c((D,M  
K(g~"'K  
&Af?Wu,MR  
                                        ئىقتىسادى ۋە مەدەنىي ھايات S6vY]z2  
b2eLme  
fdg*,%+  
ئىقتىسادىي ھايات قايسى دەرىجىدە بولسا ، مەدەنىيەتمۇ شۇ دەرىجىدە بولىدۇ. چۈنكى ئىقتىساد ئىجتىمائى ئىشلەپچىقرىىش مۇناسىۋەتلىرىنىڭ يىغىندىسى، ئۈستى قۇرۇلما، جۈملىدىن مەدەنىيەت تايىنىدىغان ئاساس. ھەر دەۋىرنىڭ ، ھەتتا ھەر قەۋىمنىڭ ئۆز شارائىتىغا يارىشا ماددى ئىشلەپچىقىرش كۈچلىرى ئوخشاش بولمىغانلىقى ئۈچۈن، ماددى ئىشلەپچىرىقش كۈچلىرىگە مۇناسىپ كىلىدىغان ئىشلەپچىقىرىش مۇناسىۋەتلىرى بولىدۇ. O39U<'  
ئەنە شۇ ئىشلەپچىقىرىش مۇناسىۋەتلىرىنىڭ يىغىندىسى، شۇ دەۋىر يەنە شۇ قەۋمنىڭ ئىجتىمائى ، ئىتقىسادى قۇرۇلمىسىنى شەكىللەندۈرىدۇ. ئىشلەپچىقىرش كۈچلىرى ئادەملەرنىڭ تەبىئەتنى بويسۇندۇرۇش ۋە ئۆزگەرتىش ئىتقىدارى، ئىشلەپچىقىرىش جەريانىدا تەبىئەت بىلەن بولغان مۇناسىۋەتلىرىنى ئىپادىلەيدۇ. ئىجتىمائى ئىشلەپقىرىش كۈچلىرىنىڭ ماددى ئامىلى بولغان ئىشلەپچىقىرىش ۋاستىللىرىدا ئىشلەپچىقىرىش قوراللىرى مۇھىم ئورۇندا تۇرىدۇ. !/Qa!Xx  
SaQ(Mr&f  
a<#X (.5wo  
@Fsk`(b3$s  
1. ئىقتىسادى تۇرمۇش 4M>xxy4?  
EV;:|Kn'  
Zg9@a _x  
K4Xv;r_[  
قەدىمكى زاماندا ئەجداتلىرىمىزنىڭ ئىقتىسادى تۇرمۇشى ئاساسەن مۇنۇ تۆت ساھەدىن ئىبارەت ئىدى:ئوۋچىلىق ، چارۋىچىلىق ،دېھقانچىلىق ، قول - ھۈنەرۋەنچىلىك . بۇ ساھەلەر بىرىدىن بىرى ئۆسۈپ چىقىپ ، بەزى قەبىلىلەردە بىرى ئاساسىي تۇرمۇشۋاستىسى بولسا ، باشقىلىرى قوشۇمچە ئىگىلىك ھېسابلانغان ؛ بەزى قەبىلىلەر ناھايىتى ئۇزاق ۋاقىتقىچە ئوۋچىلىق بىلەنلا ھايات كەچۈرگەن .بەزى قەبىلىلەر يېقىنقى زامانلارغىچە ھەتتا ھازىرقى زامانلارغىچە چارۋىچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىپ كەلگەن. uGTwSf`  
r9d?U  
bA:nOsC0|  

k9y[WxM  
1) ئوۋچىلىق. DX!`kje6U  
?k@_3MVw  
saZtvCL~  
ئوۋچىلىق ئورمان جاڭگال جانىۋارلىرىنى ئوۋلاش سۇ جانىۋارلىرىنى ئوۋلاشتىن ئىبارەت ئىككى خىل « ئىشلەپچىقرىش ئۇسۇلى» غا بۆلۈنگەن. ئىپتىدائى ئوۋچىلىق بالدۇر ئادەملەرنىڭ مۇھىم تىرىكچىلىك ئىشلەپچىقرىىش ۋاستىسى بولغان بولسا ئىقتىسادى مەدەنىيەت تۇرمۇشى يۈكسىلىپ ، ئىگىلىكنىڭ باشقا ساھەلىرى تارماقلىنىپ چىققاندىن كىيىن ئوۋچىلىقنىڭ ئەل ئىچىدە تۇرمۇش ۋاستىسى بولۇش قىىممتى تۆۋەنلىگەن. wm40Y.%Z  
بارا- بارا دىننى ئوۋ، ئات قويدى ئوۋى، كۆڭۈل ئېچىش ئوۋى، تاۋار ئوۋى كىلىپ چىققان ۋە ئوۋچىلار تۈدىسى شەكىللەنگەن. 9,M*H{;  
{g: Zd o  
"X8$BSB  
2) چارۋىچىلىق. ELd 0G_  
dN<^,JYM  
mOK8K +  
چارۋىچلىقنىڭ دەسلەپكى باسقۇچىنى ئارخىلوگىيە ئۇسۇلى بىلەن تەتقىق قىلىشتا قەدىمكى مەدەنىيەت ئىزلىرىدىن تېپىلغان سۆڭەكلەر بىردىنبىر يىپ ئۇچى قىلىنىدۇ. ئۇ دەۋرىدا ئۆي ھايۋانلىرى بىلەن ياۋايى ھايۋانلارنىڭ ئېنىق پەرقى يوق ئىدى. زوئولوگىيە تەتقىقاتىدا ئىتنى تاشقى قىياپىتى جەھەتتە ئۆزىگە جىنىسداش كىلىدىغان ياۋايى ھايۋاندىن پەرقلىنىدىغان ئۆي ھايۋىنى دەپ ھېسابلايدۇ. ئەپسانىگە ئايلانغان باراق ئەڭ بالدۇر كۆندۈرۈلگەن ئىت دەپ تەخمىن قىلىنىدۇ. ئارخىلوگلارنىڭ تەھلىلىگە ئاساسلانغاندا ئۆي ھايۋانلىرى بىلەن ياۋايى ھايۋانلارنى پەرقلەندۈرۈشتە مۇنۇلار ئۆلچەم قىلىنغان. KjDl[HI  
0YV={yQ  
1) ياۋايى ھايۋانلارنىڭ سۆڭەكلىرى ئىچىدە قېرى ھايۋانلارنىڭ بار. ئۆي ھايۋانلىرىنىڭ يوق. w&g=4L  
2) ياۋايى ھايۋانلارنىڭ ئەركەكلىرى بىلەن چىشىللرىىنىڭ سانى ئاساسەن ئوخشاش نىسبەتتە، ئۆي ھايۋانلىرى ئىچىدە چىشىللىرىنىڭ سانى كۆپ. $GPC:d.&(  
3) ياۋايى ھايۋانلار ھازىرقى ياۋا ھايۋانلارغا يېقىن. ئۆي ھايۋانلىرىمۇ ھازىرقى ئۆي ھايۋانلىرىغا يېقىن. Q;/LZ  
تۇران تۈزلەڭلىكىدىكى كىلىمات شارائىتىدا ئۇزۇنغا سوزۇلىدىغان سوغۇق قىش پەسلى ئۈچۈن ئوت خەشەك تەييارلىماي تۇرۇپ، چارۋىچىلىق بىلەن ياشاش مۇمكىن ئەمەس ئىدى، شۇڭا چارۋا مال ئۈچۈن ئوت - چۆپ ئۆستۈرۈش ۋە دانلىق زىرائەت تېرىش بۇ يەردە زۆرۈر شەرت بولۇپ قالغان. نەتىجىدە چارۋىچىلىقتىن دېھقانچىلىق كىلىپ چىققان. %s$O/pC7u  
Qq44E  
Rr!6a%vqW  
NxCI{>f0'y  
3) دېھقانچىلىق Y`,va3_:b  
7;Q^bp>3  
Zi~(X  
@|8.RXyP  
ھەممىگە مەلۇم، چارۋىچىلىق بىلەن دېھقانچىلىق ئوۋچىلىق ۋە يىغمىچىلىقتىن راۋاجلىنىپ چىققان. دېھقانچىلىق بولسا خوتۇنلار شۇغۇللانغان يىغمچىلىقتىن تەرەققى قىلىپ ۋۇجۇدقا كەلگەن. 3t'~C$=u?Y  
ئۇلار ئاۋۋال قاتتىق شاكاللىق ياۋا مىۋىلەر، شىرنىلىك مىۋىلەر ۋە تۈگۈنچى يىلتىزلارنى يىغقان. ئۇلارنىڭ ئۇرۇقلىرىنىڭ ياندۇرقى يىلى يەنە ئۈنگەنلىكىنى بايقاپ، ئۇرۇقلىرىنى يىغىپ ئېكىشكە باشلىغان. بالدۇر، تۇرالغۇللىرىنىڭ ئەتراپىغا ئەككەن بولسا بارا بارا كىڭىيىپ يىراقراق يەرلەرنى ئۆزلەشتۈرگەن. مەدەنىيەت ئىزلىرىدىن تېپىلغان دانلىق زىرائەتلەرگە ئاساسلانغان ئەجداتلىرىمىز ئاۋۋال ئۆزلەشتۈرگەن دانلىق زىرائەت - ئارپا، بۇغداي، تېرىق، پۇرچاق ئاندىن كىيىن « يۇرنىچىغا » ( بىدە ) ، « يىتىم » ( زىغىر ئۇرۇقى ) ئىكەنلىكى مەلۇم.  
مۇشۇ ئاساستا بارا بارا دېھقانچىلىق يېزىللىرى شەكىللەنگەن. ۋە يېزىلارنىڭ مەركەزلىرىدە كەنتلەر ۋۇجۇتقا كەلگەن. F;W,1F  
U]7{~ow  

td~@rJ1T  
3,%$Y
N  
4) سانائەت y,|hfY  
ZCOCH
z  
fBYF_ "6W  
{BIRHKU  
يېڭى تاش قوراللار دەۋرىدىكى مەدەنىيەتنىڭ مۇھىم ئالامەتلىرى -- تىرىچىلىك، ساپالچىلىق، توقۇمچىلىق ئىدى. [:
Lz+Qo  
vxdxx8{  
تېىرىچلىك---- بۇ كەسپ كۆنچىلىك دەپمۇ ئاتالغان. }33D&3+5*  
دەسلەپتە بۇ كەسپىنى خوتۇنلار كەشپ قىلغان . ئەرلەر سويۇپ بەرگەن تىرىلەرنى قۇرۇتۇش ۋە ئاشلاش، تىرىلەرنى كىيىم، كىچەك ، ئاياغ تىكىش، تىرىلەرنىڭ قېلىن نىپىزلىكىگە بېقىپ كۆن - قىرىم، بىشۇلارنى ئەيلەش، يۇڭلىرىنى قىرقىپ ئىگىرىش قاتارلىق قول - ھۈنەرلىرىنىڭ تولىسنى خوتۇنلار ئىشلىگەن. rQU*"V;  
@$h*YG d[  
M sJ;ml(  
:)"KEUi0  
ziod2gJ  
ساپالچىلىق---- يېڭى تاش قوراللار دەۋرىدە تۈرلۈك ئەمگەك قوراللىرىدىن باشقا ئادەملەر ساپالچىقنى كەسپ قىلغان. 6l"k^x2j  
قەدىمكى تىلىمىزدا ساپال قاچىلار « بۇقاچ » دەپ ئاتالغان. hP+:[t~  
w=]Pp$qJo  
XFqaks/  
تۇرمۇش ۋە ئىككىنچى ئىش تەقسىماتى. ^?Pi$  
}0Xx
uJe  
دېھقانچىلىق بىلەن چارۋىلىق ئاساسى ۋە مۇھىم ئىقتىسادى تارماقلارغا ئايلانغاندا، ساپالچىلىق تېخىمۇ تەرەققى قىلغان. ۋە قول ھۈنەرلىرىنىڭ باشقا ساھەلىرىمۇ راۋاجلانغان. بۇ مەدەنىيەتنىڭ تېپىلىشى ۋە تۇرمۇشتا ئىشلىتىلىشى بىلەنمۇ مۇناسىۋەتلىك. . p0)aT`u  
ئىشلەپچىرقىش بارغانسىرى مۇرەككەپلىشىپ، ئىككنچى ئىش تەقسىماتى كىلىپ چىققان. يەنى قول ھۈنەرۋەنچىلىك، دېھقانچىلىقتىن ئايرىلىپ چىققان. lN'(Y SM  
sN~db} ?  
OAf861\"y  
g6$o9qqT  
توقۇمىچىلىق.------ 's[S(  
o@yK*R98$N  
يارىش يازىقى ۋە تۇرۇمساي ئاھالىسىنىڭ چىدىرلىرى ، كۆرپە تۆشەكلىرى ۋە ئىگىن - ئاياغلىرى ئاساسەن يۇڭ توقۇلمىلار بولغان. بۇنى قۇمۇل، لاپچۇق، لوپنۇر، چاقىلىق ، مىرەن، نىيە قاتارلىق جايلاردىن تېپىلغان زىلچا پالازلار، گىلەم پارچىللىرى يۇڭدىن توقۇلغان كىيىم كىچەكلەر ، شۇنىڭدەك تارىىخى يازما مەنبەلەردىكى بايانلار ئىسپاتلىدى. EL3qfX8bK  
9XWN K3*  
:bcc*zM&c0  
قاشتاشچىلىق------ ^t&W~e,R  
ZO$h;<>  
} ZkL68N  
قاشتاشچىلىق يېڭى تاش قورال دەۋرىنىڭ كىيىنكى باسقۇچىغا تەئەللۇق دەپ مۆلچەرلەنگەن. g*">uD jV  
قاشتېشى قېزىش ۋە قاشتېشىدىن تۈرلۈك بويۇملارنى ئىشلەش ناھايىتى قاتتىق قوراللارنىڭ بولۇشىنى ۋە ئىنچىكە ھۈنەر سەنئەتنى تەلەپ قىلىدۇ. دىمەك قەدىمكى ئەجداتلىرىمىز مىلادىدىن 2000 يىل ئىلگىرىلا قاشتاشچىلىق ھۈنىرىنى كەشپ قىلغان. umT68d  
WPRjQ9{  
Ht\^u  

قەدىمكى ئۇيغۇر مەدەنىيەت تارىخىدىن قىسقىچە بايان

k;|{~  
kH;Olv   

2-مەدەنىي ھاياتنىڭ باشلىنىشى

bb:C4;
)~  
G|,1dty^Ia  
I(Js#(O  
مەدەنىي ھايات دىگەندە مەنىۋى مەدەنىيەت كۆزدە تۇتۇلىدۇ . ئەجدادلىرىمىزنىڭ ئىجادى تەسەۋۋۇر كۈچى ۋە كەشپىياتچىلىق ئىقتىدارى تارىخنىڭ تۈرلۈك باسقۇچلىرىدا بولۇپمۇ مەنىۋى مەدەنىيەت ساھەسىدىمۇ ئالاھىدە نامايەن بولغان . HB,D1^T)b  
قەدىمكى ئەجدادلىرىمىزنىڭ مەنىۋى تۇرمۇشىغا دائىر يازما مەنبەلەر ناھايىتى كىمچىل بولغانلىقى ئۈچۈن ، ھەقىقى ئەھۋالى توغرىسىدا ئىنىق بايان قىلىپ بېرش تەس . پەقەت ئارخىئولوگىيلىك تېپىندىلەرگە ئاساسەن ، يازما مەنبەلەردە ياندىشىپ يېزىلغانلارنى يىپ ئۇچى قىلىپ ، قىياسەن پىكىر يۈرگۈزۈش مۇمكىن . ,\;YQ/Ui  
 
\_uA|^BET  

بېزەك

M]i^3yc  
Wu  &'L  
تەخمىنەن كونا تاش قوراللار دەۋرىنىڭ ئوتتۇرا باسقۇچىدىن كىيىن ئىنسانلاردا گۈزەللىك تۇيغۇسىنىڭ ئامىللىرى پەيدا بولغان . ئالدى بىلەن ئادەملەر ئۆز تەنلىرىنى بېزەشكە كۆڭۈل بۆلگەن . خوتۇن قىزلار باشلىرىغا تەبئى گۈل چىچەكلەردىن بېزەكلەر تاقىغان ؛ ھازىرقى چاغدىمۇ چېكىگە گۈل قىسىش ، مەشرەپلەردە گۈل ئويۇنى قىلىش ئۇيغۇرلارنىڭ ئەزەلدىن گۈلخۇمار خەلق ئىكەنلىكىنى كۆرسەتسە كېرەك ؛ ئاندىن دوپپا - تەلپەكلىرىگە بالدۇر سۆڭەك چىشلاردىن ، كىيىن مىس تۇچلاردىن ياسالغان جېيەك قاداقلار ، پەر مامۇقلاردىن ئوتۇغاتلار تاقىسا ، ئەرلەر يازلىق قىشلىق قالپاق تۇماقلىرىغا چاغىر توغرۇل قۇشلارنىڭ پېيىنى قادىۋالىدىكەن . تارىخى يازما مەنبەلەردە ئۇيغۇرلارنىڭ ئەنە شۇنداق بېزەككە ئەھمىيەت بەرگەنلىكىنى بىلدۈرىدۇ. T do"y:u.  
R:;q^y+jA  
/3O,# *$5  

سەنئەت

}c0j$/  
T| ]gI  
(`Q>>{[  
ئىپتىدائىي سەنئەتنىڭ كېلىپ چىقىشى ۋە خاراكتېرى توغرىسىدا ئارخئولوگلار ۋە ئېتنولوگلار تۈرلۈك پىكىرلەرنى بايان قىلغان . قەدىمكى ئەجدادلىرىمىز ياراتقان ئىپتىدائى سەنئەت توغرىسىدا ، كۆزگە كۆرۈنگەن ئۇيغۇر ئارخېئولوگلىرىمىزدىن ئابدۇقەييۇم خوجا كۆپ ئەمگەك سىڭدۈرۈپ يازغان >> غەربىي يۇرت ۋە قەدىمكى مەدەنىيەت << دىگەن تارىخى، ئىلمى ئەسىرىدە مەخسۇس بايان قىلغان . =&!b0q  
سەنئەت ئەسەرلىرى كونا تاش قوراللار دەۋرىنىڭ ئاخىرىدا رەسمىي پەيدا بولۇپ ، ئەجدادلىرىمىزىنىڭ نۇرغۇنلىغان رىئال رەسىملەر ، ئويمىكارلىق ئەسەرلىرىنى ياراتقانلىقىنى ئارخېئولوگىيلىك تېپىندىلەر كەينى - كەينىدىن ئىسپاتلاپ كەلدى. 8])O., :'  
I /Pt
AD  
%B}-=#N7  

نەغمە ۋە ئۇسسۇل

sV"Ut%V  
u5/e)!"rL  
سەنئەتنىڭ مۇھىم بىر ساھەسى بولغان كۈي چالغۇنى ئالساق ، مۇزىكا سەنئىتى ئىنسانلاردا ئەمگەك بىلەن تەڭ يارىتىلغان . ئىنسانلاردا رېتىم تۇيغۇسى پەيدا بولۇپ ، مەلۇم قانۇنىيەت بىلەن تەكرارلانغان ئاۋازلار گۇرۇپپىسىنى ياكى ئۆز - ئارا ئالمىشىپ تۇرىدىغان ئاۋازلارنى سېزىش قابىلىيىتى تۇغۇلغان . 52|n1q+>  
ئالىملارنىڭ بەزى رايونلاردىكى ئىپتىدائىي قەبىلىلەرنى تەكشۈرۈپ كۆزىتىشىچە ، ئەڭ بۇرۇن ئەمگەك تەنتەنە مۇزىكىسى پەيدا بولغان بولۇشى مۇمكىن . ئۇيغۇر ناخشىلىرىنىڭ تۈرلىرىدىن دالا - ئورمان ۋە ئېتىز خامان ناخشىلىرى ئادەتتە سوزۇلۇپ ئېيتىلىدۇ ۋە سادالىرى ئۇزاقلارغا كېتىدۇ . EIv2r;  
ناخشىلارغا تەڭكەش قىلىندىغان چالغۇ ئەسۋابلىرىنىڭ پەيدا بولۇشى ھەققىدە ئالىملار تۈرلۈك پىكىر بايان قىلىشقان . بەزىلەر ئاۋۋال دۇمباق ئىقاد قىلغان ، ئاندىن كىيىن پۈۋلەپ چېلىنىدىغان چالغۇ ئىقاد قىلىنغان دەيدۇ. ]f-V  
ئۇسسۇلمۇ مۇزىكىغا باغلىق ھالدا پەيدا بولغان . بەزى ئۇسسۇللار ئادەملەرنىڭ ياشاش پائالىيەتلىرى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك بولغان . rlY:\dA[  
ماتىرىياللارغا ئاساسلانغاندا ، قەدىمكى ئادەملەر بۇرۇنقى ئاتا بوۋىلىرىمىزنىڭ تۇرمۇشلىرىدىن ئېپىزوتلارنى ئىپادىلەيدىغان ناخشا ئۇسسۇل پائالىيەتلىرىنى كۆپرەك ئۇيۇشتۇرىدىكەن . كىيىنىكى چاغلاردا مۇنداق مۇزىكىلىق پائالىيەتلەردىن تىياتىرچىلىق ) دىراما ۋە تىراگىدىيە ( كېلىپ چىققان . Pk@ >i MYI  
bu ~Z]  
RYU 5T~y  

ئېغىز ئەدەبىياتى

cNcq{tgb  
*>H{R<*"  
^&e@>D`5  
ئەمگەككە ماسلاشقان رىتىملىق ئاۋازلارنىڭ بوغۇم - بوغۇم بولۇپ چىقىشى ئارقىسىدا ، ئاۋۋال يەككە بوغۇملۇق سۆزلەر پەيدا بولغىنىدەك، تىل تەرەققىياتى جەريانىدا، قوشاقلارنى توقۇش قەدىمى ئادەملەرنىڭ بىر خىل ئېغىز سەنئىتى بولۇپ شەكىللەنگەن. ئادەملەر ئېغىر نەرسىلەرنى كۆتۈرگەندە، ھەممە ئادەملەرنىڭ تەڭكەش ھالدا كۈچ چىقىرىشى ۋە ئۆز ئارا مەدەت بىرىشى ئۈچۈن >> ھە- ھۇ<< دىگەن رىتىملىق ئاۋازلار دەسلەپكى كۈي شەكلىگە كىرگەن. بۇ بارا بارا مەنىلىك سۆزلەر بىلەن ئىپادىلەنگەن، دىمەك قوشاق ئەمگەك بىلەن تەڭ پەيدا بولغان ۋە تەرەققى قىلغان. gDMk"%)  
 eRT)&  
|{o`8<  
q"Wd4Ac#  

يېزىق

,m*9kvr  
0Z#'Qt8%!  
:_J]Red  
ll9G;|  
يېزىقنىڭ پەيدا بولۇشى، مەنبەسى جەمئىيەتنىڭ تەرەققىياتىغا ماسلاشقان بولىدۇ، يېڭى تاش قوراللار دەۋرىنىڭ دەسلەپكى باسقۇچىدا ئادەملەرنىڭ تەبىئەتنى كونتىرول قىلىش ئىقتىدا ئۆسۈپ ئۇرۇغ - تارىغلارنىڭ پائالىيەت دائىرىسى تېخىمۇ كېڭىيىدۇ. بۇ ئەھۋالدا ئۇرۇغ - تارىغلارنىڭ ئۆي ھايۋانلىرى ۋە نەرسە كىرەكلەرنى، شەخسى قورال ياراغلىرىنى، ئەسۋابلىرىنى پەرىقلەندۈرۈش ئېھتىياجى تۇغۇلىدۇ. ئەنە شۇ نەرسىلەرگە ئۆي ھايۋانلىرىغا، ئۇرۇغ - تارىغلارنىڭ ناملىرى )ۋە بەزى ئۇرۇق - قەۋىملەرنىڭ تۇتىملىرى( بىلەن ئالاھېدە بەلگە قويۇشقا مەجبۇر بولىدۇ. m[=m=:dR  
مەسلەن: مەھمۇت قەشقەرى تۈركى تىللار دىۋانىدا: ئوغۇزلارنىڭ ھەربىر ئۇرۇقىنىڭ ئايرىم بەلگىسى ۋە ماللىرىغا باسىدىغان ئايرىم تامغىسى بارلىقى ئالاھېدە كۆرسىتىلگەن. BD%-T  
JJT5h%qL  
:<`9_W  

يېزىقنىڭ ئىككىنچى باسقۇچى- رەسىم يېزىق

IUcT1(wHK  
Y9X>94Vn  
I8AW6h

  
YZ#zY;7DV  
بۇ يېزىقتا كەڭرەك دائىرىدە ھەممە ئادەم چۈشىنەلەيدىغان مەنىلەرنى بىلدۈرىدىغان رەسىملەر قوللىنىلغان. مەسلەن: ئاسماننى بىلدۈرمەكچى بولسا بىر قانچە يۇلتۇز سىزغان. يولنى بىلدۈرمەكچى بولسا تاپان ئىزلىرىنى سىزغان. ئەمەلىيەتتە شەيئىلەرنى ئىپادىلەيدىغان ئۇقۇم تىل بىلەن بەلگە، يېزىق بىر بىرىگە باغلىق ھالدا پەيدىنپەي پەيدا بولغان. يېزىق بولسا، ئۇقۇم بىلەن تىلدىن كىيىنرەك پەيدا بولغان. ئارخلوگلارنىڭ تەتقىقاتلىرىدىن قارىغاندا دۇنيادىكى ئەڭ بالدۇر تەرەققى قىلغان زونىلىرىدىكى قەۋىملەر يېزىقنى ئەڭ بالدۇر ئىجاد قىلغان. لىكىن بۇنىڭدىن يېزىق بىر زونىلدا پەيدا بولۇپ، شۇ زونىدىن باشقا زونىلارغا تارقالغان - دىگەن مەنا چىقمايدۇ. بەزى قەۋىملەرنىڭ ياراتقان تامغا بەلگىللىرى يېزىق دەرىجىسىگە كۆتۈرۈلگەن. بەزى قەۋىملەرنىڭ تامغا بەلگىللىرى تامغا ، بەلگە پېتىچە شۇ پېتى تۇرۇپ قالغان. ئادەملەر قەبىلە ئاغۇش بولۇپ ياشاشقا باشلىغاندىن تارتىپ، ئۆز ئارا ئالاقىلىشىپ، مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇپ تۇرغان. يېزىق جەھەتتىمۇ شۇنداق، ئەلۋەتتە. w7HyG?  
No#W.[  
\@-u  
6pZt=AmTE  
f! {P2=f  

2-تۈگەنچە

 @h02/l*  
&6pMJcT!V  
XG\G=S*V  
ئەجداتلىرىمىنىڭ ئۇزاق قەدىمكى مەدەنىيەتلىك ھالەتلىرىدىن تەخمىنى چۈشەنچە ھاسىل قىلدۇق. ئۇيغۇر خەلقى ئۆتمۈشتىن تارتىپ، كەڭرى دىيارغا بىرقانچە زونىغا تارقىلىپ، ياشىغانلىقى ئۈچۈن، قەدەم جايلىرىدا نۇرغۇن ئىزلارنى قالدۇرغان. بۇلار مىلادىيە تارىىخى باشلىنىشتىن خېلى ئىلگىرىكى زامانلارغا تەئەللۇق ئىزلاردۇر. ,s^.me?p  
ئۇيغۇر خەلقى ياشاش جەريانىدا نۇرغۇن يېڭلىقلارنى ياراتقان ئەنە شۇ يېڭىقلاردىن 5 يېڭىلىقنى ئالاھېدە بايان قىلىشقا ئەرزىيدۇ. k$#_'$>U  
Vm!dI   
K"q&hd.{2H  
hM8hu_iQ  

1-كارىز

0
q|9jmx  
o$`>:>N e  
كارىز سۆزى پارىسچە سۆز، مەنىسى يەر تېگىدە سۇ ئاقتۇرۇلغان ئېرىق دىگەنلىكتۇر. بۇ نامنىڭ قاچان قويۇلغانلىقى توغرىسىدا ئېنىق مەلۇمات يوق . كارىز دىگەن بۇ مۆجىزىلىك شۇ ئىنشائاتى ئۇيغۇر ئەجداتلىرى ياشىغان ماكانلاردىن تۇرپان ئويمانلىقى جۈملىدىن تۇرپان، توقسۇن، پىچان ۋە قۇمۇلارغا مەركەزلەشكەن. ھەتتا كىسەك قۇيۇش ئۈچۈن يەرنى تۆت چاسا ئويۇپ، سۇ يىغىدىغان ئۆرەكمۇ كارىز دىيىلىدۇ. 1PHmY>3e-R  
ئۇيغۇرلار ئەت، ئەكمەك، ئۆگۈز دىگەندەك قەدىمى سۆزلىرىنى تاشلىۋېتىپ ئورنىغا گۆش، نان، دەريا دىگەندەك پارىسچە سۆزلەرنى ئىشلەتمەكتە. *c5gpRjf  
تۇرپاننىڭ قاتتىق ئىسسىق بولىدىغان قۇرغاق كىلىماتىدا سۇنىڭ ئوچۇقچىلىقتا پارغا ئايلىنىشى تىز بولغاچقا ئەنە شۇنداق كارىز دىگەن يېپىق ئېرىق كەشىپ قىلىنغان. dC0rar6%[  
B 8%lyh  
$_0mNB  
sR0
p{C|  
2- پاختا t\Jwu~w  
h e!j$}  
d1y27p  
ئەجداتلىرىمىز تۇرپان ئويمانلىقى ۋە تارىم بويلىرىدا بۇغداي، ئارپار، تېرىق ، شال قاتارلىق دانلىق زىرائەتلەرنى، چامغۇر، تۇرۇپ ۋە شۇنىڭدەك كۆكتاتلارنى، ئۈرۈك، شاپتۇل، ئالما، ئانار ، ئۈزۈم، ئۈژمە، قوغۇن ، تاۋۇز ۋە باشقا مىۋە چىۋىلەرنى ئۆزلەشتۈرۈپ، ئېكىپ ئۆستۈرۈش بىلەن بىللە پاختا، چىگە، كەندىر قاتارلىق ئىقتىسادى زىرائەتلەرنى ئۆزلەشتۈرۈپ ئەككەن. پاختىنى مىسالغا ئالساق، ئادەتتە كىشىلەر پاختىنى غەرپتىن ۋە ھېندىستاندىن كىرگەن دەپ بىر تەرەپلىمە پىكىر بايان قىلىۋاتىدۇ. |2%xt~  
ئېھتىمال پاختىنىڭ يېڭى سورتلىرى كىرگۈزۈلگەن بولۇشى مۇمكىن، بىراق تەڭرىتاغ ئورمانلىقىدا ياۋا كىۋەز ئۆسىدىغانلىقى خېلى بۇرۇنلا مەلۇم بولغان. J):H\B:j_M  
ln{zL/<  
rm$Cb3!yd  
z!$u~#0m#^  
3- يىپەك K;tVsM8  

xyz"X|R  
جۇڭگۇ دۇنيادا پىلچىلىكنى ئەڭ ئاۋۋال ئىختىرا قىلغان مەملىكەت. شۇڭا، غەربلىكلەر جۇڭگۇنى قەدىمكى زاماندا )يىپەك مەملكىتى(دەپ ئاتىغان .مىلادىدىن ئىلگىرىكى4-ئەسىردە ئۆتكەن گرېك تارىخچىلىرى ئونېسكرىدوس، نېئاركوس ،كىتىفوس، شۇنىڭدەك ھىندستاننىڭ گاندىراگوپتا پادىشاھىسى زامانىدا ياشىغان چادريە ئەسەرلىرىدە جۇڭگۇدىن يىپەك چىقىدىغانلىقى ۋە يىپەك ماللار كەلتۈرۈلگەنلىكى ھەققىدە ئېنىق مەلۇمات بەرگەن. پىلە-يىپەك ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك ۋە سىچۇەن، غەربىي دىيار)ھازىرىقى شىنجاڭ(رايونلىرىدا بالدۇرراق راۋاجلانغان.يىپەك ۋە يىپەك ماللار ئاۋۋال شىنجاڭ ئارقىلىق غەربىي ۋە ئوتتۇرا دېڭىز بويلىرىغا تارقالغان. پەقەت شىنجاڭ رايونىدىن ئارخېئولوگىيىلىك قىدىرشلاردا توقسۇن ئالغۇيدىن چىققان تۇس گۈللۈك كەشتىلەنگەن تاۋار )توقۇلغان ۋاقتى مىلادىدىن ئىلگىرىكى5-8-ئەسىرگە توغرا كىلىدۇ( ،ئۈرۈمچى نەنسەن كان رايونىدىكى تىك ياغاچ لەھەتلىك قەبرىلەردىن چىققان تۈرلۈك ساپال،مىس قاچىلار بىلەن بىللە يىپەك مال )ۋاقتى مىلادىدىن ئىلگىرىكى 3-5ئەسىرلەر يەنى ئۇرۇشقاق پادىشاھلىقلار دەۋرىگە توغرا كېلىدۇ(، كىرورەن ،ئۇدۇن،قۇچۇ، ئاگىنى، كۇچا، باي، بارچۇقلاردىن تېپىلغان يىپەك ماللار ،بولۇپمۇ نىيە مەدەنيەت ئىزدىن تېپلغان تاۋارلار تارىم-تۇرپان ئويمانلىقلىرىدا ياشغان ئەجدادلىرىمىزنىڭ پىلچىلىك ۋە يىپەك توقۇمچىلىق تېخنىكىسنىڭ خىلى يۇقىرى دەرىجىدە ئىكەنلكىنى بىلدۈردۇ، ئەجدادلىرىمىز پىلە قۇرتى بېقىش ئۈچۈن زۆرۇر بولغان ئۈجمىنى ئاللىقاچان ئۆزلەشتۈرگەن ،ھەتتا سۈنئىي يول بىلەن، مەخسۇس پىلە قۇرتى ئۈچۈنلا مەخسۇس ئۈجمە چاتقاللىرنى ئۆستۇرگەنلىكى مەلۇم. شۇنداقلا ئۈجمىنىڭ خىلمۇ-خىل سورتلىرىنى يېتشتۇرگەن. f}`sdzS  
دېمەك، ئارخېئولوگىيىلىك تېپىندىلەر ۋە تارىخي ۋەسىقىلەرگە ئاساسەن، تارىم-تۇرپان ئويمانلىقىدىكى پىلە-يىپەكچىلىكنىڭ تارىخى ئىككى يېرىم مىڭ يىلدىن كەم ئەمەس دېسە مۇبالىغە بولماس.

b|CbYL!G  
;?13\AP  

H:FLJKV,  
4-قەغەز

s k9X  
r `AlB  

zpa6:'  
قەغەز جۇڭگۇنىڭ تۆت چوڭ كەشپىياتىدىن بېرى. تارىخي يازما مەنبەلەردە يېزىلشچە، مىلادى 105-يىلى سەي لۇن ئۆتكەنكى ئادەملەرنىڭ تەجىربىلىرنى يەكۈنلەپ، قوۋزاق،كەندىر تالاسى، ئەسكى-تۈسكە لاتا،كونا بېلىق تورى دېگەندەك نەرسىلەرنى خام ئەشيا قىلىپ، ناياپ)قەغەز سۇيۇقلۇقى(تەييارلاپ، بۇنىڭدىن قەغەز ئىشلىگەنىكەن.ئەمما خەلق ئارسىدا قەغەز ياساش تېخنىكىسى سەي لۇندىن ئىلگىرى كەشىپ قىلىنغانلىقى ئېنىق. قەغەزچىلىك ھۈنىرى ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىن تارقالغان دېگەن پىكىرگە ئاساسەن،بۈ ھۈنەر ئالدى بىلەن تۇرپان ئويمانلىقىدا كەلگەن بولۇشى مۇمكىن.چۈنكى شەرقىي خەن دەۋرى)مىلادى220-25يىللار (دىن ئىلگىرى تۇرپان -تارىم ئويمانلىقلىرىدا قەۋملەر قەغەزچىلىك ھۈنىرىنى ئۆزلەشتۇرۇپ بولغان. -1901يىلى ئاۋرېل سىتېيىن لوپنۇردىن قەغەز پارچىلىرىنى تاپقان )ئارخېئولوگىيلىك ئاخىرقى ۋاقىت چېكى ۋېي-جىن دەۋرلىرى يەنى مىلادى-420-220يىللار-1910(.يىلى ۋىنادىكى بوتانىك-فىزىئولوگ ۋېسنېرنىڭ خىمىيۋى ئانالىز قىلشچە، بۇ قەغەزلەر لاتا قېتىلغان ئۈجمە قوۋزىقىدىن ئىشلەنگەنلىكى مەلۇم. يەنە شۇ دەۋرگە تەئەللۇق دەپ ھېسابلانغان تېپىندىلەردىن تۇرپان رايونىدىكى قەبرىلەردىن قەغەزكەش ۋە قەغەز ئادەم چىققان .

0MN8.jRt  

F[a,LB  

`!gn!`^  
5-مىخ مەتىبەئە

pRCd1ONk  
a3%q;MgN#  

snyN!  
مەتىبەئە-جۇڭگۇنىڭ تۆت چوڭ كەشپىياتىدىن بېرى. مەتبەئە كەشىپ قىلىنغىنغا 2000يىلدىن ئاشتى. ئەمما ئىلگىرىكى مەتىبەئەلەر ئويما مەتىبەئە ئىدى. تولىسى كاتىب ۋە ئويمانكارلانىڭ قولىدىن چىقاتتى. شىرىفتلىك )دانە-دانە ھەرپلىك(مەتبەئەنى ئادەتتە سۇڭ سۇلاسىدىن رىنزۇڭ خاننىڭ چىڭلى يىللىرى)مىلادى-1048-1041يىللى(دا بى شېڭ كەشىپ قىلغان دېگەن پىكىر ئوموملىشىپ كەتكەن.بى شېڭ يىلىم بىلەن يۇغۇرۇلغان لايغا خەت ئويۇپ، ئوتتا كۆيدۈرۈپ چىڭتقان، ئاندىن ئۇ خەتلەرنى تېرىپ بەت ياسىغان. ئەمما، دۇنخۇاڭدىكى مۇگاۋ غارلىرىدىن خەت-شفتلىرى تېرىلىپ بېسلغان بۇددا نومى-)لانكا ئاۋاتارا-سۇترا( تېپىلغان بولسىمۇ، بۇ قىممەتلىك يادىكارلىق ياۋروپاغا ئېلىپ كىتىلگەندىن كىيىن، يورۇقلۇققا چىقماي قالغان. M3gb @h  
تۇرپاندىن تېپىلغان شىرىفتىلەر ئىلىپبە تەرتىۋى بويىچە ئىشلەنگەن. بۇنىڭ ۋاقتىمۇ -11 ئەسىلەرنىڭ ئىلگىرىكى دەۋىرگە تەئەللۇق. ئۇيغۇر مەتبەئە تېخنىكىللىرى قەدىمكى ئۇيغۇر ئىلىپبەسى ئاساسىدا، ھەرپلەرنى ئۇيغۇر تىلىنىڭ قانۇنىيىتى بويىچە ئەڭ كۆپ ئىشلىنىدىغان بوغۇملارنى تۈرلۈك نۇسخىلاردا شىفىرىت قىلىپ ئىشلىگەن. بۇ شىفىرىتلەر بىلەن تېرىپ بەت ياساپ كىتاپ باسقان. @4v1A/l3J  
ئەجداتلىرىمىز مەتبەئەچىلىك تېخنىكىسىنى بىر بالداق كۆتۈرۈپ، ئېلىپبەچىلىك يېزىق ئىشلەتكۈچى خەلقلەر ئىچىدە شىفىرىتلىك مەتبەئەچىلىك ھۈنىرىنى ئەڭ بالدۇر ئىختىرا قىلغان. qj,e"?F82  
HUD?}U BB5  
q#,BicS0V  
sWZA3^  
ئاپتورى: ھاجى ئىمىن تۇرسۇن ئەپەندى. ئاللاھ بۇكىشىنىڭ ئۆمرىنى ئۇزۇن قىلغاي. 9>ekP  
C@hownrs  
مەنبە: شىنجاڭ مەدەنىيىتى ژۇرنىلى. zf}<>6&Oe  

RyotJy--a  
8Oo{n 4  
XO9,sB_<$  
R#C#
;,  
I1'GEa2=kz  
ئاپتورى:ھاجى ئىمىن تۇرسۇن ئەپەندى.

[ بۇ يازما ھەمراز تەرپىدىن 2008-07-28 13:06 دە قايتا ]

قېنى يوللاپ بولۇڭ ، كېيىن مەن بۇنى تۇللۇقلاپ بېرەي.

تىمىنىڭ ئاخىرنى ۋاقتىدا يوللىۋېتەسىز!`

نادىرلاشقا ئەرزىگۈدەك ئىسىل تىما ئىكەن. رەھمەت.

  ھازىر ھايات بارلىرىدىن بىزنىڭ مەدىنيتىمىزنى ئەڭ چۇشنىدىغان ئادەم دەل-ھاجى ئىمىن تۇرسۇن ئەپەندىدۇر..

       

ئاخىرغا  تەشنا  بىز

قاچان يۇللايسىز ئاخرنى.....

ھازىر يېزىۋاتىمەن..... پات يېقىندا يوللىنىدۇ.

ئوبدان يوللاپسىز ،مەن بىلمىگەنلىرىمنى بىلىۋالدىم ،رەھمەت.