شائىرنىڭ ئېڭىدىكى «مەن» كىم؟ ئەزىز ھېيىت كۈن [ئۇلانما كۆچۈرۈش]

  شئېىرنى يۈكسەك ئىدىيۋىيلىك ۋە يۈكسەك بەدئىيلىكنىڭ بىرلىكىگە ئايلاندۇرۇش ئەنئەنىسى ئۇيغۇرلاردا كەم دېگەندىمۇ 1000يىلدىن ئۇزۇن داۋام قىلدى.ئۇ يەنە كەم دېگەندىمۇ 500 يىل داۋام قىلىدىغانلىقىدا شەك يوق.شئېىرنى مەنىسىزلەشتۈرۈش تەلىماتى قەدىكى دەۋىرلەردىمۇ بولغان ،ھازىرمۇ بولىۋاتىدۇ،كېيىنمۇ بولىدۇ.ئەمما ئۇ يا بېشى يا ئاخىرى يوق سېسىق كۆلدەك قۇرۇپ كېتىش تەقدىرىدىن قۇتۇلالمايدۇ.شئېىريەتنىڭ داۋام قىلىپ كېلىۋاتقان ئەنئەنىۋى غول ئېقىنى ئۈزۈلمەس دەريادەك كەلگۈسىگە ئېقىپ كېتىۋېرىدۇ.

  مەن  «  غەزەللەر»نى  بىر قانچە   يىللاپ ئۈزۈلدۈرمەي تەپەككۇر قىلىپ،كەڭلىك ۋە چوڭقۇرلۇق قاتلىمىغا ئىگە قىلىپ ،ئاخىرى تەسەۋۇر ھالىتىدىن شئېىر ھالىتىگە كەلتۈرسەم شئېىرنى مەنىسىزلەشتۈرۈشنى ياقىلىغۇچىلار تەرپىدىن ئەرزىمەس دەپ قارالدى.ئۇلار تارىختىن،تارىخى تۇيغۇدىن بىخەۋەر بولغانلىقى ئۈچۈن ئۇلاردىن ئۈمىد كۈتكىلى بولمايدۇ.يەنە كېلىپ،ئۇلار «شئېىر ئۈچۈن شئېىر يېزىش» تىن ئىبارەت شئېىرنىڭ رىئاللىق،جەمىيەت،مىللەت،تارىخ،مەدەنىيەت بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى يوققا چىقارغۇچىلار،بىر خىل قېلىپتىن قېچىپ چىقىپ ئۆزلىرىنى يەنە بىر قېلىپ-مەنىسىزلىك ئىچىگە سولىۋالغۇچىلار.

شائىر  سەنئەتلىك نوقتىدا  -بەدئىي ئىپادىلەشتە  ئېستېتىك ئۆلچەمگە ئۇيغۇنلىشىدۇ.بۇ جەھەتتە شائىرلا ئەمەس سەنئەتنىڭ ھەر قانداق بىر تۈررى بىلەن شۇغۇللانغۇچى سەنئەتكار ئېستىتىك ئۆلچەمگە ئۇيغۇنلىشىدۇ.مانا بۇ شائىرلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بارلىق سەنئەتكارلاردىكى ئورتاقلىقتۇر.
      ئەمما شائىرلارنىڭ باشقا سەنئەتكارلار بىلەن پەرقى بار .بۇ پەرق يالغۇز تىلنى ۋاستە قىلغانلىقىدا  كۆرۈلگەندىن باشقا بەدئىي ئىپادىلەش ئارقىلىق  يورۇتقان شئېىرىي دۇنيا ئارقىلىق كۆڭۈللەرگە ھوزۇر بېرىش داۋامىدا چوڭقۇر پەلسەپىۋىيلىكىنى بەلگىلىك دەرىجىدە سەزدۈردىغانلىقىدا كۆرۈلىدۇ.سېزىلىدىغان بەدئىي مەزمۇننىڭ دەرىجىسى ئوقۇرمەننىڭ زوقلىنىش سەۋىيىسىدىن تاشقىرى بىلىم قۇرۇلمىسىنىڭ چوڭقۇرلۇق دەرىجىسىگە بىۋاستە مۇناسىۋەتلىك.شائىر ئالدى بىلەن سەنئەتكار،شۇنداقلا يەنە ھېكمەت يارىتالىغان بولسا كېيىنكى قەدەمدە پەيلاسوپتۇر.

  ئۆزىگە خاس  يول بىلەن  تورىمىزنى جانلاندۇرۋاتقان ئەزىز ھېيت كۈنگە رەھمەتلەر ياغسۇن . بۇ ماقالىنى ،  پارچىنى ئوقۇپ نۇرغۇن نەرسىلەرنى ھېس  قىلدىم . مانا مۇشۇنداق ئىزدىنىش  روھىلا  بىر پارلاق مەنزىلگە ئېلىپ چىقىدۇ . تور مەۋھۇم دۇنيا دەيدۇ بەزىلەر...  لېكىن ، بۇ خىل ئىزدىنىش ئىچىدە ئوت بولۇپ يېنىۋاتقان يۈرەكلەرگە ئۇ مەڭگۈ ئۇنداق ئەمەس ، چۈنكى بۇ خىل تاۋلىنىش - ئىنكاسلار ھەر  خىل پىكىرلەرنى مەيدانغا كەلتۇرۇشكە ھازىرلىق شەكىللەندۇرۇپ بېرىدۇ . مەن خېلىدن بىرى ئەزىز ھېيت كۈننىڭ  بۇ روھىنى كۇزۇتۇپ ، بىر خاسلىق بىلەن  كىشىگە ئىلھام بېرىدىغان  ئۆزىگە خاس ئىنكاس ۋە ماقالىلىرىنى كۆرۇپ شۇ خۇلاسىگە كېلىپ قالدىم . بۇ ئۇنچىلىك ئاسان شەكىللەنگەن ئىرادە ئەمەس ، ئۇنىڭغا ئايرىم ئىچى قوتۇرلار زەھىرىنى چىچىۋاتىدۇ . بۇ ياخشى ئەھۋال ئەمەس ، بۇ تور سىپى ئۆزىدىن ئەدەبىيات تورى . بۇنىڭغا سىز شەخسى مۇددايىڭىزنى ئەمەس ، ئومۇمىلىق جەھەتتە ئىلمىي قايىل قىلارلىق ئىپادە بىلدۇرسىڭىز قارشى تەرەپنىمۇ ، ئۆزىنىڭىزنى رازى قىلىپ ماڭالايسىز ، شۇنىڭ بىلەن تورىمىزنىڭ تەرەققىياتى تېخىمۇ يۈكسىلىدۇ . ئاخىرىدا ئەزىز ھېيت كۈنگە ساغلاملىق ، ئائىلىسىگە خوشاللىق تىلەيمەن . تورىمىز ئۈچۈن توختىماي ئىلگىرلەڭ ... ئىزدىنىش روھىغا ئىگە ئادەملەر زەپەر ناخشىسىنى جاراڭلىتالايدۇ ...

شەۋكەت ئىبراھىمنىڭ ماقالەمدىكى مەزمۇنغا كۆڭۈل بۆلگىنىگە تەشەككۈر.

     مېنىڭچە بىز ھەقىقىي سۆيۈنىدىغان پىداكارلار مۇنبەر نىڭ  پىداكار پەرۋانىلىرى بولغان باشقۇرغۇچىلار،مۇھەرىرلەردۇر.
ئۇلارنىڭ تىرىشچانلىقى ئالدىدا بىزنىڭ جۈملىدىن مېنىڭ تىرىشچانلىقىم تىلغا ئېلىشقا ئەرزىمەيدۇ.بايقىشىمچە : ئەيبۇ ياقۇپتىن .....ئابدۇرشت ئېلىغىچە بولغان پىداكارلار مۇنەر ئۈچۈن زېھنىنى سەرپ قىلىپ،ئەسەر يېزىشقا ۋاقىت ئاجرتدالمىغانلىقى ئېنىق....

ئېتراپ قىلماي بولمايدۇكى:  ئەنئەنىۋى شئېىرلىرىمىزدا  ئۇسلۇپنىڭ بىرخىللىقى،تەپەككۇر ئۇسۇلىنىڭ بىر خىللىقى،ئىپادىلەش ئۇسۇلىنىڭ  بىر خىللىقى،تۈز تەسەۋۇر ئارقىلىق ئىپادىلەش بىلەن چەكلىنىپ قېلىش،مەنانى قىپ-يالڭاچ (تۈز-ئۇدۇل) ئىپادىلەپ قويۇش سەۋەنلىكى يېنىك ئەمەس.شئېىردا بىر خىل قېلىپقا چۈشىۋېلىش....ئۇسلۇپ يېڭىلاشقا  ئەھمىيەت بەرمەسلىك ،ھەر بىر شئېىردا يېڭىچە ئىپادىلەش ئۇسۇلىنى قوللىنىپ بېقىشقا ئىنتىلمەسلىك .....خېلى نىسبەتنى ئىگىللەيدۇ.كۆپلىگەن قەلەمكەشلەردە يۇقۇرقى ئەھۋاللار ئوخشىمىغان دەرىجىدە بار.شئېىرلار توپلىمىنى كۆرىدىغان بولساق شئېىرلارنىڭ بىر-بىرىگە 90 پىرسەن ئوخشىشىپ كېتىدىغانلىقىنى بايقايمىز.ئومۇمى سۈپەت نوقتىسىدىن قارىغاندا شئېىرلار توپلىمىدىكى 10 پارچە شئېىر بىلەن 100 پارچە شئېىرنىڭ سالمىقىنىڭ تەڭ ئورۇننى ئىگىللەيدىغانلىقىنى بايقاپ قالىمىز......
جۈملىدىن مەن ئۆز شئېىرلىرىمدا .....يۇقۇرقى سەۋەنلىكنىڭ مەلۇم نىسبەتتە ساقلانغانلىقىنى ھېس قىلماقتىمەن.ماختاشقا ئېرىشكەنگە مەستخۇش بولۇپ كەتسەك بولمايدۇ!  بىزنى ئاق كۆڭۈل كىشىلەر ماختىۋاتىدۇ.لېكىن شئېىريەتنىڭ سۈپەت قانۇنىيىتىنى بىلىدىغانلار ،شئېىريەتنىڭ سەنئەتلىك قانۇنىيىتىنى بىلىدىغانلاردىن بىرەرىسى ماختىغىنى يوق! مۇنبەردە تۈ*ركۈملەپ شئېىر ئىلان قىلدۇرۇپ جەۋلان قىلىۋاتقانلار ئويلاپ باقساق بولىدۇ. ئىنكاسلارنى ئۆزىمىزنى بەزلەيدىغان ئالقىشقا ئايلاندۇرۋالساق بولمايدۇ.ئادىمىيلىك باشقا ،پىرىنسىپ باشقا .ئاپتور باشقا،شئېىر باشقا.بىر شئېىرنى رەسمى تەنقىد قىلغانلىق ھەرگىزمۇ شئېىرنىڭ ئاپتورىنى تەنقىد قىلغانلىق ئەمەس.
   مۇنبەردە كەم بولىۋاتقىنى تەنقىدى روھ.ئۆز ئەسەرلىرىگە تەنقىدى پىكىرنى سەمىمى بەرگەنلەرنى يېقىن كۆرۈش روھىنىڭ كەمچىل بولىۋاتقانلىقى بىر كەمتۈكلۈك .ھەممىمىزگە ئۆز ئەسىرىمىز ئېسىل بىلىنىدىغانلىقى راست.بۇ بىر سەزگۈ.لېكىن نادىر،ئەڭ ئېسىل ئەسەرلەرنىڭ ئۆلچىمى بويىچە قارىغاندىچۇ؟  كۆپۈنچىمىزنىڭ جۈملىدىن مېنىڭ بۇ سۇئال ئالدىدا بېشىم تۆۋەنگە ساڭگىلاپ كېتىدۇ....

ماقالە ۋە ئاپتۇرنۇڭ تولۇقلىما ئىنكاسلىرىنى تەپسىلى ئوقۇپ چىقتىم.
ئەزىز ھېيىتنىڭ  ئىزدىنىش روھىغا ھەقىقەتەن قايىلمەن . شېريەت ئەمەس ھەرقانداق ئەسەردىكى‹‹ مەن››  يالغۇز ئاپتۇرغا ۋەكىلىك قىلىدۇ دېيىلسە بۇ تولىمۇ بېمەنىلىك .
ئەدەبىياتنىڭ مەركىزى نوختىسى بولغان ‹‹ئادەم›› مەيلى ئۇ يەككە ياكى كولىكتىپ مەنىدىكى ئۇقۇمغا تەۋە بولسۇن ، ھامان ئاپتۇرنىڭ ئېڭىدىكى مەن بىلەن جىپسىلىشىپ كەتكەن بولىدۇ  .ئەگەر شاېرنىڭ ئىستىتىكىلىق ھەۋىسى شېرى ئەسەرنى ئىستىمال قىلغۇچى خەلىقنىڭ ئىستىتىك ھەۋىسىگە ئۇيغۇنلاشمىسا ئەلۋەتتە بۇنى ئوقۇرمەنمۇ قوبۇل قىلامايدۇ  شۇڭا شائېر ئېڭىدىكى ‹‹مەن ››ئۆز خاسلىقىغا تەۋەلىكىدىن ھالقىپ كەتكەن شەخىستۇر .

ئاپتۇرنىڭ مۇلاھىزە  تەرتىپىنى ئۆز يولىدا داۋاملاشتۇرىشىنى ئۈمۈت قىلىمەن. بۇ يازمىنى ئاخىرىدا   قەلبىنۇر ئېلياس تەھرىرلىگەن. ۋاقتى  2012-6-4 18:43  

شئېىرىي  ئەسەرلەردە  دەماللىققا  ( بىر قاراپلا )  1-شەخس تىلى بىلەن  ئاپتور تىلىنى ئايرىۋالماق تەس.بىر بۆلەك ياكى بىر پۈتۈن شئېىر تۈگىگەندىن كېيىن «  مەن» نىڭ پىرسۇناج ( ھەتتا شەيى،جىسىم،ئۆسۈملۈك،جانلىق) تىلى ياكى ئاپتور تىلى ئىكەنلىكى مەلۇم بولىدۇ.بۇ ئاددى تەرەپ. ئاپتور ئەسەرگە كىرمەي ياندىن بايان قىلغۇچى بولۇپ گەۋدىلىندىغان ئەھۋالمۇ بار.ئاپتورنىڭ ئۆزىنى قايسى مەيدانغا قويغانلىقى ھامان سېزىلىدۇ.يىغىپ ئېيتقاندا  «مەن » ئوخشىمىغان ماكان ۋە زاماندىكى ئادەم،شەيى،جىسىم،ئۆسۈملۈك،جانلىقنىڭ مەيدانىغا  بارالايدىغان ھەم ئىنتايىن تار مەنىدىكى «مەن» گە يەنى ئاپتورنىڭ يەككە ئۆزىگە يىغىلالايدىغان «مەن» دۇر.

[شئېىرنى مەنىدىن ئۈزۈل-كېسىل قۇتۇلدۇرماقچى بولۇش شئېىرنى سۈنئىي گۈل،سۇلياۋ گۈل،قەغەز گۈلگە ئايلاندۇرۇشقا ئۇرۇنۇشتىن باشقا ئەخمەقلىق ئەمەس


يۇقارقى پىكىرنى خېلى ياخشى،جايىدا ئوتتۇرىغا قويۇپسىز.مەن رازى بولدۇم.

بۇ توغرىدىكى مۇلاھىزىلەرنى داۋاملىق داۋاملاشتۇرغايسىز.ھارماڭ.

بىر شائىر خىلمۇ-خىل ئىجادىيەت ئۇسۇلىدا شئېىر يازسا بولىدۇ.بۇ ئىجادىيەتتە جانلىق يولنى تۇتقانلىقتۇر.ئەكسىچە بىر ئۇسۇلدا چىڭ تۇرىۋېلىپ باشقىچە ئۇسۇلدا شئېىر يازغانلارنى چەتكە قېقىش كۆڭۈلنىڭ تارلىقىدىن باشقا نەرسە ئەمەس.شئېىر خىلمۇ-خىلىققا ئىگە.ھەر خىل شئېىردىكى ئورتاقلىق ئوقۇرمەگە بەھىر بېرەلەيدىغان .روھىغا تەسىر كۆرسەتەلەيدىغان ئۈنۈمگە ئىگە بولۇشتۇر..ئۇنىڭ ئالدىنقى شىەرتى بىر تىلدا يېزىلغان شئېىرنى جەزمەن شۇ مىللەتنىڭ مۇتلەق كۆپ ساندىكى پۇقراسى ئاڭقىرالايدىغان،ھېس قىلالايدىغان بولىشى كېرەك.ئەكسچە مۇتلەق كۆپ پۇقرا ئاڭقىرالمايدىغان دەرىجىدە غۇۋا بولسا ئۇنداق شئېىرنى خەلقتىن تېنىش،ئانا تىلدىن چەتنەش دىسىمۇ ئارتۇق كەتمەيدۇ.
  -ئېزىز ھېيىت كۈن

__________________ ئېزىزكا، گەپلىرىڭىزنى ئىسپات بىلەن لوگىكىلىق دېيىشىڭىزنى ئۈمىد قىلىمەن.

سىز ماقالە يېزىۋاتامسىز شېئىرمۇ؟

مېنىڭ ئىمزايىمدىكى ئادرېسقا كىرىپ، ئازراق ماتېرىيال كۆرۈڭ. ئاندىن مۇڭدىشىلى.

ئېزىزكا،  كۆردىڭىزمۇ؟

جاۋاب بەرگەيسىز؟ سىز ھازىر توردا بارشۇ دەيمەن.