مىكرو ئوبزور (21) [ئۇلانما كۆچۈرۈش]

ئۇ بىر ئايدىڭ كېچە ئىدى

ئەيبۇ ياقۇپ

ئۇ بىر ئايدىڭ كېچە ئىدى،
گۈللەر بىز ئۈچۈن پورەكلەر ئاچقان.
شۇ كېچە شامال مۇنداق دېدى،
سېلەرنى دەپ بىز باغلاردىن قاچقان.
بىز نەپەس ئالمايتۇق،تىناتتى دەرەخ،
تولۇن ئۈستىمىزدە تۇرار ئېسىلىپ.
قارىچۇق چوڭقۇرلىقىدا نۇرلار تەمتىرەر
بەڭۋاش ھېس كەتكەنىدى تامام بېسىلىپ.

ئۇ بىر ئايدىڭ كېچە ئىدى،
تىمتاس ئىدى بۇلاقنىڭ كۆزى.
ئېچىلغانچە قالدى ئاھ قېتىپ،
شۇ مىنۇتتا قىزىلگۈل يۈزى.
ھالقاڭنى يۈتتۈردۈڭ گۈزەل كېچىدە،
بۇندىكى يالپۇزلارغا ئەستىلىك قىلىپ.
بىز نەپەس ئالمايتۇق،تىناتتى بۇلاق،
لەۋلىرىڭ ئۆتەتتى باغرىمنى يېرىپ .

ئۇ بىر ئايدىڭ كېچە ئىدى،
تەپەككۇر قۇربان بولغان سۆيۈلۈش ئۈچۈن.
ياپراقلار يۈزىدە نازۇك جىلۋە،
بىز نۇرمىز،نۇرلارغا ئايلاندۇق پۈتۈن.

نۇرغۇن كېچىلەرنى ئۆتكۈزدۇق ئاخىر،
گۈل،يالپۇز،بۇلاقلار يەنە ئۆز پىتى.
كېلىمىز بالىمىزنى يىتەكلەپ مانا.
نەدىندۇر ئۇچۇپ كېلىپ شۇ بەڭۋاش شامال،
-ئېھ ،گۈزەل ئايدىڭ كېچىلەر دېدى...

"ئۇ بىر ئايدىڭ كېچە ئىدى" ناملىق شېئىر ئۈستىدە تەھلىل

بۇ بىر مۇكەممەل لىرىكا. تالاي شېئىرخانلارنىڭ يۈرەك تارىنى تىترەتكەن، گۈزەل ،رومانتىك ئەسلىمىلەرگە ئەسىر قىلغان،ئۆز ھاياتىنىڭ مۇھەببەتلىك كەچمىشلىرىنى قوزغاتقان  شېئىر .ئۇنىڭ گۈزەللىكىگە بارىلىق شېئىر ئاشىنالىرىنى بېشىنى لىڭىشتتى، شېئىرى ئۆرنەكلەرنى يېزىشتى. مەن بۇ قېتىم شېئىرنىڭ گۈزەللىكى ھەققىدە كۆپ بىر نېمە دېمىدىم،پەقەت ئاشۇ گۈزەللىكلەرنىڭ زادى نەدىن كەلگەنلىكىنى ئىزدەپ كۆردۈم.

1.شېئىردىكى گۈزەللىك تاۋلانغان ئېتىتىك كەچۇرمىشتىن كەلگەن
شېئىرغا ئىنىرگىيە بولۇۋاتقان بىر نەرسە بار. ئۇ بولسىمۇ شائىرنىڭ كەچۇرمىشى.ماۋزۇنىڭ كەينىگە يەنى ئاۋۇ ئايدىڭ كېچىگە سىڭگەن نۇرغۇن كەچۈرمىش بار.قارايدىغان بولساق شېئىر "ئۇ"دېگەن كۆرسىتىش ئالمىشى بىلەن باشلىنىپ ھەم تەكرارلىنىپ ئۆتكەن زامانغا تەئەللۇق بولغان نەرسىلەر بايان قىلىنىۋاتىدۇ.ئاخىرىدا يەنە"كېلىمىز بالىمىزنى يېتەكلەپ مانا"دېگەن مىسرا ئارقىلىق ھازىرغا ئۇلىنىۋاتىدۇ.ئەقىللىق ئوقۇرمەن بۇ ئىككى ئارىلىقنىڭ خېلى ئۇزاق ئىكەنلىكىنى ھېس قىلالايدۇ.دېمەك،ئاشۇ ئايدىڭ كېچىدىكى كەچمىشلەر شېئىر يېزلغۇچە بولغان ئارىلىقتا شائىر قەلبىدە ساقلىنىپ كەلگەن،ئۇنتۇلمىغان،ھەمدە ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشىگە ئەگىشىپ ئەسلىنىش، تەسەۋۋۇر قىلىش قاتارلىق بەدىئىي تەپەككۇر شەكلى ئارقىلىق ئۈزلۈكسىز تاۋلىنىپ ،پىشىپ،چوڭقۇرلاپ بارغان.ئاددى كەچمىشلەر ئېستىتىك كەچمىشكە ئايلانغان.ئەدەبىيات پىسخولۇگىيسىدە كەچۈرمىشلەر قانچىقى چوڭقۇرلاشسا،قانچىكى ئۇنتۇلغۇسىز بولسا،قانچىقى ئۇزۇن تاۋلانسا ،ئەسەر شۇنچە تەبئىي ،قوزغىتىش كۈچى يۇقىرى بولىدۇ دەپ قارىلىدۇ.مانا بۇ شېئىردىكى گۈزەللىكنىڭ پىسخىك ئاساسىدۇر. ناۋادا شائىر شۇ ۋاقىتنىڭ ئۆزىدىلا ئىپادىلىگەن بولسا بۇنچىلىك شېئىرنىڭ پەيدا بولىشى ناتايىن.يەنە كېلىپ بۇ ئايدىڭ كېچىلەر بىر قېتىملىق ئەمەس ، كۆپ تەكرارلىنىدۇ. مەسىلەن شېئىردىكى" نۇرغۇن كېچىلەرنى ئۆتكۈزدۇن ئاخىر"دېگەن مىسرانىڭ بۇنى ھېس قىلالايمىز.

2.شېئىردىكى گۈزەللىك ئەركىن ،تەبئىي رېتىم ۋە ئىپادىلەش شەكلىدىن كەلگەن
شېئىرنى تۇنجى ئوقۇماققىلا كىشىگە ئەڭ ئاۋال،بىۋاستە تەسىر قىلىدىغىنى مېنىڭچە شېئىردىكى تەبئىيلىك،ئەركىن ئىچكى رېتىم ۋە شۇنىڭ باغلانغان تەبئىي ،چىن ھېس -تۇيغۇ . شېئىردىكى ھېس تۇيغۇ ۋە مەنزىرىلەر نېمە ئۈچۈن شۇنچە گۈزەل ،تەبئىي ئىپادىلىنىدۇ؟ مانا بۇ جاۋاپ بېرىشكە تىگىشلىك يەنە بىر مەسىلە.مېنىڭچە بۇمۇ يەنىلا ئالدىمىزدا سۆزلىنىپ ئۆتكەن ئېستىتىك تەجرىبىنىڭ پىشىپ يىتىلىشىگە باغلىق. ئۇزاق ۋاقىتلىق پىشىپ يېتىلىش ھېس تۇيغۇ ۋە كۆرۈنۈشلەرنى تەبئىي ،يىنىڭ ئەركىن رېتىم بىلەن زورۇقۇشسىز ئىپادىلىنىش ئىمكانىيتىگە ئىگە قىلغان. شېئىردا زىيادە ھاياجاندىن كۆرە بىر خىل ئېغىر بېسىقلىق، سالماق كەيپىيات بار .شۇڭا شېئىر مۇكەممەل بىرلىككە كەلگەن رېتىمغا ئىگە بولمىسىمۇ ، ئۇزاق ۋاقىتلىق بەدىئىي تەپەككۇر نەتىجىسىدە پىشقان،تەبئىي ئىچكى رېتىم ھاسىل قىلغان.

ئۇ بىر ئايدىڭ كېچە ئىدى،
گۈللەر بىز ئۈچۈن پورەكلەر ئاچقان.
شۇ كېچە شامال مۇنداق دېدى،
-سېلەرنى دەپ بىز باغلاردىن قاچقان.

بۇ يەردىكى ھەر بىر مىسرانىڭ بوغۇم سانى بىردەك ئەمەس.بىرلىككە كەلگەن تۇراق يوق. ئەمما شېئىر مىسرالىرى ئوقۇلۇشقا شۇنچىلىك تەبئىي ،رېتىملىق. بۇ يەردىكى رېتىم شائىرنىڭ تۇيغۇسى ،نەپىسى ،ۋە ئىچكى ئىنتوناتسىيەدىن كېلىۋاتقان ئىچكى رېتىمدۇر.ئۇندىن قالسا ،توق ئالماش قاپىيەمۇ شېئىردىكى رېتىمدارلىقنى ،مۇزىكىدارلىقنى كۈچەيتكەن.مانا مۇشۇلارنىڭ ھەممىسى تېگى -تەكتىدىن ئالغاندا شېئىردىكى گۈزەللىكنى بەرپا قىلغان ئامىللاردۇر.

3.شېئىردىكى گۈزەللىك شېئىري مەنىگە باي سۆزلەر ۋە ئۇلارنىڭ ماسلىقىدىن كەلگەن
شېئىردا شېئىرىي مەنىگە بار سۆزلەر ناھايتى مول.ئايدىڭ كېچە، شامال، نەپەس، تولۇن، قارىچۇق، بەڭۋاش ھېس، بۇلاق،كۆز، گۈل. ھلقا، يالپۇز، ياپراق قاتارلىق سۆزلەر ئەزەلدىنلا ئۇيغۇر تىلىدىكى شېئىرىي مەنىگە باي سۆزلەردىن ھېسابلىنىدۇ.مۇشۇ سۆزلەرنىڭ ئۆزىگىلا رومانتىك كەيپىيات سىڭگەن.يۇقاقى سۆزلەررنى ئىچكى ھىسسىياتقا ئۇيغۇنلاشتۇرۇپ ئىشلىتىش شېئىرغا زور بەدئىي ئۈنۈم بەرگەن.يەنى،شېئىردىكى كەيپىياتنى چوڭقۇرلاشتۇرغان.

ئۇ بىر ئايدىڭ كېچە ئىدى،
تىمتاس ئىدى بۇلاقنىڭ كۆزى.
ئېچىلغانچە قالدى ئاھ قېتىپ،
شۇ مىنۇتتا قىزىلگۈل يۈزى.
ھالقاڭنى يۈتتۈردۈڭ گۈزەل كېچىدە،
بۇندىكى يالپۇزلارغا ئەستىلىك قىلىپ.
بىز نەپەس ئالمايتۇق،تىناتتى بۇلاق،
لەۋلىرىڭ ئۆتەتتى باغرىمنى يېرىپ .

مىسرالارنىڭ گۈزەللىكىنى ئاشۇ سۆزلەردىن ئايرىپ قارىغىلى بولمايدۇ.ناۋادا،بىز ئاشۇ سۆزلەرنى ئېلىۋېتىپ ياكى باشقا سۆزگە ئالماشتۇرۇپ باقساق شېئىردىكى گۈزەللىك شۇ ھامان يوقايدۇ.
شېئىرىي تۇيغۇ ماسلىقنى ئىزدەيدۇ.ئۇ ئۆزىگە ئەڭ مۇناسىپ كەلگەن تىل ۋاستىسىگە ئېرىشمىگۈچە،ئۆزىنىڭ گۈزەللىكىنى تولۇق نامايان قىلالمايدۇ.شۇڭا،نۇرغۇن ئادەملەر ئۆزىدە ئاجايىپ گۈزەل تۇيغۇلارنىڭ بارلىقىنى ئېيتسىمۇ،ئەمما ئىپادىلىگەندە ئۇنچە گۈزەل تۇيۇلمايدۇ.مەسىلە تۇيغۇ بىلەن تىل ئارىسىدىكى ماسلىقنىڭ بىرلىككە كىلەلمىگەنلىكىدە.مەزكۇر شېئىردىكى گۈزەللىكنى دەل تۇيغۇ بىلەن شېئىرىي مەنىگە باي سۆزلەرنىڭ ماسلىقىدىن ئىزدەشكە بولىدۇ.

4 .شېئىردىكى گۈزەللىك ئىچكى ھىسسىيات بىلەن تاشقى مەنزىرىنى مۇۋەپپەقىيەتلىك بىر گەۋدىلەشتۈرۈشتىن كەلگەن.
شېئىر بىر قارىماققا تەبىئەت لېرىكىسىغا ئوخشايدۇ.ئۇنىڭدىكى گۈزەل تەسۋىرلەر كىشىنى ھەيران قالدۇرىدۇ.مەسىلەن:" بىز نەپەس ئالمايتتۇق تىناتتى دەرەخ" ، "تولۇن ئۈستىمىزدە تۇرار ئېسىلىپ"،"تىمتاس ئىدى بۇلاقنىڭ كۆزى"،"ياپراقلار يۈزىدە نازۇك جىلۋە"دېگەندەك. يەنە بىر قارىماققا خۇسۇسىي لېرىكىغا ئوخشايدۇ..شائىرنىڭ كەچمىشلىرى ،ھېس - تۇيغۇلىرى سىڭگەن.
مۇھىمى،مۇشۇ ئىككى خىل تۇيغۇنى بىرلەشتۈرۈشتە.گاھىدا شائىر تەبىئەت بىلەن دىئالوگلىشىدۇ"شۇ كېچە شامال مۇنداق دېدى، -سىلەرنى دەپ بىز باغلاردىن قاچقان"دېگەندەك.گاھىدا ،شائىر بىلەن تەبىئەت بىر گەۋدىگە ئايلىنىدۇ،گاھىدا ئۇلارنى خۇسۇسىيىتى ئالمىشىدۇ،تەبىئەت ھېس - تۇيغۇغا ئىگە بولىدۇ،شائىر تەبىئەتنىڭ بىر قىسمىغا ئايلىنىدۇ.تەسەۋۋۇر ئىچىدە رومانتېك فانتازىيەلىك كەيپىيات ھاسىل بولىدۇ.



بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   hazratali ali تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-4-19 16:28  

    ھەزرەتئەلى بۇ مىكرو ئوبزورلارنى داۋاملشتۇرۇشتا گېپىدە تۇردى. بەرداشلىق بەردى. بۇ بىر ساھەگە نىسپەتەن بارغانچە چوڭقۇرلىدى. مانا ئەمدىلىكتە قارايدىغان بولساق، دەسلەپكى مىكرو ئوبزورلىرىغا قارىغاندا پىكىرلەر مەلۇم دەرىجىدە چوڭقۇرلشقان، سۆز ئىشلىتىش، مەنتىقىي راۋانلىق سالماقلشقان.
  داۋاملىشىۋاتقان بۇ تېما خېلى ياخشى ئەھمىيەتكە ئىگە بولدى. تور ئەدەبىياتى ئوبزورچىلىقىغا ئەندىزە ئۈلگىسى يارتىپ، بۇ خىل مىكرو ئوبزورچىلىققا نىسپەتەن ئۇرۇنۇپ بېقىش ئىمكانىيىتىنى يارىتىپ بەردى.
   ھەزرەتئەلىنىڭ تەھلىل ئوبېكتى قىلىپ تاللىغان شېئىرلىرى تالاش-تارتىش ئىچىدىكى بازارلىق شېئىرلاردىن ئەمەس، بەك ئەنئەنىۋىي ئاددىي لېرىكىلارمۇ ئەمەس، زىددىيەت ئىچىدە مەۋجۇت بولىۋاتقان گۇڭگا شېئىرلارنىڭ سايىسىدىنمۇ ئەمەس. نىسپەتەن ئاممىباپ، كۆپ قىرلىق ھەر جەھەتتىن چوڭقۇرلىغىلى بولىدىغان شېئىرلار.
   ھازىرغىچە ھەزرەتئەلى 21 پارچە تەھلىل يېزىپتۇ، ئۇشۇ يازمىلرنى ئومۇمىي يۈزلۈك باھالاپ بىرەرقۇر سۆھبەتلىشىپ باقىدىغان گەپ ئىدى.

بەگيار ئاغىينەم نوچى پىكىر بېرىپتۇ. ھەزرەتئەلىنىڭ بۇ تىرىشچانلىقىغا ۋە ئەمەلىي نەتىجىلىرىگە ھەرگىز كۆز يۇمۇشقا بولمايدۇ. ھەزرەتئەلى بىلەن سۆھبەت ئۆتكۈزىدىغانلار بولسا (دەرھال مۇشۇ بىرەر ھەپتە ئىچىدە پۈتتۈرۈپ) ماڭا ياكى مۇنبەرگە يوللاپ بەرسە مەن بۇنى ژۇرنىلىمىزنىڭ 2-سانىدا ئىشلىتىمەن.

      ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا شېئىرىيەت ئوبزورچىلىقى ئېچىشنى كۈتۈپ تۇرغان بىر بوزلۇق ئېدى.ھەزرەتئەلىنىڭ بۇ سەرمەرىلىك ئەمگىكى بىر ياخشى باشلىنىش بولدى.چوڭقۇرلاپ ئويلىغاندا  ھەزرەتئەلىنىڭ يېزىۋاتقىنى بىرنەچچە شائىرنىڭ شېئىرىغا يازغان قىسقا ئوبزۇر بولماستىن ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنى ئالغا سىلجىتىدىغان ھەركەتلەندۈرگۈچ كۈچ بولۇپ قالىدۇ. بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   تۈركزات تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-4-20 00:20  

غەيرەت قىل بۇرادەر

تەھلىلگە بەرداشلىق بىرەلىگۈدەك شېئىر بولسىلا تەھلىل قىلسا بولىدۇ. توردىلا ئەمەس،رەسمىي مەتبۇئاتلاردا!

بۇ بىر مۇكەممەل لىرىكا.
بۇ قانداق كېسىم بوپ كەتتى؟

شېئىرغا يېزىلغان ئوبزۇر خېلى ياخشى چىقىپتۇ.داۋاملىق تىرىشىڭ!توختاپ قېلىشقا بولمايدۇ.