ئاسىيالىق مۇھاجىرلار يەرلىك ئۇيغۇرلارنىڭ نەزىرىدە ئوخشاش بولمىغان تەسىراتلارنى قالدۇرغانىدى.ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ ئەتراپتىكى قوشنا ئەللەرنىڭ پۇقراسى بولغانلىقىدەك سالاھىتى بىلەن چەت ئەللىك ھېسابلانسىمۇ،لېكىن ئۇيغۇرلار بىلەن ئورتاق دىنىي ئىتقادقا ئىگە بولغانىقى ،يۈرۈش-تۈرۈش،ئۆرىپ -ئادەتۋە تىل-يېزىق جەھەتلەردە مۇئەييەن يېقىنلىققا ئىگە ئىكەنلىكى سەۋەبلىك يەرلىك ئاھالىنىڭ چەتكە قېقىشىغا ئۇچىرمايتتى.ئۇزۇن يىللىق بېكىنمىچىلىك ۋە دۇنيادىن بىخەۋەر ياشاشتەك بۇرۇقتۇرمىلىق كەيپىياتى تارىم ئويمانلىقىدىكى يەرلىك ئاھالىنىڭ سىرىتتىن كەلگەنلەرنى چوڭ بىلىش ۋە ئۇلارغا تۆردىن ئورۇن بېرىشتەك پىسخىكىسنى شەكىللەندۈرگەنىدى.شۇڭىلاشقا يەرلىك ئۇيغۇرلار دەسلەپ سىرىتتىن كەلگەن مۇھاجىرلارنى چوڭ بىلگەن ،ئۇلارنى ھۆرمەتلىگەن،ئۇلارغا ھەممە ئىشتا يول قويغان،ھەتتا ئۇلارنىڭ يەرلىك ئاياللار بىلەن نىكاھلىنىشىغا قوشۇلغان.ئۇلارنىڭ دۇنيا ھەققىدىكى يېڭى ئۇچۇرلىرى ۋە سىرىتتىن ئېلىپ كىرگەن سانائەت مەھسۇلاتلىرى بىلەن ئۆز تۇرمۇشىنى بېيىتىشنى ئارزۇ قىلغان .ھالبۇكى ،نادانلىقتا قالغان يەرلىك خەلىقنىڭ بۇنداق ياخشى كۆڭلى كۆپىنچە ئاسىيالىق مۇھاجىرلارنىڭ ،بولۇپمۇ قوقانلىقلارنىڭ ھەسسىلەپ جازانە ئۈندۈرۋىلىشىغا سەۋەب بولاتتى.ئۇيغۇرلار ئۇلارنى مېھمان ھېسابلاب ھەممە جەھەتتە يول قويغىنى بىلەن ،ئۇلار ھەرگىز يول قويمايتى.چوقان ۋەلىخانوف بۇ ھەقتە مۇنداق بايانلارنى يازغانىدى:«قەشقەردە قوقانلىقلار ۋە شالغۇتلارنىڭ كۆپ بولۇشى بىلەن خوجىلارنىڭ قوقانغا چىقىپ پاناھلىنشى بەكمۇ ماس كەلگەچكە ،قوقان ھۆكمىرانلىرى بۇنداق ئوبدان پۇرسەتتىن ياخشى پايدىلنىۋاتىدۇ.ئالتە شەھەر خەلقىنىڭ تۆتتىن بىر قىسمى ،يەنى 145مىڭغا يېقىن ئاھالە قوقانلىقلارنىڭ باشقۇرشىدا تۇرۋاتىدۇ.شۇڭا،قوقانلىقلار مانجۇ ھۆكمىتىدىن قىلچە تەپ تارتمايدۇ.ئەمەلىيەتە قوقان ئاقساقىلى بۇ يەردە بىر گوبېرناتور (باش ۋالىي)نىڭ رولىنى ئويناۋاتىدۇ.تەكەببۇر ۋە سۆلەتۋاز قەشقەر ھاكىمبەگلىرى دەسلەپكى چاغلاردا قوقان ئاقساقىلنى ئانچە كۆزگە ئېلىپ كەتمەيتى .ئاقساقال بىلەن ئالاقە قىلغاندا «سەنلەپ»سۆزلەيتى.كېيىن بابىخان ئىسىملىك بىر ئاقساقال كېلىۋىدى ،ھاكىمبەگلەر ئۇنىڭغا تەكەببۇرلۇق قىلالمىدى.بابىخان قەشقەرگە كېلىپلا ئەنجانلىقلارنىڭ ھاكىمبەگلەرگە ئاتتىن چۈشۈپ تازىم قىلىشىنى چەكلەپ ،قەشقەرلىكلەرنىڭ ئۆزلىرىگە ئاشۇنداق يوسۇندا تازىم قىلىشىنى تەلەپ قىلدى. بىر كۈنى بابىخان ئۆزىگە ئاتتىن چۈشۈپ تازىم قىلمىغان بىر كىچىك بەگنى تازا قامچىلاپ،پۇخادىن چىققاندىن كېيىن ،يىگىتلىرىنى ئەگەشتۈرۈپ قايتىپ كېلىشىدە ،مەپىدە كېلۋاتقان ھاكىمبەگگە ئۇچراپ قالدى.بابىخان بىلەن ئۇنىڭ يىگىتلىرى ئاتلىق بولغاچقا ،بىر يىگىتنىڭ ئېتى ھاكىمبەگنىڭ مەپىسىگە ئازراق تېگىپ كەتتى.بۇ ئىشتىن قاتتىق غەزەبلەنگەن ھاكىمبەگ ساقچىلارنى ئىشقا سېلىپ ،قوقانلىق يىگىتلەرنى تۇتماقچى بولدى.جېدەل ئۇلغۇيىپ چوڭ ۋەقەگە ئايلاندى.قوقانلىقلار قولىغا قىلىچ،مىلتىق ئېلىشتى.ئامباللار بۇ ئىشنىڭ ئاقىۋىتىدىن ئەنسىرەپ ،قوقانلىقلارنىڭ غەزىۋىنى بېسىش ئۈچۈن ھېلىقى ھاكىمبەگنى ۋەزىپىسىدىن ئېلىپ تاشلىدى.قەشقەرلىكلەر چەتئەل مۇھاجىرلىرىنى يەكلىمەي ئۇلارنىڭ ئىززىتىنى قىلىدۇ.جاھاندا ئۆز ئىززىتىنى بىلمەي قالىدىغان شۇنداقمۇ كىشىلەر باركى ،سەن ئۇلارغا يول قويۇپ ،ئىززىتنى قىلساڭ،ئۇ سېنى ئاجىز چاغلاپ،جاھاندىكى جىمى ئەسكىلىكنىڭ ھەممىسىنى قىلىپ ،بېشىڭغا چىقىۋالىدۇ.ئۇنداق كىشىلەرگە يول قويۇش ئاقىلانىلىك ئەمەس.قوقانلىقلار ئەنە شۇنداق كىشىلەر جۈملىسىگە كىرىدۇ.»
ئۇنۇڭ ئۈستىگە مەنچىڭ ھۆكىمىتى بىلەن قوقان،ئافغانىستان،چاررۇسىيە ۋە ئەنگليىگە قارام ھىندىستان ھۆكۈمەتلىرى ئوتتۇرسىدا تۈزۈلگەن تەڭ ھوقوقسىز سودا كېلشىملىرى بويىچە،چەتئەل پۇقرالىرى ھېسابلانغان قەشقەرىيىدىكى مۇھاجىرلار ئالاھىدە ھوقوقلاردىن بەھرىمەن بولاتتى.ئۇلار يەرلىك ئاھالىدەك باج-سېلىق تۆلىمەيتى،ھاشارغا چىقمايتى،يەرلىك خەلىق بىلەن ئۇلار ئوتتۇرسىدا جىدەل -ماجرا تۇغۇلسا ،ھامان ئۇلارنىڭ دېگىنى دېگەن بولۇپ چىقاتتى ،ئۇلار ھەم مەنچىڭ ھۆكمىتىنىڭمۇ،ھەم يەرلىك ئەمەلدارلارنىڭمۇ باشقۇرشىغا بويسۇنمايتى.قوشنا ئەللەرنىڭ ھۆكىمەتلىرى ئەۋەتكەن ئالاھىدە ھوقوقلۇق«ئاقساقال»لار لا ئۇلارنى باشقۇرالايتى.شۇنداق بولغاچقا ،«ئالاھىدە ئىمتىياز ۋە سودا- سېتىقتىكى زور پايدىنى قوغلىشىپ ئوتتۇرا ئاسىيا ئەللىرىدىن نۇرغۇن سودىگەرلەر ھەم ئاددىي پۇقرالار ئالتە شەھەرگە يىغلىۋالاتتى.ئۇلارنىڭ ئارىسىدا قوقانلىقلار ئەڭ كۆپ بولۇپ تەسىرىمۇ كۈچلۈك ئىدى.ئۇلاردىن قالسا بۇخارا،بەدەخشان ۋە كەشمىر ئاھاللىرى بولۇپ ،كېيىنكىلىرى ئاساسەن يەكەن،خوتەنلەردە تۇراتتى.ئالتە شەھەردە يەنە ھىندىلار،كابۇللۇق ئافغانلار،بۇخارالىق يەھۇدىيلار،پارىسلار،تاتارلارمۇ ناھايتى كۆپ ئىدى.بەدەخشانلىقلار بىلەن كەشمىرلىكلەردىن باشقىلىرىنى ئالتە شەھەرلىكلەر<ئەنجانلىقلار>دەپ ئاتايدۇ.ئۇلارنىڭ ھەممىسى چىڭ سۇلالىسى بىلەن قوقان خانلىق ئوتتۇرسىدىكى تۈزۈلگەن كېلىشىم بويىچە ،قەشقەردە تۇرۇشلۇق كونسۇللۇق ئىمتىيازى بار قوقان ئاقساقىلىغا قارايدۇ.چەت ئەللىكلەر بىلەن يەرلىك ئاياللاردىن تۇغۇلغان شالغۇتلار ئۆزلىرىگە بېرىلگەن ئىمتىياز بويىچە ئوخشاشلا مۇھاجىر ھېسابلىناتتى.مۇسۇلمان مۇھاجىرلارنىڭ قەشقەرلىك ئاياللار بىلەن توي قىلىشىغا يول قويۇلغانلىقتىن شالغۇتلارنىڭ سانى بارغانسېرى كۆپىيىپ كەتكەنىدى.شالغۇتلار تىلى ۋە تەۋەلىك نۇقتىسىدىن ئېيتقاندا كىچىك بۇخارالىق(قەشقەرنى دېمەكچى_ئاپتۇردىن)بولسىمۇ،لېكىن ئۇلار چىڭ ھۆكىمىتىگىمۇ،يەرلىك ئەمەلدارلارغىمۇ بېقىنمايدىغان ئالاھىدە بىر تەبىقە ئىدى.»

ھەرقايسى شەھەرلەردىكى چەت ئەللىك مۇھاجىرلار ۋە شالغۇتلارنىڭ يەرلىك ئاھالىلەرگە قارىغاندا بەھرىمەن بولىدىغان ئىمتىياز -ھوقوقلىرى ئالاھىدە بولغاچقا،ئۇلارنىڭ سانى بارغانسېرى كۆپىيىپ بارغانىدى.بولۇپمۇ چەتئەللىك مۇھاجىرلار بىلەن يەرلىك ئۇيغۇر ئاياللارنىڭ نىكاھلىنىش ھادىسسى تېخىمۇ ئەۋىج ئالغان ئىدى.چوقان ۋەلىخانوف ئۆزىنىڭ «قەشقەرىيگە سەپەر»ناملىق ئەسرىدە مۇنداق دەپ يازىدۇ:«بۇ يەردىكى چەتئەل مۇھاجىرلىرىنىڭ ئېنىڭ سانىنى ئېنىقلاپ چېقىش ناھايىتى تەس .ئۇلارنىڭ كۆپچىلىكى قەشقەردە تۇرىدۇ.قەشقەردىكى ئەنجانلىقلار 6000 كىشىگە يېتىدۇ .قەشقەردىن قالسىلا يەكەن،خوتەنلەردە كۆپرەك.ئاقسۇ بىلەن ئۈچتۇرپاندا يوق دېيەرلىك.ئادەتتە قەشقەر ئاھالىسىنىڭ تۆتتىن بىر قىسمى،يەنى145مىڭ كىشى مۇھاجىرلار ھېسابلىنىدۇ»

چەت ئەللىك مۇھاجىرلارنىڭ يەرلىك ئاياللار بىلەن ۋاقىتلىق نىكاھلىنىشىدەك ھادىسىنىڭ ئەۋىج ئېلىشى بىر مۇنچىلىغان ئىجتىمائىي مەسىللەرنى كەلتۈرۈپ چىقىراتتى.چەت ئەللىك مۇھاجىرلار خالىسا يەرلىك ئاياللار بىلەن ۋاقىتلىق نىكاھلىناتتى،خالىسا نىكاھىنى بۇزۇپ كېتىپ قالاتتى.بۇنداق ۋاقىتتا ئايالغا ۋە شالغۇت پەرزەنتلەرگە بولغان ھېچقانداق مەسئۇلىيەتنى ئۈستىگە ئالمايتى.خۇددىي چوقان ۋەلىخانوف يازغىنىدەك:«ۋاقىتلىق نىكاھلىنىش ئادىتى مۇھاجىرلار كۆپرەك ئولتۇراقلاشقان ئالتە شەھەر تەۋەسىدىلا ئەۋىج ئالغان بولۇپ ،كۇچانىڭ كۈن چىقىش تەرپىدە ئاساسەن ئۇچىرمايدۇ.ئۇياقلارغا باشقا يۇرتلىقلار ئانچە بېرىپ كەتمەيدۇ.ئالتە شەھەردىكى بۇنداق ۋاقىتلىق نىكاھلىنىش ناھايتى ئاسان:ئەر بولغۇچى ئالىدىغان خوتۇنغا بىر قۇر كىيىم ئېلىپ نىكاھ ئوقۇتسىلا ئىش پۈتىدۇ.خوتەن تەرەپلەردە بىزنىڭ كۈمۈش پۇل ھېسابىمىزدا بىر يېرىم سەر كۈمۈش خەجلىسلا خوتۇن ئالغىلى بولىدۇ.يەكەندە تېخى مەخسۇس خوتۇن بازىرى بار بولۇپ ،ئەرگە تېگىدىغان خوتۇنلار نى بازاردىنلا تېپىۋالغىلى بولىدۇ.ئەمما،ئاقسۇ،تۇرپان، تەرەپلەردە توي قىلماق تەسرەك.ئالتە شەھەردە ئاياللارغا نىكاھ ئەركىنلىكى بېرىلگىنىدەك قىلغان بىلەن بۇ ئىشنىڭ يامان تەرىپى شۇكى ،كىشىلەر ئائىلىنى قەدىرلىمەيدىغان،نىكاھنى ئويۇن-تاماشا قاتارىدا كۆرۈدىغان ئەھۋاللار كېلىپ چىققان . . . »

شۇنى تەكىتلەپ ئۆتۈش زۆرۈركى ،تارىم ئويمانلىقىنىڭ غەربىي ۋە جەنۇبىي قىسمىدىكى سودا نىسبەتەن تەرەققى قىلغان بوستانلىق شەھەرلەرگە سىلىشتۇرغاندا ،ئويمانلىقنىڭ شەرقىي ۋە شىمالىي تەرەپلىرىدىكى كورلا،قاراشەھەر،تۇرپان،قۇمۇل،چەرچەن،چارقىلىق قاتارلىق يۇرتلار تاكى يېقىنقى مەزگىللەرگىچە ئۆزلىرىنىڭ يېپىق ھالەتتىكى جەمئىيەت قۇرۇلمىسنى ساقلاپ كەلگەنىدى.بۇ يەرلەردە ياشىغۇچى ئۇيغۇرلارنىڭ ،ھەتتا قوشنا ئەللەردىن ئالتە شەھەر تەرەپلەرگە داۋاملىق كېلىپ تۇرىدىغان ئاسىيا مۇھاجىرلىرى ھەققىدە تۈزۈكرەك چۈشەنچىسى يوق ئىدى.مۇشۇ نۇقتىدىن ئېيتقاندا ئاشۇ دەۋىرلەردىكى ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ ئەجنەبىيلەر بىلەن بولغان ياكى كونكىرېتنىراق قىلىپ ئېيتقاندا ،قوشنا ئەللەردىكى ئاسىيا مۇھاجىرلىرى بىلەن بولغان دېئالوگى پەقەت ئالتە شەھەردىكى بىر قانچە يىرىك سودا مەركەزلىرى ھەمدە تەڭرىتاغنىڭ شىمالىي ئىتكىدىكى غۇلجا شەھرى بىلەنلا چەكلەنگەنىدى.

مەيلى قانداق بولۇشىدىن قەتئى نەزەر ،19-ئەسىرنىڭ ئاخرقى مەزگىللىرىدىكى ئاسىيا مۇھاجىرلىرىنىڭ ئالتە شەھەردە قالدۇرغان تەسىراتلىرى ئۇيغۇر جەمئىيتىنىڭ نەزىردىكى چەتئەللىكلەر ئوبرازىنىڭ بىر قىسمىنى تەشكىل قىلغانىدى.ئۇيغۇرلار ئۇلارغا نىسبەتەن قارشى ئىلىش ،مېھمان دوستلۇق كۆرسىتىش،چوڭ بىلىش،چوقونۇش،يول قويۇش ۋە ئەقىدە بىلدۈرۈشتەك قىزغىن مۇئامىللەردە بولغانىدى .ۋاھالەنكى،بۇ ئاقكۆڭۈل خەلىقنىڭ سىرىتتىن كەلگەن «ئەۋلىيالار»غا كۆرسەتكەن غەرەزسىز شاپائىتى ئۇلارنىڭ بېشىغا ئويلاپ باقمىغان ئېچىنىشلىق قىسمەتلەرنى ئېلىپ كەلدى.بۇ كىشىلەرنىڭ ئاقكۆڭۈللۈكى ۋە ساددىلىقى باشقىلارنىڭ نەزىردە مىللى ئاجىزلىق بولۇپ تۇيۇلدى.خۇددىي چوقان ۋەلىخانوف يازغىنىدەك:«مانجۇ خاندانلىقىنىڭ ئامبال،دارېنلىرى ئۇلارنى گۇمانخور،يالغانچى،ھورۇن ھەم نادان دەپ قارىسا ،ئوتتۇرا ئاسىيالىق مۇھاجىرلار ئۇلارنى قورقۇنچاق،دىنى سۇس ھەم بۇزۇق دەپ ھېسابلايتى».پۈتكۈل18-19-ئەسىرلەردە يۈز بەرگەن قوقان،بۇخارا ۋە بەدەخشان خوجىلىرىنىڭ دىيارىمىزدىكى سورۇقچىلىقلىرى دەل يەرلىك خەلىقنىڭ مانا مۇشۇنداق پىسخىك ئاجىزلىقى ۋە نادانلىقى سەۋەبىدىن كېلىپ چىققانىدى.ئۆز ۋەتىنىگە پاتمىغان ئاشۇ بىر توپ ئاتالمىش«خوجا -ئىشان»،«پەيغەمبەر پۇشتى»،«سەئىد»،«شەيىخ»،«پىر-ئەۋلىيا»لار يەرلىك خەلىقنىڭ ساددىلقى ۋە سىرىتتىن كەلگەنلەرنى چوڭ بىلىشتەك پىسخىكىسىدىن ئۈنۈملۈك پايدىلنىپ بۇ يەرنى ئوزلىرنىڭ شەرىقتىكى «جەننەت » ىگە ئايلاندۇرۋالغانىدى.چوقان ۋەلىخانوف ئۆزىنىڭ ئالتە شەھەر ھەققىدىكى خاتىرسىدە مۇنداق دەپ يازغانىدى:«ئوتتۇرا ئاسىيالىقلار خوجىلارنىڭ ھەممە ئىشلىرىنى توغرا دەپ ئشىنىدۇ.خوجىلار زىناخورلوق قىلسا ،ھاراق ئىچسە،كوچىلاردا ئاياللارنى تۇتىۋىلىپ يۈزىنى ئېچىۋەتسە،كىشىكەرگە ئۇلار ساۋابلىق ئىشلارنى قىلۋاتقاندەك تۇيۇلىدۇ.ھېچكىم ئۇلارنى توسۇشقا جۈرئەت قىلالمايدۇ.بولۇپمۇ،قەشقەرلىكلەر خوجىلارنى كاتولىك مۇخلىسلىرى پاپانى ھۆرمەتلىگەندەك ھۆرمەتلەيدۇ.ئۇلار خوجىلارنى بارلىق ئىنسانلاردىن پاك ئىنسان دەپ دەپ قارايدۇ».ئەنە شۇ ئوت قۇيرۇق «ئەۋلىيالار»پۈتكۈل تارىم ئويمانلىقىدىكى ئۇيغۇر خەلقىنى بىر-بىرىگە قارشى ئىككى چوڭ لاگېرغا ۋە نەچچە ئونلىغان ئوئخشاش بولمىغان مەزھەب-گۇرۇھلارغا ئايرىپ،ئۇزاق يىللارغىچە جەڭگى-جېدەل ئويۇنلىرىغا سېلىپ ئەخمەق قىلغانىدى.خۇددى رۇسىيە ئوفىستېرى كورپاتكىن ئېيتقاندەك:«بۇ خەلىق ئاشۇ بۇزغۇنچىلىقلار ئېلىپ كەلگەن بارلىق بەخىتسىزلىكلەرنى ئۆز بىشىدىن كەچۈرگەننىڭ سىرتىدا ،يەنە بىر مۇنچىلىغان مۇسۇلمان ئەۋلىيالىرى،كارامەتچى تېجىمەللىرىنىڭمۇ ھۇجۇملىرىغا ئۇچراپ كەلگەنىدى.بۇ ئادەملەرنىڭ تەلۋىلەرچە دىنى ئەسەبىلىكى ،ساختىپەزلىكى ۋە مەزھەبچىلىكى بۇ ئەلدە تاكى بۈگۈنگىچە داۋاملىشىۋاتقان يېڭى بەخىتسىزلىكلەرنىڭ تۈپ نېگىزىدۇر»