۋالىنى، ياشاش شارائىتىنى، ئىللەت، يېتەرسىزلىكىنى جاكارلاش ئاشۇ شائىرلارنىڭ ۋەزىپىسى. سىز تەكىتلەپ كېلىۋاتقان شېئىرىيەتتە ئۆزگىچە يول تۇتۇش، يېڭىچە يېزىش، خەلقىمىزنىڭ ئىستىمال سەۋىيىسىدىن يىراقلىشىپ كېتىۋاتقانلىقىدىن ئىبارەت بىر رېئاللىق بىزنى ئەندىشىگە سالىدۇ. خەلقىمىزگە ئەمەلىي نەپ بېرىشنى چەتكە قېقىش شېئىرىيەتتە دۇنياۋى سەۋىيە قوغلىشىش ۋە شان – شۆھرەت تېپىشنىڭ پايدىسى يوق.  سىزدىن سوراپ باقاي، ئابدۇخالىق ئۇيغۇر قانداق شائىر ؟

ـــ مېنىڭچە، ئابدۇخالىق ئۇيغۇر ئادەتتىكىدەك شائىر، دەرىجىدىن تاشقىرى ئىنقىلابچى! ـــ مەن بۇ دېئالوگقا قاتناشماي دېگەن، ئابدۇخالىق ئۇيغۇرغا بېرىلگەن باھا بىلەن يەنە بىر قىسىم توغرا بولمىغان قاراشلارغا قارىتا  ئۆزۈمنىڭ ئويلىغانلىرىنى ئوتتۇرىغا قويغۇم كەلدى. مەن مۇنۇ ئىككى نوقتىنى سوئاللىغۇم كەلدى: بىرى، شېئىرنىڭ مەنىسىزلىككە مەنە ئاتا قىلىش مەسىلىسى. بىرىنچى نوقتىدا سىز شائىرلىق مەنىسىز دۇنياغا مەنە بېرىش پائالىيىتىدۇر، دېگەن قاراشنى ئىلگىرى سۈرۈپسىز، ئەمما ، مېنىڭ قارىشىمچە دۇنيانى مەنىسىز دەپ قاراشنىڭ ئۆزىلا ئالدى بىلەن ئۇنىڭدا مۇئەييەن مەنە بولىشى كېرەك، دېيىشتۇر. ئۇنىڭ ئۈستىگە دۇنيا مەنىسىزلىكتۇر دەپ قاراش ئۈچۈن ئالدى بىلەن كاللىڭىزغا مەنىنىڭ نېمە ئىكەنلىكى ھەققىدە ئېنىق چۈشەنچە بار بولىشى كېرەك. بولمىسا مەنىسىز گەپ قىلىۋاتقان بولىسىز. ئەگەر كاللىڭىزدا بۇنداق ئۇقۇم ئاللىبۇرۇن ھازىرلانغان بولسا، ئۇ ھالدا مەنىسىزلىك مۇتلەق ياكى ساپ ئونتولوگىيىلىك ھالەت بولماستىن ئالدىنئالا بىكىتىۋالغان مەنە چۈشەنچىسى ئارقىلىق تەبىرلىنىدىغان، چۈشىنىلىدىغان ۋە يېڭىلىنىدىغان ئىككىلەمچى ھالەت بولىدۇ. بۇنداق بولغاندا، سىزنىڭ ئەڭ ئاخىرىدا ئىزدەيدىغىنىڭىز، سىز ئاللىبۇرۇن مەنە دەپ قارايدىغان ھالەتنى مەنىسىزلىك جەريانى ئارقىلىق ئىزدەش سەپىرى بولىدۇ. يەنى ئاخىرى بېرىپ، مەنە ھەققىدىكى نارسىستىك سەنئەتكار بولىسىز. يەنە بىر نوقتىدىن ئالغاندا، شۇ نەرسىنى نوقتىئىينەزىرىڭىزدىن ھەرگىز يوق قىلالمايسىزكى، دۇنيانى مەنىسىزلىك دەپ قاراشنىڭ ئۆزىلا ئۇنىڭغا مەنە يۈكلەشتىن دېرەك بېرىدۇ. چۈنكى سىز مەنىسىزلىك ھەققىدە ھۆكۈملەش ئېلىپ بارغان ئىكەنسىز، دەل ئاشۇ دەقىقىدە مەنىسىزلىككە مەنە ئاتا قىلىۋاتقان، ئۇنى تەبىرلەۋاتقان، ئۇنى ھۆكۈملەۋاتقان بولىسىز. يەنى، مەنىسىزلىك ھەققىدىكى ھۆكۈمنىڭ ئۆزىلا دەل مەنە ھەققىدىكى، تېخىمۇ توغرىراقى مەنە يۈكلەنگەن ھۆكۈمدۇر. بۇ خۇددى پەلسەپىدىكى سكېپتىستلار ( گۇمانلانغۇچىلار ) نىڭ « ھەقىقەت مەۋجۇد ئەمەس » دېگەن زىت ھۆكۈمىگە ئوخشاپ كېتىدۇ. سكېپتىستلارنىڭ بۇ ئىنكارى ھۆكۈمى شۇنىڭ ئۈچۈن زىتلىققا تولغانكى ۋە شۇنىڭ ئۈچۈن خاتاكى، ھەقىقەتنى پۈتۈنلەي ئىنكار قىلىش شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا يۇقىرىدىكى ھۆكۈمنىڭ ھەقىقىيلىقىنىمۇ بىر يوللا ئىنكار قىلىدۇ. شۇڭا، خۇددى مەنىسىزلىكنى سۆزلەش ئۈچۈن مەنىگە مۇھتاج بولغاندەك، مەنىنى سۆزلەش ئۈچۈنمۇ مەنىسىزلىككە مۇھتاج بولىمىز. بۇ بىزگە يەھۇدىي پەيلاسوپ سپنوزانىڭ « ھەرقانداق مۇئەييەنلەشتۈرۈش ئىنكارلاشتۇرۇشتۇر » دېگەن ھۆكۈمىنى ئەسلىتىدۇ، مېنىڭ قارىشىمچە يۇقىرىقى ھۆكۈمنىڭ ئەكسى ( « ھەرقانداق ئىنكارلاش مۇئەييەنلەشتۈرۈشتۇر » ) مۇ توغرىدۇر. مەنىسىزلىك بىلەن مەنە مۇشۇ نوقتىدىن ئالغاندا، دېئالىكتىكىلىق مۇناسىۋەتكە ئىگە بولۇپ بىر- بىرىنى ھەم شەرت قىلىدۇ ھەم ئىنكارلاپ تۇرىدۇ. مۇشۇنداق بولغاندا، شائىر قايسى مەنىنى قايسى مەنىسىزلىكتىن قايسى مۇددىئادا ئىزدەيدۇ؟ يەنە بىرى، شائىرنىڭ كىملىك مەسىلىسى. مەن سىزنىڭ كىملىك دەپ نېمىنى كۆزدە تۇتىۋاتقانلىقىڭىزنى راستىنلا ئاڭقىرالمىدىم. قارىغاندا، ئىنساننىڭ مىللىي، دىننىي ۋە ئىجدىمائىي توپقا تەۋە بولۇشتەك ھالىتى ۋە ئالاھىدىلىكلىكىدىن ھالقىغان مەڭگۈلۈك تېمىلارنى ــ  ئىنساننىڭ ئورتاق تەقدىرى، پاجىئەسى، ئۈمۈدى ، قورقۇنىشى ۋە تراگېدىيىسىنى ئىپادىلەشنى شائىرنىڭ كىملىكىگە ئۆلچەم قىلغاندەك قىلىسىز. ئەمما مېنى بۇ يەردە قايمۇقتۇرىۋاتقان مەسىلە شۇكى، سىز كۆزدە تۇتىۋاتقان بۇ ئۆلچەم مەلۇم شائىرنىڭ ئىجادىيىتىنىڭ مەڭگۈلۈك تېمىلارنى ئۆزىنىڭ شەخسىي ھېس – تۇيغۇلىرىدىن ھالقىپ تۇرۇپ ئىپادىلەش ئارقىلىق دۇنياۋى ئىتراپقا ئېرىشىشى ۋە تونۇلۇشىنى كۆزدە تۇتىۋاتامدۇ ياكى شائىرنىڭ ئۆزى ۋە ئۆزىنىڭ كىم ئىكەنلىكىنى (ئۆزى تەۋە بولغان دىننىي ، مىللىي ۋە ئىجدىمائىي كوللىكتىپنىڭ ئېڭىنى ۋە يوشۇرۇن ئېڭىنى ئىپادىلىشىنى ) ئەسىرى ئارقىلىق ئىپادىلەشنى كۆزدە تۇتىۋاتامدۇ؟ ئەگەر شائىرنىڭ كىملىكى بىرىنچى ئامىلنى كۆزدە تۇتسا، ئۇنداقتا بۇ شائىرنىڭ كىملىك توغرىسىدا ئەمەس بەلكى شائىرنىڭ ئەسىرىدىكى ئىنسانلىقنىڭ ئىپادىلىنىشىنىڭ چوڭقۇرلۇقى ۋە كەڭلىكى مەسىلىسى بولىدۇ؛ ئەگەر بۇ ئىككىنچى ئامىلنى كۆزدە تۇتسا شائىرنىڭ كىملىكى بەكلا تار دائىرىدە قارالغان بولىدۇ. ئەگەر شائىرنى بۇ ئۆلچەم بىلەن ئۆلچىسەك، شائىر ئۆز كىملىكىگە ئېرىشىشى ئۈچۈن، شەخسىي كىملىكىدىن ۋاز كېچىشى كېرەك. ئۇ ھالدا شائىرنىڭ كىملىكى دەل ئۇنىڭ كىملىكسىزلىكى بولىشى ياكى ئۇنى ئالدىنقى شەرت قىلىشى كېرەك. چۈنكى، شائىر ئۆز توپىدىن ھالقىپ ھېچقانداق توپنى ئىتراپ قىلمايدىغان ياكى ھېچقانداق توپنىڭ ئېڭىنىڭ يەككە ھالەتتە ئىپادىلىنىشىنى رەت قىلىدىغان نوپۇسسىزلىققا تەۋە بولىدۇ. بۇ سىز دەۋاتقان شائىرنىڭ كىملىكىمۇ ياكى شائىرنىڭ رولان بارت دېگەن « ئاپتۇرنىڭ ئۆلۈمى » مۇ؟ ئۇنىڭ ئۈستىگە مەڭگۈلۈك تېمىلارنىڭ ئاڭسىز ياكى ئاڭلىق ئىپادىلىنىشى ئاشۇ شائىر تەۋە مىللەتنىڭ كوللىكتىپ يوشۇرۇن ئېڭىدىن پۈتۈنلەي ئايرىلىپ كەتكەن بولمايدۇ. ئۇلار نۇرغۇن نوقتىلاردا ئۈستىمۇ – ئۈست چۈشىدۇ. بەزى نوقتىلاردا بىر – بىرسىنى شەرت قىلىدۇ، بەزى نوقتىلاردا بىر – بىرسىنى چەتكە قاقىدۇ. مىللىيلىكسىز دۇنياۋىيلىكنى قىياس قىلالمىغىنىمىزدەك، دۇنياۋىيلىقسىز مىللىيلىكنىمۇ  قىياس قىلالمايمىز. بۇلارنى بىر – بىرىدىن تۈپتىن ئايرىۋېتىش مېتودولوگىيە جەھەتتىكى خاتالىق بولىدۇ. دوستويېۋىسكى ئېيتقان رۇس روھىيىتىنىڭ سىموۋۇلى بولغان پۇشكىن ئالدى بىلەن رۇسلارنىڭ روھىيىتىنى يازغانكى، قانداقتۇر ئابىستىراكىت ئىنسان تەقدىرىنى ھەم روھىيىتىنى يازغان ئەمەس. ئۇنىڭ رۇس روھىيىتىنىڭ تىرەنلىرىگە چۆكىشى ئۇنى ئىنسانىيلىقنىڭ يۈرىكىگە ئېلىپ بارغان، ئۇ ئاندىن سىز تىلغا ئېلىۋاتقان ‹ كىملىك › كە ئىگە بولغان. ئەمدى ئابدۇخالىق ئۇيغۇر بىلەن ناۋائىينىڭ كىملىكى توغرىسىدا سىزنىڭكىگە ئوخشىمايدىغان قاراشلىرىمنى ئوتتۇرىغا قويۇپ باقاي: بىرىنچى، ئابدۇخالىق ئۇيغۇر تۇنجى بولۇپ « ئۇيغۇر » دېگەن مىللەت نامىنى ئۆزىگە تەخەللۇس قىلىپ قويغۇچىدۇر. ئۆزىنىڭ ئۆزگىچە مەدەنىيەت ئەنئەنىسىگە ئىگە بىر مىللەتلىكىنى ئۇيغۇرلۇقتىن ئىبارەت بۇ نامغا يىغىنچاقلاش ئۇيغۇرلارنى « قەشقەرلىق » ، « غۇلجىلىق » ، « ئاقسۇلۇق » ، « ئاتۇشلۇق » دەپ يەر ناملىرى بىلەن ئىپادىلەشتەك ئىپتىدائىيلىقتىن خالاس بولغان مۇھىم ۋەقەدۇر. ئابدۇخالىق ئۇيغۇر ئۆزىگە ئىلگىرىكى شائىرلارنىڭ ئەنئەنىسى بويىچە ئۆزى تۇغۇلۇپ ئۆسكەن يۇرتنىڭ نامى ــ « تۇرپانى » نى تەخەللۇس قىلماستىن دەل مۇشۇ رايۇنلاردا ياشاۋاتقان ئۇيغۇرلارغا ئورتاق بولغان مىللىي كىملىك نامى ــ « ئۇيغۇر » نى تەخەللۇس قىلىپ قوللاندى. تارقاق رايۇن كىملىكىدىن مەركەزلىشىشىكە يۈزلەنگەن مىللىي كىملىكنى نامايەن قىلىش ۋە ئاشۇ كىملىكنىڭ غورۇرى ئۈچۈن ھاياتىنى بېغىشلاش ئابدۇخالىق ئۇيغۇرنىڭ ئاڭلىق ۋە ئەركىن تاللىشى بولۇپلا قالماستىن بەلكى، ئۇنىڭ كىملىكىنىڭ يادروسىدۇر. شۇڭا، ئۇ كىملىككە ئىگە شائىردۇر. بۇنىڭدىن شۇنداق يەكۈن چىقىدۇكى، كىملىك ئۆزگە تەرىپىدىن تونۇلىدىغان نەرسە بولۇپلا قالماستىن يەنە ئۆزلۈك ئەركىن تاللايدىغانمۇ نەرسىدۇر. ئىككىنچى، ئەمدى سىز ئېيتقان كىملىكى بار شائىر ناۋائىيغا قاراپ باقايلى، ئالدى بىلەن شۇ نەرسە كۆزگە چېلىقۇدىكى، ناۋائىينى كىملىكى بار ئۇيغۇر شائىرى دەپ قاراشنىڭ ئۆزىلا، سىزنىڭ كىملىك ئۆلچىمىڭىزگە سالغاندا، مەنتىقىسىزلىقتۇر. چۈنكى، ناۋائىي ھەقىقىي كىملىككە ئىگە بولىشى ئۈچۈن، ئۇيغۇرلۇقتىن ھالقىغان بولىشى كېرەك. ئەنە شۇ ۋاقىتتا ئۇ كىملىككە ئەمەس كىملىكسىزلىككە ئېرىشىدۇ؛ ئەگەر ئۇ كىملىكى بار ئۇيغۇر شائىرى دەپ قارىلىدىكەن، ئۇ ھالدا ئۇنىڭ ئۇيغۇرلىقى ئۇنىڭ مىللىي كىملىكى سۈپىتىدە، مەيلى يوشۇرۇن مەيلى ئاشكارە بولسۇن، قارىلىۋاتقان بولىدۇ. دېمەك، بىز ھازىر كىملىكنىڭ مىللىيلىكى بىلەن دۇنياۋىيلىقى ئوتتۇرىسىدىكى توقۇنۇشنىڭ ئىچىگە كىرىپ قالدۇق. بۇ توقۇنۇش ئۆز نۆۋىتىدە شائىرنىڭ شەخسىسىز بولىشى بىلەن مۇئەييەن شەخس بولىشى ئوتتۇرىسىدىكى توقۇنۇش شەكلىدىمۇ ئىپادىلىنىدۇ. ئەگەر ناۋائىي تۈركلۈك كىملىكىدە تۇرۇپ ئىجادىيەت ئېلىپ بارغان بولسا ( بۇ نوقتا ئۇنىڭ تۈرك تىلىنىڭ ئەرەب ۋە پارس تىللىرىدىن قېلىشىمايدىغان سەلتەنىتىنى نامايەن قىلىش ئۈچۈن ئېلىپ بارغان سەمەرىيىلىك ئەمگەكلىرىدىمۇ كۆرۈلىدۇ ) ، ئابدۇخالىق ئۇيغۇر ئۇيغۇرلۇق كىملىكىدە تۇرۇپ ئىجادىيەت ئېلىپ بارىدۇ. ئابدۇخالىق شۇنى بۇ يەردە مۇنازىرە قىلىپ تۇرغان بىزدىنمۇ ياخشى چۈشىنىدىكى، دۇنياۋى شائىرلارنىڭ قاتارىدا تىزىلىپ كاتتا ‹ كىملىك › كە ئىگە بولۇش ئەمەس بەلكى ئەتراپىغا مۇئەييەن تەسىر كۆرسىتىشنى مۇددىئا قىلغان. ئەلۋەتتە شېئىرىي قىممەت جەھەتتىن ئابدۇخالىق ئۇيغۇرنىڭ شېئىرلىرى دۇنياۋى تەسىرقوزغىيالمايدۇ، ئەرەب تىلى ياكى ئىنگىلىز تىلىغا تەرجىمە قىلىنسا ئۇنىڭ ئەسەرلىرى بازار تاپالماسلىقى مۇمكىن.

ـــ نېتچى : « خۇدا ئۆلۈشتىن بۇرۇن سەۋەب – نەتىجە قانۇنىيىتىنى بىزگە  ھۆكۈمرانلىق قىلىشقا قالدۇردى » دېگەن ئىكەن. سىزنىڭ مەنىسىزلىك ھەققىدىكى يۇقارقى ئىزاھاتىڭىزنى ‹ سەۋەب – نەتىجە قانۇنىيىتى › بويىچە چۈشەنگەندىلا ئاندىن مەنىلىك بولىدىكەن. بۇنىڭدىن باشقا، يۇقارقى نەقىلدىكى ‹ خۇدانىڭ ئۆلۈمى › دېگەن چۈشەنچىمۇ سىزنىڭ مېتودىڭىز بويىچە ئىزاھلىغاندا تامامەن مەنىسىز بىر ئىبارىگە ئايلىنىپ قالىدىكەن. چۈنكى، خۇدانىڭ سۈپەتلىرىدىن بىرى بولغان ‹ ئەبەدىيلىك › ئۇقۇمى ‹ خۇدا ئۆلدى › دېگەن بۇ ھۆكۈمدىكى « زىتلىق » نى ئاشكارىلاپ قويىدىكەن. ئەمدى، شائىرنىڭ كىملىكى مەسىلىسىگە كەلسەك، سىز مېنىڭ كىملىك دەپ نېمىنى كۆزدە تۇتىۋاتقانلىقىمنى راستىنلا ئاڭقىرالماپسىز. سىز دەۋاتقان كىملىك شەخسىنىڭ مىللىي كىملىكىنى بىلدۈرسە بىلدۈرىدۇكى، ھەرگىزمۇ شەخسىنىڭ شېئىرىي ( شائىرلىق ) كىملىكىنى بىلدۈرمەيدۇ. مەن دەۋاتقان كىملىك شائىر تەرىپىدىن دېيىلىۋاتقان دېيىلمىنىڭ ( شەخسى بولمىغان ) تەبىئىتى ( خارەكتىرى ) گە قارىتىلغان بولسا، سىز دەۋاتقان كىملىك قانداقتۇر شائىرنىڭ مىللىي تەۋەلىكىگە ئىگە بىر شەخس سۈپىتىدىكى دېيىلمىنى بىلدۈرىدىكەن. مېنىڭ بۇ ھەقتە نېمە دەۋاتقانلىقىمنى تېخىمۇ ئايدىڭلاشتۇرىۋېلىش ئۈچۈن مىلادىيە 10- ئەسىردە ياشىغان ئەرەب مۇتەپەككۇرى، شائىرى ئەننىففەرىينىڭ « دېيىلمەيدىغاننى كۆرمىسەڭ دېيىلىدىغاندا چېچىلىپ كېتىسەن » دېگەن ئىبارىسىنى نەقىل ئېلىشنى مۇۋاپىق كۆردۈم. مەن دەۋاتقان دېيىلمە يۇقارقى نەقىلدىكى ‹ دېيىلمەيدىغان › دېگەن ئۇقۇمنى بىلدۈرىدۇ. مانا مۇشۇ ‹ دېيىلمەيدىغان دېيىلمە › بىراۋنىڭ شائىر بولۇپ ــ بولمايدىغانلىقىنىڭ ئۆلچىمىدۇر. يەنى، ئۇنىڭ شائىرلىق ( شېئىرىي ) كىملىكىدۇر. مانا مۇشۇ كىملىك ئۇيغۇر شائىرىنىڭ دۇنياۋىيلىقىغا كاپالەتلىك قىلغۇچى ئاساسلىق ئامىل. ئۇنىڭ مىللىيلىكىگە بولسا ئۇيغۇر تىلى كاپالەتلىك قىلىدۇ. قاراڭ، ‹ ھاياجانلىق ئاڭ › نى خاتار چۈشىنىۋالغاندەك قىلىسىز. مەن مۇشۇ تېمىنىڭ ئۆزىدە بۇ ئاتالغۇ ھەققىدە توختىلىپ : « بۇنداق ئاڭنى يېتىلدۈرۈشتە ئۇيغۇر مىللىي كىملىكى ۋە تەقدىرى ھەققىدىكى تەشۋىش ئاساسلىق رول ئوينايدۇ » دېگەن ئىدىم. سىزنىڭچە، مۇھەممەتجان راشىدىن بىلەن روزى سايىتتەك شائىرلارنىڭ شېئىرلىرىدىن بىز ئالىدىغان نەپ مىللىي كىملىكىمىز ۋە تەقدىرىمىز ھەققىدىكى تەشۋىش ۋە ئۈمۈد بولماي نېمە؟ شۇنداقلا، بىزنى ھاياجانغا سالىدىغان نەرسە دەل مۇشۇ تەشۋىش ۋە ئۈمۈد ئەمەسمۇ ؟! بۇ شائىرلار ئۇيغۇر خەلقىنىڭ ۋىجدانىغا ۋەكىللىك قىلغانلىقى ئۈچۈنلا، بىزنىڭ ئۇلارغا بولغان ھۆرمىتىمىز چوقۇنۇش دەرىجىسىگە بېرىپ يەتكەن. چۈنكى، مىللىي ۋىجدان بىز ئۈچۈن مۇقەددەس نەرسە !

ـــ  بىرىنچى، « مەنىسىزلىك » ھەققىدىكى يازمامنى « مېنىڭ مەنىسىزلىك ھەققىدىكى ئىزاھاتىم » دېگەندىن كۆرە سىزنىڭ مەنىسىزلىك ھەققىدىكى قاراشلىرىڭىزنىڭ مەنىسىز ئاقىۋەتلىرىنى كۆرسىتىپ بېرىش تېخىمۇ مۇۋاپىق دەپ قارايمەن. سىزنىڭ مەنىسىزلىك ھەققىدىكى نوقتىئىينەزىرىڭىزدە ئەجەللىك مەنتىقىسىزلىق تۆۋەندىكى ئىككى نوقتىدا كۆرۈلىدۇ : ئۇنىڭ بىرى، سىز شائىرنىڭ چىقىش نوقتىسى ۋە قايتىش يولى مەنىسىزلىك بىلەن تۈگەللىنىدۇ دەپ قارايسىزيۇ، يەنە شائىرنىڭ كىملىكىنى دۇنياۋىيلىقتىن ئىبارەت مەنە ئارقىلىق تەبىرلىمەكچى بولىسىز. مەنىسىزلىكنى ئىزدىگەن شائىر نېمىشقا، ئالدى بىلەن، مۇئەييەن مەنە يۈكلەنگەن كىملىككە ( مەيلى قانداق شەكىلدىكى كىملىك بولۇشىدىن قەتئىينەزەر) ئېرىشىشى كېرەك؟ دۇنياۋى كىملىككە ئېرىشىشنىڭ ئۆزىلا مەنىسىزلىكنى ئىنكار قىلىپ مەنىگە ئۆزىنى ئاتاش بولماي نېمە؟ ئۇنىڭ يەنە بىرى، سىز شېئىردىكى مەنىسىزلىكنى ھەم دۇنيانىڭ مەنىسىزلىكىنى تەرغىپ قىلىپ تۇرۇپ، يەنە شېئىرىيەت تەھلىللىرىڭىزدە مەنىنى ئىزدەپ تېپىشقا ئەڭ كۈچەيسىز. خۇددى ئۆزىڭىز ئويلىۋالغان مەنىسىزلىك ئېلىپ كېلىدىغان ۋەھىمىدىن جان – جەھلىڭىز بىلەن قېچىپ قۇتۇلۇشقا ئۇرۇنىۋاتقاندەك. مەسىلەن، ئوسمانجان مۇھەممەد پاسئاننىڭ « ئالاھىدە قورقۇنچ » دېگەن شېئىرىغا ئېلىپ بارغان تەھلىلىڭىزدە كۆرسىتىپ ئۆتكەن « قەلب » ، « باش » ۋە « ؟ » ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتنى « شېئىر ھىسسىياتتىن باشلىنىپ، ئەقىلدىن ئۆتۈپ تۇيغۇدا ئاخىرلىشىدۇ » دا پاراللېللاشتۇرۇش سىزنىڭ شېئىردىكى شائىر كونترول قىلالمايدىغان ياكى كونترول قىلىشتىن ۋاز كېچىپ ئۆزىنىڭ ئىختىيارىلىقىنى بەرگەن غەيرى ئەقلى ئامىللارنىمۇ ئىنتايىن « پۇختا » ئەقلى قۇرۇلمىغا كىرگۈزۈشتەك تۇرمۇشىڭىزنى ئاشكارىلايدۇ. سىز بۇ شېئىردىن ئاللىقانداق بىر مەنىسىزلىكنى ئەمەس بەلكى بىر  ( مۇنتىزم ) ئەقلىيەتنى ئىزدەۋاتىسىز. ( بۇ يەردە شېئىر مەنىسىزلىكنى ئىزدەش سەپىرىدىكى يېڭى بايقالمىلار بولماستىن، بەلكى مەنىنى يوشۇرۇن ئۇچۇر شەكلىدە كىتابخانلارغا يوللاش جەريانى بولىۋاتىدۇ . ئۇ ۋاقىتتا مەنىسىزلىكنىڭ ھەممىگە قادىرلىقى ئايان بولىدۇ ) شائىر مەنىسىزلىكنىڭ ئەمەس بەلكى، مەنىنىڭ يازارمىنىگە ئايلىنىۋاتىدۇ. مەنىسىزلىك شائىرنىڭ مەنىنى يوشۇرۇشتىكى نىقابىغا ئايلىنىۋاتىدۇ. ئىككىنچى، « خۇدا ئۆلدى » دېگەن بۇ سۆز بىرىكمىسىنىڭ نۇرغۇن مەنىسى بار. خۇددى، نېتچى ئۆزى دېگەندەك، ھەقىقەت مۇتلەق بولماستىن بەلكى شەرھ بولسا، سىزنىڭ يۇقىرىدىكى شەرھىڭىز ۋە مېنىڭ شەرھىممۇ، ھەتتا نېتچىنىڭ ئۆزىنىڭ شەرھىسىمۇ ھەقىقەتنىڭ بىرلا قىسمىنى كۆرسىتىپ بېرەلەيدۇ، خالاس. قارىماققا سىز مەنىسىزلىكنى « خۇدا ئۆلدى » دىن كىيىنكى جەسەت كۆلى دەپ قارايدىغاندەك قىلىسىز. ئەمما، نېتچى « خۇدا ئۆلدى » دەپلا، بىزگە بۇ ئۆلۈمدىن كىيىن قالغان، تولدۇرغۇسىز ۋە قورقۇنچلۇق ۋاكوئومنى قالدۇرۇپ كەتكىنى يوق، بەلكى ئۇ ھالقىما ئادەمنى ئەنئەنىۋى قىممەت ئاساسى دەپ قارالغان « خۇدانىڭ ئۆلۈمى » دىن كىيىن قىممەت بەلگىلىگۈچى بولىدۇ دەپ قارىغان. تەكىتلەيمەنكى، بۇ پەقەت كۆپ خىل مۇمكىنچىلىكتىكى بىرلا شەرھ خالاس. ھەتتا ئاتىئېزملىق مەۋجۇدىيەتچى دەپ قارالغان سارتېرمۇ ئۆزىنىڭ « مەۋجۇدىيەتچىلىك بىر خىل ھىيومانېزمدۇر » دېگەن ئەسىرىدە خۇدانىڭ « ئۆلگەنلىكى » گە ئىنتايىن ئىھتىياتچان پوزىتسىيە تۇتۇپ بۇ ئۆلۈمنىڭ ئاقىۋېتىنىڭ ئىنتايىن قورقۇنۇشلۇق بولىدىغانلىقىنى، چۈنكى، ئىنسانلارنىڭ يەنىلا بىر خىل ھالقىما قىممەت ئاساسىغا مۇھتاج ئىكەنلىكىنى ( گەرچە، خۇدا ئەمدى بۇنداق ئاساس بولمايدىغان بولسىمۇ ) ئوتتۇرىغا قويغان. شۇ نەرسە ئېنىقكى، « خۇدانىڭ ئۆلۈمى » دىن قېپقالىدىغان ئاسارەتلەرنىڭ ( مەنىسىزلىكمۇ شۇنىڭ ئىچىدە ) ئاقىۋىتى نېھلىزمدا ( مۇتلەق قىممەتنىڭ يوقۇلۇش سەۋەبلىك ھەممە نەرسىنىڭ قىممىتىنىڭ نىسبىيلىككە ئايلىنىدىغانلىقىنى ۋە ئاخىرى بېرىپ ھېچقانداق قىممەتنىڭ يەنە بىر قىممەتتىن ئالاھىدە بولمايدىغانلىقىنى، شۇڭا بىر قىممەتنى تاللاپ يەنە بىر قىممەتنى ئىنكار قىلىشنىڭ مەنىسىزلىكىنى تەرغىپ قىلىدۇ ) توختايدۇ.

ــ سىزنىڭ مەنىسىزلىك ھەققىدىكى بايانلىرىڭىزنىڭ ئىنتايىن يۈزەلىكى ۋە قايىل قىلىش كۈچىنىڭ ئاجىزلىقى شۇكى، سىز غەرب پەلسەپىسىدىكى بۇ ئاتالغۇنى چوڭقۇر چۈشىنىش بىلەن ئەمەس، بەلكى بىر خىل شوئار شەكلىدە قۇبۇل قىلىۋابسىز. ئەگەر بۇ ئۇقۇم يەڭگىلتەكلىك بىلەن قۇبۇل قىلىنسا ، سىز ئەرزان نېھلىزمنىڭ تەرغىباتچىسىغا ئايلىنىپ قالمىغان تەقدىردىمۇ، قەلبىڭىزدىكى كۈچلۈك ئەقلىيلىقنى تەكىتلەش خاھىشى بىلەن ئۇنى ئىنكارلاپ ياكى مەسخىرە قىلىپ تۇرىدىغان قوپقۇرۇق مەنىسىزلىكنىڭ كېلىشتۈرگۈسىز زىددىيىتىنىڭ ئارىسىدا تېنەپ يۈرىسىز. ئەلۋەتتە، شائىر بولۇش سۈپىتىڭىزدە بۇ خىل زىددىيەت ئاجايىب – غارايىب تەسەۋۋۇرلار ۋە قاراشلار بىلەن تەمىن ئېتىشى مۇمكىن، ئەمما باشقا ئادەم ئۈچۈن بۇ بىر خىل ئىدىيىۋى زۇلۇمدۇر ( ئادەمنىڭ ئۆزىنىڭ بىر – بىرى بىلەن مەڭگۈ كېلىشەلمەيدىغان قوش قۇتۇبلۇق ئىدىيىسىنى كېلىشتۈرۈشكە تىرىشىدۇ).

ـ مېنىڭ قارىشىمچە سىزنىڭ شائىرنىڭ كىملىكى ھەققىدىكى نۇقتىئىينەزىرىڭىزدە تۆۋەندىكىدەك مەسىلىلەر بار : بىرىنچى، سىزنىڭ قارىشىڭىزدا شائىرنىڭ شەخسى كىملىكى، شېئىردىكى كىملىكى بىلەن باشقىلار تەرىپىدىن ( خۇددى سىزدەك ) قانداق كىملىكتەك قارىلىشىدەك نوقتىلار بىلەن شائىرنىڭ ئۆزلۈكى، ئۇنىڭ شېئىردا ئىپادىلىنىشى ۋە بۇ ئۆزلۈكنىڭ ئۆزگە بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى ئارىلاشتۇرىۋېتىلگەن. ئىككىنچىسى، شۇڭا سىز شائىرنىڭ كىملىكىنى « شائىر تەرىپىدىن دېيىلىۋاتقان دېيىلمىنىڭ شەخسىسىز خارەكتېرىنى » كۆرسىتىدۇ، دەپ قارايسىز. ئەگەر شائىر شەخسىسىز دېيىلمىنى دېيىش ئارقىلىق كىملىككە ئېرىشىدۇ دەپ قارالسا، ئۇنىڭ ئېرىشىدىغىنى ساپ شەخسسىزلىك بولىدۇ

ھەم شۇنداق بولىشى كېرەك. ( شەخسسىزلىك بولسا دەل كىملىكنى رەت قىلىدىغان ئۇقۇمدۇر.) مەن ئەلۋەتتە ھەقىقىي شائىرنىڭ ئۆزىنىڭ   شەخسى ھېس – تۇيغۇلىرىدىن ۋاز كېچىپ، شەخسسىز تېمىلارغا ئۆزىنى بېغىشلىغان شائىر ئىكەنلىكىگە ئىشىنىمەن ( ئەمما ئەستىن چىقمىسۇنكى، دېيىلمىنىڭ شەخسلىك بولمىغان تەبىئىتى ئۇنىڭ ئەپلاتونچە ئىدىيە ئىكەنلىكىدەك ھەقىقەتنى بىلدۈرمىگەن تەقدىردىمۇ، ئۇنىڭ سىز مەسخىرە قىلىۋاتقان « ئەبەدىي » خارەكتېرىگە ئىگە ئىكەنلىكىنى بىلدۈرىدۇ. سىزنىڭ دۇنياۋىيلىق دېگىنىڭىز بىلەن ئەبەدىيلىكنىڭ زىچ مۇناسىۋىتى بار چۈنكى، ئۇ ئەبەدىي شەخسسىزلىككە خىزمەت قىلىشنىڭ نەتىجىسىدۇر. ) شۇنىسى، سىزنىڭ قارىشىڭىزنىڭ مەنتىقى ئاقىۋىتى شۇكى، شەخسسىز دېيىلمىلەرنى دېيىشكە ئۆزىنى ئاتاش ئۆزلۈكنى ئىنكار قىلىشنى ئالدىنقى شەرت قىلىدۇ. ( چۈنكى، بۇ خىل دېيىلمىلەرنى دېيىش ئۈچۈن، شائىر ئۆزىنىڭ ھېس – تۇيغۇلىرىدىن ۋاز كېچىشى كېرەك، خۇددى توماس ئېلىئوت ۋە كولېرىجلار ئاللىبۇرۇن دەپ ئۆتكەندەك ) ئۇنداقتا، ( شېئىرىي ) ئۆزلۈك شەخسسىزلىككە خىزمەت قىلىش ئۈچۈن ئۆزلۈكىنى يوقاتسا، بۇ يەردە يەنە قانداق كىملىك بولىشى مۇمكىن؟ شەخسسىز كىملىك ؟ ئۈچىنچى، يۇقىرىقىلاردىن مەلۇمكى، سىزنىڭ شائىرنىڭ كىملىكى ھەققىدىكى بايانلىرىڭىز ھەرگىزمۇ شائىر ئىگە بولىشى كېرەك بولغان كىملىك ھەققىدىكى بايانلار ئەمەس، بەلكى پەلسەپىۋى نوقتىدىن ئالغاندا، شائىر بىلەن مەڭگۈلۈك ئىدىيىلەرنىڭ مۇناسىۋىتى، تېخىمۇ مۇھىمى، مەڭگۈلۈك تېمىلارنىڭ ئۆزلىرىنى شائىردىن ئىبارەت پرىزما ئارقىلىق نامايەن قىلىشى ياكى شائىرنىڭ شەخسسىزلىك ۋەدە قىلغان مەڭگۈلۈككە ئېرىشىشى ئۈچۈن شەخسىيىتىدىن ۋاز كېچىشى ھەققىدىكى بايانلاردۇر. شۇڭا بۇ ھەرگىزمۇ مېنىڭ نەزىرىمدە كىملىك مەسىلىسى بولمايدۇ؛ ئەگەر بولىدۇ دەپ قارالسا، بۇ ئۇقۇم خاتالىقىدىن باشقا نەرسە ئەمەس. تۆتىنچى، مەن ھەرگىزمۇ شائىرنىڭ مىللەتچىلىكىنى ياكى دۇنياۋىيلىقىنى  شائىرنىڭ كىملىكى دەپ قارىمايمەن. چۈنكى، ئالدى بىلەن مەن شائىرنىڭ كىملىكىنى سىزنىڭ ئۇقۇملىرىڭىز، مىللەتچىلىك ئۇقۇملىرى ۋە دۇنياۋىيلىق ئۇقۇملىرى بىلەن چۈشەنمەيمەن. مېنىڭ ئابدۇخالىق ئۇيغۇرنىڭ شائىرلىقىدا ئەكس ئەتكەن كوللېكتىپ ئۇيغۇر كىملىكىنى تەكىتلىشىم ئالدى بىلەن شائىرنىڭ ئۆزىنىڭ ھەم ئۆزى تەۋە كوللىكتىپنىڭ كىملىكىنى شېئىردا ئاڭلىق ئىپادىلەش مۇمكىنچىلىكىنىڭ شائىر بىلەن كىملىك مەسىلىسىدە سەل قاراشقا بولمايدىغان مەسىلە ئىكەنلىكىنى تەكىتلىگەنلىكىمدۇر. مانا بۇ كوللىكتىپ كىملىك مەسىلىسى بىلەن شېئىرنىڭ ئابدۇخالىق ئۇيغۇر تەرىپىدىن بىر تەرەپ قىلىنىشىدۇر.

« كىملىك » ئىنتايىن مۇرەككەپ، چېتىلىش دائىرىسى كەڭ ۋە بەس – مۇنازىرىلىق بىر تېما. بۇ تېمىغا تېرەن زىددىيەت ئاللىبۇرۇن سىڭىپ كەتكەن. يەنى بۇ، چەكسىز كەتكەن ۋە پاسكالچە ئېيتقاندا « مەڭگۈلۈك تىمتاسلىقى » بىلەن ئادەمنى ۋەھىمىگە سالىدىغان كائىناتتا ئىنسانلىق كىملىكىدە ياشاۋاتقان ئادەمنىڭ يەنە ئۆزىنىڭ زادى كىم ئىكەنلىكىنى ئىزدەش جەريانىدۇر. ئەپسۇسلىنارلىقى، ئۇشبۇ كىملىكنى بىلىشكە بولغان ئىشتىياق كۈچەيگەنسېرى، ئۇ كەلتۈرۈپ چىقارغان قايمۇقۇشمۇ كۈچىيىپ بارىدۇ. كىلاسسىك بولۇشىغا قارىماي، بۇ تېما پەقەت 16- ئەسىر غەرب پەلسەپىسىدە مۇھىم بىر تېما سۈپىتىدە ئوتتۇرىغا چىقىشقا باشلىدى. بۇ تېما ھېلىھەم ئانالېكتىكىلىق پەلسەپە ئېقىمىنىڭ ئەڭ قىززىق تېمىلىرىنىڭ بىرسىدۇر. بۇ تېما ھەققىدە توختالمىغان غەرب پەيلاسوپلىرى ئاساسەن يوق دېيەرلىك ئەمما ھېچكىمنىڭ قارىشى بۇ ساھەدە ھاكىممۇتلەق بولالىغىنى يوق. بۇ ھەقتە بۆسۈش خارەكتېرلىك تەتقىقات ئېلىپ بارغان پەيلاسوپلار ئۇشبۇ مەسىلىنى چوڭقۇرلاپ چۈشىنىشىمىزگە ياردەم بەردى. بۇ ھەقتىكى غەرب پەلسەپە تارىخىنى قىسقىچە كۆرۈپ ئۆتسەكلا ئۇشبۇ ئۇقۇم ھەققىدىلا ئەمەس، بەلكى ئۇشبۇ تېمىمىزنىڭمۇ ئىزىنىڭ نەدە ئىكەنلىكىنى بىلەلەيمىز. جون لوك: قانداقتۇر دېكارتچە سوبىستانتسىيە ( ئۆز – ئۆزىدىن يېتەرلىك بولغان ۋە ئۆزگەرمەس شەيئى ) ئەمەس، بەلكى ئەسلىمە كىملىكنى بارلىققا كەلتۈرىدىغان ئامىلدۇر. ( چۈنكى، ئەسلىمە ئاڭنىڭ بىردەكلىكى ۋە ئوخشاشلىقىنى ساقلاپ، كىملىكنى بارلىققا كەلتۈرىدۇ )؛ توماس رېد : ئەسلىمە ئۇنتۇلۇشچان خارەكتېرگە ئىگە بولغاچقا كىملىكنىڭ ئۆلچىمى بولالمايدۇ. داۋېد ھىيوم: ئىنساننىڭ ئېڭى تىياتىرغا ئوخشايدۇ... ئۆزلۈك دېگەن پەقەت بىر – بىرىگە باغلانغان سەزگۈلەرنىڭ بىرىكمىسىدۇر. بۇ يەردە ئۆزگەرمەس ياكى ئالدىنئالا مەۋجۇد بولغان « مەن » بولمايدۇ. « مەن » سەزگۈسى ئىنساننىڭ ئېڭىدىكى ساناقسىز سەزگۈلەرنىڭ بىرىلا خالاس، شۇڭا ئۆزگەرمەس ۋە تۇراقلىق كىملىك بولمايدۇ. سېپنوزا : مۇستەقىل ۋە يەككە ھالەتتىكى « ئۆزلۈك » مەۋجۇد ئەمەس، ئۇ پەقەت بىردىنبىر ۋە مۇتلەق سوبىستانتسىيىنىڭ بىر خىل ئۆزگەرمىسىدۇر، كىملىك خىيالى تۇيغۇدۇر. كانت : بۇ يەردە ھالقىما « مەن » ئالدىنئالا مەۋجۇد بولۇپ، تۈرلۈك سەزگۈلەرنى بىر يەرگە يىغىدۇ، ئويۇشتۇرىدۇ. نېتچى : ئۆزلۈك قارمۇ – قارشىلىقنىڭ بىرلىكىدۇر. فىروئىد : سوبىكتىپلىق ئىچىدىن بۆلۈنگەن ۋە توقۇنۇشقا تولغان سوبىكتىپلىقتۇر، ئۇ ئاڭسىز ۋە بېىسىۋېلىنغان جىنسىي ئىستەكلەرنىڭ پارەكەندىچىلىكىگە ئۇچراپ تۇرىدۇ. ھېيدېگىر : ئۆزلۈك قانداقتۇر سوبىكتىپ ئاڭ ياكى مەن بولماستىن بەلكى يوقلۇققا ــ ئۆلۈمگە يۈزلەنگەن بىر خىل مۇمكىنچىلىك سۈپىتىدىكى ھازىرلىقى بولغان مەۋجۇدىيەتتۇر. لېۋىناس : سوبىكتىپ بويسۇنۇش دېمەكتۇر، يەنى « مەن » نىڭ كۆكتىن ياكى « ئۇ تەرەپتىن » كېلىدىغان ئۆزگىگە بويسۇنۇشى ۋە ئۇنىڭغا شەرتسىز مەسئۇل بولىشى دېمەكتۇر. دېننىت : كاللىمىزدا ھىيوم ئېيتقان تىياتىرنى كۆرۈپ ئولتۇرىدىغان ئۆزگەرمەس بىر كىم ياكى مەن يوق.

ـ شائىرنىڭ شېئىرىي كىملىكىنى جاكارلاشقا شائىرنىڭ شەخسى (مىللىي ) كىملىكىنىڭ مەۋجۇدلۇقى ھېچقانداق تەسىر كۆرسەتمەمدۇ ياكى  شائىرنىڭ كىملىكى بىلەن ئۇنىڭ شەخسى ( مىللىي ) كىملىكى ئوتتۇرىسىدا ھېچقانداق مۇناسىۋەت بولمامدۇ؟

ــ  شائىرنىڭ مۇنداق ئۈچ كىملىكى بار:

بىرىنچى، شەخسى كىملىك ( مىللىي كىملىككە نىسبەتەن ئىندىۋىدوئاللىق، شائىرلىق كىملىكىگە نىسبەتەن ئۆزگىچىلىك دەپ ئاتاشقىمۇ بولىدۇ ) .

ئىككىنچى، مىللىي كىملىك

ئۈچىنچى، شائىرلىق كىملىكى

ئالدىنقى ئىككىسى شائىرنىڭ ئادەملىكىگە، كىيىنكىسى شائىرلىقىغا مۇناسىۋەتلىك. بۇ ئۈچ كىملىكنىڭ ھەربىرى ‹ ئاپتونومىيە ھوقۇقى › غا ئىگە بولۇپ، بىرلا ۋاقىتتا تەڭ مەۋجۇد بولۇپ تۇرىدۇ. يەنى، بۇ كىملىكلەرنىڭ بىر – بىرسىگە تاجاۋۇز قىلىش، بىر – بىرسىنىڭ ئورنىنى ئىگىلەش ھەققى يوق. بىراق، شائىرلىق كىملىكىنىڭ ئورنى بەزىدە شەخسى كىملىك تەرىپىدىن، بەزىدە مىللىي كىملىك تەرىپىدىن ئىگىلىنىدىغان چاغلارمۇ بولىدۇ. بىرىنچى ھالەتتە شېئىردا دېيىلىدىغىنى شەخسى خاھىش ( شەخسىنىڭ ھىسسىياتى ۋە ئوي – پىكرى ) بولغان بولسا، ئىككىنچى ھالەتتىكىسى مىللىي خاھىش ( مىللەتنىڭ ۋىجدانى ۋە كوللىكتىپ يوشۇرۇن ئېڭى ) بولغان بولىدۇ. بۇنداق چاغلاردا شېئىرنىڭ ئىستىتىكىلىقى غايىب بولۇپ، ئۇنىڭ ئىستىلىستىكىلىقى ۋە دېداكتىكىلىقى پەيدا بولىدۇ. شائىرلىق كىملىك، مۇنداقچە ئېيتقاندا، شەخسىنىڭ ھىسىسياتى ۋە ئوي – پىكرى بىلەن مىللەتنىڭ ۋىجدانى ۋە كوللىكتىپ يوشۇرۇن ئېڭىنىڭ ئۈچىنچى يىراقلىقىدىدۇر.

سابانىڭ قىرىق يەتتىسى



پۈركىلىۋاتقان لاتقىلارغا يېشىنىۋاتقان شامالنىڭ ئېسى

تولىۋاتقان ئەي مىقدار

يېتىلەنگەن سان قىرىق يەتتە ئىدى

يېشىنىۋاتقان سان تېخىچە ئويغانمىغان ئۇنىڭ بىغۇبارلىقى

كېتىۋاتقان سابانىڭ ئاسمىنى

يېنىۋاتقان سابانىڭ تۇپرىقى

ئۆچىۋاتقان سابانىڭ قاپقارا كۈندۈزى



ئەگىشىۋاتقان نەقەدەر قۇپقۇرۇق ئىستەك – ھە

كۆزى ئېچىلىۋاتقان

تىنىقى چېچىلىۋاتقان

بىر كاسە بوشلۇقنىڭ ھېچنەلىكىدەك

تۇرىۋاتقان ئەي ئارمان بىھۇشلىقى

تىل جاڭگاللىقىغا

ئورىلىۋاتقان سابانىڭ قىرىق يەتتىسى







تىترەۋاتقان دىل ئورمانلىقىنى

چوقۇۋاتقان ئاقلىق زۇلمىتى

كۆتىرىلىۋاتقان

يامانلىق چېچىكىنى

تۇشۇۋاتقان مېۋىگە سابانىڭ قىرىق يەتتىسى



تېخىچە سۈت پۇرىغان سابالىق قىرىق يەتتە

ئويغىنىۋاتقان مىقدار بوشلۇقىغا

تىزىلىۋاتقان ساننىڭ كۆزى يورۇمىغان

ساندەك تۇغۇلىۋاتقان ئەي مىقدار

مىقدارغا تولىۋاتقان ئەي سان

توزانىغا مەۋھۇملۇقنىڭ ئېسىلىۋاتقان



تېخىچە تۇغۇلىۋاتقان سابانىڭ قىرىق يەتتىسى

ئېھتىمال مىقدارنىڭ يېنىۋاتقان لەھزىسى



2011-يىل 9- ئۆكتەبر  

ئۆزھاللىق كارىدۇر

-بۇ لىرىكامنى راخمانجان ئاۋۇت ئۆزھالغا بېغىشلايمەن  



ئۈنلەۋاتقان كارىدۇرنىڭ ھېچيېرىگە

تولمايۋاتقان سۈبھى يېرىقى

سەكرىگەن ئۇندا

يايلاۋاتقان جىملىقىنى جەرەن تىنجىقى



ئۈركىۋاتقان ناخشىلارغا قوپۇرغان تۈننى

پۈتۈلمىگەن ھېكمەتنامىدە :

ـ تېخىچە پەدىنى ئازاد قىلايلى ! ...



يېنىۋاتقان سەنئەتنىڭ نە پۇت – قولى

سوزىلىۋاتقان كارىدۇرنىڭ نە باش – ئاخىرى

پۈركەلمەكتە

تېمىۋاتقان يوقلۇقنىڭ زۇلمەتتىكى ھەر بىرى



چارچاۋاتقان ئەھدىلەرگە ئورالغان يۇلتۇز

يېنىۋاتقان يېشىلغىنە قىياس دەرىخى

ئۆتۈشمىلەردە

سۆزلەۋاتقان كەلگۈسىنى كارىدۇر ئېسى



2011- يىل 27- ئاۋغۇست