نەۋايى ئەسەرلىرى تەتقىقاتى ھەققىدە قىسقىچە بايان [ئۇلانما كۆچۈرۈش]

      
نەۋايى ئەسەرلىرى تەتقىقاتى ھەققىدە قىسقىچە بايان

                                               مەقسۇد سېلىم، ئوسمان جۈمە

(مەركىزىي مىللەتلەر ئۇنىۋېرسىتېتى ئۇيغۇر تىل- ئەدەبىيات فاكۇلتېتىنىڭ 2009-، 2008-يىللىقلار ماگىستىرانتى، دوكتور ئاسپىرانتى)

摘  要] 阿里希尔•纳瓦依，是突厥语民族文学中尤其是15世纪维吾尔文学中的伟大文人之一。从20世纪50年代开始，国内外开始纳瓦依著作搜集、整理工作，并出版了一些著作。从语言、文学、历史、传记角度，在各学术、文学杂志、期刊上发表论文。本文主要概述纳瓦依著作手抄本的收藏、出版及研究情况
                                  关键词] 纳瓦依；著作；研究；概述   
   

1. نەۋايى ئەسەرلىرى قوليازما نۇسخىلىرىنىڭ تېپىلىشى ۋە ساقلىنىشى
نەۋايى ئەسەرلىرى 16-ئەسىردىن باشلاپ بۈگۈنكى شىنجاڭنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تۈ*ركىي خەلقلەر ئارىسىدا كەڭ تارقالغان. ھەرقايسى مەدرىسلەردە «دىۋانى ھېكمەت»، «سوپى ئاللاھيار» ۋە نەۋايى دىۋانلىرى، خەمسەلىرى ئەينى دەۋر مەدرىسە مائارىپىدا تالىپلارغا ئۆگىتىلگەن. شۇ دەۋردىكى ھۆكۈمەت ئورگانلىرىدا كاتىپلار، خەتتاتلار تەرىپىدىن بۇرۇنقى قوليازما ئەسەرلەر كۆچۈرۈلگەن ۋە تارقىتىلغان. بۇنىڭ تىپىك مىسالى شۇكى، 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا تۇغۇلغان ۋە ياشاپ ئۆتكەن شائىر ۋە ئەدىبلىرىمىزدىن ئابدۇخالىق ئۇيغۇر، ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر ۋە ئەھمەد زىيائىغا ئوخشاش زىيالىيلىرىمىز مەدرىسە مائارىپىدا يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان ئەسەرلەر بىلەن تونۇشقان ۋە ئۇلارنىڭ كېيىنكى ئىجادىيەت ۋە تەتقىقات ئىشلىرىغا تەسىر كۆرسەتكەن.
مەلۇماتلارغا كۆرە، سابىق سوۋېت ئىتتىپاقى دەۋرىدە ھەرقايسى كۇتۇپخانىلاردا ساقلانغان نەۋايى ئەسەرلىرىنىڭ قوليازما نۇسخىلىرى 1000 تومدىن ئاشقان. ئۆزبېكىستان پەنلەر ئاكادېمىيەسى شەر*قشۇناسلىق ئىنستىتۇتى قوليازما فوندىدا ساقلىنىۋاتقان نەۋايى ئەسەرلىرىنىڭ قوليازما نۇسخىلىرى 254 پارچە ئىكەن. تۈ*ركىيە توپكاپى سارايى كۇتۇبخانىسى ۋە سۇلايمانىيە كۇتۇبخانىسى... قاتارلىق دۆلەت دەرىجىلىك، يەرلىك كۇتۇپخانىلاردا نەۋايى ئەسەرلىرىنىڭ كۈللىياتىنىڭ ساقلىنىۋاتقانلىقى مەلۇم، ئەمما ھەرقايسى كۇتۇپخانىلاردا ساقلىنىۋاتقان نەۋايى قوليازمىلىرىنىڭ سانى جەھەتتە ئېنىق مەلۇماتقا ئىگە ئەمەسمىز.
ئۆتكەن ئەسىرنىڭ 50- يىللىرىدىن باشلاپ شىنجاڭنىڭ ھەرقايسى جايلىرىدا قەدىمكى ئەسەرلەرنى توپلاش، رەتلەش ۋە نەشر قىلىش ئىشى باشلانغان بولۇپ، 1957-يىلى ئېلىپ بېرىلغان تەكشۈرۈشتە نەۋايى ئەسەرلىرىنىڭ قوليازما نۇسخىلىرى 150 پارچە ئىكەنلىكى مەلۇم. ئەمما، بۇ قوليازمىلارنىڭ شۇ ۋاقىتتا قانداق ساقلانغانلىقى ياكى كىملەر تەرىپىدىن تۈرگە ئايرىلغانلىقى ئېنىق ئەمەس. شۇ قېتىملىق تەكشۈرۈشتە توپلانغان نەۋايى ئەسەرلىرىنىڭ قوليازمىلىرى ئاساسەن، «خەمسە نەۋايى»، «مەھبۇبۇل قۇلۇپ»، «لىسانۇتتەير»، «مىر نەۋايى»، «چەھار دىۋان»، «نەۋايى شېئىرلىرى»، «تۇھفەتۇل ئەفكار»، «بەھرام گور»، «كۇللياتى نەۋايى»، «نەۋايى داستانلىرى» ناملىرى بىلەن مۇزىيلاردا، قەدىمكى ئەسەرلەرنى يىغىپ ساقلاش ئىشخانىلىرىدا ساقلانغان ۋە تۈرگە ئايرىلغان.
1988-يىلى قەشقەر ئۇيغۇر نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشر قىلىنغان «ئۇيغۇر، ئۆزبېك، تاتار قەدىمكى ئەسەرلىرى تىزىملىكى» ناملىق كىتابقا كىرگۈزۈلگەن نەۋايى ئەسەرلىرىنىڭ كۆچۈرۈلمە نۇسخىلىرىنىڭ تىزىملىكى تۆۋەندىكىچە:
1. «ئەمىر نەۋايى»، ئەسەرنىڭ يېزىلغان دەۋرى ئېنىق ئەمەس. فورماتى: 13×23، س م 90 بەت، چاغاتايچە، تاش باسما، شېئىرىي ئەسەر.
2. «چەھار دىۋان»، ئەسەرنىڭ يېزىلغان يىل دەۋرى ئېنىق ئەمەس، فورماتى: 16×19، س م، 182 بەت، چاغاتايچە، قوليازما.
3. «چەھار دىۋان»، ئەسەرنىڭ يېزىلغان يىل دەۋرى ئېنىق ئەمەس، فورماتى: 13×20، س م، 292 بەت، چاغاتايچە، قوليازما.
4. «چەھار دىۋان»، ئەسەرنىڭ يېزىلغان يىل دەۋرى ئېنىق ئەمەس، فورماتى: 10×18، س م، 632 بەت، چاغاتايچە، قوليازما.
5. «چەھار دىۋان»، ئەسەرنىڭ يېزىلغان يىل دەۋرى ئېنىق ئەمەس، فورماتى: 13×23، س م، 94 بەت، چاغاتايچە، قوليازما.
6. «چەھار دىۋان»، ئەسەرنىڭ يېزىلغان يىل دەۋرى ئېنىق ئەمەس، فورماتى: 16×27، س م، 114 بەت، چاغاتايچە، قوليازما.
7. «چەھار دىۋان»، ئەسەرنىڭ يېزىلغان يىل دەۋرى ئېنىق ئەمەس، فورماتى: 11×25، س م، 272 بەت، چاغاتايچە، قوليازما.
8. «چەھار دىۋان»، ئەسەرنىڭ يېزىلغان يىل دەۋرى ئېنىق ئەمەس، فورماتى: 25×42، س م، 106 بەت، چاغاتايچە، قوليازما.
9. «خەمسە نەۋايى»، ئەسەرنىڭ يېزىلغان ۋاقتى: ھىجرىيە 889-يىلى (مىلادىيە 1469-1470-يىل)، فورماتى: 14×25، س م، 1011 بەت، چاغاتايچە قوليازما (30-بەت).
10. «خەمسە»، ئەسەرنىڭ يېزىلغان يىل دەۋرى ئېنىق ئەمەس، فورماتى: 23×30، س م، 231بەت، چاغاتايچە، قوليازما (31-بەت).
11. «دىۋانى نەۋايى»، ئەسەرنىڭ كۆچۈرۈلگەن يىل دەۋرى: ھىجرىيە 1200-يىل (مىلادىيە 1780-1781-يىللار)، فورماتى: 15×21 س م، 135 بەت، چاغاتايچە قوليازما.
12. «دىۋانى نەۋايى»، ئەسەرنىڭ كۆچۈرۈلگەن يىل دەۋرى ئېنىق ئەمەس، فورماتى: 15×21 س م، 247بەت، چاغاتايچە قوليازما.
13. «دىۋانى نەۋايى»، ئەسەرنىڭ كۆچۈرۈلگەن يىل دەۋرى ئېنىق ئەمەس، فورماتى: 14×21 س م، 100بەت، چاغاتايچە قوليازما.
14. «دىۋانى نەۋايى»، ئەسەرنىڭ كۆچۈرۈلگەن يىل دەۋرى ئېنىق ئەمەس، فورماتى: 13×23 س م، 92 بەت، چاغاتايچە تاش باسما (71-بەت).
15. «دىۋانى نەۋايى»، ئەسەرنىڭ نەشر قىلىنغان ۋاقتى ھىجرىيە 1333-يىل، (مىلادىيە 1913-1914-يىللار)، فورماتى: 14×23 س م، 168 بەت، چاغاتايچە تاش باسما.
16. «دىۋانى نەۋايى»، ئەسەرنىڭ كۆچۈرۈلگەن يىل دەۋرى ئېنىق ئەمەس، فورماتى: 15×24 س م، 128 بەت، چاغاتايچە قوليازما.
17. «دىۋانى نەۋايى»، فورماتى: 14×21 س م، 86 بەت، ھىجرىيە 1332-يىلى (مىلادىيە 1912- 1913-يىللار) تاشكەنتتە تاش مەتبەئەدە بېسىلغان.
18. «دىۋانى نەۋايى»، ئەسەرنىڭ كۆچۈرۈلگەن يىل دەۋرى ئېنىق ئەمەس، فورماتى: 18×22 س م، 134 بەت، چاغاتايچە قوليازما.
19. «دىۋانى نەۋايى»، ئەسەرنىڭ كۆچۈرۈلگەن يىل دەۋرى ئېنىق ئەمەس، فورماتى: 15×23 س م، 235 بەت، چاغاتايچە قوليازما.
20. «دىۋانى نەۋايى»، فورماتى: 14×21 س م، 239 بەت، ھىجرىيە 1327-يىلى (مىلادىيە 1907- 1908-يىللار) تاشكەنتتە تاش مەتبەئەدە بېسىلغان.
21. «دىۋانى نەۋايى»، فورماتى: 17×27 س م، 224 بەت، ھىجرىيە 1319-يىلى (مىلادىيە 1899- 1900-يىللار) تاشكەنتتە تاش مەتبەئەدە بېسىلغان.
22. «دىۋانى نەۋايى»، فورماتى: 14×23 س م، 147 بەت، ھىجرىيە 1319-يىلى (مىلادىيە 1899-1900-يىللار) ئافغانىستاندا تاش مەتبەئەدە بېسىلغان نۇسخا.
20. «دىۋانى نەۋايى»، ئەسەرنىڭ كۆچۈرۈلگەن يىل دەۋرى ئېنىق ئەمەس، فورماتى: 16×24 س م، 106 بەت، چاغاتايچە قوليازما.
21. «دىۋانى نەۋايى»، ئەسەرنىڭ كۆچۈرۈلگەن يىل دەۋرى ئېنىق ئەمەس، فورماتى: 12×20 س م، 120بەت، چاغاتايچە قوليازما.
22. «دىۋانى نەۋايى»، ئەسەرنىڭ كۆچۈرۈلگەن يىل دەۋرى ئېنىق ئەمەس، فورماتى: 16×27 س م، 305 بەت، چاغاتايچە قوليازما، ھىجرىيە 1280-يىلى (مىلادىيە 1908-1909-يىللار) كۆچۈرۈلگەن نۇسخا.
23. «دىۋانى نەۋايى»، ئەسەرنىڭ كۆچۈرۈلگەن يىل دەۋرى ئېنىق ئەمەس، فورماتى: 13×22 س م، 281 بەت، چاغاتايچە قوليازما.
24. «دىۋانى نەۋايى»، ئەسەرنىڭ كۆچۈرۈلگەن ۋاقتى ھىجرىيە 1328-يىلى (مىلادىيە 1860-1861-يىللار)، فورماتى: 13×23 س م، 118-بەت، چاغاتايچە تاش باسما (75-بەت).
25. «دىۋانى نەۋايى»، ئەسەرنىڭ كۆچۈرۈلگەن يىل دەۋرى ئېنىق ئەمەس، فورماتى: 16×22 س م، 218 بەت، چاغاتايچە قوليازما.
26. «غەرايىبۇسسىغەر»، ئەسەرنىڭ يېزىلغان يىل دەۋرى ئېنىق ئەمەس، فورماتى: 13×23 س م، 79بەت، چاغاتايچە (106-بەت).
27. «مەجالىسۇننەفائىس»، ئەسەرنىڭ يېزىلغان يىل دەۋرى: ھىجرىيە 893-يىلى (مىلادىيە 1473-1474-يىللار)، فورماتى: 17×27 س م، 158بەت، چاغاتايچە قوليازما.
28. «مەقالەتنامە»، فورماتى: 13×22 س م، 310 بەت، چاغاتايچە قوليازما، ھىجرىيە 1199-يىلى (مىلادىيە 1779-1780-يىللار) كۆچۈرۈلگەن نۇسخا.
29. «مەھبۇبۇل قۇلۇپ»، ئەسەرنىڭ يېزىلغان يىل دەۋرى: ھىجرىيە 906-يىلى (مىلادىيە 1486-1487-يىللار)، فورماتى: 14×20 س م، 68 بەت.
30. «مەھبۇبۇل قۇلۇپ»، فورماتى: 13×20 س م، چاغاتايچە قوليازما، ھىجرىيە 1192-يىلى (مىلادىيە 1772-1773-يىللار) گۇمنام تەرىپىدىن كۆچۈرۈلگەن.
31. «مەھبۇبۇل قۇلۇپ»، ئەسەرنىڭ يېزىلغان يىل دەۋرى: مىلادىيە 1500-يىل، فورماتى: 13×21 س م، چاغاتايچە قوليازما.
32. «مەھبۇبۇل قۇلۇپ»، ئەسەرنىڭ يېزىلغان يىل دەۋرى: مىلادىيە 1500-يىلى، فورماتى: 11×19 س م، 206 بەت، چاغاتايچە قوليازما.
33. «نەۋايى»(؟)، فورماتى: 13×23 س م، 94 بەت، چاغاتايچە، ھىجرىيە 1373-يىلى (مىلادىيە 1914-1915-يىللار) تاش مەتبەئەدە بېسىلغان نۇسخا.
34. «نەۋايى شېئىرلىرى»، ئەسەرنىڭ يېزىلغان يىل دەۋرى ئېنىق ئەمەس، فورماتى: 13×23 س م، 22بەت، چاغاتايچە تاش باسما.
1952-،1959-يىللىرى ئېلىپ بېرىلغان قەدىمكى ئەسەرلەرنى يىغىش، رەتلەش جەريانىدا قەشقەر، ياركەنت، قارغىلىق، خوتەن، ئاقسۇ، كۇچا، تۇرپان، غۇلجا قاتارلىق جايلاردىن تېپىلغان 2000 دىن ئارتۇق قوليازما شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق مۇزېي، شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى، جۇڭگو ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيەسى مىللەتلەر تەتقىقات ئورنى، شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق ئەدەبىيات-سەنئەتچىلەر بىرلەشمىسى قاتارلىق ئورۇنلارغا تەقسىملەنگەن. 1962-يىلى ئېلىپ بېرىلغان تەكشۈرۈشتە ئېرىشكەن قول يازمىلار كاتالوگىنى 1965-يىلى باستۇرغان. بۇ كاتالوگىدا نەۋايى ئەسەرلىرى «ھەيرەتۇل ئەبرار»، «چەھار دىۋان»، «سەددەئى ئىسكەندەر»، «لىسانۇتتەير»، «مەھبۇبۇل قۇلۇپ»، «خەمسەئى نەۋايى» قاتارلىقلاردىن ئىبارەت.
يۇقىرىقى ئۇچۇرلاردىن شۇنى كۆرەلەيمىزكى، نەۋايى ئەسەرلىرى ئىچىدە ئۇنىڭ خەمسەلىرى بىلەن چاھار دىۋانلىرى كۆپ تارقالغان. شۇنىڭدەك، بايقالغان قوليازمىلار ئىچىدىمۇ خەمسە ۋە چاھار دىۋانلىرى ھەرخىل ناملار بىلەن ئاتالغان. باشقا ئەسەرلىرى كۆچۈرۈلگەنمۇ ۋە ياكى باشقا ئەسەرلىرىمۇ خەمسە ۋە دىۋانلىرىغا ئوخشاش تارقالغانمۇ، كېيىنكى تەكشۈرۈشلەردە بايقالغانمۇ؟ دېگەن مەسىلە ئۈستىدە تېخىمۇ چوڭقۇر ئىزدىنىشكە توغرا كېلىدۇ.
2. ئەلىشىر نەۋايى ئەسەرلىرى
ئەلىشىر نەۋايى 60 يىللىق ھاياتىدا تىل، ئەدەبىيات، مۇزىكا ۋە پەلسەپە قاتارلىق تۈرلەردە ئىجادىيەت ئېلىپ بارغان بۈيۈك شائىردۇر. كېيىنكى تەتقىقاتلاردا ئۇنىڭ ئەسەرلىرى تۆۋەندىكىدەك تۈرلەرگە ئايرىلغان:
دىۋانلىرى (خەزائىنۇل مەئانى)
1. «غەرايىبۇسسىغەر»
2. «نەۋادىرۇششەباب»
3. «بەدايىئۇل ۋەسەت»
4. «فەۋائىدۇل كىبەر»
5. پارسچە دىۋانى
خەمسەلىرى
1. «ھەيراتۇل ئەبرار»
2. «فەرھاد-شېرىن»
3. «لەيلى–مەجنۇن»
4. «سەببەئى سەييارە»
5. «سەددەئى ئسكەندەر»
تەزكىرىلىرى
1.        «مەجالىسۇن نەفائىس»
2.        «نەسائىمۇل مەھاببە»
تىل ۋە ئەدەبىياتقا دائىر ئەسەرلىرى
1.        «رىسالەئى مۇئەمما»
2.        «مىزانۇل ئەۋزان»
3.        «مۇھاكەمەتۇل لۇغەتەيىن»
دىنىي ۋە ئەخلاقىي ئەسەرلىرى
1.        «مۇناجات»
2.        «چىھل ھەدىس»
3.        «نەزمۇل جەۋاھىر»
4.        «لىسانۇتتەير»
5.        «سىراجۇل مۇسلىمىن»
6.        «مەھبۇبۇل قۇلۇب»
تارىخىي ئەسەرلىرى
1.        «تارىخى ئەنبىيا ۋە ھۇكۇما»
2.        «تارىخى مۇلكى ئەجەم»
3.        «زۇبدەتۇل تەۋارىخ»
بىئوگرافىك ئەسەرلىرى
1.        «ھالاتى سەييىد ھەسەنى ئەردەشىر»
2.        «خەمسەتۇل مۇتەھەييىرىن»
3.        «ھالاتى پەھلىۋان مۇھەممەد»
ۋەسىقىلىرى
1.        «ۋەقفىييە»
2.        «مۇنشەئات»
مەلۇم بولۇشىچە، تۈ*ركىيە ۋە ئۆزبېكىستاندا نەۋايى ئەسەرلىرىنىڭ كۈللىياتى نامى نەشر قىلىنغان.
3. بۈگۈنگە قەدەر نەشر قىلىنغان نەۋايى ئەسەرلىرى
1. تېيىپجان ئېلېيىف تەرىپىدىن نەشرگە تەييارلانغان «چاھار دىۋان»دىن تاللاپ ئېلىنغان شېئىرلار «غەزەللەر» نامى بىلەن 1982-يىلى نەشر قىلىنغان. (شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى).
2 . «مەھبۇبۇل قۇلۇپ»، 1988-يىلى نەشر قىلىنغان. (قەشقەر ئۇيغۇر نەشرىياتى).
3. «مۇھاكەمەتۇل لۇغەتەين»، 1988-يىلى نەشر قىلىنغان. (مىللەتلەر نەشرىياتى).
4 . «خەمسە نەۋايى»، 1991-يىلى نەشر قىلىنغان. (شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى).
5. «مەجالىسۇن نەفائىس»، 1994-يىلى نەشر قىلىنغان. (شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى).
6. «نەۋايى ئەسەرلىرى» (مۇھەممەتتۇردى مىرزىئەھمەت، ئاسىيە مۇھەممەدسالىھلار نەشرگە تەييارلىغان)، 2001- يىلى نەشر قىلىنغان. (شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى).
7. 1992-يىلى «غەزەللەر» ناملىق ئەسەردىن جېڭ يا، گو خېڭجىڭ قاتارلىقلار 128 پارچە غەزەلنى تاللاپ خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلىپ نەشر قىلدۇرغان. (ئىچكى موڭغۇل نەشرىياتى).
8. ئەدەبىي تەرجىمان جاڭ خوڭچاۋ 2001-يىلى  «نەۋايى غەزەللىرىدىن تاللانما» نىڭ خەنزۇچىسىنى نەشر قىلدۇرغان. (شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى).
9. «فەرھاد-شېرىن»، ۋۇ گوجاڭ ئەسەرنىڭ رۇسچە نۇسخىسىغا ئاساسەن 2008-يىلى خەنزۇچە نەشر قىلدۇرغان. (چاڭجياڭ ئەدەبىيات-سەنئەت نەشرىياتى).
يۇقىرىقىلاردىن شۇنى كۆرۈپ ئالالايمىزكى، نەۋايىنىڭ باشقا ئەسەرلىرى جۈملىدىن نەۋايى دىۋانلىرى، مىزانۇل ئەۋزان، لىسانۇتتەير ۋە باشقا ئەسەرلىرى تا بۈگۈنگىچە نەشر قىلىنمىدى.
نەۋايىنىڭ ھاياتى ۋە ئەسەرلىرى ھەققىدە يېزىلغان كىتابلار تۆۋەندىكىچە:
1. «بۈيۈك شائىر ئەلىشىر نەۋايى»، (ئۇيغۇرچە، خەنزۇچە)؛ 2. «نەۋايى ھەققىدە»، 3. «ئەلىشىر نەۋايى»؛ 4. «خەمسە ھادىسىسى ۋە ئۇيغۇر ئەدەبىياتى».
نەۋايى ئەسەرلىرى قىسمەن ھالەتتە نەشر قىلىنغان بولسىمۇ، بۇ ئەسەرلەر تىل، ئەدەبىيات، پەلسەپە، مەدەنىيەت، تارىخ، فولكلور قاتارلىق تەرەپلەردىن تەتقىقاتلار ئېلىپ بېرىلدى. ھەرقايسى ئالىي مەكتەپلەردە جۈملىدىن مەركىزىي مىللەتلەر ئۇنىۋېرسىتېتى، شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى، شىنجاڭ پېداگوگىكا ئۇنىۋېرسىتېتى، قەشقەر پېداگوگىكا ئىنستىتۇتى، ئىلى پېداگوگىكا ئىنستىتۇتى، خوتەن پېداگوگىكا ئالىي تېخنىكومى قاتارلىق ئالىي مەكتەپلەردە ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى دەرسلىكى تەسىس قىلىنغان بولۇپ، بۇنىڭ ئىچىدە نەۋايى تەتقىقاتىغا بېغىشلانغان سەھىپىلەر بار. بۇلاردىن «ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىيات تارىخى»، «ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىيات تەتقىقاتى»، «ئۇيغۇر ئەدەبىيات تارىخى»، «ئۇيغۇر پەلسەپە تارىخى»، «ئۇيغۇرلاردا ئىسلام مەدەنىيىتى»، «يىپەك يولىدىكى توققۇز ھېكمەت»، «تەسەۋۋۇپ پەلسەپىسى» ناملىق كىتابلارنى ئالاھىدە تىلغا ئېلىش مۇمكىن.
مەلۇماتلارغا كۆرە، نەۋايى ئەسەرلىرىگە بولغان تەتقىقات ئەڭ دەسلەپ 1840-يىلى سەبۇرى «نەۋايىنىڭ ئادالەتپەرۋەرلىكى» ناملىق ماقالىسىنى يېزىپ، «سەددەئى ئسكەندەر» ئۈستىدە مۇھاكىمە يۈرگۈزگەن. 17-ئەسىردىن 20-ئەسىرنىڭ 80-يىللىرىچە بولغان ئارىلىقتا كۆپلىگەن ئەدىبلەر نەۋايىنىڭ تەسىرى بىلەن نەۋايى ئەسەرلىرىنى نەسرلەشتۈرۈپ چىققان ياكى شۇ تېمىلاردا داستان ۋە دىۋانلارنى يېزىپ چىققان. مەسىلەن، نىمشېھىت ئارمىيە ئەلى «مىڭ ئۆي ۋە پەرھاد-شېرىن» ناملىق داستانىنى يېزىپ چىققان.
ئۇيغۇر زىيالىيلىرىدىن نەۋايى ھەققىدە كۆزگە كۆرۈنگەن تەتقىقاتچىلاردىن ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن، ئابدۇشۈكۈر تۇردى، مۇھەممەتتۇردى مىرزىئەخمەت، ئىمىن تۇرسۇن، خەمىت تۆمۈر، مىرسۇلتان ئوسمانوۋ، ئابدۇرېھىم سابىت، ئەسقەر ھۈسەيىن، غەيرەتجان ئوسمان، ئابدۇرەئوپ پولات تەكلىماكانىي، ئابلىمىت ئەھەت، ئەسەت سۇلايمان، ھۆرمەتجان... قاتارلىقلارنى كۆرسىتىش مۇمكىن.
«بۇلاق»، «مىراس»، «شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى ئىلمىي ژۇرنىلى»، «شىنجاڭ پېداگوگىكا ئۇنىۋېرسىتېتى ئىلمىي ژۇرنىلى»، «قەشقەر پېداگوگىكا ئىنستىتۇتى ئىلمىي ژۇرنىلى»، «ئىلى پېداگوگىكا ئىنستىتۇتى ئىلمىي ژۇرنىلى»، «خوتەن پېداگوگىكا ئالىي تېخنىكومى ئىلمىي ژۇرنىلى»، «شىنجاڭ ياشلىرى»، «شىنجاڭ مەدەنىيىتى»، «قەشقەر ئەدەبىياتى»، «ئاقسۇ ئەدەبىياتى»، «تۇرپان»، «قۇمۇل ئەدەبىياتى»، «ئىلى دەرياسى»، «كىرورەن»، «تارىم» قاتارلىق ئىلمىي ۋە ئەدەبىي ژۇرناللاردا نەۋايىنىڭ ھاياتى ۋە ئەسەرلىرىگە قارىتا يېزىلغان ماقالىلەر 300 پارچىدىن ئارتۇق.
4. نەۋايى ئەسەرلىرى تەتقىقاتىدا ساقلىنىۋاتقان مەسىلىلەر
1. نەۋايى ئەسەرلىرى قوليازمىلىرىنى يىغىش، رەتلەش، ساقلاش، تۈرگە ئايرىش، مۇمكىن بولسا، ئۆزبېكىستان، تۈ*ركىيە، رۇسىيە قاتارلىق دۆلەتلەردىن نەۋايى ئەسەرلىرى قوليازما نۇسخىلىرىنى ئەكەلدۈرۈش، بۇ ھەقتىكى تەتقىقات نەتىجىلىرىنى ئۇيغۇر زىيالىيلىرىغا تونۇشتۇرۇش، نەشر قىلدۇرۇش. بولۇپمۇ، نەۋايىنىڭ نەشر قىلىنمىغان ئەسەرلىرىنى جىددىي ھالەتتە نەشرگە ئۇيۇشتۇرۇش، نەۋايى ئەسەرلىرى لۇغىتىنى تۈزۈپ چىقىش كېرەك.
2. چاغاتاي ئۇيغۇر تىلى تەتقىقاتىدىكى ياش ئىز باسارلارنى يېتىشتۈرۈشكە ئەھمىيەت بېرىش. بەزى بىر ئوقۇتقۇچى-ئوقۇغۇچىلاردا ساقلىنىۋاتقان بىر ئېغىر مەسىلە شۇكى، چاغاتاي ئۇيغۇر تىلىنى ياخشى ئۆگىنىش ۋە تەتقىق قىلىش ئۈچۈن ئەرەب-پارس تىلىنى ئۆگىنىش كېرەك ئىكەن، بۇ بىزگە تەس كېلىدۇ، دېگەن خاتا كۆز قاراش بىلەن بۇ كەسىپكە قىزىقىدىغانلار ۋە بۇ ساھەدە ئۈزۈكسىز ئىزدىنىۋاتقانلار كۆپ ئەمەس.
3. ھازىرغا قەدەر ئېلىپ بېرىلىۋاتقان تەتقىقاتلارغا كۆرە، نەۋايى تەتقىقاتىدا ئاز بولمىغان ياخشى ماقالىلەر يېزىلغان بولسىمۇ، لېكىن كۆپلىگەن ماقالىلەر چۈشەندۈرۈش خاراكتېرىدىكى ماقالىلەردىن ئىبارەت. شۇڭا نەۋايى تەتقىقاتىدا خەلقئارا سەۋىيەدە تەتقىقات ئېلىپ بېرىش ئۈچۈن تۈ*ركىيە، ئۆزبېكىستان، رۇسىيە ۋە باشقا ئامېرىكا، ياۋروپا ئەللىرىدە ئېلىپ بېرىلغان تەتقىقاتلاردىن خەۋەردار بولۇش كېرەك.
پايدىلانمىلار:
1. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادىمىيەسى، كوللېكتىپ: «ئۇيغۇر ئەدەبىيات تارىخى»(2)، مىللەتلەر نەشرىياتى، 2006- يىل نەشرى.
2. مۇھەممەتتۇردى مىرزىئەخمەت: «ئەلىشىر نەۋايى ئەسەرلىرى»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2001-يىل نەشرى.
3. ئەزىز ئاتاۋۇللا سارتېكىن: «ئۇيغۇرچە نەشر قىلىنغان ئەسەرلەر كاتالوگى»، شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى نەشرىياتى، 2004-يىل نەشرى.
4. ئىمىن تۇرسۇن: «نەۋايى ھەققىدە»، مىللەتلەر نەشرىياتى، 2000-يىل نەشرى.
5. ئابلىمىت ئەھەت: «بۈيۈك شائىر ئەلىشىر نەۋايى»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2001-يىل نەشرى.
6. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق ئاز سانلىق مىللەت قەدىمكى ئەسەرلىرىنى توپلاش، رەتلەش، نەشر قىلىشنى پىلانلاش رەھبەرلىك گۇرۇپپا ئىشخانىسى: «ئۇيغۇر، ئۆزبېك، تاتار قەدىمكى ئەسەرلەر تىزىملىكى»، قەشقەر ئۇيغۇر نەشرىياتى، 1988- يىل نەشرى.
7. ئەلىشىر نەۋايى: (ۋۇ پادىشاھلىق پۈتۈكىنىڭ تەرجىمىسى) «پەرھاد شېرىن» (خەنزۇچە)، چاڭجياڭ گۈزەل سەنئەت نەشرىياتى، 2008-يىلى نەشرى.
8. ئەسئەت سۇلايمان: «‹خەمسىيەنىڭ ئەھۋالى› ۋە ئۇيغۇر تىل-ئەدەبىياتى»، شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى نەشرىياتى، 2001-يىلى نەشرى.
[9]Alişir Nevayı. Mizanul Evzan(Kemal Eraslan Hazırlayan). Ankara: Türk Dil Kurumu, 1999.
بۇ ماقالە مەركىزىي مىللەتلەر ئۇنىۋېرسىتېتى «211 قۇرۇلۇشى» 3-باسقۇچلۇق «يېڭىلىق ياراتقۇچى ئىختىساسلىقلارنى تەربىيەلەش» تۈرى «ئاسپىرانتلار» تەتقىقات تۈرىنىڭ فوند ياردىمىگە ئېرىشكەن. تەتقىقات تۈرى نومۇرى: 0212110309090222

تەھرىرلىگۈچى: ئابدۇرېھىم زۇنۇن

بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   ئابدۇرېھىم زۇنۇ تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-4-21 20:59  

    تەلەپ قىلغان ئىككىنچى ماقالىنى يوللاپ قويدۇم. قېنى مەرھەمەت!

تېما مەزمۇنىنى تولۇق ئوقۇپ چىقتىم،ھەم ساقلىۋالدىم . مەن ئەۋايىنىڭ بۇنچە كۆپ ئەسەرلىرى ئىچىدە بىلىدىغانلىرىم ساناقلىقلا ئىكەن ،كىتاپلىرىم ئىچىدە نەۋايى ئەسەرلىرىدىن پەقەت ‹‹خەمىسە››لا باركەن . رەھمەت ئابدۇرېھىم زۇنۇن مۇئەللىم .جاپا چېكىۋاتىسىز ....................

    ئۇنىڭ ئەسەرلىرى ناھايىتى كۆپ. بۇ ماقالىدىكىمۇ تولۇق ئەمەس ئىكەن تېخى. پايدىلانسىڭىز بولىۋېرىدۇ.

      بۇ ماقالە بىزنى قىممەتلىك ئۇچۇرلار بىلەن تەمىنلەپتۇ. لېكىن نەۋايىنىڭ «خەمسە» سىدىكى تۆتىنچى داستان «سەبئائى سەييار» نى «سەبئائى سەييارە» دەپ ئاتاش ۋە بەشىنچى داستان «سەددى ئىسكەندەر» نى «سەددەئى ئىسكەندەر» دەپ ئاتاش  مۇۋاپىق ئەمەس. يەنە بىرسى، ھەزرەت نەۋايىنىڭ «زۇبدەتۇل تەۋارىخ» دەيدىغان ئەسىرى يوق. «تارىخى ئەنبىيا ۋە ھۆكۈما» بىلەن «تارىخى مۈلكى ئەجەم» ئومۇملاشتۇرۇلۇپ «زۇبدەتۇل تەۋارىخ» دەپ ئاتالغان. شۇڭا «زۇبدەتۇل تەۋارىخ» نى نەۋايىنىڭ ئايرىم ئەسىرى قاتارىدا سانىساق بولمايدۇ.

   ئۇكام بەزات، يوقاپ كەتتڭىزغۇ؟ ئاپتورغا ۋاكالىتەن سىزگە رەھمەت ئېيتىمەن. ئاللا سىزنى ئۆز پاناھىدا ساقلىسۇن!

  قۇلۇمدا  ئەلىشىر  نەۋائىنىڭ  180 نەچچە تاللانما  غەزەل،20 نەچچە تاللانما رۇبىي، بىر  مەسنەۋى دىن تۇزۇلگەن دىۋانى بار ئىدى. 1920  .يىللىرى يۇرتۇندا كۆچۇرۇلگەن قوليازما.
   شائىرنىڭ  مۇشۇنداق خەلق ئۆزى كۆچۈرگەن دىۋانلىرى  خەلقىمىز ئارىسىدا بەك كۆپ.ئاشۇلارمۇ نەشىرىيات يۈزى كۆرسە بولاتتى.

   ئۇكام سابا، نەشرياتلارغا ئېلىپ كېلىپ كۆرسىتىپ بېقىڭ، قىزىقكىدىغانلار چوقۇم چىقىدۇ. خەلق نەشرىياتى «بۇلاق» ژۇرنىلى تەھرىر بۆلۈمىدە مۇھەممەدتۇردى مىرزائەھمەد ئىسىملىك بىر ساۋاقدىشىم بار، شۇنى ئىدەپ كۆرۈشۈپ بېقىڭ.
  يولىڭىز ئوچۇق بولسۇن!

يۇقۇرقى تېما ئەھمىيەتلىك تېما بوپتۇ.ناۋايى ئەسەرلىرى .....بەدىئىيلىك ۋە ئىدىيۋىلىك ئۆرنىكى ھېساپلىنىدۇ.ناۋايى دۇردانىلىرى ھەم بەدئى كامالەتكە ،ھەم يۈكسەك ھېكمەتكە تويۇنغان .مەڭگۈ ئۈگىنىشىمىزگە ئەرزىيدۇ.ئوت يۈرەك شائىر ل مۇتەلىپ ؛
     
    قېنى شۇ ناۋايى قېنىپ بىر كۆرسەم
    .........
    قاراپ تۇرسام «خەمسە»نى يازغاندا
    ........
    دەپ مەدھىيە ئوقىغان.

يۇقۇرقى تېما ئەھمىيەتلىك تېما بوپتۇ.ناۋايى ئەسەرلىرى .....بەدىئىيلىك ۋە ئىدىيۋىلىك ئۆرنىكى ھېساپلىنىدۇ.ناۋايى دۇردانىلىرى ھەم بەدئى كامالەتكە ،ھەم يۈكسەك ھېكمەتكە تويۇنغان .مەڭگۈ ئۈگىنىشىمىزگە ئەرزىيدۇ.ئوت يۈرەك شائىر ل مۇتەلىپ ؛
     
    قېنى شۇ ناۋايى قېنىپ بىر كۆرسەم
    .........
    قاراپ تۇرسام «خەمسە»نى يازغاندا
    ........
    دەپ مەدھىيە ئوقىغان.

ئەزىز ھېيت كۈن، رەھمەت سىزگە!