ئورنى : مېكسىكا شەھىرىنىڭ شەرقى شىمالىدا
ياسالغان ۋاقتى: تەخمىنەن مىلادىدىن ئىلگىرىكى 10-ئەسىرلەر
باھا: بۇرۇنسىدا ئامىرىكا قىتئەسىدىكى ئەڭ چوڭ شەھەرلەرنىڭ بىرى. شۇنداقلا ئازتىكلارنىڭ مۇقەددەس جايى
  تىئوتىخۇاكان(Teotihuacan) بولسا مېكسىكىدىكى ھىندىئان قەدىمىي شەھەر خارابىيلىقى. ئۇمېكسىكا شەھىرىدىن شەرقى شىمالغا 40كىلومېتىر كېلىدىغان جايدا بولۇپ،بوربوكاتېپىر يانار تېغى ۋە ئستاشىۋاتىر يانار تېغى ئارىلىقدىكى يەرگە جايلاشقان. كۆلىمى 20كۇۋادىرات كىلومېتىر كېلىدۇ. مىلادى 1-150-يىللارغىچە تىئوتىخۇاكانلىقلار بۇ يەردە 50مىڭ نوپۇس ياشايدىغان شەھەرنى بەرپا قىلغان. ئۇ ئەينى چاغدا ئوتتۇرا ئامىرىكىدىكى ئەڭ چوڭ شەھەر ئىدى. مىلادى 450-يىللار بۇ يەرنىڭ ئەڭ گۇللەنگەن مەزگىلى بولۇپ، بۇ چاغدا زور كۆلەمدە قۇرۇلۇش ئىمارەتلەر سېلىنغان. بۇنىڭ ئىچىدە ئەڭ مەشھور بولغىنى قۇياش پىرامىداسى بىلەن ئاي پىرامىداسى ھېساپلىندۇ. بۇ پەلەمپەي شەكىلدە ياسالغان ئىككى پىرامىدا دىنىي پائالىيەتلەر ئۆتكۇزىدىغان ئورۇن ئىدى. شىمالدىن جەنوپقا سوزۇلغان مەركىزى چوڭ كوچا (ھالاكەت يولى دەپمۇ ئاتىلىدۇ) نىڭ شەرقى تەرىپىگە قۇياش پىرامىدىسى ؛ غەرپ تەرىپىگە ئاي پىرامىدىسى جايلاشقان. پىرامىدانىڭ ئالدىدىكى چوڭ يولنىڭ ئىككى قېتىدا يەنە نۇرغۇن چوڭ-كىچىك ئىبادەتخانىلار ، ئىلاھى سۇپىلار ۋە قەسىرلەر جايلاشقان بولۇپ، ناھايىتى زور بولغان قۇرۇلۇش توپىنى شەكىللەندۇرگەن. تىئوتىخۇاكان ھىندىئان ناۋا تىلىدا«قۇياش ۋە ئاي تەڭرىسى يارالغان جاي»دىگەننى بىلدۇرىدۇ.
  ھىندىئان رىۋايەتلىرىدە ئېيتىلىشىچە ئۇلار چوقۇنىدىغان 4-ئەۋلاد قۇياش قايتا نۇر چاچمايدىغان بولۇپ قېلىپ يەرزىمىن زۇلمەتكە تولغان. جىمى مەۋجۇدات ھالاك بولۇش خەۋىپىگە دۇچ كەلگەن. ئالەمدىكى ئىلاھلار ھالاك بولۇش ئالدىدىكى ئىنسانلارنىڭ نىدالىرىنى ئاڭلاپ،ئالەمدىن تىئوتىخۇاكانغا كېلىپ گۇلخان ياققان. بىراق ئوت يالقۇنى بارا-بارا ئاجىزلاپ زۇلمەت ئىچىدە غايىپ بولغان. يەر-زىمىن يەنە زۇلمەت ئىچىدە قالغان. يەر-زىمىننى قايتا يورۇقلۇققا ئېرىشتۇرۇش ئۇچۇن ، ئىنسانلارنى بەختكە ئېرىشتۇرۇش ئۇچۇن ئىلاھلار قۇياش ۋە ئاي پىرامىداسىنى ياسىغان ۋە ئىككى پىرامىدا ئارىسىغا ناھايىتى چوڭ گۇلخان ياققان. ئوت بارغانسېرى ئۇلغايغان. ئىلاھلار كىم يۇرەكلىك ھالدا ئەڭ بۇرۇن ئوتقا سەكرىسە شۇ 5-ئەۋلاد قۇياش ئىلاھى بولىدىغانلىقىنى ھەم ئىنسانلارنىڭ مەڭگۇ ھۆرمىتىگە ئېرىشىدىغانلىقىنى مەسلىھەتلەشكەن. ئىلاھلار ئىچىدىكى ئورنى بىر قەدەر تۆۋەن بولغان ئىلاھ ناناۋات بىلەن يۇقىرى ئورۇندىكى ئىلاھ تېكىشستىكار ئىپادە بىلدۇرۇپ قۇياشقا ئايلىنىپ يەرشارىنى يورۇتماقچى بولغان. ئىلاھ ناناۋات ئەڭ بۇرۇن ئوتقا سەكرىگەن. شۇ پەيتتە بىر قۇياش ئۇپۇقتىن ئاستا -ئاستا كۆتۇرۇلۇشكە باشلىغان. ئىلاھ تېكىشىستىكار سەل قورققان، لېكىن ئىلاھ ناناۋاتنىڭ قۇياشقا ئايلانغانلىقىنى كۆرۇپ ، چىشىنى چىشلەپ ئاجىزلاپ ئۆچەيلا دەپ قالغان ئوتقا سەكرىگەن.بىراق ئۇ پۇرسەتنى قولدىن بېرىپ قويغان بولۇپ، ئۇ قۇياش تاغ كەينىگە پاتقاندىن كېيىن چىقىدىغان ، ئاجىز نۇر چاچىدىغان ئايغا ئايلانغان. بۇ تىئوتىخۇاكاننىڭ كېلىپ چىقىشى توغىرسىدىكى رىۋايەت ئىكەن.
  تىئوتىخۇاكان خارابىيلىقىغا ئۇستىدىن قارىغاندا پۇتكۇل شەھەر مەلۇم بىر ئىش ئۇچۇن ئالدىن پىلانغان لاھىيەدەك تۇيغۇ بېرىدۇ.كوچىنىڭ يانتۇلىقى 30گىرادوس قىلىپ ياسالغان. ھەربەلگىلىك ئارىلىقتا ئالتە باسقۇچلۇق پەلەمپەي ۋە بىر سۇپا ياسالغان.كوچىدا تۇرۇپ جەنوپتىن شىمالغا قارىغاندا پەلەمپەي ۋە سۇپىلاردىكى يانتولۇقلار بىر تەكشىلىكتە كۆرۇنۇپ،يۇقىرىغا قاراپ ماڭغان بىر تۇتاش يول بولۇپ كۆرۇنۇپ 3000مېتىر يىراقلىقتىكى ئاي پىرامىداسى بىلەن بىرلىشىپ كەتكەندەك تۇيغۇ بېرىدۇ. تۇتاش كەتكەن يوللارنىڭ ئۈزۇلۇپ قالماسلىقى ئۇچۇن ئارخىتىكتورلار ۋە ياسىغۇچىلار دەريا ئېقىمىنى ئۆزگەرتىپ باشقا قانالغا باشلىغان. شەھەر مەركىزىدىكى ئىككى چوڭ كوچا ئۆز-ئارا كېسىشكەن بولۇپ، بۇنىڭ ئىچىدىكى بىرىنىڭ ئۇزۇنلىقى 3000مېتىر،كەڭلىكى 40مېتىر بولۇپ، شەھەرنى تەڭ ئىككىگە بۆلۇپ تۇرىدىغان «ھالاكەت يولى»دۇر. يېقىنقى تەتقىقاتلارغا قارىغاندا تىئوتىخۇاكاننىڭ شەھەر قۇرۇلىشى قۇياش سېستىمىسىغا تەقلىد قىلىنغان بولۇپ، بۇ جايدىكى بارلىق قۇرۇلۇش، قەسىرلەر، ئۆيلەر ھەممىسى قۇياش پىرامىداسىنىڭ يۆلىنىشى بىلەن بىردەك بولغان بولۇپ، قۇياشنىڭ ئاسماندىكى يۇرۇش يولىغا ماس كەلگەن.
  قۇياش پىرامىداسى
  قۇياش پىرامداسى ھالاكەت يولىنىڭ شەرقى قسىمىدا بولۇپ، تەخمىنەن مىلادى 1-3-ئەسىرلەردە ياسالغان دەپ قارىلىدۇ. بۇ كۇۋادىرات شەكىللىك ،بەش قەۋەتلىك قۇرۇلۇشنىڭ تەرەپ ئۇزۇنلۇقلىرى ئايرىم -ئايرىم ھالدا 225مېتىر ۋە 222مېتىر ؛ ئىگىزلىكى64.5مېتىر؛ ھەجىمى 1مىليون كۇپ مېتىر، جەمئىي 50مىڭ كۇۋادىرات مېتىر يەرنى ئىگەللەيدۇ. پىرامىدانىڭ تۆتىلا تەرىپىگە ئۇستىگە چىققىلى بولىدىغان بولىدىغان پەلەمپەي ياسالغان. پەلەمپەينىڭ كەڭلىكى17مېتىر، ھەربىر پەلەمپەينىڭ ئىگىزلىكى ئوخشا ياسالغان.پىرامىدا نىڭ تۆت تەرىپى دەل شىمال،جەنوپ،شەرق،غەرپ يۆلىنىشلىرىدە.چوققىسىدا بۇرۇنىسدا بىر قۇياش ئىلاھى ئىبادەتخانىسى بولغان. ھازىر پۇتۇنلەي ۋەيران بولغان.
  كۈزاكتىر ئىبادەتخانىسى
  ھالاكەت يولىنىڭ جەنوبىدا بىر تۆت تەرەپلىك سۇپا شەكىللىك ياسالغان چاسا مەيدان بولۇپ، ئەتراپىدىكى سۇپىلاردا بەزى كىچىك ئىبادەتخانىلار بولغان.مەشھور كۈزاكتىر ئىبادەتخانىسى مەيداننىڭ ئوتتۇرىسغا جايلاشقان. كۈزاكتىرنىڭ مەنىسى قاناتلىق يىلان بولۇپ قاناتلىق يىلان _ھىندىئانلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان نۇرغۇن مىللەتلەر چوقۇنىدىغان ئەپسانىۋى ھايۋان. بۇ ئىبادەتخانا ئىلگىرى كۆمۇلۇپ كەتكەن بولۇپ كېيىن كولاپ چىقىرىلغان. ئىبادەتخانا 6قەۋەتلىك پىرامىدا شەكىلىدە ناھايىتى كاتتا ياسالغان بولۇپ كۆرگەن كىشى ئاپرىن ئېيتماي تۇرالمايدۇ. ئىبادەتخانا ئاساسىغا نەپىس ئىشلەنگەن نۇرغۇنلىغان سۆرەتلەر ۋە غەلىتە تەسۋىرى يېزىقلار ئويۇلغان.كىشىلەر تېخى بۇ يېزىقلارنىڭ مەنىسىنى يېشەلمىدى. ئىبادەتخانىنىڭ بىرىنچى قەۋىتىگە 336قاناتلىق يىلان ۋە يامغۇر ئىلاھىنىڭ باشلىرى ئويۇلغان. ھازىر بۇلارنىڭ پارقىراپ تۇرىدىغان قارا تاشتىن ياسالغان كۆزلىرى بۇزغۇنچىلىققا ئۇچىراپ ،قاپارتمىلار ئەسلىدىكى رەڭگىنى يوقاتقان.شۇنداق بولسىمۇ بۇ قاناتلىق يىلانلارغا قارىغان كىشىنى سۇر باسىدۇ.















تەييارلىغۇچى:   قوشۇق
«دۇنيا مەدەنىيەت مۆجىزىلىرى» دىگەن كىتاپتىن تەرجىمە قىلىپ ئېلىندى.  
( بۇ تېما شەبنەم تور بېتىگە تەئەللۇق. باشقا مۇنبەرلەگە كۆچۇرۇلسە كېلىش مەنبەسىنى ئەسكەرتىڭ)

بۇ يوقالغان مايا مەدىنىيىتىنىڭ خارابىسى~~~ئېيتىشلارغا قارىغاندا مايالىقلار نەچچە مىليون يىل ئىلگىرى ھازىرقىدىنمۇ بەك تەرەققىي قىلىپتىكەن~~تېخى «مۇ»قىتئەسىمۇ بار~~

قۇشۇق ئەپەندىمنىڭ تېمىسىنى كۇرۇشكە بۇگۇن نىسىپ بوپتۇ ............ياخشى تېمىكەن .

بەك ياخشى تىمىكەن . يەنە بىر دۇنيا مەدەنىيەت مۆجىزىسى بىلەن تونۇشىۋالدىم . رەھمەت .

قوشۇق ئەپەندى،ئوبدان تېما يوللاپسىز،تارىختىن ئوبدان خەۋەر بولدۇق.رەھمەت سىزگە!

مېنىڭ چۈشەنمىگەن يېرىم بىرى - ئۆزۋاقتىدا شۇنچىلىك گۈللەنگەن مەدەنىيەت كېيىن نىمە ئۈچۈن خاراپلىشىپ كەتتى . يەنە بىرى - مۇشۇ ئىندىئانلار بىلەن ئازتىكلار ۋە مايالارنىڭ باغلىنىشى بارمۇ ، بولسا قانداق باغلىنىشى بار ؟ شۇنى چۈشەندۈرۈپ قويغان بولسىڭىز .

بەك ياخشى تىمىكەن . يەنە بىر دۇنيا مەدەنىيەت مۆجىزىسى بىلەن تونۇشىۋالدىم . رەھمەت

Quote:

مېنىڭ چۈشەنمىگەن يېرىم بىرى - ئۆزۋاقتىدا شۇنچىلىك گۈللەنگەن مەدەنىيەت كېيىن نىمە ئۈچۈن خاراپلىشىپ كەتتى . يەنە بىرى - مۇشۇ ئىندىئانلار بىلەن ئازتىكلار ۋە مايالارنىڭ باغلىنىشى بارمۇ ، بولسا قانداق باغلىنىشى بار ؟ شۇنى چۈشەندۈرۈپ قويغان بولسىڭىز .

ياۋروپالىقلار دەسلەپتە كۆرگەن ئىندىئانلار _ سىبىرىيەدىن بېرىنگ بوغۇزى ئارقىلىق ئالىياسكىغا كەلگەن ئىندىئانلارنىڭ ئەۋلاتلىرى. ئىلگىرى كىشىلەر ئىندىئانلار ئەڭ دەسلەپتە بۇنىڭدىن ئون مىڭ يىللار ئىلگىرى بېرىنگ بوغۇزى ئارقىلىق ئامىرىكا قىتئەسىگە كۆچكەن دەپ قارايتتى. لېكىن يېقىنقى ئارخىئولوگىيەلىك بايقاشلاردىن قارىغاندا كاربون14 ئارقىلىق يىل دەۋرىنى بىكىتىپ، بۇنىڭدىن 30مىڭ يىللار ئىلگىرىلا ئامىرىكا قىتئەسىدە ئىنسانلارنىڭ ياشىغانلىقى ئىسپاتلاندى. مۇز دەۋرىنىڭ ئاخىرىقى دەۋرىلىرىدە دېڭىز يۇزى ھازىرقىدىن 460 ئېنگىلىز چىسى توۋەن بولغان. شۇ چاغلاردا كەڭلىكى 1300مىل كېلىدىغان ئىككى قىتئەنى تۇتاشتۇرىدىغان بىر كۆۋرۇك پەيدا بولغان. شۇ چاغدىكى ئىنسانلار مۇشۇ كۆۋرۇكتىن ئۆتكەن.كېيىن كىلىماتنىڭ ئسىسىشىغا ئەگىشىپ سۇ يۇزى كۆتۇرۇلۇپ ، بۇ كۆۋرۇك يوقالغان. ئىرق جەھەتتىن قارىغاندا شۇ چاغدا كۆچكەن ئىنسانلار موڭغۇلوئىد ئىرقىدىكىلەر ھېساپلىندۇ. ئۇلاردىكى ئالاھىدىلىك مەڭىز سۆڭىكى تومپىيىپ چىققان، چېچى قارا ھەم تۇز، يۇزى ۋە بەدىنىدىكى تۇكلىرى شالاڭ بولۇشتەك موڭغۇلوئىد ئالاھىدىكلىرى بار.
  ئامىرىكا قىتئەسىدىكى ئۇچ چوڭ مەدىنيەت بولسا : يۇكاتان،گۋاتىمالا،بېلىزدىكى مايا مەدىنيىتى؛ ھازىرقى مېكسىكا رايوندىكى ئازتىك مەدىنيىتى؛ ئېكۋاتوردىن چىلىغىچە بولغان ئۇزۇنلۇقى 3000مىل كېلىدىغان كەڭ زىمىندىكى ئىنكا مەدىنيەتلىرىدۇر.
مايا مەدىنيىتى ئامىرىكا قىتئەسىدىكى ئەڭ قەدىمقى مەدىنيەت بولۇپ ئۇلار سەنئەت ۋە پەن -تېخنىكا جەھەتتە كىشىنى ھەيران قالدۇرىدىغان مۆجىزىلەرنى ياراتقان. ئۇلار ئۆزلىرى يېزىق ئىجاد قىلغان. كالىندارچىلىق ۋەئاسترونومىيە جەھەتتىمۇ ناھايىتى تەرەققىي قىلغان . سەۋىيەسى شۇ چاغدىكى ياۋروپانىڭ سەۋىيەسىدىن پەرقلەنمەيدۇ. ئۇلارنىڭ كالىندارلىرىدا ناھايىتى چوڭ يىل ھېساپلىرى بولۇپ ھەتتا بەزى يىللار مىليون بىرلىك قىلىندۇ. لېكىن شۇ چاغدىكى ياۋروپانىڭ چېكى بولسا مىلادىدىن ئىلگىرىكى 4004-يىلغىچە دۇنيا يارىتىلغان كۇنگىچىلا ھېساپلىندۇ. مايالار دىھقانچىلىق بىلەن شوغۇللانغان بولۇپ، مىلادى4-ئەسىردىن10-ئەسىرلەرگىچە ناھايىتى گۇللەنگەن. كېيىن بۇ مەدىنيەت خاراپلىشىپ تۇيۇقسىزلا يوقالغان. بۇ بەلكىم تۇپراقنىڭ ئۇنۇمدارلىقىنىڭ توۋانلەپ كېتىشى ياكى مەلۇم ۋابا-يۇقۇملۇق كېسەل سەۋەبىدىن ۋە ياكى شۇ چاغدىكى دىنى سەۋەپ تۇپەيىلىدىن بولغان دىھقانلار ئىنقىلابى تۇپەيىلدىن بولغان بولىشى مۇمكىن.ئىشقىلىپ ئۇلار ياسىغان غايەت زور تاش قۇرۇلۇشلار تاشلىنىپ قېلىپ ، يېقىنقى زامانلاردا ئاندىن كىشلەر تەرىپىدىن بايقالدى.
  سەنئەت ۋە ئىلىم-پەننى سۆيىدىغان مايالارغا قارىغاندا ئىنكالار قوپال، ئۇرۇشپەرەس بولۇپ، ئەمىليەتتە ئازتىكلار كېيىن مېكسىكىغا كىرگەن. ئىلگىرىكى نەچچە ئەسىر داۋامىدا بۇ يەردە يۇكسەك مەدىنيەت شەكىللەنگەنىدى . بۇ مەدىنيەت ھەمىشە شىمالدىكى ياۋايى مىللەتلەرنىڭ تاجاۋۇزىغا ئۇچىراپ تۇراتتى. ئەلۋەتتە بۇ ياۋايى مىللەتلەرنى جەلپ قىلغىنى جەنوپ تەرەپتىكى مۇنبەت رايونلار بولۇپ ، شۇ سەۋەبلىك بۇلار جەنوپقا سۇرۇلگەن. ئەڭ ئاخىرىدا تاجاۋۇز قىلغۇچىلار ئازتىكلار ئىدى.ئۇلارتېكوكو كۆلى ئەتراپىدىكى رايوندا ماكانلاشتى.كېيىن ئاناخۇئاك جىلغىسى كۆپ قسىم رايونلارنى ئىگەللىدى. ئۇلار بۇ يەردە دىھقانچىلىق قىلدى.15-ئەسىرگە كەلگەندە ئازتىكلار ئەتراپتىكى شەھەر قەلئەلەر بىلەن بىرلىشىپ تۆت ئەتراپقا قاراپ كېڭەيدى.ئىسپانىيەلىكلەر باستۇرۇپ كىرىشتىن ئىلگىرى ئازتىكلار شەرقتە مېكسىكا قولتۇقى،غەرپتە تېنچ ئوكيان بويلىرى،جەنوپتا يۇكاتان يېرىم ئارىلىغىچە ،شىمالدا گىراند دەرياسىغىچە بولغان زىمىننى ئىگىلىدى.شۇ چاغدا ئازتىكلارنىڭ پايتەختىدە200-300مىڭدەك ئاھالە ياشىغان.
ئىنكا دىگەن سۆز ئەسلى ھۆكۇمرانلارنىڭ ئاتىلىشى بولۇپ ئادەتتە بۇلار ئىنكا ئىندىئانلىرى دەپ ئاتىلىدۇ. بىراق بۇ خىل ئاتىلشى خاتا بولۇپ ، ئۇلار ئەمىليەتتەكېۋىچۇئالار ئىرقىدىكى بىر قەبىلە. كېۋىچۇئا تىلدا سۆزلىشدۇ. ئۇلار ئامىرىكا تۆگىسى بېقىش بىلەن ياڭيۇ ئۆستۇرۇشكە ماھىر بولغان. ئۇلارئىسپانلار باستۇرۇپ كىرگىچە جەنوبى ئامىرىكدىكى كەڭ زىمىندا ئۆزىنىڭ زور ئىمپىرىيەسىنى شەكىللەندۇرگەن. ئۇلارنىڭ زىمىنى ئېكۋاتوردىن چىلىنىڭ ئوتتۇرا قىسمىغىچە بولغان كەڭ زىمىن بولۇپ ، شىمالدىن جەنوپقا 2500ئېنگىلىز مىلى كىلەتتى. بۇ ئارتىكلار ئىگەللىگەن زىمىندىن جىق چوڭ ئىدى.
  لېكىن 16-ئەسىرگە كەلگەندە ئازتىكلار بىلەن ئىنكالار تۇرلۇك سەۋەپلەر تۇپەيلىدىن ناھايىتى ئاز سانلىق ئىسپانىيەلىكلەر تەرىپىدىن مۇنقەرز قىلىندى. ئاقىۋەتتە بۇلار ئىندىئانلارنىڭ قىممەتلىك ئۆسۇملۇك يېتىشتۇرۇش تېخنىكىسىدىن باشقا ھېچقانداق نەرسە قالدۇرۇپ كېتەلمىدى.
  يېقىنقى ئارخىئولوگىيەلىك تەكشۇرۇشلەردە بايقىلىشىچە، ئامىرىكا قىتئەسىدە مايا، ئازتىك،ئىنكا مەدىنيەتلىرىدىن سىرت يەنە ئامازون دەرياسى ۋادىسىدا 4-مەدىنيەت ئامازون ئورمان مەدىنيىتى بولغان ئىكەن.

پايدىلىنغان كىتاپ: ل.س. ستاۋرىئانوس   «دۇنيا ئومومىي تارىخى» (خەنزۇچە7-نەشىرى)

مىنىڭچىمۇ شۇنداقتەك قىلىدۇ مايا مەدىنىيىتى راسلا بەك ۋەششى تەرەققى قىلىپتىكە بۇرۇن بوۋام ماڭا شۇنداق دەپ بەرگەن ھا ھاھ ا

قوشۇق ئەپەندى،ئوبدان تېما يوللاپسىز،تارىختىن ئوبدان خەۋەر بولدۇق.رەھمەت سىزگە

بىز مۇ بەك تەرەققىي قىلىپ كەتسەك خارابىمىزمۇ قالمايدۇ قانداق دېدىم قېرىنداشلار  

بەك ياخشى تىمىكەن . يەنە بىر دۇنيا مەدەنىيەت مۆجىزىسى بىلەن تونۇشىۋالدىم ..........رەھمەت  

مەن مايا مەدىنىيىتىگە بەك قىزقاتتىم .......رەخمەت سىزگە !!!!!!!!!!!!!!!   خېلى نەرىسلەرنى بىلۋالدىم !!!!!!!!!

قۇشۇقجان،ماۋۇ بىزنىڭ شەنشىدىكى لاي قورچاق ئەسكەر-ئاتلارغىمۇ نۆۋەت كەپ قالدىمۇ؟