مانجۇلار چىىيەنلۇڭنىڭ 20-يىلدىن22-يىلغىچە بولغان ئارلىقتا،ئايرىم-ئايرىم ھالدا ئامۇرسەنا توپلىڭى بىلەن خۇجىلار توپلىڭىنى باستۇرۇپ،جۇڭغارلارنى تىنجىتتى ۋە داۋاملىق ئىلگىرلەپ يەتتە شەھەر تەۋەسىدە ئۆز ھۈكۈمرانلىقىنى تىكلىدى.شۇنىڭدىن باشلاپ1884-يىلى پۇتۇن شىنجاڭ مىقياسىدا مەمورى ئۆلكە تۈزۈمىنى ئورناتقانغا قەدەر بولغان يۈز يىلدىن ئارتۇقراق مەزگىل خەلقىمىزنىڭ تەقدىرىدە زور ئۆزگۈرۈشلەر يۈز بەرگەن دەۋىر بولدى.1865-يىلى 1-ئايلاردا بۈزرۈك خۇجا،ياقۇپ قۇشبىگى(بەدۆلەت)،ئالدراج دادخاھ،ئەبەيدۇللا پەنسات،قۇلمۇھەممەت سەرۋاز،جۇلان خۇجا ھۆدەيچى قاتارلىق 68كىشىنى سىدىقبەگنىڭ تەكلىپ قىلىشى بىلەن قەشقەرگە يىتىپ كەلدى.1865-يىللېرى ياقۇپبەگ(بەدۆلەت)تەڭرىتىغىنىڭ جەنوبىدىكى ھەر قايسى جايلارنى ئۆز ئىلكىگە ئالغاندىن كېيىن،ئارقىدىنلا تەڭرىتىغىنىڭ شىمالدىكى كەڭ جايلارنى ئىگەللەش ئۈچۈن تىرىشچانلىق كۆرسەتتى.ئۇنىڭ قۇشۇنلېرى ماناس دەرياسى بۇيىغا يىتىپ كەلگۈچە،چارروسيە مانجۇ دائىرلېرىنىڭ تەلىپى بۇيىچە ئەسكەر چىقىرىپ،ئىلى رايونىدىكى كەڭ زىمىننى بىسىۋالدى.لىكىن چارروسىيە ھۆكۈمىتى بۇ ئىشنى ئىمكانىيەتنىڭ بارىچە مانجۇ ھۆكۈمىتىنىڭ غەزىپىنى ئىشقا ئاشۇرۇشقا تىرىشپ،ئىلىنى مانجۇ خاندانلىقىنىڭ زىمىنى دەپ ئېتراپ قىلىدى.چار پادىشا ئالېكساندىر2ئۆزىنىڭ بېيجىڭدا تۇرۇشلۇق دېپلۇماتىك ۋەكىلى ۋېرانگىل ئارقىلىق مانجۇ ھۆكۈمىتىگە مانجۇلار ئىلىغا يېتەرلىك دەرىجىدە ئەسكەر ئەۋەتىپ بۇ يەرنىڭ تەرتىپىنى قوغدىيالغۇدەك بولغاندىلا،ئۇنى جەزمەن قايتۇرۇپ بېرىمىز،دەپ ۋەدە بەردى.
دېگەندەك،ئون يىلدىن كېيىن چارروسيە ئىلىنى مانجۇلارغا قايتۇرۇپ بەردى.لېكىن،ئۇنى تۇلۇق قايتۇرۇپ بەرمىدى.ئەينى ۋاقىتتىكى ئىلى زىمىنى يۇقۇرقى ئىلى ۋە تۇۋەنكى ئىلى دەپ ئىككىگە بۆلىنەتتى.بۇ ئىككى بۆلەك تىروتورىيە يېقىندىن بىر گەۋدە ئىدى.چارروسيە ھۆكۈمىتى ئىلىنى ئون يىل ساقلاپ بەرگەنلىك ھەققى ئۈچۈن،مانجۇ خاندانلىقىدىن بىر قانچە مىليون سەر كۆمۈش تۆلىتۋالغاندىن تاشقىرى،ئىلى زىمىننىڭ يېرىمىدىن كۆپرەكىنى-تەۋەلىكى بالقاش كۈلى بويلېرى ۋە ھازىرقى ئالمۇتا ئوبلاستىغىچە سوزۇلغان تۇۋەنكى ئىلىنى يۇتۇۋىلىپ،ئۇنى ئۆزىنىڭ دۆلەت خەرىتىسىگە كىرگۈزۋالدى.
ئۆز ئەتراپىدىكى دۆلەتلەر ۋە مىللەتلەرنىڭ زىمىنلېرىنى ئارقا-ئارقىدىن بىسىۋىلىپ،تاجاۋۇزچىلىق يۇلى بىلەن ئۆزلۈكسىز كېڭىيىشكە تاينىپ باش كۇتۇرگەن چارروسيە ئمپىريىسى تارخىتا ئۆزلېرىنىڭ قەدىمى يەتكەن ھەر قانداق جاينى شۇ جاينىڭ ئۆز ئىگىلېرىگە ياكى ئۇلارنىڭ يەڭگۈشلىنىپ تۇرغان خۇجايىنلېرىغا قايتۇرۇپ بېرىپ باققان ئەمەس.چارروسيىنىڭ يېقىنقى بىر قانچە ئەسىرلىك ھەربى-سىياسى تارىخى بىلەن دېپلۇماتىيە تارىخىنى ياخشى بىلىدىغان كىشىلەر بۇنى ياخشى چۈشىنىدۇ.لىكىن ئىلىنىڭ يېرىمىنى بولسىمۇ مانجۇ خانلىقىغا قايتۇرۇپ بەردى.بۇ ئۇنىڭ تارىخىغا نىسپەتەن ئېيتقاندا،ئايرىم بولغان بىرلا مىسال بۇلۇپ،بۇ مىسال چارروسيە ھۆكۈمىتى بىلەن مانجۇ خاندانلىقى ھۆكۈمىتى ئوتتۇرسىدا ياكى ئاشكارا،ياكى مەخپى ھالدا،ھەم تالىشىش،ھەم تىل بىرىكتۇرۇش مۇناسىۋىتىنىڭ بولغانلىقىنى كۆرىسىتىپ بېرىدۇ.چارروسيە ئۆزىنىڭ ئوتتۇرا ئاسيادىكى مۇستەملىكلېرىنىڭ شەرقىدە ياقۇپبەگدىن ئىبارەت بۇ ھەربى-سىياسى كۈچنىڭ مەۋجۈت بۇلۇپ تۇرۇشىنى ئۆزىنىڭ ئۇ يەردىكى ھۆكۈمرانلىقىغا نىسپەتەن بىر زور تەھدىت دەپ ھېساپلىغاندى. ئۇنىڭ ئىلىغا ئەسكەر چىقىرىشى ياقۇپبەگنىڭ ھەربى ھەركىتىنى چەكلەش ۋە ئاخىرقى ھېساپتا ئۇنى يوق قىلىشتەك سىتىراگىيىلىك مەقسەتتىن بولغان.
تارىخ رەھىمىسىز،يۈز-خاتىرسىز ۋە ئەمىليەتچىل كىلىدۇ.ئۇ گەرچە پارلاق بولسىمۇ،لىكىن ئۇنىڭ پارلاقلىقى تۈپەيلىدىن،كپۈنچە ھاللاردا ئۇنىڭ شولىسى يورۇتقان يەرلەر سايە ئىچىگە يۇشۇرۇنغان بۇلىدۇ.ئۇ ئوخشاش بىر ئادەمنى ھەم شەيتان ھەم ئىنسان قىلىپ قۇيۇپ،ئۆز ئارا سۇقۇشقا سالدۇ.ئۆز ئارا بىر-بىرنى چەتكە قاققۇزدۇ.زالىملارنىڭ جاھالىتى بىلەن قۇماندانلارنىڭ شان-شۆھرىتى ئۆز ئارا كۈرەش قىلىدۇ.شۇنىڭ بىلەن خەلىق ئۇلارنى بىر-بىرىگە سىلىشتۇرۇپ،بىر قەدەر توغرا ھۆكۈم چىقىرىدۇ.
قىسقىسى،تارىخ-خاتالىقلار ۋە سەۋەنلىكلەرنىڭلا يىغىندىسى ئەمەس،ئۇ-تىرىشچانلىقلار ۋە ئۇرۇنۇشلارنىڭمۇ جەريانىدۇر.

داۋامى بار

.................................................................................

1757-يىلدىن1884-يىلغىچە ۋە بەلكى ئۇنىڭدىن كېيىنمۇ شىنجاڭدا مانجۇ ھاكىميىتىنىڭ زۇلمىغا قارىشى خەلىق قوزغىلاڭلېرى-«يېغىلىقلار»ئارقا-ئارقىدىن كۇتىرلىپ تۇردى.
مۇشۇ مەزگىلدە مانجۇ ھاكىميىتىنىڭ سىياسى جەھەتتىكى مىللى زۇلۇمى بىلەن ئېقتىسادى جەھەتىىكى بۇلاڭ-تالاڭنىڭ قانچىلىك ئېغىر بولغانلىقىنى چۈشىنىش ئۈچۈن تۈۋەندىكىلەرگە نەزەر سالايلۇق؛
مانجۇ ھاكىميىتى ئۆز ھۈكۈمرانلىقىنى مۇستەھكەملەش ۋە داۋاملاشتۇرۇش ئۈچۈن،سىياسى جەھەتتە«يەرلىكلەرنى يەرلىكلەرگە سىلىش»،«ئۆزىنىڭ يېغىدا ئۆزىنىڭ گۈشىنى قۇرۇش»تەك ئەكسىيەتچىل سىياسەت يۈرگۈزدى.ئېقتىسادى جەھەتتە،شىنجاڭدا تۇرغۇزغان ھەربى قىسىملېرىنى شۇ جاينىڭ مالىيەسىدىن راسخوت چىقىرىپ بېقىش سىياسىتىنى يولغا قويدى.شۇڭا،خەلىقكە ھەددى-ھېساپسىز يېڭى ئالۋان-سېلىقلارنى سالدى.
شۇ مەزگىللەردە شىنجاڭدىكى مانجۇ ھەربى،مۈلكى ئەمەلدارلېرى ۋە چېرىكلېرىنىڭ يىللىق مائاش تەمىناتى مۇنداق ئىدى؛

ئىلى جاڭجۇنى بىلەن يەكەن ئامبىلىنىڭ يىللىق مائاشى 4مىڭ سەر كۆمۈش ئىدى.9مىڭ جىڭ ئاشلىق،ئاتمىش جىڭ كۈك چاي بىلەن تەمىنلىنەتتى.
مەسلىھەتىچى ئامبالنىڭ يىللىق مائاشى1500سەر كۆمۈش بۇلۇپ،4080جىڭ ئاشلىق،36جىڭ كۆك چاي بىلەن تەمىنلىنەتتى.
ئاغلاقچى ئامبالنىڭ يىللىق مائاشى900سەر كۆمۈش بۇلۇپ،4680جىڭ ئاشلىق،36جىڭ كۆك چاي بىلەن تەمىنلىنەتتى.
نازىرنىڭ  يىللىق مائاشى190سەر كۆمۈش بۇلۇپ،2520جىڭ ئاشلىق،12جىڭ كۆك چاي بىلەن تەمىنلىنەتتى.
باش پۇتۇكچىنىڭ يىللىق مائاشى160سەر كۆمۈش ئىدى.
ياردەمچى پۇتۇكچىنىڭ يىللىق مائاشى60سەر كۆمۈش ئىدى.
ساڭبىگى 380سەر كۆمۈش،3600جىڭ بۇغداي مائاش ئالاتتى.
ئۈگۈتچى ئامبالنىڭ يىللىق مائاشى 2578سەر كۆمۈش بۇلۇپ،بىر تۈمەن ئىككى مىڭ توققۇز يۈز جىڭ ئاشلىق،12جىڭ كۆك چاي ئىدى.
سوراقچى ئامبالنىڭ يىللىق مائاشى 2900سەر كۆمۈش بۇلۇپ،5700جىڭ ئاشلىق،12جىڭ كۆك چاي ئىدى.
سەييارە مۇپەتتىشنىڭ يىللىق مائاشى 650سەر كۆمۈش ئىدى.

ئىككى مانجۇ كۈرەسىنىڭ ئوفىتسىر-چىرىكلېرىنىڭ يىللىق مائاشى مۇنداق ئىدى؛
1،يانداش ئامبالنىڭ بىر يىللىق مائاشىنى ئاشلىققا سۇندۇرغاندا(تۇۋەندىمۇ شۇنداق)342سەر كۆمۈش،
2،سۇمۇن زەڭگىنىڭ يىللىق مائاشى250سەر كۆمۈش،
3،باقاۋۇلنىڭ------169سەر كۆمۈش،
4،بايراقلىق ياساۋۇل--130سەر،
5،چاپاۋۇل،چاۋۇشبەگ--73سەر،
6،ئاتلىق چېرىكنىڭ يىللىق مائاشى-61سەر،
7،توپچى لەشكەر--39سەر،
8،پىيادە چېرىك-16سەر،

تۆت مۇڭغۇل كۈرەسىنىڭ ئوفىتسىر-چېرىكلېرىنىڭ يىللىق مائاشى مۇنداق ئىدى؛
1،باش بۇغ(ئوكۇرتاي)نىڭ يىللىق مائاشى130سەر كۆمۈش،
2،مۇئاۋىن ئوكۈتاي،زەڭگىنىڭ يىللىق مائاشى105سەر كۆمۈش،
3،نەسەبى چەۋەنداز ياساۋۇل-60سەر،
4،باقاۋۇل-80سەر كۆمۈش،
5،بايراقلىق ياساۋۇل-60سەر،
6،كۆك ياقىلىق ئوفىتسىر،چاپاۋۇلنىڭ -30سەر كۆمۈش ۋە 720جىڭ ئاشلىق بېرىلدۇ،
.............................................
...........................................
.............................................
.............................................
مانجۇ ھاكىميىتى ئۆزىنىڭ شىنجاڭدىكى تۇلىمۇ كىلەڭسىز ئارمىيە ۋە ھۆكۈمەت ئاپپاراتلېرىنىڭ نورمال ئايلىنىشىنى كاپالەتلەندۇرۇش ئۈچۈن،يۇقۇرقى يۈكنىڭ ھەممىسىنى ئىلى رايونى ۋە جەنوبى شىنجاڭ رايوندىكى خەلىقنىڭ ئۇستىگە يۈكلىگەندى.
مانجۇ ھاكىميىتى ھەر يىلى قەشقەر رايونىدىن ئوتتۇرا ھېساپ بىلەن ئۆچيۈز ئاتمىش مىڭ سەر كۆمۈش تەڭگە،بىر يۈز يەتمىش مىڭ پۇت(بىر پۇت تەخمىنەن 33 جىڭغا تۇغرا كىلدۇ)ئاشلىق،بىر تۈمەن توپ گەزلىمە سىلىق يىغىۋالاتتى.يەكەندىن تۆت يۈز مىڭ سەر كۆمۈش،60مىڭ توپ گەزلىمە،150مىڭ پۇت ئاشلىق،1300يۆگەم ئارغامچا،300جىڭ مىس،15مىڭ جىڭ پاختايىغىۋالاتتى،كۇچادىن 24مىڭ پۇت ئاشلىق،بىر مىڭ سەكسەن جىڭ مىس،200جىڭ سىلتىر(مىلتىق دورىسى)،300جىڭ گۈڭگۈرت سىلىق يىغىۋالاتتى،بۇنىڭغا يەنە ئاقسۇ،خوتەن رايونلېرىدىن ئىلىندىغان بىر مىليون 10مىڭ سەر كۆمۈش سىلىق قۇشۇلسا،پۇتۇن جەنوبى شىنجاڭدىن يىلىغا كەم بولغاندىمۇ 5 مىليون سەر كۆمۈش تەڭگىنى سېلىق ھېسابىدا يىغىۋالاتتى.ئۇيغۇر خەلقىنىڭ يەرلىك فىئوداللارغا تۆلەيدىغان ھەر خىل باج-سىلىقلېرى تىخى بۇنىڭ سىرتىدا ئىدى.

مەنبە؛ئابدۇۋەلى ئەلىنىڭ«بەدۆلەت-يانغىن قاپلىغان تۇپراق»

ئەسكەرتىش؛يېقىندا ئابدۇۋەلى ئەلى ئاكىنىڭ تارىخى رۇمانلېرىنى قايتا كۆرۇۋاتقان ئىدىم،يۇقۇرقى بايانلارنى ھەر بىر ئۇيغۇر پەرزەنتى بىلىپ قىلىشى زۆرۈر دەپ قاراپ دوستلارغا سۇندۇم.مومكىن بولسا كۇتۇپخانە ۋە كۆنا كىتاپ ساتىدىغان جايلاردىن مەزكور تارىخى كىتاپنى كۆرۇپ بېقىشىڭلارنى تەۋىسىيە قىلاي.يەنە بىر بۆلەكنى بەكمۇ تەستە ئۇرۇپ بولغان ئىدىم،ئەمما يۈتۈپ كەتتى.چىكىت قۇيۇلغان جايلار يۈتۈپ كەتكەن كەمتۈك قىسمىدۇر.راستىنى ئېيتسام قايتا خەت ئۇرۇش پەقەت خۇشاقمىدى.

`يەنە بىر بۆلۈم خەت ئۇرغان ئىدىم.كونۇپكىنى خاتا بىسىپ قۇيۇش سەۋەپلىك ئەجرىم يۈتۈپ كەتتى.باشقۇرغۇچىلار ئامال بولسا ئۇلاپ قويساڭلار بوپتىكەن.مىڭ تەستە ئۇرغان خەت ئىدى.