ئامېرىكا، جوڭگۇ ۋە ئىسلام ئەللىرى(2)
__ سەموئىل خونتېڭتون نېمە دەيدۇ؟
ئەمەتجان مۇھەممەت ئەركزات
دۇنيا سىياسىي سەھنىسىدە 10 يىل ئىشلەپ دەم ئېلىشقا چىققان مەشھۇر سىياسىئۇن سەموئىل خونتېڭتون يازغان«مەدەنىيەتلەر توقۇنۇشى ۋە دۇنياۋى تەرتىپنىڭ قايتا تۇرغۇزۇلىشى» ناملىق كىتابنى بىر قېتىم ئەمەس بىرقانچە قېتىم ئوقۇشقا ئەرزىيدۇ.بولۇپمۇ «سەن ئەرەپنىڭ غالچىسى»،«سەن خىرىستىئاننىڭ ئىتى» دىيىشىپ،كىشىنىڭ كۆڭلىنى غەش قىلىدىغان بەزى كىشىلەرگە دەيدىغىنىم خىرىستىئان پوپ ـــ سەموئىل خونتېڭتون يازغان بۇ كىتاپنى بىر قېتىم ئوقۇپ قويۇڭ. شۇندىلا سىز بۇنداق ئايىقى چىقماس تالاش-تارتىشتىن ساقلىنىپ، ھازىرقى دۇنيادىكى تۇقۇنۇشلارنىڭ تۈپ مەنبەسىنى چۈشنىۋالىسىز. سەموئىل خونتېڭتون ئىچى ئاچچىق ھالدا ئاخىرىدا ئىسلام مەدەنيىتىنىڭ دۇنيادىكى بارلىق مەدەنىيەتلەر ئۈستىدىن غالىپ كېلىدىغانلىقىنى،ئامېرىكىنىڭ باشقىلارنىڭ ئىشەنچىسىدىن بارا -بارا قالىدىغانلىقىنى،ھەتتا غەرب ئەللىرىمۇ ئامېرىكىغا ئىشەنمەس بولۇپ قالىدىغانلىقىنى،ئىسلام ئەللىرى بىلەن شەرق مەدەنىيىتى (جوڭگۇ، ياپۇن، جەنۇپ-شىمال كورىيە،ۋېيتنام قاتارلىق شەرق ئەللىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان كۇڭزى مەدەنىيىتى) گە تەۋە دۆلەتلەر مۇناسىۋىتىنىڭ بارا-بارا قويۇقلىشىپ باردىغانلىقىنى يەكۈنلىگەن.
ئىسلام مەدەنيىتى بىلەن شەرق مەدەنىيىتىنىڭ گەرچە يىلتىزى ئوخشىمىسىمۇ، (خەلق ئۈچۈن خىزمەت قىلىش،كوللىكتىپ مەنپەتىنى ئالدىنقى ئورۇنغا قويۇش... قاتارلىق )تەشەببۇسلىرى ئوخشاپ قالغاچقا،شۇنداقلا ئامېرىكا باشچىلىغىدىكى غەرب ئەللىرىدىن ئىبارەت كۈچلۈك رەقب ئالدىدا ئىتپاقلىشش زۆرۈر بولغاچقا،ئىسلام ئەللىرى بىلەن كوڭزى مەدەنيىتىگە تەۋە ئەللەر ئۆزائارا پىكىر بىردەكلىكىگە كېلىپ چىقىشىپ ئۆتەلەيدۇ.خۇددى ھازىرقى جوڭگۇ ھۆكۈمىتى بىلەن ئىسلام دۆلەتلىرىگە ئوخشاش.لېكىن ئىسلام بىلەن خىرىستىئان بولسا، بىرى بىر خۇدالىق دىندىن شەكىللەنگەن ھەزارەتكە تەۋە بولسا يەنە بىرى بىر ئاللاھقا شېرىك كەلتۈردىغان دىندىن شەكىللەنگەن ھەزارەتكە تەۋە بولغاچقا چىقىشىپ ئۆتمىكى بەسى مۈشكۈل.
ئىسلام ئەللىرىدە پىلانلىق تۇغۇت سىياسىتى بولمىغاچقا،بۇ ئەللەرىدىكى شىددەت بىلەن كۆپىيىۋاتقان نوپۇس غەرب ئەللىرى ئۈچۈن بىر بېسىم بولماقتا. شىددەت بىلەن كۆپەيگەن بۇ نوپۇسلارغا تۇرالغۇ جاي،ئاشلىق، كىيىم –كېچەك(تۇرمۇش) لازىم بولىدۇ. غەرب دۆلەتلىرىدە ئەركىنلىك،دېمگىراتىيە دەپ جار سېلىنغاچقا،مۇسۇلمان ئەللىرىدىكى كۈنسىرى كۆپىيىۋاتقان بۇ نوپۇسلار دەل غەرب ئەللىرىگە بېرىپ،ئىلغار پەن-تېخنىكىسىغا تاينىپ باياشات تۇرمۇش كەچۈرىۋاتقان خىرىستىئانلار قىلىشنى خالىمىغان «قارا ئىش» لارنى قىلىپ بولسىمۇ تۇرمۇش كەچۈرۈش يولىنى تاللايدۇ. ئىسلامىيەتنى ئىنكار قىلىدىغان غەرب ئەللىرىدە ياشاۋاتقان بۇ مۇسۇلمان ياشلارنىڭ «كىيىۋالغىنى پادىچىلار ئىشتىنى،ئىچىۋاتقىنى كولا» بولسىمۇ،ئۇلار پۇرسەت تاپسىلا كېتىۋاتقان ماشنىلارنى ئۆزىنى قوشۇپ پارتىلتىۋېتىشى مۇمكىن.چۈنكى ئۇلارنىڭ خرىستىئانلار بىلەن چامغۇرى پىشمايدۇ.بۇنى ئاللىقاچان بىلگەن غەرب ئەللىرىمۇ بارلىق ئىسلام ئەللىرىنى «تىرورچى»قاتارغا چىقىرىپ بولدى.
سەموئىل خونتېڭتون تەھلىلىدە،ئامېرىكا مەدىنىيىتىنى ئىچى سېسىق تېشى چىرايلىق ئالمىغا ئوخشىتىدۇ.ئۇ «كۆرنىشى بەكمۇ چىرايلىق،ھەممىنى جەلىپ قىلىدۇ»غان بۇ ئەركىنلىكنىڭ كىشلەرنىڭ ئەخلاقىنى چىرىتپ باردىغانلىقىنى ،ئامېرىكىنىڭ پەن-تېخنىكىنى دەستەك قىلىپ، ئاتالمىش « دۇنيانىڭ ساقچىسى» بولىۋالغاچقا، ئەتىراپتىكى ئەللەرنىڭ كۆڭلىگە ياقمىغانلىقتىن،سىياسى ئورنىنىڭ بارغانچە تۆۋەنلەپ بارىدىغانلىقىنى ئىچى ئاچچىق ھالدا ئېتىراپ قىلىدۇ.
ھازىرقى دۇنيا ۋەزىيتىدىن قارىغاندا،ئامېرىكىنىڭ ئىقتىسادى كىرزىسكە پېتىپ قېلىشى،بوشنىڭ «ئامېرىكا تارىخىدىكى ئەڭ مەغلۇبىيەتچى،ئۆمرى كۆتە زوڭتۇڭ» دىگەن ناملارغا ئىگە بولۇپ ئامېرىكىنىڭ ئابرويىنى تۆككەنلىكى،ئۇنىڭ ئىراققا قىلغان ئۇرۇشىنىڭ مەغلۇبىيەت بىلەن ئاخىرلاشقانلىقى، نۆۋەتتە ئامىرىكىنىڭ ئىراق،ئافىغانىستان قاتارلىق جايلاردا ئۇرۇش پاتقىقىغا پېتىپ قېلىپ،يا ئالدىغا ماڭالماي،يە كەينىگە يانالماي ،شۇنداقلا باشقا دۆلەتلەرنىڭ قوللىشىدىن ئاستا-ئاستا مەھرۇم قېلىۋاتقانلىقى،ئىسلام ئەللىرى بىلەن جوڭگۇ ھۆكۈمىتىنىڭ مۇناسىۋىتىنىڭ بارغانچە يېقىن بولىۋاتقانلىقى،جوڭگۇنىڭ ئاسىيا رايۇنىدىكى ئابرويىنىڭمۇ كۈنسىرى يۇقىرى كۆتىرلىۋاتقانلىقى قاتارلىق بىر يۈرۈش مەسلىلەرنى ئويلىغاندا ئامېرىكىنىڭ ھەقىقەتەن ئاجىزلىغانلىقىنى ھىس قىلالايمىز.بۇ ئاجىزلاش نۆۋەتتىكى ۋەزىيەتتە ئاشكارە ئىپادىلىنىپ چىقمايدۇ.چۈنكى ئامېرىكا تەرەققىياتتا خېلى بەك ئالدىغا كەتكەن بولۇپ،ئۇ ئاجىزلىغان تەغدىردىمۇ نۆۋەتتە باشقىلاردىن خېلىلا كۈچلۈك. لېكىن مۇھىم نەرسە شۇكى ئۇ ئاجىزلاش يۆلىنىشىدە كېتىپ بارماقتا.باشقىلار ئىلگىرلەش يۆلنىشىدە كېتىپ بارماقتا. ئامېرىكا غالجىرلاشقان ۋاقىتتا بەلكىم جىم تۇرغان دۆلەتلەرگىمۇ پەشۋا ئېتىپ قويىشى مۇمكىن.چۈنكى ئۇرۇشقا قانچە كۆپ دۆلەت قاتناشسا ئامىرىكا شۇنچە كۆپ پايدا ئالىدۇ.ئامېرىكا قەرزدار بولۇپ قالغان دۆلەتلەر بىلەن ئۇرۇش قىلىپلا قالسا ئامېرىكا قەرز قايتۇرشتىن قۇتۇلىدۇ. شۇڭا ئۇ باشقىلارنى بولۇپمۇ كۈچلۈك دەپ قارالغان دۆلەتلەرنى ئامال قىلىپ ئۇرۇش قاينىمىغا سۆرەپ كىرىشنى خىيال قىلىدۇ.
ئامېرىكىنىڭ مەدەنىيەت ئاساسى،جوغلانمىسى ئاجىز بولغاچقا،دۆلەت سىياسى تۈزۈلمىسىدىكى كۆزقاراشلارنىڭ تېز يېڭىلىنىپ بېرىشى،قارىماققا جانلىق دۆلەت سىياسىتى يۈرگۈزىۋاتقاندەك قىلسىمۇ، تەسەددىپى داۋالغۇش يۈز بېرىش ئېھتىماللىقى ئىنتايىن يۇقىرى.
بىز ئۇيغۇرلار مەدەنىيەت جەھەتتە يەنىلا ئىسلام مەدەنيىتىگە تەۋە. ئىسلام مەدەنيىتى خاراپلىشىدىكەن بىزنىڭ تۇرمىشىمىزغىمۇ تۇرلۈك ئۆزگىرىشلەرنىڭ كېلىشى تەبئى. ئىسلام مەدەنيىتى غالىپ كېلىدىكەن ئىسلام مەدەنىيەت كاتىگۇرىيەسىگە تەۋە بولغان ھەرقانداق بىر قەۋمگە، جۈملىدىن ئۇيغۇرلارغىمۇ پايدىلىق بولىدۇ ، ھۆرمەتلىك ئوقۇرمەن، سىز بۇنىڭغا ئىشىنەمسىز؟ بۇ ھەرگىزمۇ مۇشۇكتىن پەيشەنبىلىك تىلىگەنلىك ئەمەس. ناۋادا ئىسلام مەدەنيىتى ھەقىقەتەن باشقا مەدەنىيەتلەر ئۈستىدىن غالىپ كەلسە دۇنيا قانداق بولىدۇ؟ بۇ گەرچە يېقىن كەلگۈسىدە ئىشقا ئاشمىسىمۇ خانتېڭتۇننىڭ تەھلىلى بويىچە ئېيتقاندا ھامان ئەمەلگە ئاشىدۇ.
___________
2008-يىل11-ئاينىڭ 20-كۈنى يېزىلدى،بۈگۈن تۈزىتىپ تورغا يوللاندى.
ئامېرىكا، جوڭگۇ ۋە ئىسلام ئەللىرى(1) ./read.php?tid-100652-keyword-.html